Վիքիպեդիա

Եվրոպա

HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Եվրոպա (այլ կիրառումներ)

Եվրոպա, Երկրագնդի վեց աշխարհամասերից մեկը, որն ամբողջությամբ գտնվում է Հյուսիսային և մեծամասամբ Արևելյան կիսագնդերում։ Աշխարհամասը հյուսիսում սահմանակից է Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսին, արևմուտքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսին, իսկ հարավից՝ Միջերկրական ծովին։ Համարվում է Եվրասիա մայրցամաքի ծայրարևմտյան հատվածը։

Եվրոպա
Europe orthographic Caucasus Urals boundary (with borders).svg
Տեսակաշխարհամաս և մայրցամաք
Ամենաբարձր կետԷլբրուս
Մակերես10 186 000 կմ²[1]
Կազմված էՀյուսիսային Եվրոպա[2], Northeastern Europe?[2], Հարավային Եվրոպա[2], Հարավ-արևելյան Եվրոպա[2], Արևելյան Եվրոպա[2], Արևմտյան Եվրոպա[2], Կենտրոնական Եվրոպա[2], Southwestern Europe?, Northwestern Europe?[2] և Իտալիա
Հյուսիսային կետ71° հս․. լ. 24° ավ. ե.HGЯO
Հարավային կետ36° հս․. լ. 6° ամ. ե.HGЯO
Արևելան կետ56° հս․. լ. 41° ավ. ե.HGЯO
Արևմտյան կետ52° հս․. լ. 10° ամ. ե.HGЯO
Մասն էԵվրասիա, Ostfeste? և Երկիր
Աշխարհագրական տեղադրությունՀյուսիսային կիսագունդ
Անվանված էԵվրոպա
Քարտեզ
Քարտեզ
Europe countries map en 2.png

Սկսած մոտ 1850 թվականից՝ Եվրոպայի և Ասիայի աշխարհագրական ջրբաժանը համարվում են Ուրալյան և Կովկասյան լեռները, Ուրալ գետը, Կասպից և Սև ծովերը, ինչպես նաև Սևծովյան նեղուցները[3]։ Չնայած «մայրցամաք» տերմինը ասոցացվում է ֆիզիկական աշխարհագրության հետ՝ ցամաքային սահմանը որոշակի առումով կամայական է և մի քանի անգամ վերաձևավորվել է՝ սկսած առաջին ձևավորումից, որն իրականացվել է դեռ անտիկ դարաշրջանում։ Եվրասիայի բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում է արևելք-արևմուտք մշակութային, լեզվական և էթնիկ տարբերությունները, որոնք տարբերվում են տարածաշրջաններով, այլ ոչ բաժանարար գծով։ Աշխարհագրական սահմանը հաշվի չի առնում նաև քաղաքական սահմանաբաժինը, քանի որ Թուրքիան, Ռուսաստանը և Ղազախստանը համարվում են միջաշխարհամասային երկրներ։ Սահմանաբաժան հանդիսացող Կովկասյան լեռներն անցնում են նաև Վրաստանի և Ադրբեջանի տարածքներով, ինչը ենթադրում է, որ այս պետությունների տարածքների մի մասը նույնպես գտնվում է Եվրոպա աշխարհամասում։

Եվրոպայի ընդհանուր տարածքը կազմում է 10,180,000 կմ² կամ Երկիր մոլորակի մակերեսի 2%-ը (ցամաքային տարածքի 6,8%-ը)։ Քաղաքական տեսանկյունից Եվրոպան բաժանված է հիսուն ինքնավար պետությունների։ Տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծ պետությունը Ռուսաստանի Դաշնությունն է։ Ռուսաստանի տարածքը կազմում է Եվրոպայի տարածքի 39%-ը, իսկ բնակչությունը՝ մոտ 15%-ը։ 2016 թվականի տվյալներով, Եվրոպայի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմում է 741 միլիոն մարդ կամ երկրագնդի բնակչության 11%-ը։ Եվրոպական կլիմայի վրա մեծապես ազդում են Ատլանտյան տաք հոսանքները։ Ամառները շոգ են, իսկ ձմեռները՝ ցուրտ։ Ի տարբերություն Ասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի, որտեղ կլիման ավելի խիստ է, Եվրոպայում այն ավելի մեղմ է։ Ծովից հեռու գտնվող շրջաններում կլիմային սեզոնային տատանումներն առավել տեսանելի են, քան մերձափնյա հատվածներում։

Եվրոպան՝ հատկապես Անտիկ Հունաստանը, համարվում է Արևմտյան քաղաքակրթության բնօրրանը[4][5][6]։ 476 թվականին Արևմտյան Հռոմեական կայսրության կործանումը և Ժողովուրդների մեծ գաղթը արձանագրեցին հին պատմության ավարտը և ազդարարեցին միջնադարի մեկնարկը։ Վերածննդի դարաշրջանի հումանիզմը, արվեստը և գիտությունը դարձան ժամանակակից դարաշրջանի մեկնարկի հիմքը։ Սկսած Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններից, որի մեկնարկը տվել էին Իսպանիան և Պորտուգալիան, Եվրոպան դոմինանտ դեր ստացավ համաշխարհային քաղաքականության ասպարեզում։ 16-20-րդ դարերում եվրոպական գաղութատիրական իշխանությունը տարբեր ժամանակներում իր վերահսկողությունն էր իրականացնում Ամերիկա աշխարհամասում, Աֆրիկայում, Օվկիանիայում և Ասիայի մեծ մասում։

Լուսավորության դարաշրջանը, դրան հաջորդած Ֆրանսիական հեղափոխությունը և Նապոլեոնյան պատերազմները 17-րդ դարի վերջից մինչև 19-րդ դարի սկիզբ ձևավորեցին Եվրոպայի մշակութային, քաղաքական և տնտեսական սահմանները։ Արդյունաբերական հեղափոխությունը, որն սկսվել էր 18-րդ դարի վերջին Մեծ Բրիտանիայում, Արևմտյան Եվրոպայում նպաստեց տնտեսական, մշակութային և սոցիալական արմատական փոփոխությունների, որոնք հետագայում տարածվեցին ողջ աշխարհում։ Համաշխարհային երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել Եվրոպայի տարածքի մեծ մասում, որի արդյունքում 20-րդ դարի կեսերին աշխարհում ավարտվեց Արևմտյան Եվրոպայի գերիշխանությունը և միջազգային հարաբերությունների համակարգը դարձավ երկբևեռ։ Պետությունների մեծ մասը հավաքվեց ԱՄՆ-ի շուրջ, իսկ մի մասն էլ միավորվեց սոցիալիստական ճամբարին[7]։ Սառը պատերազմի ընթացքում՝ ընդհուպ մինչև Բեռլինի պատի փլուզում (1989 թվական), Եվրոպան Երկաթե վարագույրով բաժանված է եղել արևմուտքում ՆԱՏՕ-ի և արևելքում՝ Վարշավյան դաշինքի երկրների միջև։

Եվրոպայի տարածաշրջանները (ըստ ԿՀՎ փաստերի տեղեկագրքի)      Հյուսիսային Եվրոպա     Արևմտյան Եվրոպա     Կենտրոնական Եվրոպա     Հարավային Եվրոպա     Հարավարևելյան Եվրոպա     Հարավարևմտյան Եվրոպա     Արևելյան Եվրոպա

1949 թվականին հիմնադրվել է Եվրոպայի խորհուրդը։ Այն ստեղծվել է Ուինսթոն Չերչիլի հանրահայտ ճառից հետո, որի հիմնական էությունը կայանում էր մեկ ընդհանուր գաղափարի շուրջ Եվրոպայի միավորումը։ Եվրոպայի խորհրդի անդամ են եվրոպական բոլոր երկրները՝ բացառությամբ Բելառուսի, Ղազախստանի և Վատիկանի։ Եվրոպական խորը ինտեգրման աճող տեմպերի արդյունքում ձևավորվեց Եվրոպական միությունը (ԵՄ), որն անկախ քաղաքական միավոր է և իր կառուցվածքով գտնվում է դաշնության (ֆեդերացիա) և համադաշնության (կոնֆեդերացիա) միջև[8]։ Եվրոպական միությունը ձևավորվել է Արևմտյան Եվրոպայում, սակայն ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991 թվականից, ինտեգրացիոն ընդլայնումը շարժվել է դեպի արևելք։ Եվրոպական միության անդամ պետությունների մեծ մասի դրամական միավորը եվրոն է, որն ամենաշատ կիրառվող դրամական միավորն է ողջ Եվրոպայի տարածքում։ ԵՄ Շենգեն գոտին վերացրել է անդամ պետությունների միջև առկա սահմանները և հսկում է էմիգրացիոն գործընթացները՝ անդամ պետությունների տարածքներում։ Եվրոպայի օրհներգը Բեթհովենի 9-րդ սիմֆոնիան է, իսկ օրը՝ մայիսի 5-ը (Եվրոպայի Խորհրդի օր) կամ մայիսի 9-ը (ԵՄ օր)։ Այդ օրը նշվում է, այսպես կոչված, Եվրոպայի օրը, որը խորհրդանշում է խաղաղություն և միասնություն։

ԱնվանումԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Եվրոպա (առասպել)
 
Աշխարհի առաջին քարտեզը՝ ըստ Անաքսիմանդրոսի (մ.թ.ա. 6-րդ դար)
 
Եվրոպայի արձանը Մալթայի մայրաքաղաք Վալետայում գտնվող Պալացո Ֆերերիայում։
 
Հերոդոտոսի՝ աշխարհի վերակազմած քարտեզը (մ․թ․ա․ 450 թվական)

Հունական դասական առասպելաբանության մեջ Եվրոպան (հին հունարեն՝ Εὐρώπη) փյունիկյան արքայադուստր էր։ Ըստ մի տեսակետի՝ նրա անունը կազմված է հին հունարեն εὐρύς (էուրուս), «լայն, ընդարձակ»[9] և ὤψ (օփս, նաև ὠπός, օփոս) «աչք, դեմք, կերպարանք»[10] արմատներից։ Հետևաբար նրանց համակցությունը՝ «Eurṓpē» (Եվրոպա), նշանակում է «ակնասևեռ» կամ «լայնատարած»[11][12][13][14]։ Հնդեվրոպական նախակրոնի մեջ «լայն» բառը եղել է Երկիր բառի մակդիրը։ Երկրին նվիրված բանաստեղծություններում և երկերում հաճախ կիրառվում է «լայն» մակդիրը՝ որպես երկիր մոլորակին փոխարինող բառ[15]։ Ըստ մեկ այլ տեսակետի, որի հեղինակը Ռոբերտ Բիքսն էր, «Եվրոպա» բառն ունի նախահնդեվորապական ծագում։ Բիքսը դա բացատրում էր այն հանգամանքով, որ եթե այն առաջացած լիներ «εὐρύς»-ից, ապա մեկ այլ տեղանուն կլիներ, ոչ թե Եվրոպա։ Բիքսը Եվրոպայի հետ կապված տեղանուններ գտավ Հին Հունաստանի տարածքում և Հին Մակեդոնիայում (օրինակ՝ Եվրոպոս)[16]։

Որոշ գիտնականներ «Եվրոպա» անվանումը փորձել են կապել «արևմուտք» բառի սեմական համարժեքի հետ։ Իր հերթին էրեբու բառն ունի աքքադական ծագում և նշանակում է «մայր մտնել, իջնել ներքև» (արևամուտ), իսկ փյունիկերենում «էրեբ» նշանակում է «երեկո, արևմուտք»[17]։ Վերջինս ընկած է արաբերեն Մաղրիբ և եբրայերեն մա'արավ բառերի հիմքում։ Փրինսթոնի համալսարանի Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների կենտրոնի պրոֆեսոր Մայքլ Բարրին «Էրեբ» բառը հայտնաբերել է ասորական արձանագրություններում, որտեղ այն կիրառվում է «գիշեր, արևամուտ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Ի հակադրումն սրա, ասորերենում կիրառվում է նաև «ասու» (Ասիա) բառը, որն օգտագործվում է «արևածագ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Քարտեզագրական կոնվենցիայի տեսանկյունից նույն անվանումը հանդիպում է նաև հունարենում՝ «Ἀνατολή» տարբերակով (Անատոլե "[արևա] ծագ", "արևելք", հետագայում նաև Անատոլիա)[18]։ Մարտին Լիչֆիլդ Վեսթը նշում է, որ «հնչյունաբանական տեսանկյունից Եվրոպա անվան և սեմական ցանկացած բառի կառուցվածքի միջև առկա կապը շատ թույլ է»[19], մինչդեռ Բիքսը անվան կապը սեմական լեզուների հետ համարում է քիչ հավանական։ Բացի այս վարկածներից գոյություն ունի նաև հնդեվրոպական նախալեզվի «*h1regʷos» արմատը, որը նշանակում է «մթություն»։ Վերջինիս հունարենում վերարտադրվում է որպես «Էրեբուս»։

Տարբեր լեզուներում հաճախ Եվրոպա բառի փոխարեն կիրառվում են այլ բառեր, որոնք մատնանշում են Եվրոպա մայրցամաքը։ Օրինակ, չինարենում կիրառվում է Օուժոու (歐洲/欧洲) անվանումը։ Ճապոներենում կիրառվում է չինական ծագում ունեցող Օսյու (ճապ.՝ 欧州 Ōshū) տերմինը։ Ճապոներենում «Եվրոպական Միություն» բառի համար կիրառվում է Օսյու Ռենգո (ճապ.՝ 欧州連合 Ōshū Rengō) բառը, չնայած որ առավել հաճախ կիրառվում է Յորոպա (ճապ.՝ ヨーロッパ Yōroppa) անվանումը։ Թյուրքական որոշ լեզուներում Եվրոպա մայրցամաքը մատնանշելու համար կիրառվում է պարսկական ծագում ունեցող Ֆրանգիստան («Ֆրանկների երկիր») անվանումը, չնայած որ առավել կիրառական են «Ավրոպա» կամ «Եվրոպա» տարբերակները[20]։

ՍահմանումԽմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ Միջմայրցամաքային պետությունների ցանկ և Աշխարհի մայրցամաքների սահմաններ

Համեմատական սահմանումԽմբագրել

Եվրոպայի ինտերակտիվ քարտեզը, որը ցույց է տալիս աշխարհամասային սահմանների ամենահաճախ կիրառվող տարբերակը[Ն 1]։
Ցուցում՝ կապույտով նշված են այն երկրները, որոնք գտնվում են Եվրոպայի և Ասիայի սահմանին, իսկ կանաչով նշված են այն երկրները, որոնք աշխարհագրական առումով Եվրոպայում չեն, սակայն սերտորեն ասոցացվում են այդ աշխարհամասի հետ։

Եվրոպայի՝ որպես աշխարհագրական տերմինի, մեծապես տարածված սահմանումը կիրառվում է սկսած 19-րդ դարի կեսերից։ Եվրոպայի ափերը հյուսիսից, արևմուտքից և հարավից ողողվում են ծովերով և օվկիանոսներով։ Ընդունված է ասել, որ Եվրոպան արևելքում և հյուսիս-արևելքից եզրափակվում է Ուրալյան լեռներով, Ուրալ գետով և Կասպից ծովով, հարավ-արևելքից՝ Կովկասյան լեռներով, Սև ծովով և Սև ու Միջերկրական ծովերն իրար կապող նեղուցներով[21]։

Մայրցամաքի աշխարհագրական կազմի մեջ մտնող կղզիները հիմնականում գտնվում են մայրցամաքին մոտ՝ բացառությամբ Իռլանդիայի և Գրենլանդիայի։ Իսլանդիան աշխարհագրորեն պատկանում է Եվրոպա մայրցամաքին, նույնը նաև Գրենլանդիան՝ չնայած շատերը կարծում են, որ այն պատկանում է Հյուսիսային Ամերիկային։ Գրենլանդիան քաղաքականապես պատկանում է Դանիային։ Այդուհանդերձ, կան որոշ բացառություններ, որոնք պայմանավորված են սոցիալ-քաղաքական և մշակութային տարբերություններով։ Կիպրոսն աշխարհագրորեն պատկանում է Ասիային (Փոքր Ասիա), սակայն թե՛ մշակութային, և թե՛ քաղաքական տեսանկյունից համարվում է Եվրոպայի մասը։ Բացի այդ, երկիրը նաև Եվրոպական միության անդամ է։ Իսկ արդեն Մալթան դարեր շարունակ աշխարհագրորեն պատկանում է Հյուսիսային Աֆրիկային, սակայն քաղաքական և մշակութային տեսանկյունից Եվրոպայի անբաժան մասն է[22]։ «Եվրոպա» տեղանվան կիրառումը բրիտանական անգլերենում կարող է վերաբերել բացառապես մայրցամաքային Եվրոպային[23]։

 
1472 թվականի միջնադարյան T-O քարտեզը ցույց է տալիս Նոյի որդիների անունը կրող երեք գերակա մայրցամաքները․ Ասիան՝ Սեմ, Եվրոպան՝ Հաբեթ և Աֆրիկան՝ Քամ։

Անգլալեզու աղբյուրներում Եվրոպա աշխարհամասը բնորոշելիս կիրառվում է «մայրցամաք» տերմինը, ինչը սակայն կիրառելի չէ հայերենում, քանի որ ընդունված է ասել, որ Եվրոպան Եվրասիա մայրցամաքի միայն մի մասն է, իսկ Եվրասիան բաժանված է Եվրոպա և Ասիա աշխարհամասերի միջև։ «Աշխարհամաս» տերմինը սովորաբար կիրառվում է մայցամաքներն իրենց շրջապատող կղզիների հետ միասին բնորոշելու համար։ Մինչ ներկայիս սահմանման կիրառումը, որը ներառում էր լեռնային ջրբաժանները, Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանը մի քանի անգամ վերաձևավորվել է հայեցակարգի առաջին ձևակերպումից և հիշատակումից ի վեր։ Քարտեզագիր Հերման Մոլը 1715 թվականին նշել է, որ Եվրոպան սահմանափակված է մասնակի կապված ջրային ուղիներով, որոնք ուղղված են դեպի Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներ, Իրտիշ գետ, որը միավորվում է Օբ գետին դրա վերին հատվածում և Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսը։ Ի հակադրումն սրա, Եվրոպայի ներկայիս արևելյան սահմանը մասամբ գծված է Ուրալյան և Կովկասյան լեռներով, ինչն ինչ-որ չափով կամայական և անհետևողական է՝ համեմատած «աշխարհամաս» տերմինի ցանկացած հստակ սահմանման հետ։

Եվրասիայի ներկայիս բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում է Արևմուտք-Արևելք մշակութային, լեզվական և էթնիկ զանազանությունները, որոնք տարբերվում են սպեկտրով, այլ ոչ թե հստակ բաժանարար գծով։ Եվրոպայի և Ասիայի միջև աշխարհագրական սահմանը չի համընկնում որևէ երկրի սահմանների հետ և միայն անցնում է ջրային մի քանի տարածքներով։ Թուրքիան համարվում է միջաշխարհամասային պետություն, որն ամբողջությամբ բաժանված է ջրով, մինչդեռ Ռուսաստանը և Ղազախստանը միայն մասամբ են բաժանված ջրային ուղիներով։ Ֆրանսիան, Նիդերլանդները, Պորտուգալիան, Իսպանիան և Միացյալ Թագավորությունը արդեն միջմայրցամաքային պետություններ են, քանի որ դրանց առանձին տարածքներ, որոնք գտնվում են այլ մայրցամաքների տարածքներում, բաժանված են օվկիանոսներով և ծովերով։ Օրինակ՝ Իսպանիան տարածքներ ունի Միջերկրական ծովից դեպի հարավ՝ Սեուտան և Մելիլյան, որոնք աշխարհագրորեն պատկանում են Աֆրիկային և ընդհանուր սահման ունեն Մարոկկոյի հետ։ Համաձայն ներկայիս սահմանման՝ Վրաստանը և Ադրբեջանը միջաշխարհամասային երկրներ են, որտեղ ջրուղիները ամբողջությամբ փոխարինվել են լեռներով, որպես աշխարհամասերի բաժանարար գիծ։ Հայաստանը աշխարհագրորեն ամբողջությամբ գտնվում է Ասիայի տարածքում, սակայն քաղաքական, մշակութային և պատմական առումներով կապված է Եվրոպայի հետ։ Բացի այդ, Հայաստանն անդամակցում է եվրոպական, այլ ոչ ասիական կառույցներին ու կազմակերպություններին։

Հասկացության պատմությունԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի և Ասիայի սահման

Վաղ շրջանի պատմությունԽմբագրել

 
Եվրոպա ռեգինայի (Եվրոպա թագուհու) պատկերը։

Եվրոպայի՝ որպես աշխարհագրական տերմինի առաջին գրավոր հիշատակումն արվել է Ապոլլոնին նվիրված հոմերոսյան հիմներում, որտեղ Եվրոպան բնորոշում էր Եգեյան ծովի արևմտյան ափը։ Որպես աշխարհամասի անվանում՝ այն առաջին անգամ կիրառվել է մ.թ.ա. 6-րդ դարում Անաքսիմանդրոսի և Հեկատեոս Միլեթացու կողմից։ Անաքսիմանդրոսն Ասիայի և Եվրոպայի միջև սահմանն անց էր կացնում Կովկասում գտնվող Փազիս գետով (ներկայիս Ռիոն գետը Վրաստանի տարածքում)։ Մինչև մ.թ.ա. 5-րդ դարն այս սահմանումը կիրառում էր նաև Հերոդոտոսը[24]։ Նա նշում էր, որ անհայտ անձանց կողմից աշխարհը բաժանված է երեք մասերի՝ Եվրոպայի, Ասիայի և Լիբիայի (Աֆրիկա), որոնք միմյանցից անջատվում էին Նեղոս և Փազիս գետերով։ Հերոդոտոսը նաև նշում էր, որ ոմանց կարծիքով Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցնում էր ոչ թե Փազիս, այլ Դոն գետով[25]։ Դոն գետով Եվրոպայի արևելյան սահմանի սահմանումը տրվել է 1-ին դարում աշխարհագրագետ Ստրաբոնի կողմից[26]։ «Հոբելյանների գրքում» աշխարհամասը բնորոշվում է որպես հող, որը Նոյը տվել էր իր երեք որոդիներին։ Ըստ դրա՝ Եվրոպան ձգվում էր Ջիբրալթարի նեղուցում գտնվող Հերկուլեսյան սյուներից (որը Եվրոպան բաժանում էր Հյուսիսային Աֆրիկայից) մինչև Դոն գետ (որը Եվրոպան բաժանում էր Ասիայից)[27]։

Միջնադարում և մինչև մեր օրեր հասած սահմանումներից մեկը մեծապես կիրառվել է հռոմեական ժամակաշրջանում։ Այդ ժամանակաշրջանի հեղինակները, ինչպես օրինակ Պոսիդոնիոսը[28], Ստրաբոնը[29] և Կլավդիոս Պտղոմեոսը[30], Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանը ևս անց էին կացնում Տանայիս գետով (ժամանակակից Դոն գետը)։

Հռոմեական կայսրությունը մեծ նշանակություն չէր տալիս մայրցամաքային բաժանման հայեցակարգին։ Այդուհանդերձ, Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումից հետո արևմտյան մշակույթը, որը կապված էր լատիներենի և կաթոլիկ եկեղեցու հետ, սկսեց ինքնին ասոցացվել «Եվրոպա» հայեցակարգի հետ[31]։ Մշակութային ոլորտը բնորոշելու նպատակով «Եվրոպա» տերմինն առաջին անգամ կիրառվել է 9-րդ դարում Կարոլինգյան արվեստի մեջ։ Այդ ժամանակներից սկսած տերմինը բնորոշվում էր որպես Արևմտյան եկեղեցու ազդեցության գոտի, որը հակակշռում էր Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներին և Իսլամական աշխարհին։

