Բացել գլխավոր ցանկը
Վիքիպեդիա

Եվրոպա

HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Եվրոպա (այլ կիրառումներ)

Եվրոպա, Երկրագնդի վեց աշխարհամասերից մեկը, որն ամբողջությամբ գտնվում է Հյուսիսային և մեծամասամբ Արևելյան կիսագնդերում։ Աշխարհամասը հյուսիսում սահմանակից է Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսին, արևմուտքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսին, իսկ հարավից՝ Միջերկրական ծովին։ Համարվում է Եվրասիա մայրցամաքի ծայրարևմտյան հատվածը։

Բնակավայր
Եվրոպա
Europe satellite orthographic.jpg
Կոորդինատներ: 52°0′0″ հս․ լ. 13°0′0″ ավ. ե. / 52.00000° հս․. լ. 13.00000° ավ. ե. / 52.00000; 13.00000
Մակերես10 180 000±1 կմ²
Բնակչություն741 447 158 մարդ (2016)
Ժամային գոտիEurope/Athens?, Եվրոպա/Բրյուսել, Եվրոպա/Լոնդոն, MSK–1? և Europe/Moscow?
##Եվրոպա (Աշխարհ)
Red pog.png
Եվրոպա

Սկսած մոտ 1850 թվականից, Եվրոպայի և Ասիայի աշխարհագրական ջրբաժանը համարվում են Ուրալյան և Կովկասյան լեռները, Ուրալ գետը, Կասպից և Սև ծովերը, ինչպես նաև Սևծովյան նեղուցները[1]։ Չնայած «մայրցամաք» տերմինը ասոցացվում է ֆիզիկական աշխարհագրության հետ, ցամաքային սահմանը որոշակի առումով կամայական է և մի քանի անգամ վերաձևավորվել է, սկսած առաջին ձևավորումից, որն իրականացվել է դեռ անտիկ դարաշրջանում։ Եվրասիայի բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում է արևելք-արևմուտք մշակութային, լեզվական և էթնիկ տարբերությունները, որոնք տարբերվում են տարածաշրջաններով, այլ ոչ բաժանարար գծով։ Աշխարհագրական սահմանը հաշվի չի առնում նաև քաղաքական սահմանաբաժինը, քանի որ Թուրքիան, Ռուսաստանը և Ղազախստանը համարվում են միջմայրցամաքային երկրներ։ Սահմանաբաժան հանդիսացող Կովկասյան լեռներն անցնում են նաև Վրաստանի և Ադրբեջանի տարածքներով, ինչը ենթադրում է, որ այս պետությունների տարածքների մի մասը նույնպես գտնվում է Եվրոպա աշխարհամասում։

Եվրոպայի ընդհանուր տարածքը կազմում է 10,180,000 կիլոմետր քառակուսի (3,930,000 քառակուսի մղոն) կամ Երկիր մոլորակի մակերեսի 2 %-ը (ցամաքային տարածքի 6․8 %-ը)։ Քաղաքական տեսանկյունից Եվրոպան բաժանված է հիսուն ինքնավար պետությունների։ Տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծ պետությունը Ռուսաստանի Դաշնությունն է։ Ռուսաստանի տարածքը կազմում է Եվրոպայի տարածքի 39 %-ը, իսկ բնակչությունը՝ մոտ 15 %-ը։ 2016 թվականի տվյալներով, Եվրոպայի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմում է 741 միլիոն մարդ կամ երկրագնդի բնակչության 11 %-ը։ Եվրոպական կլիմայի վրա մեծապես ազդում են Ատլանտյան տաք հոսանքները։ Ամառները շոգ են, իսկ ձմեռները՝ ցուրտ։ Ի տարբերություն Ասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի, որտեղ կլիման ավելի խիստ է, Եվրոպայում այն ավելի մեղմ է։ Ծովից հեռու գտնվող շրջաններում կլիմային սեզոնային տատանումներն առավել տեսանելի են, քան մերձափնյա հատվածներում։

Եվրոպան, հատկապես Անտիկ Հունաստանը, համարվում է Արևմտյան քաղաքակրթության բնօրրանը[2][3][4]։ 476 թվականին Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանումը և Ժողովուրդների մեծ գաղթը արձանագրեցին հին պատմության ավարտը և ազդարարեցին միջնադարի մեկնարկը։ Վերածննդի դարաշրջանի հումանիզմը, արվեստը և գիտությունը դարձան ժամանակակից դարաշրջանի մեկնարկի հիմքը։ Սկսած Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններով, որի մեկնարկը տվել էին Իսպանիան և Պորտուգալիան, Եվրոպան դոմինանտ դեր ստացավ համաշխարհային քաղաքականության ասպարեզում։ 16-20-րդ դարերում, եվրոպական գաղութատիրական իշխանությունը տարբեր ժամանակներում իր վերահսկողությունն էր իրականացնում Ամերիկա աշխարհամասում, Աֆրիկայում, Օվկիանիայում և Ասիայի մեծ մասում։