Եվրոպայի՝ որպես լատինական քրիստոնեական աշխարհի հողերի մշակութային սահմանումը ձևավորվել է 8-րդ դարում, որը բնորոշվում էր որպես նոր մշակութային համատիրություն՝ ստեղծված գերմանական ավանդույթների և քրիստոնեական-լատինական մշակույթի միաձուլման արդյունքում, ինչը մասամբ հակադրվում էր Բյուզանդական կայսրությանն ու իսլամական աշխարհին և սահմանափակվում էր Հյուսիսային Իբերիայով (Իսպանիայի հյուսիս), Բրիտանական կղզիներով, Ֆրանսիայով, քրիստոնեացված Արևմտյան Գերմանիայով, Ալպյան տարածաշրջանով ու Հյուսիսային և Կենտրոնական Իտալիայով[32]։ Հայեցակարգը կարոլինգյան արվեստի ամենակուռ ժառանգություններից մեկն է։ «Եվրոպա» տերմինը հաճախ հանդիպում է Կառլոս Մեծի պալատական գիտնականներից մեկի՝ Ալքուինի նամակներում[33]։ «Եվրոպա» տերմինի փոխակերպումը որպես մշակութային և աշխարհագրական տերմինի հանգեցրել է Եվրոպայի արևելյան սահմանների վրա մշակութային ազդեցությանը, հատկապես այն տարածքների, որոնք գտնվել են Բյուզանդական, Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների ազդեցության ներքո։ Այդպիսի հարցերի վրա ազդեցություն են ունեցել լրացուցիչ դրական իմաստները, որոնք ասոցացվում էին «Եվրոպա» տերմինի հետ՝ դրա կիրառողների կողմից։ Նման մշակութային դատողությունները կիրառելի չեն Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների համար՝ չնայած եվրոպական երկրների կողմից դրանց գրավմանը և բնակեցմանը։ Փոխարենը, առաջացավ «Արևմտյան քաղաքակրթություն» հայեցակարգը՝ Եվրոպան և նրա գաղութները միավորելու համար[34]։

Ժամանակակից սահմանումներԽմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ Եվրոպայի տարածաշրջաններ և Մայրցամաքային Եվրոպա
 
Եվրոպայի նոր քարտեզն ըստ վերջին ուսումնասիրությունների (1721) անունը կրող քարտեզը կազմվել է Հերման Մոլի կողմից, որտեղ Եվրոպայի արևելյան սահմանը, որն անցնում է դեպի հարավ-արևմուտք հոսող Դոն և Տոբոլ, Իրտիշ ու Օբ գետերով, որոնք հոսում են դեպի հյուսիս։
 
Եվրոպայի քաղաքական քարտեզը 1916 թվականին, որը ցույց է տալիս, որ Մոլի կողմից նախանշված ջրային ուղիները փոխարինվել են Ստրալենբերգի Ուրալյան և Ֆրեշֆիլդի Կովկասյան լեռների սահմանումներով։ Համանման ձևով սովորաբար սահմանվում են ենթամայրցամաքները։

Եվրոպայի արևելյան ճշգրիտ սահմանը որոշելու հարցը ծագել է վաղ նորագույն ժամանակաշրջանում, երբ Մոսկվայի մեծ իշխանության արևելյան ընդլայնումը սկսեց ներառել Հյուսիսային Ասիան։ Ողջ միջնադարում և ընդհուպ մինչև 18-րդ դար Եվրասիա մայրցամաքի տարածքի ավանդական բաժանումը երկու աշխարհամասի՝ Եվրոպայի և Ասիայի, ինչպես ավելի վաղ այդ մասին գրել էր նաև Պտղոմեոսը, անցել է Սևծովյան նեղուցներով, Սև ծովով, Կերչի նեղուցով, Ազովի ծովով և Դոն գետով (հնում՝ Տանայիս)։ Սակայն 16-18-րդ դարերում կազմված քարտեզները տարբերվում էին նրանով, թե ինչպես Դոնի Կալաչի մոտից շարունակել սահմանը Դոնի երկայնքով (որտեղ այն ամենամոտն է Վոլգային, իսկ ներկայումս կապված է Վոլգա-Դոն նավարկելի ջրանցքով) դեպի մի տարածություն, որը նախկինում երբևիցե որևէ ձևով չէր նկարագրվել աշխարհագրագետների կողմից։

Մոտ 1715 թվականին Հերման Մոլը կազմեց մի քարտեզ, որը ցույց էր տալիս Օբ ու Իրտիշ գետերի հյուսիսային հատվածները։ Վերջինս Օբ գետի խոշոր վտակն է, որը հանդիսանում է իրար հետ մասամբ կապված մի շարք ջրային ուղիների հիմնարար հատվածը։ Այդ ջրային ուղիներն անցնում էին Եվրոպայի և Ասիայի սահմանով՝ սկսվելով Սևծովյան նեղուցներից և Դոն գետով հասնում մինչև Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ 1721 թվականին նա կազմեց առավել թարմացված քարտեզ, որը հեշտ ընթեռնելի էր։ Սակայն նրա առաջարկը՝ խոշոր գետերը համարել սահմանազատման գիծ, երբեք չկիրառվեց մյուս աշխարհագրագետների կողմից, որոնք չէին ընդունում այն մոտեցումը, որ ջրային սահմանները Եվրոպայի և Ասիայի բաժանման միակ օրինական բաժանարարն են։

Չորս տարի անց՝ 1725 թվականին, Ֆիլիպ Յոհան ֆոն Ստրալենբերգն առաջինն էր, որը հեռացավ Դոն գետը որպես երկու աշխարհամասերի ավանդական բաժանարարի մոտեցումից։ Նա նոր սահմանագիծ գծեց Վոլգա գետի երկայնքով, որը շարժվում էր դեպի հյուսիս՝ Սամարայի թեքվածք, այնուհետ Օբշի Սիրտի երկայնքով (ջրբաժան Վոլգա գետի և Ուրալյան լեռների միջև) դեպի հյուսիսում գտնվող իր ակունքը՝ Ուրալյան լեռներ։ Այս համատեքստում նա առաջարկում էր, որ լեռնաշղթաները ներառվեն աշխարհամասերի սահմազատման գծերի մեջ՝ որպես հարևան ջրային ուղիներին այլընտրանք։ Համապատասխանաբար, նա նոր սահմանը գծեց դեպի հյուսիս՝ Ուրալյան լեռների երկայնքով, այլ ոչ թե մոտակա Օբ ու Իրտիշ գետերին զուգահեռաբար[35]։ Դա ստացավ Ռուսական կայսրության հավանությունը և ներկայացվեց նոր սահմանումը, որն ավելի ուշ դարձավ ամենաընդունելին։ Այդուհանդերձ, այն քննադատություններից զերծ չմնաց։ Վոլտերը, 1760 թվականին գրելով Պետրոս I-ի ջանքերի մասին, որը Ռուսաստանը փորձում էր դարձնել առավել եվրոպական, անտեսեց սահմանային ողջ հարցը՝ պնդելով, որ ո՛չ Ռուսաստանը, ո՛չ Սկանդինավիան, Հյուսիսային Գերմանիան և Լեհաստանը, ամբողջությամբ չեն հանդիսանում Եվրոպայի մաս[36]։ Այդ ժամանակվանից սկսած ժամանակակից մի շարք աշխարհագրագետ վերլուծաբաններ, ինչպես օրինակ Հելֆորդ Մաքինդերը, հայտարարեցին, որ նրանք քիչ իմաստ են տեսնում Ուրալյան լեռները՝ որպես երկու աշխարհամասերի բաժանարար համարելու գաղափարի մեջ[37]։

Մինչև 19-րդ դարը քարտեզագիրները շարունակում էին Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցկացնել ստորին Դոնից մինչև Սամարա միջակայքով։ 1745 թվականին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հրատարակած ատլասում երկու աշխարհամասերի միջև սահմանն անցնում էր Կալաչի մոտ Դոն գետով մինչև Սերաֆիմովիչ, իսկ այնուհետ թեքվում դեպի հյուսիս՝ Արխանգելսկ, մինչդեռ 18-19-րդ դարի այլ քարտեզագիրներ, ինչպես օրինակ Ջոն Քերին, հարում էր Ստրալենբերգի մոտեցմանը։ Հարավում Կումա-Մանիչի իջվածքը, որը հայտնաբերվել է 1773 թվականին գերմանացի բնագետ Պյոտր Սիմոն Պալասի կողմից, դաշտավայր է, որը ժամանակին իրար է կապել Սև ու Կասպից ծովերը[38][39] և հետագայում առաջարկվել է որպես երկու աշխարհամասերի միջև բնական սահման։

19-րդ դարի կեսերին աշխարհագրական շրջանակներում շրջանառվում էր երեք հիմնական սահմանում։ Դրանցից մեկով Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցնում էր Դոն գետով, Վոլգա-Դոն նավարկելի ջրանցքով և Վոլգա գետով։ Մյուս սահմանման համաձայն՝ այն անցնում էր Կումա-Մանիչի իջվածքով մինչև Կասպից ծով, իսկ այնուհետև դեպի Ուրալ գետ։ Իսկ երրորդ սահմանումն ընդհանրապես հրաժարվում էր Դոն գետից և ըստ դրա՝ սահմանն անցնում էր Մեծ Կովկասյան ջրբաժանից մինչև Կասպից ծով։ 1860-ական թվականների աշխարհագրական գրականության մեջ հարցը շարունակում էր մնալ «վիճելի»։ Դուգլաս Ֆրեշֆիլդն առաջ քաշեց այն մոտեցումը, որ Կովկասյան լեռները «լավագույն հավանական» բաժանարարն են երկու աշխարհամասերի համար՝ դրանով ստանալով նաև ժամանակակից մի շարք աշխարհագրագետների հավանությունը[40]։

1906 թվականից սկսած Ռուսաստանում և Խորհրդային Միությունում Կումա-Մանիչի իջվածքը, որպես երկու աշխարհամասերի բաժանարար գիծ, ամենատարածվածն ու ամենակիրառելին էր[41]։ 1958 թվականին Խորհրդային աշխարհագրական ընկերակցությունը պաշտոնապես խորհուրդ տվեց կիրառել այն մոտեցումը, որ դասագրքերում Եվրոպայի ու Ասիայի բաժանարար գիծ դիտարկվի Կարայի ծովում Բայդարացկայա ծովածոցը, որը գտնվում է Ուրալյան լեռների արևելյան ստորոտին, այնուհետև Ուրալ գետը՝ մինչև Մուգոջարի բլուրներ, որտեղից էլ Էմբա գետ ու Կումա-Մանիչի իջվածք[42]։ Արդյունքում Կովկասն ամբողջությամբ հայտնվում էր Ասիայում, իսկ Ուրալը՝ Եվրոպայում[43]։ Այդուհանդերձ, խորհրդային աշխարհագրագետների մեծ մասը կողմ էր Կովկասյան լեռների երկայնքով անցնող բաժանմանը[44] և սա դարձավ 20-րդ դարի վերջին ամենատարածված սահմանումը՝ չնայած Կումա-Մանիչի իջվածքը շարունակեց կիրառման մեջ մնալ 20-րդ դարի որոշ քարտեզներում։

Ոմանք Եվրասիայի բաժանումն Ասիայի և Եվրոպայի համարում են եվրոցենտրիզմի դրսևորում։ «Ֆիզիկական, մշակութային և պատմական բազմազանության տեսանկյունից Չինաստանը և Հնդկաստանը համեմատելի են Եվրոպայի ցամաքային ողջ տարածքի, այլ ոչ ինչ-որ եվրոպական մի երկրի<...> հետ»[45]։

ՊատմությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի պատմություն

ՆախապատմությունԽմբագրել

 
Հին քարի դարի քարանձավային պատկերներ Ֆրանսիայի Լասկո քարանձավում (մ.թ.ա. մոտ 15 000 թվական)
 
Միացյալ Թագավորությունում գտնվող Սթոունհենջը (ուշ նոր քարի դար, մ.թ.ա. 3000-2000 թվականներ)

Պլեյստոցենի 2,5 մլն տարիները բազմաթիվ փուլեր են ունեցել, որոնցից է Սառցադաշտային ժամանակաշրջանը կամ աշխարհամասի սառցե վահանների զգալի առաջ շարժվելը, որը տեղի է ունեցել մոտ 40 000-100 000 տարի միջակայքերով։ Երկար սառցադաշտային ժամանակաշրջաններն ընդհատվել են ավելի մեղմ և ավելի կարճ միջսառցադաշտային ժամանակաշրջաններով, որոնք տևել են 10 000-15 000 տարի։ Վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի վերջին փուլն ավարտվել է մոտ 10 000 տարի առաջ[46]։ Երկիրն այժմ գտնվում է Հոլոցեն կոչվող միջսառցադաշտային ժամանակաշրջանում[47]։

«Homo erectus georgicus»-ը, որն ապրել է գրեթե 1,8 մլն տարի առաջ Վրաստանում, Եվրոպայում գտած ամենահին հոմինինն է[48]։ Հոմինինների այլ մնացորդներ, որոնց տարիքը մոտ 1 մլն տարի է, գտել են Իսպանիայի Ատապուերկա հնագիտական վայրում[49]։ Նեանդերթալյան մարդը (անունն ստացել է Գերմանիայի Նեանդերթալ հովտից) Եվրոպայում հայտնվել է 150 000 տարի առաջ (115 000 տարի առաջ հայտնվել է ներկայիս Լեհաստանի տարածքում[50]), իսկ անհետացել՝ 28 000 տարի առաջ՝ վերջին ապաստարանը լինելով ներկայիս Պորտուգալիան։ Նեանդերթալյան մարդկանց փոխարինելու են եկել բանական մարդիկ, որոնք Եվրոպայում են հայտնվել 43 000-40 000 տարի առաջ[51]։ Եվրոպայի ամենահին բնակավայրերն են (48 000 տարի առաջ) Ռիպարո Մոչին (Իտալիա), Գեյսենքլյոսթերլեն (Գերմանիա) և Իստյուրիստսը (Ֆրանսիա)[52][53]։

Եվրոպայում նոր քարի դարը բնորոշվում է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի աճեցմամբ և անասնաբուծությամբ, բնակավայրերի թվի ավելացմամբ, ինչպես նաև մոտ մ.թ.ա. 7000 տարի առաջ Հունաստանում և Բալկաններում խեցեգործության տարածմամբ[54], որն այնուհետև Բալկաններից տարածվեց դեպի Դանուբի և Հռենոսի (Գծային խեցեգործական մշակույթ) հովիտներ, Միջերկրական ծովի ափ (Իմպրեսսո մշալկույթ)։ Մ.թ.ա. 4500-3000 տարի առաջ քարի դարի այս եվրոպական մշակույթները տարածվեցին դեպի արևմուտք և հյուսիս՝ փոխանցելով պղնձե իրեր պատրաստելու նոր ձեքբերված հմտությունները։ Արևմտյան Եվրոպայում նոր քարի դարը բնորոշվում է ոչ թե մեծ գյուղատնտեսական բնակավայրերով, այլ այնպիսի հուշարձաններով, ինչպիսիք էին թումուլուսները և մեգալիթյան գերեզմանաքարերը[55]։ Նոր քարի դարից դեպի պղնձի դար անցնելու շրջանում զարգացել է մարտական կացինների մշակույթը։ Այս ժամանակաշրջանում Արևմտյան և Հարավային Եվրոպայի ամբողջ տարածքում կառուցվել են մեգալիթյան հսկայական հուշարձաններ, ինչպիսիք են Մալթայի մեգալիթյան տաճարները և Սթոունհենջը[56][57]։

Բրոնզե դարը Եվրոպայում սկսվել է մ.թ.ա. 3200 թվականին Հունաստանում՝ Կրետեի Մինոսյան քաղաքակրթությամբ, որը համարվում է Եվրոպայի առաջին զարգացած քաղաքակրթությունը[58]։ Մինոսյանին հաջորդել է Միկենյան քաղաքակրթությունը, որն անսպասելի փլուզվել է մ.թ.ա. 1200 թվականին՝ Եվրոպայում սկիզբ դնելով երկաթի դարին[59]։ Այս դարաշրջանում հույների և փյունիկեցիների կողմից գաղութացման արդյունքում ծնվել են Միջերկրածովյան քաղաքները։ Վաղ երկաթի դարում Իտալիան և Հունաստանը մ.թ.ա. մոտ 8-րդ դարից աստիճանաբար դրել են պատմական Անտիկ աշխարհի սկիզբը, որը երբեմն թվագրվում է մ.թ.ա. 776 թվականով, երբ տեղի են ունեցել առաջին Օլիմպիական խաղերը[60]։

Անտիկ աշխարհԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Անտիկ աշխարհ, Հին Հունաստան, և Հին Հռոմ
 
Աթենքի Պարթենոնը (մ.թ.ա. 432 թվական)

Հին Հունաստանը համարվում է Արևմտյան քաղաքակրթության հիմնադիրը։ Արևմտյան դեմոկրատական և ռացիոնալիստական մշակույթը հաճախ է վերագրվում Հին Հունաստանին[61]։ Հունական քաղաք-պետությունը՝ պոլիսը, Հին Հունաստանի հիմնական քաղաքական միավորն էր[61]։ Մ.թ.ա. 508 թվականին Կլիսթենեսն Աթենքում ստեղծեց աշխարհի առաջին ժողովրդավարական կառավարման համակարգը[62]։ 18-րդ դարի վերջին եվրոպացի փիլիսոփաները և իդեալիստները սկսեցին կրկին առաջնահերթություն տալ հունական քաղաքական հայացքներին։ Հունաստանը նաև մեծ ներդրում է ունեցել մշակույթում. փիլիսոփայության, հումանիզմի և ռացիոնալիզմի մեջ Արիստոտելի, Սոկրատեսի և Պլատոնի միջոցով, պատմության մեջ Հերոդոտոսի և Թուկիդիդեսի միջոցով, չափածո և արձակ ստեղծագործություններում՝ Հոմերոսի էպիկական պոեմների միջոցով[63], դրամայում Սոֆոկլեսի և Եվրիպիդեսի միջոցով, բժշկության մեջ Հիպոկրատի և Գալենի միջոցով, իսկ գիտության մեջ Պյութագորասի, Էվկլիդեսի և Արքիմեդեսի միջոցով[64][65][66]։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարում հունական քաղաք-պետությունները հույն-պարսկական պատերազմներում կանգնեցրին Աքեմենյան Պարսկաստանի առաջխաղացումը Եվրոպայում, ինչն առանցքային է համարվում համաշխարհային պատմության մեջ[67], քանի որ դրան հաջորդեցին խաղաղության 50 տարիները, որոնք հայտնի են Աթենքի ոսկե դարաշրջան անվամբ։ Հին Հունաստանի այդ ժամանակաշրջանում է հիմնականում ստեղծվել Արևմտյան քաղաքականությունը։

 
Անիմացիա, որը պատկերում է Հռոմեական կայսրության ընդլայնումն ու բաժանումը (մ.թ.)

Արևմտյան քաղաքականության մեջ Հունաստանից հետո Հռոմն իր հետքը թողեց իրավունքի, քաղաքականության, լեզվի, ճարտարագիտության, ճարտարապետության, կառավարման և շատ այլ բնագավառների վրա[61]։ Մ.թ.ա. 200 թվականին Հռոմը գրավեց Իտալիան, իսկ հաջորդ երկու դարերի ընթացքում՝ Հունաստանը և Հռոմեական Իսպանիան (Իսպանիան և Պորտուգալիան), Հյուսիսային Աֆրիկայի ափը, Միջին Արևելքի մեծ մասը, Գալլիան (Ֆրանսիան և Բելգիան) և Բրիտանիան (Անգլիան և Ուելսը)։

Մ.թ.ա. 3-րդ դարից սկսած հռոմեացիները Կենտրոնական Իտալիայից ընդլայնվեցին և հաջորդ հազարամյակում կառավարում էին ամբողջ Միջերկրական ծովի ավազանում և Արևմտյան Եվրոպայում։ Հռոմեական հանրապետությունը դադարեցրեց իր գոյությունը մ.թ.ա. 27 թվականին, երբ Օկտավիանոս Օգոստոսը հռչակեց Հռոմեական կայսրությունը։ Հաջորդ երկու դարերը հայտնի են «pax romana» անվամբ, որը Եվրոպայի մեծ մասում աննախադեպ խաղաղության, բարգավաճման և քաղաքական կայունության շրջան է համարվում[68]։ Կայսրությունը շարունակեց ընդլայնել իր տարածքները կայսրեր Անտոնինոս Պիոսի և Մարկոս Ավրելիոսի օրոք, որոնք կայսրության հյուսիսային սահմանին պայքարում էին գերմանական ժողովուրդների, պիկտերի և շոտլանդացիների դեմ[69][70]։ Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունվեց մ.թ. 313 թվականին Կոստանդիանոս Ա Մեծի օրոք՝ կայսրության կողմից քրիստոնյաներին երեք դար հետապնդելուց հետո։ Կոստանդիանոսը նաև կայսրության մայրաքաղաքը Հռոմից ժամանակավոր տեղափոխեց Բյուզանդիոն (ներկայիս Ստամբուլ), որը մ.թ. 330 թվականին իր պատվին անվանեց Կոստանդնուպոլիս։ Մ.թ. 380 թվականին քրիստոնեությունը դարձավ կայսրության պետական կրոնը, իսկ մ.թ. 391-392 թվականներին կայսր Թեոդոսիոս Ա Մեծը հեթանոսական կրոններն անօրինական հայտարարեց[71]։ Սա երբեմն համարվում է Անտիկ դարաշրջանի վերջը, մեկ այլ կարծիքով Անտիկ դարաշրջանի վերջը համարվում է մ.թ. 476 թվականին Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումը, մ.թ. 529 թվականին Աթենքի հեթանոսական Պլատոնյան ակադեմիայի փակումը[72] կամ մ.թ. 7-րդ դարի սկզբում իսլամի ծնունդը։ Իր գոյության գրեթե ողջ ընթացքում Բյուզանդական կայսրությունը համարվել է Եվրոպայի տնտեսապես, մշակութային և ռազմական առումով ամենահզոր տերություններից մեկը[73]։

Վաղ միջնադարԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Ուշ անտիկ ժամանակաշրջան, Վաղ միջնադար, և Ժողովուրդների մեծ գաղթ
 
Եվրոպա, մոտ 650 թվական
 
Կառլոս Մեծի կայսրությունը 814 թվականին

     Ֆրանկական թագավորություն

     հարկատուներ

Հռոմեական կայսրության անկման ընթացքում Եվրոպան թևակոխեց փոփոխությունների երկար ժամանակաշրջան, որը պատմաբանները կոչում են «Մեծ գաղթի դարաշրջան»։ Բազմաթիվ արշավանքներ և գաղթ է եղել օստգոթերի, վեստգոթերի, գոթերի, վանդալների, հոների, ֆրանկների, անգլերի, սաքսերի, սլավոնների, ավարների, բուլղարների, իսկ ավելի ուշ՝ վիկինգների, պեչենեգների, կումանների և հունգարացիների շրջանում։ Վերածննդի դարաշրջանի մտածողները, որոնցից էր նաև Պետրարկան, ավելի ուշ այս ժամանակաշրջանն անվանեցին «Խավարի դարաշրջան»[74]։

Մեկուսացած վանական համայնքներն անցյալում կուտակված գրավոր գիտելիքը հավաքելու և պահպանելու համար միակ վայրերն էին։ Բացի այդ, շատ քիչ գրավոր արձանագրություններ են պահպանվել, իսկ գրականության, փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի և անտիկ ժամանակաշրջանի այլ գիտելիքի մեծ մասն անհետացել է Արևմտյան Եվրոպայից, թեև դրանք պահպանվել են արևելքում՝ Բյուզանդական կայսրությունում[75]։

Մինչդեռ Հռոմեական կայսրությունը շարունակում էր անկում ապրել արևմուտքում, հռոմեական ավանդույթները և Հռոմեական պետությունը չկորցրին իրենց ուժը գլխավորապես հունախոս Արևելյան Հռոմեական կայսրությունում, որը հայտնի է նաև որպես Բյուզանդական կայսրություն։ Իր գոյության մեծ մասի ընթացքում Բյուզանդական կայսրությունը Եվրոպայի տնտեսապես, մշակութային և ռազմական առումով ամենահզոր տերությունն էր։ Կայսր Հուստինիանոս Ա-ն կառավարել է Կոստանդնուպոլսկի առաջին ոսկեդարը. ստեղծել է օրենսգիրք, որը հիմք է ծառայել ներկայիս մի շարք իրավական համակարգերի համար, ֆինանսավորել է Սուրբ Սոֆիայի տաճարի շինարարությունը և քրիստոնեական եկեղեցին պետական վերահսկողության տակ է առել[76]։

7-րդ դարից սկսած, երբ բյուզանդացիները և հարևան Սասանյանները զգալիորեն թուլացել էին դարեր տևող և հաճախակի բնույթ կիրող բյուզանդա-սասանյան պատերազմների հետևանքով, մուսուլման արաբները սկսեցին ներխուժել պատմական հռոմեական տարածք՝ զավթելով Լևանտը, Հյուսիսային Ամերիկան և ներխուժելով Փոքր Ասիա։ 7-րդ դարի կեսերին մուսուլմանների՝ [[Արաբական արշավանքները Պարսկաստան|Պարսկաստանը գրավելուց հետո, իսլամը մտավ Կովկաս[77]։ Հաջորդ մի քանի դարերին մուսուլմանական զինված ուժերը զավթեցին Կիպրոսը, Մալթան, Կրետեն, Սիցիլիան և Հարավային Իտալիայի որոշ մասեր[78]։ 711-720 թ]]վականներին Պիրենեյան թերակղզու Վեստգոթական թագավորությունն անցավ մուսուլմանների իշխանության տակ՝ բացառությամբ հյուսիս-արևմուտքի որոշ փոքր տարածքների (Աստուրիա) և Պիրենեյների բասկյան շրջանների մեծ մասի։ Այդ տարածքը, որն ստացավ արաբական ալ-Անդալուս անունը, դարձավ ընդլայնվող Օմայյան խալիֆայության մի մասը։ Կոստանդնուպոլսի երկրորդ անհաջող պաշարումը (717) թուլացրեց Օմայյան խալիֆայությունը և ստվերեց նրա համբավը։ Այնուհետև Օմայանները 732 թվականի Պուատեի ճակատամարտում պարտություն կրեցին ֆրանկ առաջնորդ Կառլոս Մարտելից, ինչը վերջ դրեց նրանց առաջխաղացմանը դեպի հյուսիս։ Պիրենեյան թերակղզու հյուսիսարևմտյան հեռավոր շրջաններում և Պիրենեյների կենտրոնում հարավի մուսուլմանների հզորությունը նկատելի չէր։ Հենց այստեղ են հիմնադրվել Աստուրիայի, Լեոնի և Գալիսիայի քրիստոնեական թագավորությունները, որտեղից սկսվել է Պիրենեյան թերակղզու վերանվաճումը։ Այդուհանդերձ, որևէ համակարգված փորձ չի արվել մավրերին դուրս շպրտելու ուղղությամբ։ Քրիստոնեական թագավորությունները հիմնականում կենտրոնացած էին իրենց սեփական ներքին իշխանության համար պայքարելու վրա։ Արդյունքում Ռեկոնկիստան տևեց ավելի քան ութ դար, որի ընթացքում Ալֆոնսոների, Սանչոների, Օրդոնյոների, Ռամիրոների, Ֆեռնանդոների և Բերմուդոների երկար ցանկ պայքարում էր որքան իր քրիստոնյա հակառակորդների դեմ, այնքան էլ մուսուլման զավթիչների։

 
Վիկինգների արշավները և Ֆրանկական կայսրության բաժանումը 843 թվականի Վերդենի պայմանագրով

Խավարի դարաշրջանում Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունն ընկավ տարբեր ցեղերի իշխանության տակ։ Գերմանական և սլավոնական ցեղերն իրենց գերիշխանությունը հաստատեցին համապատասխանաբար Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայում[79]։ Ֆրանկյան ցեղերը միավորվեցին Քլոդվիգ I-ի իշխանության տակ[80]։ Կարոլինգների դինաստիայից ֆրանկ թագավոր Կառլոս Մեծը, որը նվաճել էր Արևմտյան Եվրոպայի մեծ մասը, 800 թվականին Հռոմի պապի կողմից կարգվեց որպես «Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր»։ Սա 962 թվականին հանգեցրեց Սրբազան Հռոմեական կայսրության հիմնադրմանը, որն ի վերջո տեղակայված էր Կենտրոնական Եվրոպայի գերմանական իշխանապետություններում[81]։

Արևելակենտրոնական Եվրոպան ականատես եղավ առաջին սլավոնական պետությունների ստեղծմանն ու քրիստոնեության՝ որպես պետական կրոն ընդունմանը (մ.թ. մոտ 1000 թվական)։ Արևմտասլավոնական Մեծ Մորավական տերությունն իր տարածքներն ընդլայնեց դեպի հարավ՝ Բալկաններ՝ Սվյատոպոլկ I-ի իշխանության օրոք հասնելով ամենամեծ չափին և Արևելաֆրանկական թագավորության հետ մի շարք զինված հակամարտություններ հրահրելով։ 7-րդ դարի վերջում և 8-րդ դարում առաջին հարավսլավոնական պետություններն առաջացան դեպի ավելի հարավ ընկած տարածքում և ընդունեցին քրիստոնեություն։ Այդ պետություններն էին՝ Բուլղարական առաջին կայսրությունը, Սերբիայի իշխանապետությունը (ավելի ուշ՝ թագավորություն և կայսրություն) և Խորվաթիայի դքսությունը (ավելի ուշ՝ Խորվաթիայի թագավորություն)։ Արևելքում Կիևյան Ռուսիան ընդլայնվեց իր մայրաքաղաք Կիևից՝ 10-րդ դարում դառնալով Եվրոպայի ամենամեծ պետությունը։ 988 թվականին Վլադիմիր Մեծն ուղղափառությունն ընդունեց որպես պետական կրոն[82][83]։ Ավելի արևելքում Վոլգյան Բուլղարիան դարձավ իսլամական պետություն, բայց մի քանի դար անց ընդգրկվեց Ռուսաստանի կազմի մեջ[84]։

Բարձր և ուշ միջնադարԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Բարձր միջնադար, Ուշ միջնադար, և Միջնադար
 
Միջնադարյան Իտալիայի Ծովային հանրապետություններն առևտրային լայն ցանցով և Միջերկրական ծովի ավազանում գաղութներով կրկին կապ ստեղծեցին Եվրոպայի, Ասիայի և Աֆրիկայի միջև և կարևոր դեր խաղացին Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ[85][86]։

1000-1250 թվականներն ընկած ժամանակահատվածը հայտնի է բարձր միջնադար անվամբ, որին հաջորդում է ուշ միջնադարը՝ մինչև 1500 թվականը։

Բարձր միջնադարում Եվրոպայի բնակչությունը զգալիորեն աճել է՝ իր գագաթնակետին հասնելով Վերածննդի դարաշրջանում՝ 12-րդ դարում։ Տնտեսական աճը, ինչպես նաև աշխարհամասի առևտրային ճանապարհների անվտանգության բացակայությունը հնարավոր դարձրին Միջերկրական և Բալթիկ ծովերի երկայնքով առևտրային խոշոր ճանապարհների զարգացումը։ Մերձափնյա քաղաքների աճող հարստությունն ու անկախությունը Ծովային հանրապետություններին հնարավորություն տվեցին առաջատար դիրք գրավել եվրոպական ասպարեզում։

Միջնադարում աշխարհամասում գերիշխում էր սոցիալական երկու վերին էշելոն՝ ազնվականությունը և հոգևորականությունը։ Վաղ միջնադարում Ֆրանսիայում զարգացավ ֆեոդալիզմը, որը շուտով տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում[87]։ Անգլիայում ազնվականների և միապետների՝ ազդեցության համար պայքարը հանգեցրեց Ազատությունների մեծ խարտիայի և խորհրդարանի ինստիտուտի ստեղծմանը[88]։ Տվյալ ժամանակաշրջանում մշակույթի հիմնական աղբյուրը կաթոլիկ եկեղեցին էր։ Վանքերին և տաճարներին կից դպրոցների միջոցով կաթոլիկ եկեղեցին կրթություն էր ապահովում Եվրոպայի մեծ մասում[87]։

 
Տանկրեդ Սիցիլիացին և Ֆիլիպ II Օգոստոսը Խաչակրաց երրորդ արշավանքի ժամանակ (1189–1192)

Պապությունն իր իշխանության գագաթնակետին հասավ բարձր միջնադարում։ 1054 թվականին կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիների բաժանումը նախկին Հռոմեական կայսրությունն ամբողջովին բաժանեց կրոնական առումով՝ Բյուզանդական կայսրությունում գերիշխում էր ուղղափառ եկեղեցին, իսկ նախկին Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունում՝ կաթոլիկ եկեղեցին։ 1095 թվականին Ուրբանոս II պապը խաչակրաց արշավանք սկսեց մուսուլմանների դեմ՝ գրավելով Երուսաղեմն ու Սուրբ Երկիրը[89]։ Եվրոպայում կաթոլիկ եկեղեցին հերետիկոսների դեմ ինկվիզիցիա սկսեց։ Պիրենեյան թերակղզում Ռեկոնկիստան ավարտվեց Գրանադայի անկմամբ 1492 թվականին՝ վերջ դնելով թերակղզու հարավարևմտյան հատվածում մուսուլմանների գրեթե յոթ դար կառավարմանը[90]։

Արևելքում վերածնված Բյուզանդական կայսրությունը մուսուլմաններից հետ գրավեց Կրետեն և Կիպրոսը ու վերանվաճեց Բալկանները։ 9-12-րդ դարերում Եվրոպայի ամենահարուստ և մեծ քաղաքը Կոստանդնուպոլիսն էր՝ գրեթե 400 000 բնակչությամբ[91][92]։ Մանազկերտի ճակատամարտում պարտությունից հետո կայսրությունը թուլացել էր, որն էլ ավելի թուլացավ Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ժամանակ Կոստանդնուպոլսի գրավմամբ (1204 թվական)[93][94][95][96][97][98][99][100][101]։ Թեև 1261 թվականին Կոստանդնուպոլիսը հետ գրավվեց, Բյուզանդիան ընկավ 1453 թվականին, երբ Օսմանյան կայսրությունը գրավեց Կոստանդնուպոլիսը[102][103][104]։

 
1238 թվականին Բաթու խանի կողմից Սուզդալի գրավումը մոնղոլների՝ Եվրոպա ներխուժելու ժամանակ

11-12-րդ դարերին քոչվոր թյուրքական ցեղերի (օրինակ՝ պեչենեգների և կումանների) անընդհատ հարձակումների հետևանքով սկսվեց սլավոն բնակչության զանգվածային գաղթը դեպի հյուսիսի ավելի ապահով, խիտ անտառածածկ շրջաններ՝ ժամանակավորապես կանգնեցնելով Ռուսական պետության ընդարձակումը դեպի հարավ և արևելք[105]։ Եվրասիայի մյուս մասերի նման այս տարածքները ևս գրավել էին մոնղոլները[106]։ Նվաճողները, որոնք հայտնի էին թաթարներ անվամբ, հիմնականում մոնղոլ սյուզերենին հպատակ թյուրքախոս ժողովուրդներ էին։ Վերջիններս հիմնեցին Ոսկե հորդա պետությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Ղրիմում։ Ավելի ուշ, այս պետությունը որպես իր կրոն ընդունեց իսլամը և ավելի քան երեք դար կառավարեց ներկայիս Ռուսաստանի հարավային և կենտրոնական հատվածում[107][108]։ Մոնղոլական դոմինիոնների փլուզումից հետո 14-րդ դարում առաջացան առաջին Հռոմեական պետությունները (իշխանապետությունները)՝ Մոլդովայի շրջանը և Վալախիան։ Նախկինում այս տարածքներն իրար հաջորդելով պեչենիգների և կումանների տիրապետության տակ էին գտնվում[109]։ 12-15-րդ դարերում Մոսկվայի մեծ իշխանությունը մոնղոլների տիրապետության տակ փոքր իշխանապետությունից վերածվեց Եվրոպայի ամենամեծ պետության՝ 1480 թվականին տապալելով մոնղոլներին և արդյունքում դառնալով Ռուսական թագավորությունը։ Պետությունն ուժեղացավ Իվան III և Իվան IV Ահեղ ցարերի օրոք՝ հաջորդ դարերի ընթացքում անընդհատ ընդլայնվելով դեպի արևելք և հարավ։

1315–1317 թվականների մեծ սովն ուշ միջնադարի առաջին ճգնաժամն էր Եվրոպայում[110]։ 1348-1420 թվականներն ամենածանր կորուստների շրջանն էր։ Ֆրանսիայի բնակչությունը կրճատվեց կիսով չափ[111][112]։ Միջնադարյան Բրիտանիան տուժեց 95 սովի դեպքից[113], իսկ Ֆրանսիան՝ նույն ժամանակաշրջանում տուժեց ավելի քան 75 սովի դեպքից[114]։ 14-րդ դարի կեսերին Եվրոպան «ամայացավ» սև մահվան՝ մարդկության պատմության մեջ ամենաշատ մահ տված համավարակի պատճառով, որի պատճառով միայն Եվրոպայում մահացավ 25 մլն մարդ՝ տվյալ ժամանակաշրջանում Եվրոպայի բնակչության մեկ երրորդը[115]։

Ժանտախտը կործանիչ ազդեցություն ունեցավ Եվրոպայի սոցիալական ոլորտի վրա. այն ժողովրդին մղեց ապրել տվյալ պահով, ինչպես պատկերել է Ջովաննի Բոկաչչոն իր «Դեկամերոն»-ում (1353)։ Ժանտախտը նաև լուրջ հարված էր կաթոլիկ եկեղեցուն, ինչը հանգեցրեց հրեաների հալածանքների, մուրացկանության, բորով տառապող մարդկանց թվի ավելացմանը[116]։ Համարվում է, որ ժանտախտը մինչև 18-րդ դարը՝ տարբեր վիրուլենտությամբ և մահացությամբ, վերադարձել է յուրաքանչյուր սերնդի հետ[117]։ Տվյալ ժամանակաշրջանում ժանտախտի ավելի քան 100 համաճարակ է բռնկվել Եվրոպայում[118]։

Վաղ նորագույն դարաշրջանԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Վերածնունդ, Ռեֆորմացիա, և Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններ
 
Ռաֆայելի «Աթենական դպրոց» կտավը (1511). Միքելանջելոն, Լեոնարդո դա Վինչին (կենտրոնում) և այլք պատկերված են որպես Վերածննդի դարաշրջանի դասական գիտնականներ

Վերածնունդը մշակութային փոփոխության ժամանակաշրջան էր, որը սկիզբ առավ Ֆլորենցիայից և տարածվեց դեպի Եվրոպայի մյուս հատվածներ։ Նոր հումանիզմի ծնունդն ուղեկցվում էր վանական գրադարաններում մոռացված դասական հունարեն և արաբերեն գիտելիքների վերականգնմամբ, որը հաճախ թարգմանվում էր արաբերենից լատիներեն[119][120][121]։ 14-16-րդ դարերում Վերածնունդը տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում. թագավորների, ազնվականների, Կաթոլիկ եկեղեցու և նոր ծնվող առևտրականների դասակարգի համատեղ հովանավորության ներքո ծաղկեցին արվեստը, փիլիսոփայությունը, երաժշտությունը և գիտությունները[122][123][124]։ Իտալացի մեկենասները՝ ներառյալ Ֆլորենցիայի Մեդիչի բանկիրների ընտանիքը, Հռոմի պապերը, ֆինանսավորում էին այնպիսի բեղմնավոր քվատրոչենտո և չինկվեչենտո նկարիչների, ինչպիսիք էին Ռաֆայելը, Միքելանջելոն և Լեոնարդո դա Վինչին[125][126]։

14-րդ դարի կեսերին եկեղեցու ներսում քաղաքական ինտրիգները հանգեցրին կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիների բաժանմանը։ Այդ քառասուն տարիների ընթացքում երկու պապերը՝ մեկը Ավինյոնում, մյուսը՝ Հռոմում, ցանկանում էին իրենց իշխանությունը հաստատել եկեղեցու վրա։ Թեև եկեղեցու ներսում ծագած խնդիրները հարթվեցին 1417 թվականին, պապության հոգևոր հեղինակությունը մեծապես տուժեց[127]։ 15-րդ դարում Եվրոպան սկսեց ընդլայնել իր աշխարհագրական սահմանները։ Ժամանակի ամենամեծ ծովային տերությունները՝ Իսպանիան և Պորտուգալիան, իրենց վրա վերցրին աշխարհն ուսումնասիրելու առաքելությունը[128][129]։ Քրիստափոր Կոլումբոսը 1492 թվականին հասավ Նոր աշխարհ, իսկ Վասկո դա Գաման 1498 թվականին հայտնաբերեց դեպի Արևելք տանող օվկիանոսով ճանապարհը, որը կապում էր Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսները։ Պորտուգալացի ճանապարհորդ Ֆեռնան Մագելանն իսպանական արշավախմբի կազմում Ատլանտյան և Խաղաղ օվկիանոսներով հասավ Ասիայի արևմուտք, ինչի արդյունքում իսպանացի Խուան Սեբաստիան Էլկանոն իրականացրեց առաջին համաշխարհային շրջագայությունը 1519-1522 թվականներին։ Շուտով իսպանացիներն ու պորտուգալացիները սկսեցին համաշխարհային մեծ կայսրություններ ստեղծել Ամերիկայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Օվկեանիայում[130]։ Սրանից քիչ անց Ֆրանսիան, Նիդեռլանդները և Անգլիան գաղութային մեծ կայսրություններ ստեղծեցին, որոնք գաղութներ ունեին Աֆրիկայում, Ամերիկայում և Ասիայում։ 1588 թվականին իսպանական նավատորմին չհաջողվեց ներխուժել Անգլիա։ Մեկ տարի անց Անգլիան Իսպանիա ներխուժելու անհաջող փորձ արեց՝ Ֆիլիպ II Հաբսբուրգին հնարավորություն տալով պահպանել իր ռազմական գերիշխանությունը Եվրոպայում։ Այս անհաջողությունը թույլ տվեց նաև, որ իսպանական նավատորմը հաջորդ մի քանի տասնյակ տարիների ընթացքում ունակ լինի պատերազմ վարել։ Այդուհանդերձ, իսպանական ևս երկու նավատորմ չհաջողեց ներխուժել Անգլիա (Երկրորդ իսպանական նավատորմը և Երրորդ իսպանական նավատորմը)[131][132][133]։

 
Կառլոս V կայսեր կողմից մասնատված Հաբսբուրգների դինաստիայի դոմինիոնները։ Ֆիլիպ II Հաբսբուրգի հիմնական ռազմական բազան Եվրոպայում Նիդեռլանդներից Միլանի դքսություն ձգվող իսպանական ճանապարհն էր[134]։

1517 թվականի բողոքականների ռեֆորմացիան թուլացրեց եկեղեցու իշխանությունը, երբ գերմանացի աստվածաբան Մարտին Լյութերն իր 95 թեզիսները, որոնցում քննադատում էր ինդուլգենցիաների վաճառքը, մեխեց եկեղեցու դռան վրա։ Արդյունքում 1520 թվականին Լյութերը հեռացվեց պապի «Exsurge Domine» բուլլայով, իսկ նրա հետևորդները 1521 թվականին դատապարտվեցին Վորմսի ռայխստագում, որը գերմանացի իշխաններին բաժանեց բողոքականների և կաթոլիկների[135]։ Բողոքականության հետ տարածվեցին նաև կրոնական պայքարն ու պատերազմները[136]։ Ամերիկայի կայսրությունները թալանելով Իսպանիան մոտ մեկ դար կարողացավ ֆինանսավորել կրոնական հալածանքները Եվրոպայում[137]։ Երեսնամյա պատերազմը (1618–1648) մեծ վնաս հասցրեց Սրբազան Հռոմեական կայսրությանը և ոչնչացրեց Գերմանիայի մեծ մասը՝ սպանելով բնակչության 25-40%-ին[138]։ Վեստֆալյան հաշտությունից հետո Ֆրանսիան սկսեց գերիշխել Եվրոպայում[139]։ 1683 թվականին Վիեննայի ճակատամարտում օսմանյան թուրքերի պարտությամբ կանգնեցվեց Օսմանյան կայսրության առաջխաղացումը Եվրոպայում[140]։

17-րդ դարը Եվրոպայի կենտրոնական և որոշ այլ մասերի համար համընդհանուր անկման ժամանակաշրջան էր[141]. տարածաշրջանում 200 տարիների ընթացքում (1501-1700) ավելի քան 150 սովի համաճարակ գրանցվեց[142]։ Կրևյան Ունիայից (1385) հետո Եվրոպայի արևելակենտրոնական հատվածում գերիշխում էին Լեհաստանի թագավորությունը և Լիտվական մեծ իշխանությունը։ Ռեչ Պոսպոլիտայի հեգեմոնիան ավարտվեց Երկրորդ հյուսիսային պատերազմի բերած արհավիրքներով (Շվեդական հեղեղ) և դրան հաջորդող հակամարտություններով[143]. պետությունը բաժանվեց և 18-րդ դարի վերջում դադարեց գոյություն ունենալ[144]։

15-18-րդ դարերում, երբ Ռուսաստանը գրավեց Ոսկե հորդայի մասնատված խանությունները, Ղրիմի խանության թաթարները սկսեցին հաճախ հարձակվել արևելասլավոնական տարածքների վրա՝ ստրուկներ գերեվարելու նպատակով[145]։ Հեռավոր արևելքում՝ Նոգայ հորդան և Ղազախական խանությունը, հարյուրավոր տարիներ շարունակ հարձակվեցին ժամանակակից Ռուսաստանի և Ուկրաինայի սլավոնախոս տարածքների վրա մինչև Ռուսաստանի էքսպանսիան և Եվրասիայի հյուսիսային հատվածի մեծ մասի նվաճումը (այսինքն՝ Արևելյան Եվրոպայի, Կենտրոնական Ասիայի և Սիբիրի)։

Վերածնունդն ու նոր միապետները նախանշեցին Հայտնագործությունների դարաշրջանի սկիզբը, որը համարվում է հայտնագործությունների, բացահայտումների և գիտական առաջընթացի շրջան[146]։ 16-17-րդ դարերի Արևմտյան գիտական հեղափոխության դեմքերից էին Կոպեռնիկոսը, Կեպլերը, Գալիլեո Գալիլեյը և Իսահակ Նյուտոնը[147]։ Ըստ Փիթեր Բարրեթի՝ «Բոլորի կողմից ընդունված փաստ է, որ «ժամանակակից գիտությունը» ծնվել է Եվրոպայում 17-րդ դարում (Վերածննդի վերջում) և ներկայացնում է բնական աշխարհի նոր ընկալում»[119]։