Լուսավորության դարաշրջանը, հաջորդած Ֆրանսիական հեղափոխությունը և Նապոլեոնյան պատերազմները 17-րդ դարի վերջից մինչև 19-րդ դարի սկիզբն ձևավորեցին Եվրոպայի մշակութային, քաղաքական և տնտեսական սահմանները։ Արդյունաբերական հեղափոխությունը, որն սկսվել էր 18-րդ դարի վերջին Մեծ Բրիտանիայում, Արևմտյան Եվրոպայում նպաստեց տնտեսական, մշակութային և սոցիալական արմատական փոփոխությունների, որոնք հետագայում տարածվեցին ողջ աշխարհում։ Համաշխարհային երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել Եվրոպայի տարածքի մեծ մասում, որի արդյունքում 20-րդ դարի կեսերին աշխարհում ավարտվեց Արևմտյան Եվրոպայի գերիշխանությունը և միջազգային հարաբերությունների համակարգը դարձավ երկբևեռ։ Պետությունների մեծ մասը միացան ԱՄՆ-ի շուրջ, իսկ մի մասն էլ միավորվեցին սոցիալիստական ճամբարի շրջանակներում[5]։ Սառը պատերազմի ընթացքում, ընդհուպ մինչև Բեռլինի պատի փլուզում (1989 թվական), Եվրոպան Երկաթե վարագույրով բաժանված է եղել արևմուտքում ՆԱՏՕ-ի և արևելքում՝ Վարշավյան դաշինքի երկրների միջև։

Եվրոպայի տարածաշրջանները (ըստ ԿՀՎ փաստերի տեղեկագրքի)     Հյուսիսային Եվրոպա     Արևմտյան Եվրոպա     Կենտրոնական Եվրոպա     Հարավային Եվրոպա     Հարավարևելյան Եվրոպա     Հարավարևմտյան Եվրոպա     Արևելյան Եվրոպա

1949 թվականին հիմնադրվել է Եվրոպայի Խորհուրդը։ Այն ստեղծվել է Ուինսթոն Չերչիլի հանրահայտ ճառից հետո, որի հիմնական էությունը կայանում էր մեկ ընդհանուր գաղափարի շուրջ Եվրոպայի միավորումը։ Եվրոպայի Խորհրդի անդամ են եվրոպական բոլոր երկրները, բացառությամբ Բելառուսի, Ղազախստանի և Վատիկանի։ Եվրոպական խորն ինտեգրացիայի աճող տեմպերի արդյունքում ձևավորվեց Եվրոպական Միությունը (ԵՄ), որն անկախ քաղաքական միավոր է և իր կառուցվածքով գտնվում է դաշնության (ֆեդերացիա) և համադաշնության (կոնֆեդերացիա) միջև[6]։ Եվրոպական Միությունը ձևավորվել է Արևմտյան Եվրոպայում, սակայն ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991 թվականից, ինտեգրացիոն ընդլայնումը շարժվել է դեպի արևելք։ Եվրոպական Միության անդամ պետությունների մեծ մասի դրամական միավորը եվրոն է, որն ամենաշատ կիրառվող դրամական միավորն է ողջ Եվրոպայի տարածքում։ ԵՄ Շենգեն գոտին վերացրել է անդամ պետությունների միջև առկա սահմանները և հսկում է էմիգրացիոն գործընթացները՝ անդամ պետությունների տարածքներում։ Եվրոպայի օրհներգը Բեթհովենի 9-րդ սիմֆոնիան է, իսկ օրը՝ մայիսի 5-ը (Եվրոպայի Խորհրդի օր) կամ մայիսի 9-ը (ԵՄ օր)։ Այդ օրը նշվում է, այսպես կոչված, Եվրոպայի օրը, որը խորհրդանշում է խաղաղությունը և միասնությունը։

ԱնվանումԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Եվրոպա (առասպել)
 
Եվրոպայի արձանը Մալթայի մայրաքաղաք Վալետայում գտնվող Պալացո Ֆերերիայում։
 
Աշխարհի քարտեզի Հերոդոտոսի վերակազմություն (մ․թ․ա․ 450 թվական)

Հունական դասական առասպելաբանության մեջ Եվրոպան (հին հուն․՝ Εὐρώπη) փյունիկյան արքայադուստր էր։ Եվրոպա անվանումն առաջացել է հենց նրա անունից։ Անվանումը կազմված է εὐρύς (էուրուս), «լայն, ընդարձակ»[7] և ὤψ (օփս, նաև ὠπός, օփոս) «աչք, դեմք, կերպարանք»[8] արմատներից։ Հետևաբար նրանց համակցություն համարվող «Eurṓpē» (Եվրոպա) անվանումը նշանակում է «ակնասևեռ» կամ «լայնատարած»։ Հնդեվրոպական նախակրոնի մեջ «լայն» բառը եղել է Երկիր բառի մակդիր։ Երկրին նվիրված բանաստեղծություններում և երկերում հաճախ կիրառվում է «լայն» մակդիրը՝ որպես երկիր մոլորակին փոխարինող բառ[9]։