18-19-րդ դարերԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Արդյունաբերական հեղափոխություն, Ֆրանսիական հեղափոխություն, և Լուսավորության դարաշրջան
 
Վիեննայի վեհաժողովով սահմանված եվրոպական պետությունների սահմանները

Յոթնամյա պատերազմը Եվրոպայում վերջ դրեց «Հին համակարգի» դաշնակիցներին։ Հետևաբար, երբ 1778-1783 թվականների Անկախության համար Ամերիկայի պատերազմը վերածվեց գլոբալ պատերազմի, Բրիտանիան, չունենալով որևէ էական դաշնակից, բախվեց եվրոպական տերությունների ուժեղ կոալիցիային[148]։

Լուսավորության դարաշրջանը հզոր ինտելեկտուալ շարժում էր 18-րդ դարում, որն առաջ էր տանում գիտական և խելամիտ գաղափարները[149][150][151]։ Ֆրանսիայի ազնվականությունից և քաղաքական իշխանության նկատմամբ հոգևորականության մենաշնորհից դժգոհությունը հանգեցրեց Ֆրանսիական հեղափոխությանը և Առաջին հանրապետության ստեղծմանը, որի հետևանքով միապետն ու բազում ազնվականներ զոհվեցին Ահաբեկչության ժամանակաշրջանի սկզբում[152]։ Նապոլեոն Բոնապարտն իշխանության եկավ Ֆրանսիական հեղափոխության արդյունքում և հիմնադրեց Առաջին ֆրանսիական կայսրությունը, որը Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ ընդգրկեց Եվրոպայի խոշոր հատվածները, սակայն 1815 թվականին Վաթեռլոոյի ճակատամարտի ժամանակ փլուզվեց[153][154]։ Նապոլեոնի կառավարման ժամանակ տարածում գտան Ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարները՝ ներառյալ ազգային պետության գաղափարը, ինչպես նաև կառավարման, օրենքների և կրթության ֆրանսիական մոդելների կիրառումը[155][156][157]։ Նապոլեոնի գահընկեց արվելուց հետո հրավիրված Վիեննայի վեհաժողովն ուժերի նոր հավասարակշռություն հաստատեց Եվրոպայում, որը կենտրոնացած էր հինգ մեծ տերությունների վրա՝ Միացյալ Թագավորություն, Ֆրանսիա, Պրուսիա, Ավստրիա և Ռուսաստան[158]։ Այս հավասարակշռությունը պահպանվեց մինչև 1848 թվականի հեղափոխությունները, որի ժամանակ լիբերալ ապստամբություններն իրենց ազդեցությունը թողեցին ամբողջ Եվրոպայի վրա՝ բացառությամբ Ռուսաստանի և Միացյալ Թագավորության։ Այս հեղափոխությունները վերջին հաշվով ճնշվեցին պահպանողական տարրերի կողմից, որի արդյունքում մի քանի բարեփոխումներ իրականացվեցին[159]։ 1859 թվականին Ռումինիան միավորեց փոքր իշխանապետությունները՝ ստեղծելով ազգային պետություն։ 1867 թվականին կազմավորվեց Ավստրո-Հունգարական կայսրությունը, 1871 թվականին Իտալիան և Գերմանիան ևս միավորեցին իրենց փոքր իշխանապետությունները՝ ստեղծելով ազգային պետություններ[160]։

Սրան զուգահեռ Արևելյան հարցը ռուս-թուրքական պատերազմում (1768–1774) Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո ավելի բարդացավ։ Քանի որ Օսմանյան կայսրության անկումն անխուսափելի էր թվում, մեծ տերությունները պայքարում էին Օսմանյան կայսրության տարածքում իրենց ռազմավարական և առևտրային շահերը պաշտպանելու համար։ Ռուսական կայսրությունը շահում էր Օսմանյան կայսրության անկումից, մինչդեռ Հաբսբուրգյան միապետությունը և Բրիտանիան համարում էին, որ կայսրության կանգուն մնալը բխում է իրենց շահերից։ Միևնույն ժամանակ Սերբական հեղափոխությունը (1804) և Հունաստանի պատերազմն անկախության համար (1821) նախանշեցին Բալկաններում Օսմանյան իշխանության անկման սկիզբը, որն ավարտվեց Բալկանյան պատերազմներով (1912–1913)[161]։ 1878 թվականի Բեռլինի վեհաժողովի ժամանակ պաշտոնապես ճանաչվեցին Չեռնոգորիայի, Սերբիայի և Ռումինիայի դե ֆակտո անկախ իշխանապետությունները։

18-րդ դարի վերջին Մեծ Բրիտանիայում սկսվեց Արդյունաբերական հեղափոխություն, որը տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում։ Նոր տեխնոլոգիաների հայտնագործումն ու դրանց կիրառումը հանգեցրեց քաղաքների արագ աճին, զանգվածային աշխատատեղերի և աշխատավորների նոր դասակարգի ստեղծմանը[162]։ Սրան հաջորդեցին բարեփոխումները սոցիալական և տնտեսական ոլորտներում՝ ներառյալ երեխաների աշխատանքի, արհմիությունների օրինականացման[163] և ստրկատիրության վերացման վերաբերյալ առաջին օրենքները[164]։ Բրիտանիայում 1875 թվականին ընդունվեց Հանրային առողջության ակտը, որով մի շարք բրիտանական քաղաքներում զգալիորեն բարելավվեցին կյանքի պայմանները[165]։ Եվրոպայի բնակչությունն աճեց՝ 100 մլն-ից (1700) դառնալով 400 մլն (1900)[166]։ Արևմտյան Եվրոպայում գրանցված վերջին ամենամեծ սովի՝ Իռլանդիայի մեծ սովի պատճառով միլիոնավոր իռլանդացիներ մահացան և գաղթեցին[167]։ 19-րդ դարում 70 մլն մարդ է լքել Եվրոպան՝ գաղթելով տարբեր եվրոպական գաղութներ և Միացյալ Նահանգներ[168]։ Ժողովրդագրական աճը ցույց էր տալիս, որ 1900 թվականին աշխարհի բնակչության 25%-ը եվրոպացիներ էին[169]։

20-րդ դարից ներկա ժամանակներԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի պատմություն
Տե՛ս նաև՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ, Ինտերբելում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ, և Սառը պատերազմ
 
Եվրոպայի գաղութային կայսրությունների քարտեզ, 1914 թվական

20-րդ դարի առաջին կեսի իրադարձություններից էին երկու համաշխարհային պատերազմները և տնտեսական ճգնաժամը։ 1914-1918 թվականներին տեղի ունեցավ Առաջին համաշխարհային պատերազմը, որը սկսվեց այն ժամանակ, երբ հարավսլավ ազգայնական[170] Գավրիլո Պրինցիպը[171] սպանեց Ավստրիայի էրցհերցոգ Ֆրանց Ֆերդինանդին։ Եվրոպական պետությունների մեծ մասը ներգրավվեց պատերազմում, որը տեղի էր ունենում Անտանտի (Ֆրանսիա, Բելգիա, Սերբիա, Պորտուգալիա, Ռուսաստան, Միացյալ Թագավորություն, իսկ ավելի ուշ՝ Իտալիա, Հունաստան, Ռումինիա և Միացյալ Նահանգներ) և Կենտրոնական տերությունների (Ավստրո-Հունգարիա, Գերմանիա, Բուլղարիա և Օսմանյան կայսրություն) միջև։ Պատերազմի ընթացքում զոհվեց ավելի քան 16 մլն խաղաղ բնակիչ և զինվորական[172]։ 1914-1918 թվականներին ավելի քան 60 մլն եվրոպացի զինվոր է մոբիլիզացվել[173]։

 
1914-1918 թվականներին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական դաշինքները պատկերող քարտեզ

Ռուսաստանն ընկղմվեց հեղափոխության մեջ, որը տապալեց ցարական կայսրությունը և այն փոխարինեց կոմունիստական Խորհրդային Միությամբ[174], ինչը հանգեցրեց մի շարք նախկին ռուսական նահանգների անկախությանը որպես նոր եվրոպական երկրներ. դրանց թվում էին Ֆինլանդիան, Էստոնիան, Լատվիան և Լիտվան[175]։ Ավստրո-Հունգարական և Օսմանյան կայսրությունները փլուզվեցին և մասնատվեցին առանձին պետությունների, ինչի հետևանքով մի շարք այլ պետությունների սահմաններ փոփոխության ենթարկվեցին։ Վերսալյան պայմանագիրը, որով 1919 թվականին ավարտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, դաժան էր Գերմանիայի նկատմամբ. վերջինիս վրա էր դրվում պատերազմի ամբողջ պատասխանատվությունը, ինչը ծանր սանկացիաներ էր ենթադրում[176]։ Առաջին համաշխարհային և քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ Ռուսաստանում (ներառյալ հետպատերազմյան սովը) ընդհանուր առմամբ զոհվեց 18 մլն մարդ[177]։ 1932–1933 թվականներին Ստալինի կառավարման ժամանակ խորհրդային ղեկավարների կողմից հացահատիկի առգրավվումը հանգեցրեց Խորհրդային Միությունում երկրորդ սովի համաճարակին, ինչի հետևանքով միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին[178]. ողջ մնացած կուլակներին հետապնդում էին, իսկ շատերին էլ ուղարկում էին գուլագներ՝ հարկադիր աշխատանքի։ Ստալինը պատասխանատու էր նաև 1937–1938 թվականների բռնաճնշման համար, որտեղ ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը մահապատժի ենթարկեց 681 692 մարդու[179], միլիոնավոր մարդ էլ արտաքսվեց Խորհրդային Միության հեռավոր անկյուններ[180]։

 
Սերբիայի ռազմական գործողությունների (1914-1918) հետևանքով զոհվեց երկրի բնակչության մեկ քառորդը[181][182][183][184][185]։
 
Նացիստական Գերմանիան իր առաջնորդի՝ Ադոլֆ Հիտլերի ղեկավարությամբ Եվրոպայում սկսեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը. աջում՝ նրա ամենամոտ դաշնակից, իտալացի բռնապետ Բենիտո Մուսոլինին է, 1940 թվական։

Ռուսաստանում տեղի ունեցած սոցիալական հեղափոխություններն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո նաև իրենց ազդեցությունն ունեցան եվրոպական այլ պետությունների վրա. 1919 թվականին Գերմանիայի Վայմարյան հանրապետության և Առաջին ավստրիական հանրապետության վրա, 1922 թվականին՝ Իտալիայի թագավորությունում Մուսոլինիի միակուսակցական ֆաշիստական իշխանության և Աթաթուրքի թուրքական հանրապետության վրա, որտեղ ընդունվեց Արևմտյան աշխարհի այբուբենը և աշխարհականությունը։ Տնտեսական անկայունությունը, որն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կուտակված պարտքերի հետևանք էր, ինչպես նաև Գերմանիայի դեմ դատական գործերը 1920-ական և 1930-ական թվականների վերջերին մեծ վնաս հասցրին Եվրոպային։ Սա, ինչպես նաև 1929 թվականի բորսայական փլուզումը հանգեցրեց համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի։ Տնտեսական ճգնաժամը, սոցիալական անկայունությունն ու կոմունիզմի սպառնալիքը նպաստեցին ֆաշիստական շարժումների զարգացմանը Եվրոպայում, ինչի արդյունքում Ադոլֆ Հիտլերն իշխանության եկավ Նացիստական Գերմանիայում[186][187]։

1933 թվականին Հիտլերը դարձավ Գերմանիայի առաջնորդը և սկսեց աշխատել ավելի մեծ Գերմանիա ունենալու իր նպատակի ուղղությամբ։ Գերմանիան կրկին ընդլայնվեց և 1935 ու 1936 թվականներին հետ վերադարձրեց Սաարը և Ռեյնլանդը։ 1938 թվականին Ավստրիան անշլյուսից հետո դարձավ Գերմանիայի մի մասը։ Ավելի ուշ այդ տարի՝ Մյունխենի համաձայնագրից հետո, որը ստորագրեցին Գերմանիան, Ֆրանսիան, Միացյալ Թագավորությունը և Իտալիան, Գերմանիան բռնազավթեց Սուդեթական մարզը, որն էթնիկ գերմանացիներով բնակեցված տարածք էր Չեխոսլովակիայում, իսկ 1939 թվականի սկզբին Չեխոսլովակիայի մնացած հատվածը բաժանվեց Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատի, որը ղեկավարում էին Գերմանիան և Սլովակիայի հանրապետությունը։ Միևնույն ժամանակ Բրիտանիան և Ֆրանսիան նախընտրում էին խաղաղեցման քաղաքականությունը։

 
Ռմբակոծված և հրդեհված շենքեր Համբուրգում, 1944-1945 թվականներ

Դանցիգի ապագայի շուրջ Գերմանիայի և Լեհաստանի միջև աճող լարվածության հետ մեկտեղ գերմանացիները դիմեցին սովետներին և ստորագրեցին Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը, որը սովետներին թույլ տվեց ներխուժել Բալթյան պետություններ և Լեհաստանի ու Ռումինիայի որոշ հատվածներ։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Գերմանիան ներխուժեց Լեհաստան՝ Ֆրանսիային ու Միացյալ Թագավորությանը հրահրելով սեպտեմբերի 3-ին պատերազմ հայտարարել Գերմանիային՝ այդպիսով բացելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եվրոպական թատերաբեմը[188][189][190]։ Խորհրդային Միության ներխուժումը Լեհաստան սկսվեց սեպտեմբերի 17-ին, և Լեհաստանը որպես անկախ պետություն շուտով վերացավ։ Սեպտեմբերի 24-ին Խորհրդային Միությունը հարձակվեց Բալթյան երկրների, իսկ նոյեմբերի 30-ին՝ Ֆինլանդիայի վրա. վերջինս հանգեցրեց Կարմիր բանակի հյուծիչ Ձմեռային պատերազմին[191]։ Բրիտանացիները հույս ունեին դուրս գալ Նարվիկի ափ և զորք ուղարկել Ֆինլանդիային օգնելու համար, սակայն նրանց առաջնային նպատակը Գերմանիան շրջափակելն էր և Սկանդինավյան ռեսուրսներից նրան կտրելը։ Գրեթե միևնույն ժամանակ Գերմանիան զորք կենտրոնացրեց Դանիայում։ Շարունակվեց տարօրինակ պատերազմը։

1940 թվականի մայիսին Գերմանիան Պատմական Նիդեռլանդների միջով հարձակվեց Ֆրանսիայի վրա։ Վերջինս կապիտուլյացիայի ենթարկվեց 1940 թվականի հունիսին։ Օգոստոսին Գերմանիան սկսեց ռմբակոծել Բրիտանիան, սակայն բրիտանացիները չհանձնվեցին[192]։ 1941 թվականին Գերմանիան Բարբարոսա ռազմագործողության ժամանակ ներխուժեց Խորհրդային Միություն[193]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնիայի հարձակումը Փերլ Հարբորի վրա կոնֆլիկտի մեջ ներքաշեց Միացյալ Նահանգներին՝ որպես Բրիտանական կայսրության և մյուս ուժերի դաշնակից[194][195]։

 
«Մեծ եռյակը» Ղրիմի կոնֆերանսին (1945), նստած են (ձախից) Ուինսթոն Չերչիլը, Ֆրանկլին Ռուզվելտը և Իոսիֆ Ստալինը։

1943 թվականի Ստալինգրադի ճակատամարտից հետո գերմանական հարձակումը Խորհրդային Միության վրա անընդհատ հետ էր մղվում։ Կուրսկի ճակատամարտը, որը պատմության մեջ ամենախոշոր տանկերով ճակատամարտն էր, Արևելյան ռազմաճակատում գերմանացիների վերջին մեծ հարձակումն էր։ 1944 թվականի հունիսին բրիտանական և ամերիկյան ուժերը դեսանտային զորքերով ներխուժեցին Ֆրանսիա՝ նոր ռազմաճակատ բացելով Գերմանիայի դեմ։ Բեռլինը վերջապես ընկավ 1945 թվականին՝ դրանով Եվրոպայում վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, որը մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ և ամենակործանարար պատերազմն է համարվում՝ ամբողջ աշխարհում 60 մլն զոհված անձանցով[196]։ Եվրոպայում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ զոհվեց ավելի քան 40 մլն մարդ[197]՝ ներառյալ 11-17 մլն-ը, որոնք նահատակվեցին Հոլոքոստի ժամանակ[198]։ Պատերազմի ընթացքում Խորհրդային Միությունը կորցրեց 27 մլն մարդ (մեծամասամբ խաղաղ բնակչություն), ինչը կազմում է պատերազմի ժամանակ գրանցված կորուստների կեսը[199]։ Պատերազմն ավարտվելուց հետո Եվրոպայում ավելի քան 40 մլն փախստական կար[200][201][202]։ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում մի քանի հետպատերազմյան աքսորները հանգեցրին մոտ 20 մլն մարդու գաղթին[203]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը և հատկապես Երկրորդը նվազեցրին Արևմտյան Եվրոպայի կարևորությունն աշխարհում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Ղրիմի վեհաժողովին Եվրոպայի քարտեզը ձևափոխվեց և բաժանվեց երկու բլոկի՝ Արևմտյան երկրների և կոմունիստական Արևելյան բլոկի, որոնք հետագայում բաժանվեցին Ուինսթոն Չերչիլի կոչած «երկաթե վաչագույրով»։ Միացյալ Նահանգները և Արևմտյան Եվրոպան ստեղծեցին ՆԱՏՕ-ն, իսկ ավելի ուշ Խորհրդային Միությունն ու Կենտրոնական Եվրոպան ստեղծեցին Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը[204]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո կիզակետերը Բեռլինն ու Տրիեստն էին, ինչի հետևանքով 1947 թվականին ՄԱԿ-ի հետ ստեղծած Տրիեստի ազատ տարածքը կազմալուծվեց 1954 և 1975 թվականներին։ 1948-1949 թվականներին Բեռլինի շրջափակումը և 1961 թվականին Բեռլինի պատի կառուցումը Սառը պատերազմի միջազգային մեծ ճգնաժամերից էին[205][206][207]։

Երկու գերտերություններ՝ Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը, ներգրավվեցին հիսուն տարի ձգված Սառը պատերազմում, որտեղ տերությունները կենտրոնացած էին միջուկային զենքի տարածման վրա։ Միևնույն ժամանակ ապագաղութայնացումը, որն արդեն սկսվել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, աստիճանաբար հանգեցրեց Ասիայում և Աֆրիկայում գտնվող եվրոպական գաղութներից շատերի անկախացմանը[7]։

 
Եվրոպայի դրոշը, որը 1955 թվականին Եվրախորհուրդն ընդունել է որպես ամբողջ Եվրոպայի դրոշ[208]

1980-ական թվականներին Միխայիլ Գորբաչովի բարեփոխումները և Լեհաստանի «Համախմբվածություն» շարժումը թուլացրին կոշտ կոմունիստական համակարգը։ Երկաթե վարագույրի բացումը համաեվրոպական պիկնիկին խաղաղ շղթայական ռեակցիա արձակեց, որի ավարտին փլուզվեցին Արևելյան բլոկը, Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը և մյուս կոմունիստական պետությունները, իսկ Սառը պատերազմը՝ ավարտվեց[209][210][211]։ 1989 թվականին Բեռլինի պատի խորհրդանշական քանդումից հետո Գերմանիան վերամիավորվեց, և Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայի քարտեզները կրկին ձևափոխվեցին[212]։ Այս իրադարձությունը հնարավոր դարձրեց նախկինում ընդհատված մշակութային և տնտեսական հարաբերությունները, իսկ նախկինում մեկուսացված քաղաքները՝ Բեռլինը, Պրահան, Վիեննան, Բուդապեշտը և Տրիեստը այժմ կրկին Եվրոպայի սրտում էին[186][213][214][215]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո աճեց նաև եվրոպական ինտեգրումը։ 1949 թվականին Ուինսթոն Չերչիլի՝ ընդհանուր նպատակներին հասնելու համար Եվրոպան միավորելու գաղափարից[216] հետո ստեղծվեց Եվրոպայի խորհուրդը։ Դրա մեջ մտան եվրոպական բոլոր պետությունները՝ բացառությամբ Բելառուսի, Ռուսաստանի[217] և Վատիկանի։ 1957 թվականին Արևմտյան Եվրոպայի վեց պետություններ կնքեցին Հռոմի պայմանագիրը, որով ստեղծվեց Եվրոպական տնտեսական համագործակցությունը՝ միասնական տնտեսական քաղաքականություն և ընդհանուր շուկա ունենալու նպատակով[218]։ 1967 թվականին Եվրոպական տնտեսական համագործակցությունը, Ածխի և պողպատի եվրոպական ընկերակցությունը և Եվրատոմը ձևավորեցին Եվրոհամայնքը, որը 1993 թվականին դարձավ Եվրոպական միությունը։ ԵՄ-ը ձևավորեց խորհրդարան, դատարան, կենտրոնական բանկ և շրջանառության մեջ մտցրեց եվրոն՝ որպես միասնական դրամական արժույթ[219]։ 2004-2013 թվականներին Կենտրոնական Եվրոպայի ավելի շատ երկրներ սկսեցին միանալ, որի արդյունքում ԵՄ-ն ունեցավ 28 անդամ, իսկ Եվրոպան դարձավ տնտեսական և քաղաքական հզոր կենտրոն[220]։ Այդուհանդերձ, Միացյալ Թագավորությունը 2020 թվականի հունվարի 31-ին դուրս եկավ ԵՄ-ի կազմից՝ 2016 թվականի հունիսին ԵՄ-ին անդամակցությունը դադարեցնելու համար անցկացված հանրաքվեի արդյունքում[221]։ Ռուս-ուկրաինական հակամարտությունը, որը սկսվել է 2014 թվականից, կտրուկ սրվեց, երբ Ռուսաստանը 2022 թվականի փետրվարի 24-ին լայնածավալ ներխուժեց Ուկրաինա՝ դառնալով Երկրորդ համաշխարհային[222] և Հարավսլավիայի պատերազմներից[223] հետո Եվրոպայում տեղի ունեցած ամենամեծ հումանիտարական և գաղթի ճգնաժամը։

ԱշխարհագրությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի աշխարհագրություն
 
Եվրոպայի և հարակից տարածքների բնակչության խտության քարտեզը, որտեղ երևում են նաև ֆիզիկական, քաղաքական և բնակչության բնութագրերը (2018 թվականի տվյալներով)։

Եվրոպան գտնվում է Եվրասիա մայրցամաքի արևմտյան հատվածում։ Այն զբաղեցնում է մայրցամաքի ընդհանուր տարածքի մեկ հինգերորդ մասը[21]։ Աշխարհամասի ափերը ցամաքի համեմատ ավելի բարձր են, քան մեկ այլ մայրցամաքում կամ աշխարհամասում[224]։ Հյուսիսում Եվրոպայի ափերը ողողվում են Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի, արևմուտքում՝ Ատլանտյան օվկիանոսի, իսկ հարավում՝ Միջերկրական, Սև և Կասպից ծովերի ջրերով[225]։ Եվրոպայի հողային ռելիեֆը բազմազան է և առանձին շրջաններում ունի արտահայտիչ տարբերություններ։ Հարավային շրջաններն առավել լեռնային են, մինչդեռ Ալպերի, Պիրենեյների և Կարպատների վրայով շարժվելով դեպի հյուսիս՝ ի հայտ են գալիս բլրային հատվածներ, հյուսիսային լայն հարթավայրեր, որոնք բավականին ընդարձակ են հատկապես արևելքում։ Այս ընդարձակ հարթավայրը հայտնի է Եվրոպական հարթավայր անվամբ, իսկ դրա կենտրոնական հատվածում է գտնվում Հյուսիսգերմանական հարթավայրը։ Աշխարհամասի հյուսիսարևմտյան ափերն առավել ժայռոտ են, որոնք սկսվում են Բրիտանիայի և Իռլանդիայի արևմտյան կղզիներից և ձգվում մինչև Նորվեգիայի լեռնային ու ֆյորդներով անջատված շրջաններ։