Որոշ գիտնականներ «Եվրոպա» անվանումը փորձել են կապել «արևմուտք» բառի սեմական համարժեքի հետ։ Իր հերթին էրեբու բառն ունի աքքադական ծագում և նշանակում է «մայր մտնել, իջնել ներքև» (արևամուտ), իսկ փյունիկերենում «էրեբ» նշանակում է «երեկո, արևմուտք»[10]։ Վերջինս ընկած է արաբերեն Մաղրիբ և եբրայերեն մա'արավ բառերի հիմքում։ Փրինսթոնի համալսարանի Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների կենտրոնի պրոֆեսոր Մայքլ Բարրին «Էրեբ» բառը հայտնաբերել է ասորական արձանագրություններում, որտեղ այն կիրառվում է «գիշեր, արևամուտ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Ի հակադրումն սրա, ասորերենում կիրառվում է նաև «ասու» (Ասիա) բառը, որն օգտագործվում է «արևածագ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Քարտեզագրական կոնվենցիայի տեսանկյունից նույն անվանումը հանդիպում է նաև հունարենում՝ «Ἀνατολή» տարբերակով (Անատոլե "[արևա] ծագ", "արևելք", հետագայում նաև Անատոլիա)[11]։ Մարտին Լիչֆիլդ Ուեսթը նշում է, որ «հնչյունաբանական տեսանկյունից Եվրոպա անվան և սեմական ցանկացած բառի կառուցվածքի միջև առկա կապը շատ թույլ է»[12]։ Բացի այս վարկածներից գոյություն ունի նաև հնդեվրոպական նախալեզվի «*h1regʷos» արմատը, որը նշանակում է «մթություն»։ Վերջինիս հունարենում վերարտադրվում է որպես «Էրեբուս»։

Տարբեր լեզուներում հաճախ Եվրոպա բառի փոխարեն կիրառվում են այլ բառեր, որոնք մատնանշում են Եվրոպա մայրցամաքը։ Օրինակ, չինարենում կիրառվում է Օուժոու (歐洲/欧洲) անվանումը։ Ճապոներենում կիրառվում է չինական ծագում ունեցող Օսյու (ճապ.՝ 欧州 Ōshū) տերմինը։ Ճապոներենում Եվրոպական Միությունը մատնանշելու համար կիրառվում է Օսյու Ռենգո (ճապ.՝ 欧州連合 Ōshū Rengō) բառը, չնայած որ առավել հաճախ կիրառվում է Յորոպա (ճապ.՝ ヨーロッパ Yōroppa) անվանումը։ Թյուրքական որոշ լեզուներում Եվրոպա մայրցամաքը մատնանշելու համար կիրառվում է պարսկական ծագում ունեցող Ֆրանգիստան («Ֆրանկների երկիր») անվանումը, չնայած որ առավել կիրառական են «Ավրոպա» կամ «Եվրոպա» տարբերակները[13]։

ՍահմանումԽմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ Միջմայրցամաքային պետությունների ցանկ և Աշխարհի մայրցամաքների սահմաններ

Համեմատական սահմանումԽմբագրել

Եվրոպայի՝ որպես աշխարհագրական տերմինի, մեծապես տարածված սահմանումը կիրառվում է սկսած 19-րդ դարի կեսերից։

Եվրոպայի ափերը հյուսիսից, արևմուտքից և հարավից ողողվում են ծովերով և օվկիանոսներով։ Ընդունված է ասել, որ Եվրոպան արևելքում եզրափակվում է Ուրալյան լեռներով, Ուրալ գետով և Կասպից ծովով, հարավ-արևելքից՝ Կովկասյան լեռներով, Սև ծովով և Սև ու Միջերկրական ծովերն իրար կապող նեղուցներով[14]։

Մայրցամաքի աշխարհագրական կազմի մեջ մտնող կղզիները հիմնականում գտնվում են մայրցամաքին մոտ, բացառությամբ Իռլանդիայի և Գրենլանդիայի։ Իսլանդիան աշխարհագրորեն պատկանում է Եվրոպա մայրցամաքին, նույնը նաև Գրենլանդիան, չնայած շատերը կարծում են, որ այն պատկանում է Հյուսիսային Ամերիկային։ Այդուհանդերձ, կան որոշ բացառություններ, որոնք պայմանավորված են սոցիալ-քաղաքական և մշակութային տարբերություններով։ Կիպրոսն աշխարհագրորեն գտնվում է Ասիային, սակայն թե մշակութային, և թե քաղաքական տեսանկյունից համարվում է Եվրոպայի մասը։ Բացի այդ, երկիրը նաև Եվրոպական Միության անդամ է։ Իսկ արդեն Մալթան դարեր շարունակ աշխարհագրորեն պատկանում է Հյուսիսային Աֆրիկային, սակայն քաղաքական և մշակութային տեսանկյունից Եվրոպայի անբաժան մասն է[15]։

«Եվրոպա» տեղանվան կիրառումը բրիտանական անգլերենում կարող է վերաբերել բացառապես Մայրցամաքային Եվրոպային[16]։