Այս նկարագրությունը պարզեցված է։ Ենթատարածաշրջանները, ինչպես օրինակ Պիրենեյան և Ապենինյան թերակղզիները, ունեն իրենց բնորոշ բարդ առանձնահատկությունները կամ ռելիեֆը, ինչպես և Կենտրոնական Եվրոպայի ցամաքային հատվածները, որտեղ ռելիեֆն առավել հարուստ է հարթավայրերով, գետահովիտներով և գետավազաններով։ Իսլանդիան, Բրիտանիան և Իռլանդիան առանձնահատուկ դեպքեր են։ Առաջինը ցամաքային առանձին տարածք է Ատլանտյան օվկիանոսի հյուսիսային հատվածում, որը համարվում է Եվրոպայի մի մասը, մինչդեռ մյուս երկուսը ափամերձ տարածքներ են, որոնք ժամանակին եղել են մայրցամաքի կազմում, իսկ ծովի մակարդակի բարձրանալուց հետո պոկվել են նրանից և դարձել առանձին կղզիներ։

ԿլիմաԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի կլիմա
 
Եվրոպայի բիոմները և դրանց հարակից շրջանները.
     տունդրա      ալպիական տունդրա      տայգա      լեռնային անտառներ
     չափավոր բնակլիմայական գոտու անտառներ      մերձարևադարձային անտառներ      տափաստաններ      կիսանապատներ

Եվրոպան հիմնականում գտնվում է չափավոր կլիմայական գոտիներում, որն իր վրա կրում է արևմտյան օդային հոսանքների ազդեցությունը։ Ի համեմատություն նույն լայնության վրա գտնվող աշխարհագրական մյուս շրջանների՝ Եվրոպայում կլիման համեմատաբար ավելի մեղմ է, քանի որ կրում է Գոլֆստրիմի ազդեցությունը[226]։ Գոլֆստրիմին հաճախ անվանում են նաև «Եվրոպայի վառարան», որովհետև այն եվրոպական կլիման դարձնում է առավել տաք և խոնավ, քան այլ պայմաններում դա կարող էր լինել։ Գոլֆստրիմը ոչ միայն տաք ջուր է բերում Եվրոպայի ափերին, այլ նաև տաքացնում է գերակշռող արևմտյան քամիներին, որոնք Ատլանտյան օվկիանոսից փչում են աշխարհամասի ողջ երկայնքով։

Ուստի, տարվա ողջ ընթացքում Պորտուգալիայի Ավեյրու քաղաքում միջին ջերմաստիճանը կազմում է 16°C, մինչդեռ Նյու Յորքում, որը գտնվում է գրեթե նույն լայնության վրա և նույն օվկիանոսի ափին, կազմում է 13°C։ Գերմանիայի մայրաքաղաք Բեռլինը, իտալական Կալիարին, Կանադան և Իրկուտսկը, որը գտնվում է Ռուսաստանի հարավարևելյան հատվածում, գտնվում են միևնույն լայնության վրա։ Հունվարին Բեռլինում ջերմաստիճանը միջինում 8°C-ով ավելի բարձր է, քան Կալիարիում, իսկ եվրոպական այս քաղաքներում հունվարյան ջերմաստիճանը միջինում 22°C-ով ավելին է, քան նույն ամսին Իրկուտսկի միջին ջերմաստիճանը[226]։

Միջերկրական ծովի ջրային մեծ զանգվածները, որոնք հավասարեցնում են միջին տարեկան և միջին օրական ջերմաստիճանները, ևս ունեն հատուկ նշանակություն։ Միջերկրական ծովի ջրերը Սահարա անապատից ձգվում են դեպի հյուսիս՝ Ալպեր, որի ծայր հյուսիսային հատվածը գտնվում է Տրիեստի մոտ՝ Միջերկրական ծովի մաս կազմող Ադրիատիկ ծովում[227]։

Ընդհանուր առմամբ, Եվրոպայում հյուսիսն ավելի ցուրտ է, քան հարավը, բայց և աստիճանաբար ցրտում է արևմուտքից շարժվելով դեպի արևելք։ Արևմուտքում եղանակն առավել օվկիանոսային է, քան աշխարհամասի արևելքում։ Սա կարող է պատկերվել միջին ջերմաստիճանների ստորև ներկայացված աղյուսակում, որն սկսվում է 64-րդ լայնության վրա գտնվող բնակավայրից, այնուհետև 60-րդ, 55-րդ, 50-րդ, 45-րդ և ավարտվում 40-րդ լայնության վրա գտնվող բնակավայրով։ Այդ քաղաքներից և որևէ մեկը բարձրադիր չէ։ Նրանց մեծ մասը գտնվում է ծովի մոտ (բնակավայր, մոտավոր լայնություն և երկայնություն, միջին ջերմաստիճանը տարվա ամենացուրտ և ամենաշոգ ամիսներին և տարեկան միջին ջերմաստիճանը ցելսիուսով)[228]։

 
Եվրոպայի կլիմայական քարտեզը՝ ըստ Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման[229]։
Ջերմաստիճանը °C-ով
Բնակավայր Լայնություն Երկայնություն Ամենացուրտ
ամիս		 Ամենաշոգ
ամիս		 Տարեկան
միջին
Ռեյկյավիկ 64 N 22 W 0.1 11.2 4.7
Ումեո 64 N 20 E −6.2 16.0 3.9
Օուլու 65 N 25.5 E −9.6 16.5 2.7
Արխանգելսկ 64.5 N 40.5 E −12.7 16.3 1.3
Լերուիկ 60 N 1 W 3.5 12.4 7.4
Ստոկհոլմ 59.5 N 19 E −1.7 18.4 7.4
Հելսինկի 60 N 25 E −4.7 17.8 5.9
Սանկտ Պետերբուրգ 60 N 30 E −5.8 18.8 5.8
Էդինբուրգ 55.5 N 3 W 4.2 15.3 9.3
Կոպենհագեն 55.5 N 12 E 1.4 18.1 9.1
Կլայպեդա 55.5 N 21 E −1.3 17.9 8.0
Մոսկվա 55.5 N 30 E −6.5 19.2 5.8
Սիլլի կղզիներ 50 N 6 W 7.9 16.9 11.8
Բրյուսել 50.5 N 4 E 3.3 18.4 10.5
Կրակով 50 N 20 E −2.0 19.2 8.7
Կիև 50.5 N 30 E −3.5 20.5 8.4
Բորդո 45 N 0 6.6 21.4 13.8
Վենետիկ 45.5 N 12 E 3.3 23.0 13.0
Բելգրադ 45 N 20 E 1.4 23.0 12.5
Աստրախան 46 N 48 E −3.7 25.6 10.5
Կոիմբրա 40 N 8 W 9.9 21.9 16.0
Վալենսիա 39.5 N 0 11.9 26.1 18.3
Նեապոլ 40.5 N 14 E 8.7 24.7 15.9
Ստամբուլ 41 N 29 E 6.0 23.8 11.4

Հետաքրքրական է, որ ամենացուրտ ամիսներին միջին ջերմաստիճանը, ինչպես նաև տարեկան միջին ջերմաստիճանը, նվազում են արևմուտքից դեպի արևելք։ Օրինակ՝ տարվա ամենացուրտ ամսին Էդինբուրգում ավելի տաք է, քան Բելգրադում՝ չնայած վերջինս Շոտլանդիայի վարչական կենտրոնից գտնվում է 10 լայնություն դեպի հարավ։

ԵրկրաբանությունԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Եվրոպայի երկրաբանություն և Եվրոպայի երկրաբանական պատմություն
 
Վոլգա գետը Յարոսլավլի մոտ։ Հոսում է Կենտրոնական Ռուսաստանի տարածքով և թափվում Կասպից ծովը։ Համարվում է Եվրոպայի ամենաերկար գետը։
 
Հարավային Ռուսաստանում գտնվող Էլբրուս լեռը Եվրոպայի ամենաբարձր գագաթն է։
 
Եվրոպա հրվանդանի ընդհանուր տեսքը Ջիբրալթարի նեղուցից, որը միմյանցից բաժանում է Եվրոպա աշխարհամասն ու Աֆրիկա մայրցամաքը, ինչպես նաև Ատլանտյան օվկիանոսն ու Միջերկրական ծովը։
 
Դանուբ գետը Ջերդապ ազգային պարկում։ Հոսում է Շվարցվալդից և թափվում Սև ծովը։ Դանուբը Եվրոպայի երկրորդ ամենաերկար գետն է, որը հոսում է նաև ամենաշատ թվով պետությունների տարածքով (թվով 10-ը)։

Եվրոպայի երկրաբանական պատմությունն սկսվում է Բալթյան վահանի (Ֆենոսկանդիա) և Սարմատյան պլատֆորմի ձևավորումից, որոնք երկուսն էլ տեղի են ունեցել 2,25 միլիարդ տարի առաջ, որին հաջորդել է Վոլգա-ուրալյան վահանի ձևավորումը։ Երեքը միասին հանգեցրին Արևելաեվրոպական պլատֆորմի ձևավորմանը (Ֆենոսարմատիա կամ Բալթիկա), ինչն էլ դարձել էր Կոլումբիա գերմայրցամաքի մասերից մեկը։ Մոտ 1,1 միլիարդ տարի առաջ Բալթիկան և Արկտիկան (Լավրենտիա պատմական մայրցամաքի կազմում) միացան Ռոդինիային, իսկ մոտ 550 միլիոն տարի առաջ կրկին բաժանվեցին՝ ձևավորելով Բալթիկան։ Մոտ 440 միլիոն տարի առաջ Բալթիկայից և Լավրենտիայից ձևավորվեց Եվրամերիկան, որն այնուհետ միացավ Գոնդվանային և ավելի ուշ ձևավորվեց Պանգեա գերմայրցամաքը։ Մոտ 190 միլիոն տարի առաջ Ատլանտյան օվկիանոսի ընդլայնման պատճառով առանձնացան Գոնդվանան և Լավրասիան։ Դրանից որոշ ժամանակ անց Լավրասիան ևս բաժանվեց երկու մասի՝ ձևավորելով Լավրենտիան (Հյուսիսային Ամերիկա) և Եվրասիան։ Նրանց միջև ցամաքային կապը պահպանվել է Գրենլանդիայի միջոցով, ինչը հանգեցրել է կենդանատեսակների փոխանակմանը։ Սկսած մոտավորապես 50 միլիոն տարի առաջվանից՝ ծովի մակարդակի բարձրացման և նվազման հետևանքով ձևավորվել է Եվրոպա աշխարհամասի ներկայիս տեսքը և նրա կապող օղակները մյուս մայրցամաքների և աշխարհամասերի հետ, ինչպես օրինակ Ասիայի։ Եվրոպայի ներկայիս ձևը թվագրվում է նեոգենի ժամանակաշրջանով, որը տեղի է ունեցել մոտ հինգ միլիոն տարի առաջ[230]։

Եվրոպայի երկրաբանությունը բարդ ու բազմազան է և աշխարհամասի ողջ տարածքում առաջացրել է տարբեր տեսակի լանդշաֆտներ՝ սկսած Շոտլանդական լեռնաշխարհից մինչև Հունգարիայի լեռնային հարթավայրեր[231]։ Եվրոպայի ամենակարևոր առանձնահատկությունը բարձրալեռնային Հարավային Եվրոպայի ու ընդարձակ, մասամբ ստորջրյա հյուսիսային հարթավայրի միջև, որն արևմուտքում՝ Իռլանդիայից ձգվում է մինչև աշխարհամասի արևելքում գտնվող Ուրալյան լեռներ, առկա երկճյուղավորումն է։ Այս երկու կեսերը բաժանված են Պիրենեյան և Ալպյան/Կարպատների լեռնաշղթաներով։ Հյուսիսային հարթավայրերն արևմուտքում սահմանազատված են Սկանդինավյան լեռներով և Բրիտանական կղզիների լեռնային հատվածներով։ Եվրոպայի հյուսիսային հարթավայրերի ափերը ողողող խոշոր ծանծաղ ջրային տարածությունների թվում են Կելտական, Հյուսիսային, Բալթիկ և Բարենցի ծովերը։

Հյուսիսային հարթավայրը ներառում է Բալթիկայի հին երկրաբանական մայրցամաքը և երկրաբանորեն կարող է համարվել որպես «հիմնական մայրցամաք», մինչդեռ ծայր հարավում ու արևմուտքում գտնվող բարձրադիր լեռներն ու լեռնային շրջանները ներառում են հատվածներ նաև երկրաբանական մյուս մայրցամաքներից։ Արևմտյան Եվրոպայի հնագույն երկաբանության մեծ մասը ներառված է եղել անտիկ Ավալոնիա միկրոմայրցամաքի կազմում։

Բուսական աշխարհԽմբագրել

 
Սուտյեսկի ազգային պարկի տարածքում է գտնվում Պերուչիցան, որը Եվրոպայի միակ պահպանված կուսական անտառն է։
 
Եվրոպայի հողօգտագործման քարտեզը, որտեղ դեղինով նշված են վարելահողերը, մուգ կանաչով՝ անտառները, բաց կանաչով՝ արոտավայրերը և մուգ դեղինով՝ հյուսիսում գտնվող տունդրան կամ ճահճուտները։
 
Եվրոպայի ֆլորիստիկ շրջանները և դրանց հարակից տարածքներն ըստ Վոլֆգանգ Ֆրեյի և Ռայներ Լոշի։

Հազարամյակներ շարունակ հողագործական ժողովուրդների հետ ապրելով կողք կողքի՝ Եվրոպայի կենդանիներն ու բույսերը մեծապես կրել են մարդկային ներկայության և գործունեության ազդեցությունը։ Բացառությամբ Ֆենոսկանդիայի և Հյուսիսային Ռուսաստանի՝ ներկայումս Եվրոպայում պահպանվել են վայրի բնության մի քանի անձեռնմխելի անկյուններ՝ չհաշված իհարկե տարբեր ազգային պարկերը։

Եվրոպայի հիմնական բնական բուսածածկը խառը անտառներն են։ Դրանց աճի պայմանները խիստ բարենպաստ են։ Հյուսիսում Գոլֆստրիմը և Հյուսիսատլանտյան հոսանքը ջերմացնում են աշխարհամասը։ Հարավային Եվրոպային բնորոշ է տաք, բայց մեղմ կլիման։ Այս տարածաշրջանում հաճախակի են ամառային երաշտները։ Լեռնաշղթաները ևս ազդում են կենսապայմանների վրա։ Դրանցից որոշները (Ալպերը, Պիրենեյները) ձգվում են արևելքից արևմուտք և քամուն հնարավորություն տալիս օվկիանոսից մեծ քանակությամբ ջուր (խոնավություն) տեղափոխել դեպի Եվրոպայի ներքին շրջաններ։ Մյուսները ձգվում են հարավից հյուսիս (Սկանդինավյան լեռներ, Դինարյան բարձրավանդակ, Կարպատյան լեռներ, Ապենիններ) և քանի որ անձրևը թափվում է լեռների մյուս կողմում, որը ձգվում է ծովի երկայնքով, այս կողմում անտառներն ավելի լավ են աճում, մինչդեռ մյուս կողմում պայմանները նվազ բարենպաստ են։ Ժամանակի ինչ-որ պահի մայրցամաքային Եվրոպայի մի քանի հատվածներում անասուններ չեն արածեցվել, և նախագյուղատնտեսական անտառային միջավայրի հատումը հանգեցրել է բույսերի և կենդանիների բնօրինակ էկոհամակարգերի խախտմանը։

Հավանաբար Եվրոպայի տարածքի 80-90%-ը ժամանակին ծածկված է եղել անտառներով[232]։ Դրանք ձգվել են Միջերկրական ծովից մինչև Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ Չնայած Եվրոպայի բնական անտառների կեսից ավելին անհետացել է անտառազրկման դարերի ընթացքում՝ Եվրոպայի տարածքի մեկ քառորդ մասը շարունակում է անտառապատ մնալ, ինչպես օրինակ լայնատերև և խառը անտառները, Սկանդինավիայի և Ռուսաստանի տայգան, Կովկասի խառը խոնավ անտառները և Արևմտյան Միջերկրականի խցանակաղնու անտառները։ Վերջին ժամանակաշրջանում անտառազրկումը դանդաղել է և բազմաթիվ ծառեր են տնկվել։ Այդուհանդերձ, մի շարք դեպքերում միամշակ փշատերև տնկարանները փոխարինել են խառը բնական անտառներին, որովհետև դրանք առավել արագ են աճում։ Ներկայումս տնկարաններն զբաղեցնում են բավականին մեծ հողատարածքներ, սակայն առավել աղքատ կենսապայմաններ են առաջարկում անտառներում բնակվող եվրոպական բազմաթիվ կենդանատեսակների համար, որոնք պահանջում են փայտի տարբեր տեսակներ և անտառի տարբեր կառուցվածքների համադրություն։ Արևմտյան Եվրոպայում բնական անտառների ծավալը կազմում է 2-3% կամ ավելի քիչ, մինչդեռ Արևմտյան Ռուսաստանում այն հասնում է 5–10%-ի։ Իսլանդիան Եվրոպայում անտառապատ տարածքների ամենաքիչ ծավալով երկիրն է (1%), մինչդեռ ամենաանտառապատ երկիրը Ֆինլանդիան է (77%)[233]։

Եվրոպայի չափավոր կլիմա ունեցող հատվածներում գերակշիռ են լայնատերև և փշատերև անտառները։ Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպայում ամենատարածված ծառատեսակներն են հաճարենին և կաղնին։ Հյուսիսում՝ տայգայում, գերակշռում են եղևնիների, սոճիների և կեչիների անտառները։ Տայգայից դեպի հյուսիս, որը հիմնականում ընկնում է Ռուսաստանի և Սկանդինավիայի տարածքներում, սկսվում է տունդրան, ինչն առավել մոտ է Արկտիկային։ Միջերկրական ծովի շրջանում տնկվել են բազմաթիվ ձիթենիներ, որոնք լավ հարմարված են այդ տարածաշրջանի չոր կլիմային։ Մշտադալար նոճին ևս լայն տարածում ունի Հարավային Եվրոպայում։ Կիսաչոր միջերկրածովյան շրջանում կան բազմաթիվ թփուտներ։ Եվրասիական մարգագետինների (տափաստանների) նեղ լեզուն Ուկրաինայից և Հարավային Ռուսաստանից ձգվում է դեպի արևմուտք և ավարտվում Հունգարիայում, իսկ հյուսիսում հատվում տայգայի հետ։

Կենդանական աշխարհԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի կենդանական աշխարհ
 
Եվրոպայի կենսաաշխարհագրական տարածաշրջաններն ու հարակից շրջանները։
 
Գորշ արջը Ռուսաստանի հետ սահմանին՝ Ֆինլանդիայի Կայնու մարզի անտառներից մեկում։

Սառցե վերջին ժամանակաշրջանի ժամանակ սառցակալումը և մարդու ներկայությունն ազդեցություն են ունեցել եվրոպական կենդանական աշխարհի վրա։ Ինչ վերաբերում է կենդանիներին, ապա Եվրոպայի բազմաթիվ հատվածներում խոշոր կենդանիների և գիշատիչների առաջատար տեսակների նկատմամբ որսն իրականացվել է մինչև դրանց լիակատար անհետացումը։ Բրդոտ մամոնտը գոյություն է ունեցել մինչև նոր քարի դարի ավարտը։ Այսօր գայլերը (մսակերներ) և արջերը (ամենակերներ) վտանգված կենդանատեսակներ են։ Մի ժամանակ նրանց կարելի էր հանդիպել Եվրոպայի մեծ մասում։ Այդուհանդերձ, անտառազրկումն ու որսը գնալով ավելի են վնասում կենդանիներին։ Միջնադարում արջերի բնակության վայրերը սահմանափակվել են քիչ թե շատ դժվարամատչելի լեռներով, որոնք ունեցել են բավարար անտառածածկ մակերևույթ։ Այսօր գորշ արջերը հիմնականում բնակվում են Բալկանյան թերակղզում, Սկանդինավիայում և Ռուսաստանում։ Քիչ թվով արջեր բնակվում են նաև Եվրոպայի մյուս երկրներում, այդ թվում Ավստրիայում և Իսպանիայում, բայց այս տարածքներում գորշ արջերի պոպուլյացիան մասնատված է և մարգինալացված՝ նրանց բնակության միջավայրի ոչնչացման պատճառով։ Ի հավելումն, սպիտակ արջերին կարելի է հանդիպել Սկանդինավիայի հյուսիսում գտնվող նորվեգական Շպիցբերգենում։ Գորշ արջից հետո եվրոպական երկրորդ խոշոր գիշատիչը եվրասիական գայլն է, որին կարելի է հանդիպել Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում ու Բալկաններում։ Երբեմն գայլերի կարելի է հանդիպել նաև Հյուսիսային ու Արևմտյան Եվրոպայում, այդ թվում՝ Սկանդինավիայում ու Իսպանիայում։

 
Եվրասիայի ընդարձակ անտառներում երբևէ թափառող զուբրը հիմա ապրում է Բելովեժյան թավուտում, որը գտնվում է Լեհաստանի և Բելառուսի սահմանին[234][235]։

Եվրոպայում հատկապես տարածված են անտառային կատուները, աղվեսները (հատկապես կարմիր աղվեսը), շնագայլերը և կզաքիսների տարբեր տեսակները, ոզնիները, սողունների տարբեր տեսակները, հատկապես օձերը (իժերն ու սովորական լորտուները) և երկկենցաղները, տարբեր թռչունները (բվեր, ճուռակներ ու գիշատիչ այլ թռչուններ)։

Եվրոպական բուսակեր կենդանիների թվում են խխունջները, շերեփուկները, ձկները, տարբեր թռչուններն ու կաթնասունները, ինչպես օրինակ կրծողները, եղնիկները և այծյամները, վարազները, լեռներում ապրող արջամկները, այծքաղներն ու քարայծերը։ Բազմաթիվ միջատները ևս ավելացնում են կենսաբազմազանությունը[236]։

Գաճաճ գետաձիերի և գաճաճ փղերի անհետացումը կապված էր Միջերկրական ծովի կղզիներում մարդու առաջին ժամանման հետ[237]։

Ծովային բնակիչները Եվրոպայի բուսական և կենդանական աշխարհի կարևոր բաղադրիչներից մեկն են։ Ծովային ֆլորան հիմնականում ֆիտոպլանկտոն է։ Եվրոպական ծովերում բնակվող կենդանատեսակներից են զոոպլանկտոնը, փափկամարմինները, փշամորթները, տարբեր խեցգետնանմանները, կաղամարները և ութոտանիները, ձկները, դելֆինները և կետերը։

Եվրոպայում կենսաբազմազանությունը պաշտպանված է Եվրոպայի խորհրդի Բեռնի կոնվենցիայով, որը ստորագրվել է Եվրոպական միության անդամ երկրների, ինչպես նաև ոչ եվրոպական մի շարք պետությունների կողմից։

ՔաղաքականությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի քաղաքականություն
Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի երկրների և կախյալ տարածքների ցանկ, Եվրոպայի միջազգային կազմակերպություններ, Եվրոպայի տարածաշրջաններ, և Եվրոպական ինտեգրում
Եվրոպայի խորհուրդՇենգեն գոտիԱզատ առևտրի եվրոպական ասոցիացիաԵվրոպական տնտեսական տարածք (ԵՏԱ)ԵվրագոտիԵվրոպական միությունԵվրոպական միության Մաքսային միությունԵվրոյի օգտագործում և միջազգային կարգավիճակՎՈւԱՄԿենտրոնաեվրոպական համաձայնագիր ազատ առեւտրի մասինՀյուսիսային ԽորհուրդԲալթյան ասամբլեաԲենիլյուքսՎիշեգրադի խումբԸնդհանուր ճանապարհորդական տարածքՍևծովյան տնտեսական համագործակցությունՄիութենական պատությունՇվեյցարիաԻսլանդիաՆորվեգիաԼիխտենշտայնՇվեդիաԴանիաՖինլանդիաԼեհաստանՉեխիաՀունգարիաՍլովակիաՀունաստանԷստոնիաԼատվիաԼիտվաԲելգիաՆիդերլանդներԼյուքսեմբուրգԻտալիաՖրանսիաԻսպանիաԱվստրիաԳերմանիաՊորտուգալիաՍլովենիաՄալթաԿիպրոսԻռլանդիաՄիացյալ ԹագավորությունԽորվաթիաՌումինիաԲուլղարիաԹուրքիաՄոնակոԱնդորրաՍան ՄարինոՎատիկանՎրաստանՈւկրաինաԱդրբեջանՄոլդովաՀայաստանՌուսաստանԲելառուսՍերբիաԱլբանիաՀյուսիսային ՄակեդոնիաԲոսնիա և ՀերցեգովինաՉեռնոգորիաԿոսովո 
About this image
Էյլերի ինտերակտիվ դիագրամ[file], որը ցույց է տալիս եվրոպական տարբեր բազմազգ կազմակերպությունների և համաձայնագրերի միջև փոխհարաբերությունները:

Եվրոպայի քաղաքական քարտեզը հիմնականում ածանցվել է Եվրոպայի վերակազմակերպումից, որը տեղի է ունեցել 1815 թվականին ավարտված Նապոլեոնյան պատերազմներից հետո։ Եվրոպայում կառավարման գերակշիռ ձևը խորհրդարանական ժողովրդավարությունն է։ Երկրների մեծ մասն ունեն հանրապետական կառավարման ձև։ 1815 թվականին Եվրոպայում կառավարման ամենատարածված ձևը միապետությունն էր։ Ներկայումս Եվրոպայի 11 գործող թագավորությունները[238] սահմանադրական միապետություններ են։

Եվրոպական ինտեգրումը եվրոպական երկրների քաղաքական, իրավական, տնտեսական, իսկ որոշ դեպքերում նաև սոցիալական և մշակութային ինտեգրման գործընթացն է, որն սկսել է իրականացվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր և հովանավորվում է Եվրոպայի խորհրդի կողմից՝ գերտերությունների մասնակցությամբ։ 1993 թվականին՝ իր հիմնադրումից սկսած, Եվրոպական միությունը եղել է աշխարհամասի տնտեսական ինտեգրման ուշադրության կենտրոնում։ Վերջին շրջանում ստեղծվել է նաև Եվրասիական տնտեսական միությունը, որի կազմում են հետխորհրդային տարածաշրջանի մի քանի երկրներ։

Եվրոպական միությանն անդամակցում է եվրոպական 27 երկիր, որոնցից 26-ը գտնվում է Շենգեն գոտում, իսկ 19-ը՝ Եվրագոտու արժութային միության կազմում։ Եվրոպական մյուս կազմակերպությունների թվում են Հյուսիսային Խորհուրդը, Բենիլյուքսը, Բալթիական ասամբլեան և Վիշեգրադի խումբը։

Երկրների և կախյալ տարածքների ցանկԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Եվրոպայի երկրների և կախյալ տարածքների ցանկ և Եվրոպական երկրների տարածք և բնակչություն

Ստորև ներկայացված ցանկերում ներառված են բոլոր այն երկրները և կախյալ տարածքները, որոնք այս կամ այն սահմանմամբ (աշխարհագրական, քաղաքական կամ մշակութային), թեկուզ մասնակի, ներառված են Եվրոպայի կազմում։

Զինանշան Դրոշ Երկրի անվանում Տարածք
(կմ2) 		Բնակչություն Բնակչության խտություն
(1 կմ2) 		Մայրաքաղաք Երկրի անվանումը պաշտոնական լեզվով
 
 
 Ալբանիա 28,748 2,876,591 98.5 Տիրանա Shqipëria
 
 
 Անդորրա 468 77,281 179.8 Անդորրա լա Վելյա Andorra
 
 
 Հայաստան [j] 29,743 2,924,816 101.5 Երևան Հայաստան
 
 
 Ավստրիա 83,858 8,823,054 104 Վիեննա Österreich
 
 
 Ադրբեջան [k] 86,600 9,911,646 113 Բաքու Azǝrbaycan
 
 
 Բելառուս 207,560 9,504,700 45.8 Մինսկ Беларусь
 
 
 Բելգիա 30,528 11,358,357 372.06 Բրյուսել België/Belgique/Belgien
 
 
 Բոսնիա և Հերցեգովինա 51,129 3,531,159 68.97 Սարաևո Bosna i Hercegovina/Боснa и Херцеговина
 
 
 Բուլղարիա 110,910 7,101,859 64.9 Սոֆիա България
 
 
 Խորվաթիա 56,594 3,888,529 68.7 Զագրեբ Hrvatska
 
 
 Կիպրոս [d] 9,251 1,170,125 123.4 Նիկոսիա Κύπρος (Kýpros)/Kıbrıs
 
 
 Չեխիա 78,866 10,610,947 134 Պրահա Česko
 
 
 Դանիա 43,094 5,748,796 133.9 Կոպենհագեն Danmark
 
 
 Էստոնիա 45,226 1,328,439 30.5 Տալլին Eesti
 
 
 Ֆինլանդիա 338,455 5,509,717 16 Հելսինկի Suomi/Finland
 
 
 Ֆրանսիա [g] 547,030 67,348,000 116 Փարիզ France
 
 
 Վրաստան [l] 69,700 3,718,200 53.5 Թբիլիսի საქართველო (Sakartvelo)
 
 
 Գերմանիա 357,168 82,800,000 232 Բեռլին Deutschland
 
 
 Հունաստան 131,957 10,768,477 82 Աթենք Ελλάδα (Elláda)
 
 
 Հունգարիա 93,030 9,797,561 105.3 Բուդապեշտ Magyarország
 
 
 Իսլանդիա 103,000 350,710 3.2 Ռեյկյավիկ Ísland
 
 
 Իռլանդիա 70,280 4,761,865 67.7 Դուբլին Éire/Ireland
 
 
 Իտալիա 301,338 60,589,445 201.3 Հռոմ Italia
 
 
 Ղազախստան [i] 148,000 17,987,736 6.49 Նուրսուլթան Қазақстан (Qazaqstan)
 
 
 Լատվիա 64,589 1,907,675 29 Ռիգա Latvija
 
 
 Լիխտենշտեյն 160 38,111 227 Վադուց Liechtenstein
 
 
 Լիտվա 65,300 2,800,667 45.8 Վիլնյուս Lietuva
 
 
 Լյուքսեմբուրգ 2,586 602,005 233.7 Լյուքսեմբուրգ (քաղաք) Lëtzebuerg/Luxemburg/Luxembourg
 
 
 Մալթա 316 445,426 1,410 Վալետա Malta
 
 
 Մոլդովա [a] 33,846 3,434,547 101.5 Քիշնև Moldova
 
 
 Մոնակո 2.020 38,400 18,713 Մոնակո Monaco
 
 
 Մոնտենեգրո 13,812 642,550 45.0 Պոդգորիցա Crna Gora/Црна Гора
 
 
 Նիդերլանդներ [h] 41,543 17,271,990 414.9 Ամստերդամ Nederland
 
 
 Հյուսիսային Մակեդոնիա 25,713 2,103,721 80.1 Սկոպյե Северна Македонија
 
 
 Նորվեգիա 385,203 5,295,619 15.8 Օսլո Norge/Noreg/Norga
 
 
 Լեհաստան 312,685 38,422,346 123.5 Վարշավա Polska
 
 
 Պորտուգալիա [e] 92,212 10,379,537 115 Լիսաբոն Portugal
 
 
 Ռումինիա 238,397 19,638,000 84.4 Բուխարեստ România
 
 
 Ռուսաստան[b] 3,969,100 144,526,636 8.4 Մոսկվա Россия
 
 
 Սան Մարինո 61.2 33,285 520 Սան Մարինո San Marino
 
 
 Սերբիա [f] 88,361 7,040,272 91.1 Բելգրադ Srbija/Србија
 
 
 Սլովակիա 49,035 5,435,343 111.0 Բրատիսլավա Slovensko
 
 
 Սլովենիա 20,273 2,066,880 101.8 Լյուբլյանա Slovenija
 
 
 Իսպանիա 505,990 46,698,151 92 Մադրիդ España
 
 
 Շվեդիա 450,295 10,151,588 22.5 Ստոկհոլմ Sverige
 
 
 Շվեյցարիա 41,285 8,401,120 202 Բեռն Schweiz/Suisse/Svizzera/Svizra
 
 Թուրքիա [m] 23,764 84,680,273 106.7 Անկարա Türkiye
 
 
 Ուկրաինա [s] 603,628 42,418,235 73.8 Կիև Україна
 
 
 Միացյալ Թագավորություն 244,820 66,040,229 270.7 Լոնդոն United Kingdom
 
 
 Վատիկան 0.44 1,000 2,272 Վատիկան Città del Vaticano/Civitas Vaticana
Ընդհանուր 50 10,180,000[n] 743,000,000[n] 73

Բացի վերը նշված երկրներից, Եվրոպայում կան նաև փաստացի անկախ կամ մասամբ ճանաչված երկրներ, որոնք չեն հանդիսանում Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ երկիր։

Զինանշան Դրոշ Անվանում Տարածք
(կմ2) 		Բնակչություն Բնակչության խտություն
(1 կմ2)		 Մայրաքաղաք
 
 
 Աբխազիա [p] 8,660 243,206 28 Սուխում
 
 
 Արցախ [q] 11,458 150,932 12 Ստեփանակերտ
 
 
 Դոնեցկի Ժողովրդական Հանրապետություն [s] 7,853 2,302,444 293 Դոնեցկ
 
 
 Կոսովո [o] 10,908 1,920,079 159 Պրիշտինա
 
 
 Լուգանսկի Ժողովրդական Հանրապետություն [s] 8,377 1,464,039 175 Լուգանսկ
 
 
 Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն [d] 3,355 313,626 93 Նիկոսիա
 
 
 Հարավային Օսիա [p] 3,900 53,532 13.7 Ցխինվալ
 
 
 Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետություն [a] 4,163 475,665 114 Տիրասպոլ

Մի քանի կախյալ կամ նմանատիպ տարածքներ լայն ինքնավարություն ունեն նաև Եվրոպայի սահմաններում կամ դրա անմիջական հարևանությամբ։ Դրանց թվում են Ալանդյան կղզիները, (Ֆինլանդիայի ինքնավար շրջան), Դանիայի թագավորության ինքնավար տարածքները (բացի բուն Դանիան), Բրիտանական թագի երեք կախյալ և երկու անդրծովյան տարածքները։ Իր առանձնահատուկ կարգավիճակի շնորհիվ Սվալբարդը ևս ներառված է Նորվեգիայի կազմում՝ չնայած վերջինս ինքնիշխան չէ։ Ցանկում ներառված չեն Մեծ Բրիտանիայի մաս կազմող երեք երկրները (Շոտլանդիա, Ուելս և Հյուսիսային Իռլանդիա) ու Պորտուգալիայի երկու ինքնիշխան շրջանները, որոնք չնայած ունեն ինքնիշխանության յուրահատուկ աստիճան, միջազգային հարաբերություններից զատ, մեծապես ինքնիշխան չեն։ Այն տարածքները, որոնք ունեն քիչ թե շատ հարկային եզակի կարգավիճակ, ինչպես օրինակ՝ Կանարյան կղզիները և Հելիգոլենդը, ևս ներառված չեն այս ցանկում։

Զինանշան Դրոշ Անվանում Ինքնիշխան պետություն Տարածք
(կմ2) 		Բնակչություն
Բնակչության խտություն

(1 կմ2)

Մայրաքաղաք
 
 
 Ակրոտիրի և Դեկելիա Միացյալ Թագավորություն 254 15,700 59.1 Էպիսկոպի
 
 
 Ալանդյան կղզիներ Ֆինլանդիա 1,580 29,489 18.36 Մարիեհամն
 
 
 Գերնսի [c] Միացյալ Թագավորություն 78 65,849 844.0 Սեն Պետեր պորտ
 
 
 Ջերսի [c] Միացյալ Թագավորություն 118.2 100,080 819 Սենթ Հելիե
 
 
 Ֆարերյան կղզիներ Դանիա 1,399 50,778 35.2 Տորսհավն
 
 
 Ջիբրալթար Միացյալ Թագավորություն 6.7 32,194 4,328 Ջիբրալթար
 
 
 Գրենլանդիա Դանիա[r] 2,166,086 55,877 0.028 Նուուկ
 
 
 Մեն կղզի [c] Միացյալ Թագավորություն 572 83,314 148 Դուգլաս
 
 
 Սվալբարդ Նորվեգիա 61,022 2,667

ՏնտեսությունԽմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Եվրոպայի տնտեսություն, Եվրոպայի երկրների ցանկն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի, և Եվրոպական երկրների ցանկն ըստ գնողունակության համարժեքության
 
Եվրոպական երկրներն ըստ գնողունակության համարժեքությամբ մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ով (2021 թվականի դրությամբ)։
     >$60,000      $50,000 - $60,000
     $40,000 - $50,000      $30,000 - $40,000
     $20,000 - $30,000      $10,000 - $20,000

Եվրոպայի տնտեսությունը (ողջ աշխարհամասը) ներկայումս աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է և ամենահարուստ տարածաշրջանն աշխարհում։ Եթե հաշվի առնենք կառավարման ներքո գտնվող ակտիվները, ապա 2008 թվականի դրությամբ Եվրոպայի կառավարման ներքո գտնվող ակտիվները կազմել են 32,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար այն դեպքում, երբ Հյուսիսային Ամերիկայինը կազմել է 27,1 տրիլիոն դոլար[239]։ 2009 թվականին Եվրոպան շարունակում էր մնալ ամենահարուստ տարածաշրջանն աշխարհում։ Նրա կառավարման ներքո գտնվող ակտիվների ընդհանուր արժեքը կազմում էր 37,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը կազմում էր երկրագնդի հարստության մեկ երրորդը։ Եվրոպան այն տարածաշրջաններից մեկն է, որտեղ 2009 թվականի տարեվերջին հարստությունը գերազանցել է իր նախաճգնաժամային գագաթնակետին[240]։ Մյուս աշխարհամասերի նման, հարստությունը տարբեր կերպ է բաշխված երկրների միջև։ Եվրոպայի առավել հարուստ երկրները գտնվում են աշխարհամասի արևմուտքում, որին հաջորդում է Կենտրոնական Եվրոպան, մինչդեռ Արևելյան Եվրոպայի որոշ տնտեսություններ Խորհրդային Միության և Հարավսլավիայի փլուզումից հետո դեռևս գտնվում են կայացման փուլում։

Երկնագույն բանանի մոդելը մշակվել է որպես տարածաշրջանների համապատասխան տնտեսական հզորության տնտեսա-աշխարհագրական ներկայացում, որը հետագայում զարգացվել է Ոսկե բանանի կամ երկնագույն աստղի տեսքով։ Արևելքի և Արևմուտքի, ինչպես նաև Ասիայի միջև առևտուրը, որը երկար ժամանակ խաթարվել էր համաշխարհային երկու պատերազմների, նոր սահմանների և Սառը պատերազմի պատճառով, 989 թվականից հետո տրուկ աճեց։ Ի հավելումն, նոր խթան դարձավ չինական Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ նախաձեռնությունը, որը Սուեզի ջրանցքով, Ասիայի և Աֆրիկայի տարածքներով Չինաստանը կկապի Եվրոպային[241]։

Եվրոպական միությունը քաղաքական միավորում է, որի կազմի մեջ մտնում են եվրոպական 27 երկրներ՝ ձևավորելով աշխարհի խոշորագույն տնտեսական տարածքը։ Եվրամիության 19 երկրներում եվրոն կիրառվող դրամական միջոցն է։ Եվրոպական երկրներից մի քանիսն անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով գտնվում են աշխարհի ամենախոշոր ազգային տնտեսությունների ցանկում։ ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության Համաշխարհային փաստերի գրքի համաձայն՝ դրանց թվում են Գերմանիան (5-րդը), Ռուսաստանը (6-րդը), Միացյալ Թագավորությունը (8-րդը), Ֆրանսիան (10-րդը), Թուրքիան (11-րդը) և Իտալիան (12-րդը)[242]։

Եկամուտների ստացման տեսանկյունից ահռելի տարբերություն կա եվրոպական երկրների միջև։ Անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով ամենահարուստ երկիրը Մոնակոն է։ 2018 թվականի տվյալներով՝ մեկ անձին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն այդ երկրում կազմել է 185,829 ԱՄՆ դոլար։ Ամենաաղքատն էլ Ուկրաինան է։ 2019 թվականի տվյալներով՝ մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն կազմել է 3,659 ԱՄՆ դոլար[243]։ Բացի այդ, ըստ Համաշխարհային բանկի զեկույցի՝ Մոնակոն անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով նաև աշխարհի ամենահարուստ պետությունն է։

Արժույթի միջազգային հիմնադրամի 2016 թվականի տվյալներով՝ Եվրոպա աշխարհամասի անվանական ՀՆԱ-ն կազմել է 21,767 ԱՄՆ դոլար[244]։

Վարկանիշ Պետություն ՀՆԱ (անվանական, ամենաբարձր տարի)
միլիոն ԱՄՆ դոլար 		Ամենաբարձր տարի
–   Եվրամիություն 19,226,235 2008
1   Գերմանիա 4,256,540 2022
2   Մեծ Բրիտանիա 3,376,003 2022
3   Ֆրանսիա 2,936,702 2022
4   Իտալիա 2,408,391 2008
5   Ռուսաստան 2,288,428 2013
6   Իսպանիա 1,631,685 2008
7   Նիդերլանդներ 1,018,684 2021
8   Թուրքիա 957,504 2013
9   Շվեյցարիա 841,969 2022
10   Լեհաստան 699,559 2022
Վարկանիշ Պետություն ՀՆԱ
(գնողունակության համարժեքություն)
միլիոն ԱՄՆ դոլար 		Ամենաբարձր տարի
–   Եվրամիություն 23,730,275 2022
1   Գերմանիա 5,269,963 2022
2   Ռուսաստան 4,490,456 2021
3   Մեծ Բրիտանիա 3,751,845 2022
4   Ֆրանսիա 3,677,579 2022
5   Թուրքիա 3,212,072 2022
6   Իտալիա 2,972,091 2022
7   Իսպանիա 2,209,419 2022
8   Լեհաստան 1,575,777 2022
9   Նիդերլանդներ 1,201,755 2022
10   Շվեյցարիա 739,494 2022

Տնտեսական պատմությունԽմբագրել

Արդյունաբերական աճ (1760–1945)Խմբագրել

Արևմտյան աշխարհում կապիտալիզմը դոմինանտ էր ավատատիրական ժամանակաշրջանի ավարտից սկսած[245]։ Մեծ Բրիտանիայից այն արագ տարածվեց ողջ Եվրոպայում[246]։ Եվրոպայում սկսվեց արդյունաբերական հեղափոխությունը՝ հատկապես Մեծ Բրիտանիայում 18-րդ դարի վերջին [247], իսկ արդեն 19-րդ դարում արդյունաբերականացվեց ողջ Արևմտյան Եվրոպան։ Եվրոպական տնտեսությունների աշխատանքը մեծապես խաթարվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, սակայն Երկրորդ համաշխարհայինի սկզբում դրանք վերականգնվել էին և ստիպված էին մրցակցել Միացյալ Նահանգների աճող տնտեսական հզորության հետ։ Այդուհանդերձ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը դարձյալ ավերեց Եվրոպայի տնտեսությունների մեծ մասը։

Սառը պատերազմ (1945–1991)Խմբագրել

 
Բեռլինի պատի փլուզումը 1989 թվականին։
 
Եվրագոտու երկրները քարտեզի վրա ներկայացված են կապույտ գույնով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Թագավորության տնտեսությունն ավերված վիճակում էր[248] և շարունակում էր հարաբերական տնտեսական անկում ապրել հետագա տասնամյակների ընթացքում[249]։ Իտալիան ևս տնտեսական վատ վիճակում էր, սակայն 1950-ական թվականներին վերականգնեց իր բարձր տնտեսական աճը։ Արևմտյան Գերմանիան արագ վերականգնվեց և արդեն 1950-ական թվականներին կրկնապատկեց նախապատերազմական մակարդակի արտադրությունը[250]։ Ֆրանսիան ևս գրանցեց արագ տնտեսական վերականգնում, ինչի արդյունքում արագորեն վերականգնվեց տնտեսական աճը, իսկ երկիրն արդիականացվեց։ Ավելի ուշ Իսպանիայում՝ Ֆրանցիսկո Ֆրանկոյի կառավարման տարիներին, տնտեսությունը ևս վերականգնվեց, իսկ 1960-ական թվականների սկզբին այդ երկիրը գրանցեց խոշոր, աննախադեպ տնտեսական աճ, ինչը պատմության մեջ հայտնի է «Իսպանական տնտեսական հրաշք» անվամբ[251]։ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրների մեծ մասն անցել էին Խորհրդային Միության վերահսկողության տակ և անդամակցում էին Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությանը (Կոմեկոն)[252]։

Այն երկրները, որոնք Մարշալի պլանի շրջանակներում անցում էին կատարել ազատ շուկայական համակարգին, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից ստացել են մեծաքանակ օգնություն[253]։ Արևմտյան երկրները որդեգրեցին տնտեսությունները միավորելու ճանապարհը՝ դնելով Եվրամիության հիմքերը և մեծացնելով արտաքին միջսահմանային առևտուրը, մինչդեռ Կոմեկոնի անդամ երկրները Սառը պատերազմի պատճառով դժվարություններ էին ունենում։ Մինչև 1990 թվականը Եվրոպական համայնքները վեց հիմնադիր անդամներից ընդլայնվել էին 12-ի։ Արևմտյան Գերմանիայի տնտեսության վերածննդի վրա արված շեշտադրումը հանգեցրեց նրան, որ այն առաջ անցավ Մեծ Բրիտանիայից՝ դառնալով Եվրոպայի խոշորագույն տնտեսությունը։

Վերամիավորում (1991–ներկա)Խմբագրել

 
Կոսովոյի տնտեսության գլխավոր աղբյուրներից մեկը հանքարդյունաբերությունն է, որովհետև այն ունի կապարի, ցինկի, արծաթի, նիկելի, կոբալտի, պղնձի, երկաթի և բոքսիտի հարուստ պաշարներ[254]։ Հանքագործները Կոսովոյի Միտրովիցա քաղաքի մոտ գտնվող Տրեպչա հանքավայրում, 2011 թվական։