Հասկացության պատմությունԽմբագրել

Վաղ շրջանի պատմությունԽմբագրել

 
1472 թվականի միջնադարյան T-O քարտեզը ցույց է տալիս Նոյի որդիների անունը կրող երեք գերակա մայրցամաքները․ Ասիան՝ Սեմ, Եվրոպան՝ Հաբեթ և Աֆրիկան՝ Քամ։

ԱշխարհագրությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի աշխարհագրություն։
 
Եվրոպայի և հարակից շրջանների ռելիեֆային քարտեզը։

Եվրոպան զբաղեցնում է Եվրասիա մայրցամաքի մեկ հինգերորդ մասը և գտնվում է մայրցամաքի արևմտյան հատվածում[14]։ Աշխարհամասի ափերը ցամաքի համեմատ ավելի բարձր են, քան այլ մայրցամաքում կամ աշխարհամասում[17]։ Եվրոպայի ափերը հյուսիսից ողողվում են Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրերով, արևմուտքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսով, հարավից՝ Միջերկրական, Սև և Կասպից ծովերի ջրերով[18]։ Եվրոպայի հողային ռելիեֆն առանձին շրջաններում ունի արտահայտիչ տարբեերեություններ։ Հարավային շրջաններն ավելի լեռնային են, մինչդեռ շարժվելով դեպի հյուսիս Ալպերի, Պիրենեյների և Կարպատների վրայով, ի հայտ են գալիս բլրային շրջանները, հյուսիսային լայն հարթավայրերը, որոնք բավականին ընդարձակ են հատկապես արևելքում։ Այս լայն հարթավայրը կոչվում է Եվրոպական մեծ հարթավայր, իսկ նրա կենտրոնական հատվածում գտնվոիմ է Հյուսիսգերմանական ցածրավայրը։ Աշխարհամասի հյուսիսարևմտյան ափերն առավել ժայռոտ են, որոնք սկսվում են Բրիտանիայի և Իռլանդիայի արևմտյան կղզիների և ձգվում մինչև Նորվեգիայի լեռնային, ֆյորդներով անջատված շրջաններ։

Այս սահմանումը պարզեցված է։ Իբերիական և Ապենինյան թերակղզիները ունեն իրենց բնորոշ ռելիեֆը, ինչպես նաև Կենտրոնական Եվրոպան, որտեղ ռելիեֆն առավել հարուստ է հարթավայրերով, գետահովիտներով և գետավազաններով։ Առանձին շրջաններ, ինչպես օրինակ Իսլանդիան, Մեծ Բրիտանիան և Իռլանդիան, առանձնահատուկ են։ Այս երկրները ցամաքային Եվրոպայի տարածքում չեն և գտնվում աշխարհամասի հյուսիսային հատվածում, սակայն, նախկինում, սրանք նույնպես եղել են Եվրոպայի ցամաքային հատված։ Հետագայում, ծովի մակարդակի բարձրացումից հետո, կղզիներն անջատվել են աշխարհամասի ցամաքային հատվածից։

Աշխարհագրական տվյալներԽմբագրել

Եվրոպան իր մեծությամբ աշխարհի երկրորդ ամենափոքր աշխարհամասն է (10,180,000 կմ2, այսինքն Երկրագնդի 2 տոկոսը)։ Միակ աշխարհամասը, որ Եվրոպայից փոքր է, Ավստրալիան է։

Բնակչությունը կազմում է 731 մլն, այսինքն աշխարհի բնակչության 11 տոկոսը։ Եվրոպայի բնակչության խտությունը աշխարհում ամենամեծերից է։ Եվրոպայի ճշգրիտ սահմանների վերաբերյալ կարծիքները տարբերվում են։ Եվրոպայի ամենամեծ երկիրն իր բնակչությամբ Ռուսաստանն է, իսկ ամենափոքրը՝ Վատիկանը։

ՄակերևույթԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի մակերևույթ։

ՋրագրությունԽմբագրել

Եվրոպայում շատ են հարթավայրային լայն ու ջրառատ գետերը (ամենամեծերն են Վոլգան ու Դանուբը), կարճ ու սրընթաց լեռնային գետերը, անուշահամ ու աղի լճերը (ամենախոշոր լճերն են Լադոգան ու Օնեգան, ամենաղի լճերը՝ Էլտոնն ու Բասկունչակը)։ Եվրոպայի ափերը ողողող մեծաթիվ ծովերի ու ծոցերի ափերին կան նավերի կառանման համար հարմար շատ ծովախորշեր, ուր կառուցված են նավահանգիստներ։ Աշխարհի խոշորագույն նավահանգիստներից մեկը Ռոտերդամը, գտնվում է եվրոպական փոքր երկրներից մեկում՝ Նիդերլանդներում։

ԿլիմաԽմբագրել

Եվրոպայի կլիման բազմաբնույթ է, հյուսիսում, հատկապես Բևեռային շրջանից այն կողմ, խստաշունչ է, Եվրոպայի մեծ մասում՝ չափավոր, Միջերկրական ու Սև ծովերի ափերին՝ մեղմ։