1991 թվականին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում կոմունիզմի փլուզումից հետո հետսոցիալիստական երկրները սկսեցին իրականացնել ազատ շուկայական բարեփոխումներ։

1990 թվականին Արևելյան և Արևմտյան Գերմանիաների վերամիավորումից հետո Արևմտյան Գերմանիայի տնտեսությունը որոշակիորեն տուժեց, քանի որ ստիպված էր աջակցել և մեծապես վերակառուցել Արևելյան Գերմանիայի ենթակառուցվածքները։

Հազարամյակի սկզբում ԵՄ տնտեսությունը գերիշխող էր Եվրոպա աշխարհամասի ողջ տարածքում։ Դրա կազմում էին եվրոպական խոշորագույն տնտեսությունները՝ Գերմանիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և Իսպանիան։ Ավելի ուշ, իհարկե, Մեծ Բրիտանիան դուրս եկավ Եվրամիության կազմից։ 1999 թվականին Եվրոպական միության 15 անդամներից 12-ը միացավ Եվրագոտուն՝ իր ազգային դրամական միավորը փոխարինելով եվրոյով։ Այդ ժամանակ միայն Մեծ Բրիտանիան, Դանիան և Շվեդիան հրաժարվեցին միանալ եվրոպական միասնական դրամային համակարգին։ Եվրոպական միությունը ներկայումս աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է[255]։

2009 թվականին Եվրոստատի հրապարակած տվյալները հաստատում են, որ 2008 թվականին Եվրագոտին ռեցեսիայի մեջ է գտնվել[256]։ Դա մեծ ազդեցություն ունեցավ ողջ տարածաշրջանի վրա[257]։ 2010 թվականին Եվրոպայում պարտքերի ճգնաժամը[258] մեծապես ազդեց Եվրոպայի ծայրամասային երկրների՝ հատկապես Հունաստանի, Իռլանդիայի, Իսպանիայի և Պորտուգալիայի[259] վրա։ Որպես արդյունք, եվրագոտու մյուս երկրները ձեռնարկեցին կոնկրետ քայլեր՝ հատկապես օրինակ Հունաստանի համար[260]։ 2012 թվականի տվյալներով, Եվրամիության երկրներում գործազրկության մակարդակը կազմել է 10,3%[261]։ Ընդ որում, 15-24 տարեկանների շրջանում այն կազմել էր 22,4%[261]։

ԺողովրդագրությունԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի երկրները ըստ բնակչության թվաքանակի
 
Բնակչության աճը Եվրոպայում 2021 թվականին[262]:

Ըստ 2019 թվականի «World Population Prospects»-ի՝ 2017 թվականին Եվրոպայի բնակչությունը գնահատվել է 742 միլիոն, ինչը փոքր-ինչ ավել է աշխարհի բնակչության 1/9-րդից[Ն 2]։ Մեկ դար առաջ Եվրոպայի բնակչությունը կազմել է աշխարհի բնակչության գրեթե մեկ քառորդը[263]։ Վերջին դարաշրջանում աշխարհամասի բնակչությունն աճել է, սակայն աշխարհի մյուս հատվածներում (մասնավորապես Աֆրիկայում և Ասիայում) բնակչությունն ավելի արագ է աճել[264]։ Աշխարհամասերի մեջ Եվրոպան համեմատաբար ավելի մեծ խտություն ունի. Ասիայից հետո երկրորդն է։ Եվրոպայի մեծ մասում պտղաբերության գործակիցը բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտ ցուցանիշից ցածր է, ինչը նշանակում է, որ ամեն նոր սերունդ քանակապես ավելի քիչ է, քան իրենից նախորդը։

Եվրոպայի (և աշխարհի) ամենախիտ բնակեցված երկիրը Մոնակոն է։

Էթնիկ խմբերԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի գենետիկական պատմություն

Քրիստոֆ Պանը և Բեատա Սիբիլ Պֆայլն իրենց «Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen» («Փոքրամասնությունների իրավունքը Եվրոպայում։ Եվրոպական ազգությունների տեղեկատու», 2004) գրքում որպես Եվրոպայի ժողովուրդ նշում են 87 տարբեր ազգությունների, որոնցից 33-ը մեծամասնություն են կազմում գոնե մեկ ինքնիշխան պետությունում, մինչդեռ մնացած 54-ը էթնիկ փոքրամասնություններ են[265]։

Ըստ ՄԱԿ-ի ժողովրդագրական կանխատեսման՝ Եվրոպայի բնակչությունը 2050 թվականին հնարավոր է նվազի՝ կազմելով աշխարհի բնակչության միայն 7%-ը կամ դառնալով 653 միլիոն[264]։ Այս համատեքստում տարբեր շրջաններում ծնելիության գործակիցը տարբեր է։ Վերարտադրողական տարիքի մեկ կնոջ հաշվարկով երեխաների միջին թիվը 1,52 է[266]։ Ըստ որոշ աղբյուրների[267]՝ այս ցուցանիշը բարձր է Եվրոպայում բնակվող մուսուլմանների շրջանում։ ՄԱԿ-ը կանխատեսում է, որ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում բնակչության թիվը կայուն նվազելու է գաղթի և ծնելիության ցածր ցուցանիշների պատճառով[268]։

ԳաղթԽմբագրել

 
Եվրոպական բնակավայրերի (մարդիկ, որոնք ամբողջովին եվրոպական ծագում ունեն) քարտեզ:

Ըստ Միգրացիայի միջազգային կազմակերպության զեկույցի՝ Եվրոպայում են բնակվում աշխարհի բոլոր մասերից ամենաշատ ներգաղթյալները՝ 70,6 մլն մարդ[269]։ 2005 թվականին ԵՄ-ում ներգաղթյալների հոսքի շնորհիվ բնակչության թիվն ավելացել է 1,8 միլիոնով։ Սա կազմում է Եվրոպայի ընդհանուր բնակչության աճի գրեթե 85%-ը[270]։ 2008 թվականին 696 000 մարդ ԵՄ անդամ 27 պետության քաղաքացիություն է ստացել. ցուցանիշը նվազել է նախորդ տարվա համեմատ (707 000)[271]։ 2017 թվականին մոտավորապես 825 000 մարդ ԵՄ անդամ 28 պետության քաղաքացիություն է ստացել[272]։ 2017 թվականին ոչ ԵՄ երկրներից 2,4 միլիոն գաղթական է մտել ԵՄ[273]։

Վաղ դարաշրջանում Եվրոպայից արտագաղթը սկսվել է 16-րդ դարում իսպանացի և պորտուգալացի[274][275], իսկ 17-րդ դարում՝ ֆրանսիացի և անգլիացի նորաբնակներով[276]։ Սակայն ցուցանիշները հարաբերականորեն ցածր են եղել մինչև 19-րդ դարի զանգվածային գաղթը, երբ միլիոնավոր աղքատ ընտանիքներ լքեցին Եվրոպան[277]։

Այսօր յուրաքանչյուր աշխարհամասում կարելի է գտնել եվրոպական ծագման բնակչության։ Եվրոպական ծագում ունեցող բնակչությունը գերակշռում է Հյուսիսային Ամերիկայում և մի փոքր քիչ քանակությամբ՝ Հարավային Ամերիկայում (մասնավորապես՝ Ուրուգվայում, Արգենտինայում, Չիլիիում և Բրազիլիայում, մինչդեռ մյուս լատինաամերիկյան երկրներում ևս զգալի է եվրոպական ծագման բնակչությունը)։ Ավստրալիայում և Նոր Զելանդիայում բնակվում է եվրոպական ծագում ունեցող մեծաքանակ բնակչություն։ Աֆրիկայում չկան պետություններ, որտեղ եվրոպական ծագում ունեցող բնակիչները մեծամասնություն կազմեն (բացառություն են Կաբո Վերդեն և հավանաբար Սան Տոմե և Պրինսիպին), սակայն փոքրամասնություններ կան, օրինակ՝ սպիտակամորթ հարավաֆրիկացիները Հարավային Աֆրիկայում։ Ասիայում եվրոպական ծագում ունեցող բնակչությունը (մասնավորապես՝ ռուսները) գերակշռում է Հյուսիսային Ասիայում և Հյուսիսային Ղազախստանի որոշ հատվածներում[278]։

ԼեզուներԽմբագրել

 
Եվրոպայում մեծաքանակ լեզվակիրներ ունեցող լեզուների տեղաբաշխվածությունը։

Եվրոպայում կա տեղաբնակների մոտավորապես 225 լեզու[279], որոնք հիմնականում մտնում են հնդեվրոպական երեք ճյուղերի մեջ՝ ռոմանական, որոնք սկիզբ են առել Հռոմեական կայսրության լատիներենից, գերմանական, որոնց նախալեզուն ծագել է հարավային Սկանդինավիայից և սլավոնական[230]։ Սլավոնական լեզուներով են խոսում հիմնականում Հարավային, Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում։ Ռոմանական լեզուներով են խոսում գլխավորապես Արևմտյան և Հարավային Եվրոպայում, ինչպես նաև Շվեյցարիայում, Ռումինիայում և Մոլդովայում։ Գերմանական լեզուներով են խոսում Արևմտյան, Հյուսիսային և Կենտրոնական Եվրոպայում, ինչպես նաև Ջիբրալթարում և Մալթայում[230]։ Հարևան շրջանների լեզուները հիմնականում համընկնում են (օրինակ՝ անգլերենը)։ Մյուս հնդեվրոպական լեզուների թվում են բալթյան լեզուները (լատիշերենը և լիտվերենը), կելտական լեզուները (իռլանդերենը, գելական շոտլանդերենը, մենքսերենը, վալլիերենը, կոռներենը, բրետոներենը)[230], հունարենը, հայերենը և ալբաներենը։

Ոչ հնդեվրոպական ուրալյան լեզվաընտանիքի լեզուներով (էստոներեն, ֆիններեն, հունգարերեն, էրզյաներեն, կոմիերեն, մարիերեն, մոկշաերեն, ուդմուրտերեն) հիմնականում խոսում են Էստոնիայում, Ֆինլանդիայում, Հունգարիայում և Ռուսաստանի որոշ հատվածներում։ Թյուրքական լեզուների մեջ են մտնում ադրբեջաներենը, ղազախերենը և թուրքերենը։ Փոքրաթիվ լեզվակիրներ ունեցող լեզուներն են բալկանագագաուզերենը, բաշկիրերենը, չուվաշերենը, Ղրիմի թաթարերենը, կարաչայ-բալկարերենը, կումիկերենը, նոգայերենը, թաթարերենը, որոնցով խոսում են Արևելյան և Հարավարևելյան Եվրոպայում։ Քարթվելական լեզուներով (վրացերեն, մեգրելերեն, սվաներեն) հիմնականում խոսում են Վրաստանում։ Եվս երկու լեզվաընտանիք կարելի է գտնել Հյուսիսային Կովկասում (դաղստանյան լեզուները, որոնք իրենց մեջ ներառում են չեչեներենը, ավարերենը, լեզգիերենը և աբխազա-ադըղեական լեզուները, որոնց մեջ է մտնում ադըղեերենը)։ Մալթայերենը միակ սեմական լեզուն է, որը պաշտոնական է համարվում ԵՄ-ում, իսկ բասկերենը միակ մեկուսացած եվրոպական լեզուն է։

Այսօր բազմալեզվությունը և տարածաշրջանային ու փոքրամասնություն կազմող լեզուները քաղաքական նպատակներ են համարվում Եվրոպայում։ Եվրոպայի խորհրդի Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության շրջանակային կոնվենցիան և Տարածաշրջանային լեզուների եվրոպական խարտիան իրավական հիմք են ստեղծում Եվրոպայում լեզուների իրավունքի համար։

ԿրոնԽմբագրել

 
Աշխարհի ամենամեծ եկեղեցին՝ Սուրբ Պետրոսի բազիլիկը Վատիկանում։

Պատմականորեն Եվրոպայում կրոնը մեծապես ազդել է աշխարհամասի արվեստի, մշակույթի, փիլիսոփայության և իրավունքի վրա։ Կաթոլիկության մեջ վեց հովանավոր սուրբ կա Եվրոպայից, որոնցից հինգին այդպես է կարգել Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս II-ը 1980-1999 թվականներին. այդ սրբերն են՝ Կյուրեղը և Մեթոդիոսը, Բրիջիթ Շվեդացին, Կատարինե Սիոնացին և Էդիթ Շտայնը[280][281], իսկ 1964 թվականին Պողոս VI պապի կողմից Բենեդիկտ Նուրսիացին արդեն իսկ սրբադասվել էր որպես «ամբողջ Եվրոպայի հովանավոր սուրբ»[280]։





 

Ըստ «Pew Forum»-ի անցկացրած «Global Religious Landscape» հարցման՝ Եվրոպայում կրոնների տարածվածությունը (2016)[282]     քրիստոնեություն (76.2%)     անկրոն (18.3%)     իսլամ (4.9%)     բուդդայականություն (0.2%)     հինդուիզմ (0.2%)     ժողովրդական կրոն (0.1%)     այլ կրոններ (0.1%)

Եվրոպայում ամենատարածված կրոնը քրիստոնեությունն է՝ 76,2%[283], որոնց թվում են կաթոլիկները, ուղղափառները, բողոքական տարբեր հոսանքներ։ Բողոքական հոսանքներից ամենահայտնին պատմականորեն պետական աջակցություն ունեցող հոսանքներն են՝ լյութերականությունը, անգլիկան եկեղեցին և կալվինականությունը։ Բողոքական մյուս նշանակալի հոսանքներից են անաբապտիզմը, որը երբեք չի ունեցել պետական աջակցություն, այդ պատճառով էլ տարածված չէ, ինչպես նաև Միացյալ Նահանգներից նոր ծնված հոսանքները՝ հոգեգալստականները, ադվենտիստները, մեթոդիզմի, բապտիստական եկեղեցու հետևորդները և տարբեր ավետարանչական բողոքականները, թեև մեթոդիստներն ու բապտիստները եվրոպական ծագում ունեն։ «Եվրոպա» և «Արևմտյան աշխարհ» հասկացությունները սերտորեն կապված են «քրիստոնեություն և քրիստոնյա աշխարհ» հասկացությունների հետ. շատերը նույնիսկ համարում են, որ քրիստոնեությունը կապող օղակ է, որի հիման վրա ստեղծվել է միացյալ եվրոպական ինքնությունը[284]։

Պատմականորեն Եվրոպան եղել է «քրիստոնեական քաղաքակրթության» կենտրոնն ու բնօրրանը[285][286][287][288]։ Քրիստոնեությունը, այդ թվում՝ կաթոլիկ եկեղեցին[289][290], սկսած 4-րդ դարից զգալի դեր է խաղացել Արևմտյան քաղաքակրթության ձևավորման գործում[291][292][293][294] և նվազագույնը մեկուկես հազարամյակ Եվրոպան գրեթե հավասարազոր է եղել քրիստոնեական մշակույթին, թեև կրոնը «ժառանգվել է» Միջին Արևելքից։ Քրիստոնեական մշակույթը գերակշիռ դեր է ունեցել արևմտյան քաղաքակրթության մեջ և որոշել է փիլիսոփայության, արվեստի և գիտության ուղղությունները[295][296]։ 2012 թվականին Եվրոպայում էր բնակվում աշխարհի ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունը[282]։

Երկրորդ ամենատարածված կրոնն իսլամն է (4,9%), որը կենտրոնացված է հիմնականում Բալկաններում (Ալբանիա, Բոսնիա և Հերցեգովինա) և Եվրոպայի և Ասիայի սահմանին տեղակայված միջաշխարհամասային երկրներում (Ադրբեջան, Ղազախստան և Թուրքիա)[297]։ Մյուս կրոնները՝ հուդայականությունը, հինդուիզմը և բուդդայականությունը, փոքրաթիվ են (թեև տիբեթական բուդդայականությունը գերակշռում է Ռուսաստանի Դաշնության Կալմիկիայի Հանրապետությունում)։ 20-րդ դարում վիկկա շարժման և դրուիդների շնորհիվ վերածնվեց նեոհեթանոսությունը։

Եվրոպան համեմատաբար աշխարհիկ աշխարհամաս է՝ անկրոնների, աթեիստների և ագնոստիկների աճող քանակով, որոնք կազմում են Եվրոպայի բնակչության 18,3%-ը[297], որը ներկայումս համարվում է Արևմտյան աշխարհի ամենամեծ աշխարհիկ բնակչությունը։ Ինքնահռչակ անկրոնները մեծ թիվ են կազմում Չեխիայում, Էստոնիայում, Շվեդիայում, նախկին Արևելյան Գերմանիայի տարածքում և Ֆրանսիայում[298]։

Խոշոր քաղաքներ և քաղաքային տարածքներԽմբագրել

Եվրոպայի ամենամեծ քաղաքներն են՝ Մոսկվան, Լոնդոնը և Փարիզը[299]։ Վերջիններս ունեն ավելի քան 10 մլն բնակիչ և համարվում են մեգաքաղաքներ[300]։ Ստամբուլն ունի ամենամեծ բնակչությունը, սակայն այն մասամբ տեղակայված է Ասիայում. բնակչության 64,9%-ը բնակվում է եվրոպական հատվածում, իսկ 35,1%-ը՝ ասիական։ Մյուս ամենամեծ քաղաքների թվում են Մադրիդը, Սանկտ Պետերբուրգը, Միլանը, Բարսելոնան, Բեռլինը և Հռոմը, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան 3 մլն բնակիչ[299]։

Եթե հաշվի առնենք մերձքաղաքային գոտիները կամ քաղաքային ագլոմերացիաները՝ ԵՄ շրջանակներում (որոնց վերաբերյալ համեմատելի տվյալներ կան), ապա Մոսկվան ամենաշատ բնակչությունն ունի, որին հաջորդում են Ստամբուլը, Լոնդոնը, Փարիզը, Մադրիդը, Միլանը, Ռուրը, Սանկտ Պետերբուրգը, Բարսելոնան և Բեռլինը[301]։

Եվրոպայի մեգաքաղաքներ
 
Մոսկվա
 
Լոնդոն
 
Փարիզ
 
Ստամբուլ

ՄշակույթԽմբագրել

 
Քարտեզ, որտեղ ենթադրաբար պատկերված է Եվրոպա աշխարհամասը՝ բաժանված մշակութային և պետական սահմաններով. սահմաններն առաջարկել է գերմանական «Ständiger Ausschuss für geographische Namen» կազմակերպությունը։
 
Ֆրանսիացի նկարիչ Պիեռ Օգյուստ Ռենուարի «Պարահանդես Մուլեն դը լա Գալետ» կտավը (1876)

Եվրոպական մշակույթը հիմնականում առաջացել է Հին Հունաստանի և Հռոմեական կայսրության մշակույթներից։ Եվրոպայի սահմանները պատմականորեն ընկալվել են որպես քրիստոնեական աշխարհի սահմաններ (կամ ավելի ճշգրիտ՝ լատինական քրիստոնեական աշխարհի), որոնք սահմանվել և պաշտպանվել են ամբողջ միջնադարում և վաղ նորագույն դարաշրջանում՝ հատկապես իսլամի դեմ պայքարում, ինչպես նաև Ռեկոնկիստայի և Օսմանյան պատերազմների ժամանակ[302]։

 
Տալլինը՝ Էստոնիայի միջնադարյան մայրաքաղաքը, արևմտյան և արևելյան ճարտարապետական խառը մշակույթի կրող է[303][304][305]։

Եվրոպական մշակույթը, որն իր մեջ ներառում է նաև տեղաբնակների ազգային մշակույթը և ֆոլկլորը, բաժանված է սլավոնականի, լատինականի (ռոմանական) և գերմանականի, սակայն կան նաև մի քանի փոքր մշակույթներ, որոնք չեն մտնում թվարկվածների մեջ. դրանք են հունականը, բասկյանը, կելտականը։ Պատմականորեն մասամբ համընկնող մշակույթ ունեն Ստրասբուրգը (լատինական (ռոմանական) և գերմանական) և Տրիեստը (լատինական, սլավոնական և գերմանական)։ Եվրոպայի տարածաշրջանային մշակույթի մեծ մասը ձևավորվել է խառը մշակույթներից։ Եվրոպան հաճախ բնորոշվում է որպես «մշակութային առումով առավելագույնս բազմազան՝ նվազագույն աշխարհագրական հեռավորությամբ» աշխարհամաս։

Եվրոպայում կազմակերպվում են տարբեր մշակութային միջոցառումներ՝ տարբեր մշակույթներ մերձեցնելու, դրանց կարևորությունը բարձրաձայնելու նպատակով։ Նման միջոցառումներից են Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաքը, Եվրոպայի գաստրոնոմիական տարածաշրջանը, Եվրոպայի երիտասարդական մայրաքաղաքը և Եվրոպայի սպորտային մայրաքաղաքը։

ՍպորտԽմբագրել

Սպորտը, որպես կանոն, լավ կազմակերպված ոլորտ է Եվրոպայում, որտեղ մի շարք պրոֆեսիոնալ լիգաներ են անցկացվում։

Այսօր աշխարհում հայտնի սպորտաձևերից շատերի հիմքում ընկած են ավանդական խաղերը՝ հատկապես Մեծ Բրիտանիայի։ Այդուհանդերձ, եվրոպական սպորտի պարադոքսալ գիծն այն է, որ տեղական, տարածաշրջանային և ազգային տարբերությունները դեռ զգացվում են, իսկ որոշ դեպքերում նաև գերիշխում[306]։