Բուսական և կենդանական աշխարհԽմբագրել

Եվրոպայի մշակված դաշտերում այսօր աճում են ցորեն, աշորա, վարսակ, գարի, հնդկացորեն, այգիներում՝ խաղող, ձիթենի, նարնջենի, խնձորենի, տանձենի, սալորենի և այլն։

Եվրոպական անտառներում ապրում են զանազան թռչուններ՝ կկու, փայտփորիկ, երաշտահավ, ճնճղուկ, ծիծեռնակ, ցախաքլոր, աքար, կաքավ, սոխակ, շիկահավ և այլ թռչնատեսակներ։ Իսկ ամռանը Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի զառիթափ ափերին, ժայռերի վրա, թռչունները ստեղծում են իրենց բնադրավայրերը՝ հսկայական թռչնաշուկաները, և ձագ հանում այնտեղ։ Այստեղ ապրում են նաև զանազան կենդանիներ, մասնավորապես՝ աղվես, սկյուռ, գայլ, արջ, նապաստակներ և այլն։

ՏեղակայվածությունԽմբագրել

Հսկա թերակղզու նման, Եվրոպան երեք կողմից շրջապատված է օվկիանոսներով ու ծովերով։ Արևելքում Ասիայի հետ նրա ցամաքային սահմանն անցնում է նախկին Խորհրդային Միության տարածքով՝ հյուսիսից հարավ ձգվող Ուրալյան լեռներով, Էմբա և Մանիչ գետերով։

 
Եվրոպայի քաղաքական քարտեզ

ՊետություններԽմբագրել

Ցանկում ընդգրկված չեն մասամբ ճանաչված և չճանաչված պետությունները։

Եվրոպայի պետությունները.Խմբագրել

երկիր ու դրոշ մակերես
(կմ²) 		բնակչություն
 բնակչության խտությունը
(1 մարդ կմ²) 		մայրաքաղաք
  Ալբանիա 28748 3,600,523 125.2 Տիրանա
  Անդորրա 468 68403 146.2 Անդորա լա Վելյա
  Ավստրիա 83858 8,169,929 97.4 Վիեննա
  Բելառուս 207600 10,335,382 49.8 Մինսկ
  Բելգիա 30510 10,274,595 336.8 Բրյուսել
  Բոսնիա և Հերցոգովինա 51129 3,843,126 75.2 Սարաևո
  Բուլղարիա 110910 7,621,337 68.7 Սոֆիա
  Դանիա 43094 5,564,219 129 Կոպենհագեն
  Էստոնիա 45226 1,415,681 31.3 Տալլին
 Խորվաթիա 56542 4,437,460 77.7 Զագրեբ
 Չեխիա 78866 10,256,760 130.1 Պրահա
 Գերմանիա 357021 83,251,851 233.2 Բեռլին
 Իսլանդիա 103000 307,261 2.7 Ռեյկյավիկ
  Իռլանդիա 70280 4,234,925 60.3 Դուբլին
  Իսպանիա 504851 45,061,274 89.3 Մադրիդ
 Իտալիա 301230 58,751,711 191.6 Հռոմ
 Լատվիա 64589 2,366,515 36.6 Ռիգա
 Լեհաստան 312685 38,625,478 123.5 Վարշավա
 Լիխտենշտեյն 160 32,842 205.3 Վադուց
 Լիտվա 65200 3,601,138 55.2 Վիլնյուս
 Լուքսեմբուրգ 2586 448,569 173.5 Լուքսեմբուրգ
 Հունաստան 131940 10,645,343 80.7 Աթենք
 Հունգարիա 93030 10,075,034 108.3 Բուդապեշտ
 Մալթա 316 397,499 1,257.9 Վալետա
 Մակեդոնիա 25713 2,054,800 81.1 Սկոպյե
  Միացյալ Թագավորություն 244820 61,100,835 244.2 Լոնդոն
 Մոլդովա 33843 4,434,547 131.0 Քիշնև
 Մոնակո 1.95 31,987 16,403.6 Մոնակո
 Չեռնոգորիա 13812 616,258 44.6 Պոդգորիցա
 Նիդեռլանդներ 41526 16,318,199 393.0 Ամստերդամ
  Նորվեգիա 324220 4,525,116 14.0 Օսլո
  Շվեդիա 449964 9,090,113 19.7 Ստոկհոլմ
 Շվեյցարիա 41290 7,507,000 176.8 Բեռն
 Պորտուգալիա 91568 10,409,995 110.1 Լիսաբոն
  Ռումինիա 238391 21,698,181 91.0 Բուխարեստ
  Սան Մարինո 61 27,730 454.6 Սան Մարինո
  Սերբիա 88361 7,495,742 89.4 Բելգրադ
  Սլովակիա 48845 5,422,366 111.0 Բրատիսլավա
  Սլովենիա 20273 1,932,917 95.3 Լյուբլյանա
  Վատիկան 0.44 900 2,045.5 Վատիկան
  Ուկրաինա 603700 48,396,470 80.2 Կիև
  Ֆինլանդիա 336593 5,157,537 15.3 Հելսինկի
  Ֆրանսիա 547030 63,182,000 115.5 Փարիզ

Ասիայի պետություններ, որոնք ունեն տարածքներ Եվրոպայում

երկիր ու դրոշ մակերես
(կմ²) 		բնակչություն
 բնակչության խտությունը
(1 մարդ կմ²) 		մայրաքաղաք
  Թուրքիա 783562 71,517,100 93 Անկարա
  Ղազախստան 2,724,902 18,395,660 6,74 Նուր-Սուլթան
  Ռուսաստան 142,856,536 17,098,246 8,56 Մոսկվա

Ասիայի պետություններ, որոնց Եվրոպայում տարածք ունենալու փաստը քննարկելի/վիճարկելի է համարվում

երկիր ու դրոշ մակերես
(կմ²) 		բնակչություն
 բնակչության խտությունը
(1 մարդ կմ²) 		մայրաքաղաք
  Ադրբեջան 86600 9,000,000 97 Բաքու
  Վրաստան 69700 4,661,473 64 Թբիլիսի

Ասիայի պետություններ, որոնք դասվում են Եվրոպային, ոչ թե աշխարհագրական, այլ քաղաքական և մշակութային սկզբունքներով

երկիր ու դրոշ մակերես
(կմ²) 		բնակչություն
 բնակչության խտությունը
(1 մարդ կմ²) 		մայրաքաղաք
  Իսրայել 22072 8,972,000 387 Երուսաղեմ
  Կիպրոս[19] 9251 1,141,166 123,4 Նիկոսիա
  Հայաստան[20] 29800 3,017,100 101 Երևան

Արևմտյան ԵվրոպաԽմբագրել

Արևմտյան Եվրոպա է կոչվում Եվրոպա աշխարհամասի արևմտյան հատվածը, որն ընկած է Հյուսիսային ծովի և Միջերկրական ծովի կենտրոնական հատվածի միջև։ Արևմտյան Եվրոպայի երկրները ըստ պետական կառուցվածքի բաժանվում են երեք խմբի.

  1. սահմանադրական միապետություններ՝ Բելգիա, Լյուքսեմբուրգ, Նիդերլանդներ, Լիխտենշտեյն
  2. դաշնային խորհրդարանական հանրապետություններ՝ Ավստրիա, Գերմանիա, Շվեյցարիա
  3. ունիտար նախագահական հանրապետություն՝ Ֆրանսիա։


Արևմտյան Եվրոպայի երկրներն են Ավստրիան, Լյուքսեմբուրգը, Բեգիան, Նիդերլանդները, Գերմանիան, Շվեյցարիան, Լիխթենշթայնը, Ֆրանսիան։

Արևմտյան Եվրոպան զբաղեցնում է 1.1 միլիոն կմ2 տարածք։ Բնակչությունը 187 միլիոն է։

Բնական պայմաններն ու ռեսուրսներԽմբագրել

Արևմտյան Եվրոպան աչքի է ընկնում բազմատեսակ օգտակար հանածոների զգալի պաշարներով։ Հատկապես շատ են քարածխի պաշարները, նշանավոր է Ռուրի (Գերմանիա) ածխային ավազանը։ Համեմատաբար քիչ են նավթի պաշարները։ Գազի զգալի պաշարներ կան Նիդերլանդներում, երկաթի պաշարներ՝ Լոթարինգիայում (Ֆրանսիա)։
Կլիման մեղմ է. ձմեռը ցուրտ չէ, ամառն էլ զով է։ Որքան շարժվում ենք դեպի արևելք, այնքան թուլանում է օվկիանոսի ազդեցությունը, կլիման բարեխառն ծովայինից անցնում է բարեխառն ցամաքային։ Արևմտյան Եվրոպան հարուստ է ջրառատ նավարկելի գետերով (Օդեր, Էլբա, Սեն, Լուարա, Հռենոս, Ռոն), որոնք իրար հետ կապված են նավարկելի ջրանցքներով։
Դեպի հարավ և արևելք մակերևույթն աստիճանաբար բարձրանում է ու դառնում լեռնային։ Ալպերի լեռներում կան լավագույն պայմանները հանգստի և զբոսաշրջության կազմակերպման համար։ Այստեղ են լեռնադահուկային մարզաձևի համաշխարհային նշանակության կենտրոնները։
Պատմական որ վաղ անցյալում Արևմտյան Եվրոպայի տարածքի մեծ մասը ծածկված է եղել կաղնու և հաճարենու անտառներով, սակայն նոր բնակավայրերի և ճանապարհների կառուցումը, վարելահողերի ընդարձակումը հանգեցրել են անտառների զանգվածային հատմանը և դրանց մակերեսի խիստ կրճատմանը։ Ներկայումս անտառների տարածքների բաժինն առավել մեծ է Ավստրիայում (47%)։

ԲնակչությունԽմբագրել

Արևմտյան Եվրոպայի բնակչությունը աչքի է ընկնում ազգային կազմի խայտաբղետությամբ։ Երկրների մի մասը՝ Գերմանիան, Նիդերլանդները, Ավստրիան, Լյուքսեմբուրգը, Լիխտենշտեյնը միազգ պետություններ են։ Ֆրանսիան ունի նաև տեղաբնիկ ազգային փոքրամասնություններ։

Բելգիան, օրինակ երկազգ երկիր է, իսկ Շվեյցարիայում բնակվում են երեք ազգություններ՝ ֆրանսիացիներ, գերմանացիներ, իտալացիներ։ Արևմտյան Եվրոպայի ժողովուրդների մեծ մասը պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի գերմանական լեզվախմբին, փոքր մասը՝ կելտական և ռոմանական լեզվախմբերին։ Երկրների մի մասը գտնվում է «ժողովրդական աշնան», մյուսները՝ «ժողովրդական ձմռան» փուլերում։ Շատ երկրներում բնակչության միջին խտությունն ավելին է, քան 200 մարդ/կմ2։ Բնակչության 4/5 ապրում է քաղաքներում։

Արևմտյան Եվրոպայում բնակվում է երկրագնդի բնակչության միայն 3.3% -ը, բայց նրան բաժին է ընկնում համաշխարհային արդյունաբերական արտադրանքի 20%-ը։ Էներգետիկան խրախուսվում է ինչպես ներմուծվող, այնպես էլ սեփական ռեսուրսների վրա։ Սեփական ռեսուրսներով ավելի լավ են ապահովված Գերմանիան, Շվեյցարիան, Ֆրանսիան և այլ երկրներ։ Բելգիայի համար ավելի բնորոշ է մետաղատար մեքենաշինությունը և գունավոր մետալուրգիան, Լյուքսեմբուրգի համար՝ պողպատաձուլությունը, Շվեյցարիայի և Նիդերլանդների համար՝ ճշգրիտ և նուրբ մեքենաշինությունը։ Շվեյցարիային է բաժին ընկնում աշխարհում թողարկվող ժամացույցների 1/3-ը։

ՏնտեսությունԽմբագրել

Արևմտյան Եվրոպային բաժին է ընկնում ամբողջ աշխարհի ՀՆԱ-ի 13%-ը։ Այստեղի բանկերում է կենտրոնացված աշխարհի դրամանակ զանգվածի և ոսկու պահուստների մոտ 1/4-ը։ Արևմտյան Եվրոպայի երկրները գտնվում են զարգացման հետինդուստրիալ փուլում՝ շատ բարձր մակարդակի է հասել ծառայությունների ոլորտը։

ԳյուղատնտեսությունԽմբագրել

Արևմտյան Եվրոպայի երկրներին բնորոշ է ինտենսիվ գյուղատնտեսությունը։ Հողագործության մեջ առաջատարը ցորենի մշակություննէ 50 ց/հա միջին բերքատվությամբ։ Նիդերլանդներում առանձնահատուկ զարգացում է ստացել և արտահանող ճյուղ է դարձել ծաղկաբուծությունը։ Արևմտյան Եվրոպան տրանսպորտի բոլոր տեսակներով ամենահագեցած շրջանն է։ Զարգացած է նաև խողովակաշարային տրանսպորտը։ Արտահանում է՝ ծովային նավեր, քիմիկատներ, արհեստական մանրաթելեր, անասնապահական մթերքներ և այլն։ Ներմուծում է նավթ, գազ, կիսաֆաբրիկատներ, պարենամթերք և այլն։

ԲուսաբուծությունԽմբագրել

Բուսաբուծությանն մեջ առաջատարը ցորենի մշակությունն է՝ շատ բարձր բերքատվությամբ։ Մեծ տարածք են զբաղեցնում նաև գարու, շաքարի ճակնդեղի, կարտոֆիլի, վուշի, կերային խոտերի ցանքերը։ Զարգացած են խաղողագործությունը և բանջարեղենի մշակությունը։

ԱնասնապահությունԽմբագրել

Անասնապահությաննը բաժին է ընկնում գյուղատնտեսության արտադրանքի 3/4-ը։ Երկրներից շատերը մեծաքանակ անասնապահական մթերքներ արտահանող են։ Արևմտյան Եվրոպային բաժին է ընկնում կենդանական յուղի համաշխարհային արտադրության 1/5-ը, կաթի 1/7-ը, մսի և ձվի 1/8-ը։

ԱրդյունաբերությունԽմբագրել

ԷներգետիկաԽմբագրել

Էներգետիկան զարգանում է սեփական ռեսուրսների և ներմուծվող վառելիքի վրա։ Սեփական ռեսուրսներով ավելի լավ են ապահովված Գերմանիան, Ավստրիան, Նիդեռնալնդները՝ քարածուխ, ջրաէներգետիկ ռեսուրսներ, բնական գազ։

ՄեքենաշինությունԽմբագրել

Տարածաշրջանի գրեթե բոլոր երկրներում արդյունաբերության առաջատար ճյուղը մեքենաշինությունն է, որի արտադրանքի զգալի մասն արտահանվում է։ Արևելյան Եվրոպայի մեքենաշինական ընկերությունները մեծ թվով ձեռնարկություններ ունեն նաև աշխարհի այլ երկրներում։

Քիմիական արդյունաբերությունԽմբագրել

Արևելյան Եվրոպայի քիմիական արդյունաբերությունը, հենվելով սեփական ու ներմուծվող բազմազան հումքի և այլ ճյուղերի թափոնների օգտագործման վրա, արտադրում է պլաստմասսաներ, սինթետիկ կաուչուկ, քիմիական մանրաթելեր, հանքային պարարտանյութեր և այլն։

Թեթև և սննդի արդյունաբերությունԽմբագրել

Տարածաշրջանում զարգացած են թեթև և սննդի արդյունաբերության գրեթե բոլոր ճյուղերը։ Թեթև արդյունաբերության շատ արտադրատեսակների գծով առանձին երկրներ վերածվել են «նորաձևության օրենսդիրների»։

ՏրանսպորտԽմբագրել

Արևելյան Եվրոպան տրանսպորտի բոլոր տեսակներով ամենահագեցած տարածաշրջանն է։ Ներքին փոխադրումներում առաջատարը ավտոտրանսպորտն է, իսկ արտաքինում՝ ծովայինը։
Տարածաշրջանի տարածքով առավել մեծ երկրների բեռնափոխադրումներում կարևոր դեր ունի երկաթուղային տրանսպորտը։ Օդային ավազանի մաքրության և մարդկանց առողջության պահպանման համար, որպես տրանսպորտի միջող լայնորեն օգտագործում են հեծանիվներ։ Արևելյան Եվրոպայի երկրների համար չափազանց կարևոր նշանակություն ունի խողովակաշարային տրանսպորտը։ Զարգացած է ներքին ջրային տրանսպորտը։ Զարգացման բարձր աստիճանի է հասնում օդային տրանսպորտը։ Խոշոր ծովային տերություններ են Նիդեռլանդները և Ֆրանսիան։ Բազմաթիվ են միջազգային նշանակության ծովային նավահանգիստները, այդ թվում՝ Ռոտերդամը, Համբուրգը, Մարսելը և Հավրը։

Տես նաևԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ National Geographic Atlas of the World (7th ed.)։ Washington, DC: National Geographic Society։ 1999։ ISBN 978-0-7922-7528-2  "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  2. ↑ Lewis & Wigen 1997, էջ. 226
  3. ↑ Kim Covert (2011)։ Ancient Greece: Birthplace of Democracy։ Capstone։ էջ 5։ ISBN 978-1-4296-6831-6։ «Ancient Greece is often called the cradle of western civilization. ... Ideas from literature and science also have their roots in ancient Greece.» 
  4. ↑ Ricardo Duchesne (2011)։ The Uniqueness of Western Civilization։ Brill։ էջ 297։ ISBN 978-90-04-19248-5։ «The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)» 
  5. ↑ National Geographic, 534.
  6. ↑ «The European union—a federation or a confederation?» 
  7. ↑ εὐρύς, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
  8. ↑ ὤψ, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
  9. ↑ M.L. West (2007)։ Indo-European poetry and myth։ Oxford: Oxford University Press։ էջեր 178–179։ ISBN 978-0-19-928075-9 
  10. ↑ "Europe" in the Online Etymology Dictionary.
  11. ↑ Michael A. Barry: "L'Europe et son mythe : à la poursuite du couchant". In: Revue des deux Mondes (November/December 1999) p. 110. 978-2-7103-0937-6.
  12. ↑ M.L. West (1997)։ The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth։ Oxford: Clarendon Press։ էջ 451։ ISBN 978-0-19-815221-7 .
  13. ↑ Davidson, Roderic H. (1960)։ «Where is the Middle East?»։ Foreign Affairs 38 (4): 665–675։ JSTOR 20029452։ doi:10.2307/20029452 
  14. ↑ 14,0 14,1 Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007։ Europe։ Արխիվացված է օրիգինալից 31 October 2009-ին։ Վերցված է 27 December 2007 
  15. ↑ Falconer, William; Falconer, Thomas. Dissertation on St. Paul's Voyage, BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.), p. 50, 1-113-68809-2 These islands Pliny, as well as Strabo and Ptolemy, included in the African sea
  16. ↑ «Europe — Noun»։ Princeton University։ Վերցված է 9 June 2008 
  17. ↑ Cuper Simon (23 May 2014)։ «Why Europe works»։ ft.com։ Վերցված է 28 May 2014 
  18. ↑ Europe. Encyclopædia Britannica.
  19. ↑ Կիպրոսի Հանրապետությունը Եվրոպական պետություն
  20. ↑ Հայաստանը որպես Եվրոպական պետութուն
 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Եվրոպա հոդվածին
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Եվրոպա&oldid=6339271» էջից