Տես նաևԽմբագրել

ՆշումներԽմբագրել

  1. ↑ Քարտեզը ցույց է տալիս Եվրոպայի աշխարհագրական սահմանների սահմանազատման ամենաընդունված տարբերակը, որը կիրառվում է National Geographic-ի և Բրիտանիկա հանրագիտարանի կողմից։ Այս կամ այն երկրի Եվրոպայում կամ Ասիայում գտնվելը, կախված տարբեր աղբյուրներից, տարբեր է, ինչպես օրինակ, ըստ ԱՄՆ ԿՀՎ փաստերի համաշխարհային գրքի կամ BBC-ի դասակարգման։ Եվրոպական մի շարք երկրներ, ինչպես օրինակ Ֆրանսիան, Եվրոպայի աշխարհագրական սահմաններից դուրս ունեն անդրծովյան տարածքներ, բայց որոնք, այնուամենայնիվ, համարվում են այդ երկրի անբաժանելի մասը։
  2. ↑ Այս թվի մեջ ներառված է Սիբիրը (գրեթե 38 մլն մարդ), սակայն ներառված չէ Թուրքիայի եվրոպական հատվածը (գրեթե 12 մլն)։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ https://worldpopulationreview.com/country-rankings/largest-countries-in-europe
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Deutsche Nationalbibliothek Record #4015701-5 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  3. ↑ National Geographic Atlas of the World (7th ed.)։ Washington, DC: National Geographic Society։ 1999։ ISBN 978-0-7922-7528-2  "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  4. ↑ Lewis & Wigen 1997, էջ. 226
  5. ↑ Kim Covert (2011)։ Ancient Greece: Birthplace of Democracy։ Capstone։ էջ 5։ ISBN 978-1-4296-6831-6։ «Ancient Greece is often called the cradle of western civilization. ... Ideas from literature and science also have their roots in ancient Greece.» 
  6. ↑ Ricardo Duchesne (2011)։ The Uniqueness of Western Civilization։ Brill։ էջ 297։ ISBN 978-90-04-19248-5։ «The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)» 
  7. ↑ 7,0 7,1 National Geographic, 534.
  8. ↑ «The European union—a federation or a confederation?» 
  9. ↑ εὐρύς Archived 2018-03-16 at the Wayback Machine., Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
  10. ↑ ὤψ, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
  11. ↑ M. L. West, West Morris (24 May 2007)։ Indo-European Poetry and Myth։ OUP Oxford։ էջ 185։ ISBN 978-0-19-928075-9 
  12. ↑ FitzRoy Charles (26 February 2015)։ The Rape of Europa: The Intriguing History of Titian's Masterpiece։ Bloomsbury Publishing։ էջեր 52–։ ISBN 978-1-4081-9211-5 
  13. ↑ Astour Michael C. (1967)։ Hellenosemitica: An Ethnic and Cultural Study in West Semitic Impact on Mycenaean Greece։ Brill Archive։ էջ 128։ GGKEY:G19ZZ3TSL38 
  14. ↑ «Europe - Origin and meaning of the name Europe by Online Etymology Dictionary»։ www.etymonline.com 
  15. ↑ M.L. West (2007)։ Indo-European poetry and myth։ Oxford: Oxford University Press։ էջեր 178–179։ ISBN 978-0-19-928075-9 
  16. ↑ Beekes Robert (2004)։ «Kadmos and Europa, and the Phoenicians»։ Kadmos 43 (1): 168–69։ doi:10.1515/kadm.43.1.167 
  17. ↑ "Europe" in the Online Etymology Dictionary.
  18. ↑ Michael A. Barry: "L'Europe et son mythe : à la poursuite du couchant". In: Revue des deux Mondes (November/December 1999) p. 110. 978-2-7103-0937-6.
  19. ↑ M.L. West (1997)։ The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth։ Oxford: Clarendon Press։ էջ 451։ ISBN 978-0-19-815221-7 .
  20. ↑ Davidson, Roderic H. (1960)։ «Where is the Middle East?»։ Foreign Affairs 38 (4): 665–675։ JSTOR 20029452։ doi:10.2307/20029452 
  21. ↑ 21,0 21,1 Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007։ Europe։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 31-ին։ Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27 
  22. ↑ Falconer, William; Falconer, Thomas. Dissertation on St. Paul's Voyage, BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.), p. 50, 1-113-68809-2 These islands Pliny, as well as Strabo and Ptolemy, included in the African sea
  23. ↑ «Europe — Noun»։ Princeton University։ Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 9 
  24. ↑ Histories 4.38. C.f. James Rennell, The geographical system of Herodotus examined and explained, Volume 1, Rivington 1830, p. 244
  25. ↑ Herodotus, 4:45
  26. ↑ Strabo Geography 11.1
  27. ↑ Franxman Thomas W. (1979)։ Genesis and the Jewish antiquities of Flavius Josephus։ Pontificium Institutum Biblicum։ էջեր 101–102։ ISBN 978-88-7653-335-8 
  28. ↑ W. Theiler, Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.
  29. ↑ I. G. Kidd (ed.), Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004, 978-0-521-60443-7, p. 738.
  30. ↑ Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, vol. 2, p. 178) Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. "And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."
  31. ↑ J. G. A. Pocock (2002)։ «Some Europes in Their History»։ in Pagden Anthony։ The Idea of Europe From Antiquity to the European Union։ Cambridge University Press։ էջեր 57–61։ ISBN 9780511496813։ doi:10.1017/CBO9780511496813.003 
  32. ↑ Norman F. Cantor, The Civilization of the Middle Ages, 1993, ""Culture and Society in the First Europe", pp185ff.
  33. ↑ Noted by Cantor, 1993:181.
  34. ↑ J. G. A. Pocock։ «Western historiography and the problem of "Western" history»։ United Nations։ էջեր 5–6 
  35. ↑ Philipp Johann von Strahlenberg (1730)։ Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia (գերմաներեն)։ էջ 106 
  36. ↑ J. G. A. Pocock (2002)։ «Some Europes in Their History»։ in Pagden Anthony։ The Idea of Europe From Antiquity to the European Union։ Cambridge University Press։ էջեր 57–61։ ISBN 9780511496813։ doi:10.1017/CBO9780511496813.003 
  37. ↑ Davies Norman (1996)։ Europe: A History։ էջ 8։ ISBN 978-0-19-820171-7։ Վերցված է 23 August 2010 
  38. ↑ «Boundary of Europe and Asia along Urals» (ռուսերեն)։ Արխիվացված է օրիգինալից 8 January 2012-ին 
  39. ↑ Peter Simon Pallas, Journey through various provinces of the Russian Empire, vol. 3 (1773)
  40. ↑ Douglas W. Freshfield, "Journey in the Caucasus", Proceedings of the Royal Geographical Society, Volumes 13–14, 1869. Cited as de facto convention by Baron von Haxthausen, Transcaucasia (1854); review Dublin University Magazine
  41. ↑ "Europe"(չաշխատող հղում), Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, 1906
  42. ↑ «Do we live in Europe or in Asia?» (ռուսերեն) 
  43. ↑ Orlenok V. (1998)։ «Physical Geography» (ռուսերեն)։ Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2011-ին 
  44. ↑ E.M. Moores, R.W. Fairbridge, Encyclopedia of European and Asian regional geology, Springer, 1997, 978-0-412-74040-4, p. 34: "most Soviet geographers took the watershed of the Main Range of the Greater Caucasus as the boundary between Europe and Asia."
  45. ↑ Lewis & Wigen, The Myth of Continents (1997), էջ. ?.
  46. ↑ Quaternary Period։ National Geographic։ 2017-01-06 
  47. ↑ «How long can we expect the present Interglacial period to last?»։ U.S. Department of the Interior 
  48. ↑ A. Vekua, D. Lordkipanidze, G.P. Rightmire, J. Agusti, R. Ferring, G. Maisuradze (2002)։ «A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia»։ Science 297 (5578): 85–89։ Bibcode:2002Sci...297...85V։ PMID 12098694։ doi:10.1126/science.1072953 
  49. ↑ The million year old tooth from Atapuerca, Spain, found in June 2007
  50. ↑ Strickland Ashley (10 October 2018)։ «Bones reveal Neanderthal child was eaten by a giant bird»։ CNN 
  51. ↑ National Geographic, 21.
  52. ↑ Fu Qiaomei (23 October 2014)։ «The genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia»։ Nature 514 (7523): 445–449։ Bibcode:2014Natur.514..445F։ PMC 4753769։ PMID 25341783։ doi:10.1038/nature13810 
  53. ↑ 42.7–41.5 ka (1σ CI). Douka Katerina (2012)։ «A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy)»։ Journal of Human Evolution 62 (2): 286–299։ PMID 22189428։ doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009 
  54. ↑ Borza, E.N. (1992), In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon, Princeton University Press, p. 58, ISBN 978-0-691-00880-6, https://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC&pg=PA58 
  55. ↑ Scarre Chris (1996)։ Fagan Brian M., ed.։ The Oxford Companion to Archaeology։ Oxford University Press։ էջեր 215–216։ ISBN 978-0-19-507618-9 
  56. ↑ Atkinson, R.J.C., Stonehenge (Penguin Books, 1956)
  57. ↑ Peregrine Peter Neal, Ember Melvin, eds. (2001)։ «European Megalithic»։ Encyclopedia of Prehistory։ 4 : Europe։ Springer։ էջեր 157–184։ ISBN 978-0-306-46258-0 
  58. ↑ «Ancient Greece»։ British Museum։ Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2012-ին 
  59. ↑ «Periods – School of Archaeology»։ University of Oxford։ Արխիվացված է օրիգինալից 19 November 2018-ին։ Վերցված է 25 December 2018 
  60. ↑ Short, John R. (1987), An Introduction to Urban Geography, Routledge, p. 10, ISBN 978-0-7102-0372-4, https://books.google.com/books?id=uGE9AAAAIAAJ&pg=PA10 
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Daly Jonathan (2013)։ The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization։ A&C Black։ էջեր 7–9։ ISBN 978-1-4411-1851-6 
  62. ↑ Dunn, John (1994), Democracy: the unfinished journey 508 BCE – 1993 CE, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-827934-1 
  63. ↑ National Geographic, 76.
  64. ↑ Heath Thomas Little (1981)։ A History of Greek Mathematics, Volume I։ Dover Publications։ ISBN 978-0-486-24073-2 
  65. ↑ Heath Thomas Little (1981)։ A History of Greek Mathematics, Volume II։ Dover publications։ ISBN 978-0-486-24074-9 
  66. ↑ Pedersen, Olaf. Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
  67. ↑ Strauss Barry (2005)։ The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece – and Western Civilization։ Simon and Schuster։ էջեր 1–11։ ISBN 978-0-7432-7453-1 
  68. ↑ McEvedy Colin (1961)։ The Penguin Atlas of Medieval History։ Penguin Books 
  69. ↑ National Geographic, 123.
  70. ↑ Foster, Sally M., Picts, Gaels, and Scots: Early Historic Scotland. Batsford, London, 2004. 0-7134-8874-3
  71. ↑ Williams Stephen, Friell Gerard (2005)։ Theodosius: The Empire at Bay։ Routledge։ էջ 105։ ISBN 978-1-135-78262-7 
  72. ↑ Hadas Moses (1950)։ A History of Greek Literature։ Columbia University Press։ էջեր 273, 327։ ISBN 978-0-231-01767-1 
  73. ↑ Laiou & Morisson 2007, էջեր. 130–131
    Pounds 1979, էջ. 124
  74. ↑ Journal of the History of Ideas, Vol. 4, No. 1. (Jan. 1943), pp. 69–74.
  75. ↑ Norman F. Cantor, The Medieval World 300 to 1300.
  76. ↑ National Geographic, 135.
  77. ↑ Hunter Shireen (2004)։ Islam in Russia: The Politics of Identity and Security։ M.E. Sharpe։ էջ 3։ «(..) It is difficult to establish exactly when Islam first appeared in Russia because the lands that Islam penetrated early in its expansion were not part of Russia at the time, but were later incorporated into the expanding Russian Empire. Islam reached the Caucasus region in the middle of the seventh century as part of the Arab conquest of the Iranian Sassanian Empire.» 
  78. ↑ Kennedy, Hugh (1995). "The Muslims in Europe". In McKitterick, Rosamund, The New Cambridge Medieval History: c. 500 – c. 700, pp. 249–272. Cambridge University Press. 052136292X.
  79. ↑ National Geographic, 143–145.
  80. ↑ National Geographic, 162.
  81. ↑ National Geographic, 166.
  82. ↑ Bulliet, Crossley
  83. ↑ Brown, Anatolios
  84. ↑ Gerald Mako, "The Islamization of the Volga Bulghars: A Question Reconsidered", Archivum Eurasiae Medii Aevi 18, 2011, 199–223.
  85. ↑ Marc'Antonio Bragadin, Storia delle Repubbliche marinare, Odoya, Bologna 2010, 240 pp., 978-88-6288-082-4
  86. ↑ G. Benvenuti, Le Repubbliche Marinare. Amalfi, Pisa, Genova, Venezia, Newton & Compton editori, Roma 1989
  87. ↑ 87,0 87,1 National Geographic, 158.
  88. ↑ National Geographic, 186.
  89. ↑ National Geographic, 192.
  90. ↑ National Geographic, 199.
  91. ↑ Laiou & Morisson 2007, էջեր. 130–131
  92. ↑ Pounds 1979, էջ. 124
  93. ↑ Duiker William J., Spielvogel Jackson J. (2010)։ The Essential World History։ Cengage Learning։ էջ 330։ ISBN 978-0-495-90227-0։ Վերցված է 20 January 2013։ «The Byzantine Empire also interacted with the world of Islam to its east and the new European civilization of the west. Both interactions proved costly and ultimately fatal.» 
  94. ↑ Findlay Ronald (2006)։ Eli Heckscher, International Trade, And Economic History։ MIT Press։ էջեր 178–179։ ISBN 978-0-262-06251-0։ Վերցված է 20 January 2013։ «These Christian allies did not accept the authority of Byzantium, and the Fourth Crusade that sacked Constantinople and established the so-called Latin Empire that lasted until 1261 was a fatal wound from which the empire never recovered until its fall at the hands of the Ottoman Turks in 1453 (Queller and Madden 1997).» 
  95. ↑ Browning Robert (1992)։ The Byzantine Empire (Revised ed.)։ CUA Press։ էջ 253։ ISBN 978-0-8132-0754-4։ Վերցված է 20 January 2013։ «And though the final blow was struck by the Ottoman Turks, it can plausibly be argued that the fatal injury was inflicted by the Latin crusaders in 1204.» 
  96. ↑ Byfield Ted (2008)։ A Glorious Disaster: A.D. 1100 to 1300: The Crusades: Blood, Valor, Iniquity, Reason, Faith։ Christian History Project։ էջ 136։ ISBN 978-0-9689873-7-7։ Վերցված է 20 January 2013։ «continue to stand for another 250 before ultimately falling to the Muslim Turks, but it had been irrevocably weakened by the Fourth Crusade.» 
  97. ↑ Golna Cornelia (2004)։ City of Man's Desire: A Novel of Constantinople։ Go-Bos Press։ էջ 424։ ISBN 978-90-804114-4-9։ Վերցված է 20 January 2013։ «1204 The Fourth Crusade sacks Constantinople, destroying and pillaging many of its treasures, fatally weakening the empire both economically and militarily» 
  98. ↑ Powell John (2001)։ Magill's Guide to Military History: A-Cor։ Salem Press։ ISBN 978-0-89356-015-7։ Վերցված է 20 January 2013։ «However, the fifty-seven years of plunder that followed made the Byzantine Empire, even when it retook the capital in 1261, genuinely weak. Beginning in 1222, the empire was further weakened by a civil war that lasted until 1355. ... When the Ottomans overran their lands and besieged Constantinople in 1453, sheer poverty and weakness were the causes of the capital city's final fall.» 
  99. ↑ Irvin Dale T. (10 January 2002)։ History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453։ Continuum International Publishing Group։ էջ 405։ ISBN 978-0-567-08866-6։ Վերցված է 20 January 2013։ «Not only did the fourth crusade further harden the resentments Greek-speaking Christians felt toward the Latin West, but it further weakened the empire of Constantinople, many say fatally so. After the restoration of Greek imperial rule the city survived as the capital of Byzantium for another two centuries, but it never fully recovered.» 
  100. ↑ Frucht Richard C. (2004)։ Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture։ ABC-CLIO։ էջ 856։ ISBN 978-1-57607-800-6։ Վերցված է 20 January 2013։ «Although the empire was revived, the events of 1204 had so weakened Byzantium that it was no longer a great power.» 
  101. ↑ Duiker William J., Spielvogel Jackson J. (2010)։ The Essential World History։ Cengage Learning։ էջ 386։ ISBN 978-0-495-90227-0։ Վերցված է 20 January 2013։ «Later they established themselves in the Anatolian peninsula at the expense of the Byzantine Empire. ... The Byzantines, however, had been severely weakened by the sack of Constantinople in the Fourth Crusade (in 1204) and the Western occupation of much of the empire for the next half century.» 
  102. ↑ National Geographic, 211.
  103. ↑ Peters Ralph (29 August 2006)։ New Glory: Expanding America's Global Supremacy։ Sentinel։ ISBN 978-1-59523-030-0։ Վերցված է 20 January 2013։ «Western Christians, not Muslims, fatally crippled Byzantine power and opened Islam's path into the West.» 
  104. ↑ Chronicles։ Rockford Institute։ 2005։ Վերցված է 20 January 2013։ «two-and-a-half centuries to recover from the Fourth Crusade before the Ottomans finally took Constantinople in 1453, ... They fatally wounded Byzantium, which was the main cause of its weakened condition when the Muslim onslaught came. Even on the eve of its final collapse, the precondition for any Western help was submission in Florence.» 
  105. ↑ Klyuchevsky Vasily (1987)։ The course of the Russian history։ v.1: "Myslʹ։ ISBN 978-5-244-00072-6 
  106. ↑ «The Destruction of Kyiv»։ University of Toronto։ Արխիվացված է օրիգինալից 27 April 2011-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  107. ↑ "Golden Horde", in Encyclopædia Britannica, 2007.
  108. ↑ «Khanate of the Golden Horde (Kipchak)»։ Alamo Community Colleges։ Արխիվացված է օրիգինալից 7 June 2008-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  109. ↑ Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century, Brill, 2009, 978-90-04-17536-5
  110. ↑ The Late Middle Ages Archived 2 November 2015 at the Wayback Machine.. Oglethorpe University.
  111. ↑ Baumgartner, Frederic J. France in the Sixteenth Century. London: Macmillan Publishers, 1995. 0-333-62088-7.
  112. ↑ Don O'Reilly. "Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans". TheHistoryNet.com. Archived 9 November 2006 at the Wayback Machine.
  113. ↑ Poor studies will always be with us. By James Bartholomew. Telegraph. 7 August. 2004.
  114. ↑ Famine. Encyclopædia Britannica.
  115. ↑ Plague: The Black Death։ National Geographic։ Վերցված է 1 April 2012 
  116. ↑ National Geographic, 223.
  117. ↑ «Epidemics of the Past: Bubonic Plague — Infoplease.com»։ Infoplease.com։ Վերցված է 3 November 2008 
  118. ↑ Revill Jo (16 May 2004)։ «Black Death blamed on man, not rats | UK news | The Observer»։ The Observer (London)։ Վերցված է 3 November 2008 
  119. ↑ 119,0 119,1 Peter Barrett (2004), Science and Theology Since Copernicus: The Search for Understanding, pp. 14–18, Continuum International Publishing Group, 0-567-08969-X
  120. ↑ Roberto Weiss (1969) The Renaissance Discovery of Classical Antiquity, 1-59740-150-1
  121. ↑ Burckhardt Jacob (1990) [1878]։ The Civilisation of the Renaissance in Italy (translation by S.G.C Middlemore ed.)։ London: Penguin Books։ ISBN 978-0-14-044534-3 
  122. ↑ National Geographic, 254.
  123. ↑ Jensen, De Lamar (1992), Renaissance Europe, 0-395-88947-2
  124. ↑ Levey Michael (1967)։ Early Renaissance։ Penguin Books 
  125. ↑ National Geographic, 292.
  126. ↑ Levey Michael (1971)։ High Renaissance։ Penguin Books 
  127. ↑ National Geographic, 193.
  128. ↑ John Morris Roberts (1997)։ Penguin History of Europe։ Penguin Books։ ISBN 978-0-14-026561-3 
  129. ↑ National Geographic, 296.
  130. ↑ National Geographic, 338.
  131. ↑ Elliott p.333
  132. ↑ Morris, Terence Alan (1998). Europe and England in the sixteenth century. Routledge, p. 335. 0-415-15041-8
  133. ↑ Rowse, A. L. (1969). Tudor Cornwall: portrait of a society. C. Scribner, p. 400
  134. ↑ Kamen Henry։ Spain's Road to Empire: The Making of a World Power, 1492–1763։ էջ 221 
  135. ↑ National Geographic, 256–257.
  136. ↑ «European History/Religious Wars in Europe - Wikibooks, open books for an open world»։ en.wikibooks.org 
  137. ↑ Humphreys Kenneth։ Jesus Never Existed: An Introduction to the Ultimate Heresy 
  138. ↑ History of Europe – Demographics. Encyclopædia Britannica.
  139. ↑ National Geographic, 269.
  140. ↑ Virginia Aksan, Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged, (Pearson Education Limited, 2007), 28.
  141. ↑ «The Seventeenth-Century Decline»։ The Library of Iberian resources online։ Վերցված է 13 August 2008 
  142. ↑ "Food, Famine And Fertilisers". Seshadri Kannan (2009). APH Publishing. p. 51. 81-313-0356-X
  143. ↑ Frost Robert I. (2004)։ After the Deluge; Poland-Lithuania and the Second Northern War, 1655-1660։ Cambridge: University Press։ ISBN 9780521544023 
  144. ↑ Lukowski Jerzy (2014)։ The Partitions of Poland 1772, 1793, 1795։ New York: Taylor & Routledge։ ISBN 9781317886945 
  145. ↑ W.G. Clarence-Smith (2006). "Islam And The Abolition Of Slavery". Oxford University Press. p. 13. 0-19-522151-6 — "Lands to the north of the Black Sea probably yielded the most slaves to the Ottomans from 1450. A compilation of estimates indicates that Crimean Tartars seized about 1,750,000 Ukrainians, Poles, and Russians from 1468 to 1694."
  146. ↑ Hunt Shelby D. (2003)։ Controversy in marketing theory: for reason, realism, truth, and objectivity։ M.E. Sharpe։ էջ 18։ ISBN 978-0-7656-0932-8 
  147. ↑ "Scientific Revolution: Chronological Timeline: Copernicus to Newton Archived 23 July 2013 at the Wayback Machine.". Retrieved 23 June 2012.
  148. ↑ Gipson Lawrence Henry (1950)։ «The American Revolution as an Aftermath of the Great War for the Empire, 1754–1763»։ Political Science Quarterly 65 (1): 86–104։ JSTOR 2144276։ doi:10.2307/2144276 
  149. ↑ Goldie Mark, Wokler Robert (2006)։ The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-37422-4 
  150. ↑ Cassirer Ernst (1979)։ The Philosophy of the Enlightenment։ Princeton University Press։ ISBN 978-0-691-01963-5 
  151. ↑ National Geographic, 255.
  152. ↑ Schama Simon (1989)։ Citizens: A Chronicle of the French Revolution։ Alfred A. Knopf։ ISBN 978-0-394-55948-3 
  153. ↑ National Geographic, 360.
  154. ↑ McEvedy Colin (1972)։ The Penguin Atlas of Modern History։ Penguin Books։ ISBN 978-0-14-051153-6 
  155. ↑ Lyons Martyn (1994)։ Napoleon Bonaparte and the legacy of the French Revolution։ St. Martin's Press։ ISBN 978-0-312-12123-5 
  156. ↑ Grab Alexander (2003)։ Napoleon and the Transformation of Europe (European History in Perspective)։ Palgrave MacMillan։ ISBN 978-0-333-68275-3 
  157. ↑ National Geographic, 350.
  158. ↑ National Geographic, 367.
  159. ↑ National Geographic, 371–373.
  160. ↑ Davies Norman (1996)։ Europe: A History։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-820171-7 
  161. ↑ [1], Ottoman Empire – 19th century, Historyworld
  162. ↑ Trevelyan George Macaulay (1988)։ A shortened history of England։ Penguin Books։ ISBN 978-0-14-010241-3 
  163. ↑ Webb Sidney (1976)։ History of Trade Unionism։ AMS Press։ ISBN 978-0-404-06885-1 
  164. ↑ Slavery, Historical survey – Ways of ending slavery, Encyclopædia Britannica
  165. ↑ Trevelyan George Macaulay (1942)։ English Social History։ Longmans, Green 
  166. ↑ Modernisation – Population Change. Encyclopædia Britannica.
  167. ↑ "The Irish Famine". BBC – History.
  168. ↑ The Atlantic: Can the US afford immigration?. Migration News. December 1996
  169. ↑ «PoPulation – Global Mapping International»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2014-ին 
  170. ↑ «Assassin Gavrilo Princip gets a statue in Sarajevo»։ Prague Post։ 28 June 2014։ Վերցված է 11 July 2014 
  171. ↑ National Geographic, 407.
  172. ↑ National Geographic, 440.
  173. ↑ «The Treaty of Versailles and its Consequences»։ James Atkinson։ Արխիվացված է օրիգինալից 12 May 2008-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  174. ↑ National Geographic, 480.
  175. ↑ Heinrich August Winkler (2015)։ «The Struggle for Independence: Estonia, Latvia, Lithuania and Finland»։ The Age of Catastrophe։ Yale University Press։ էջ 110։ ISBN 9780300204896 
  176. ↑ National Geographic, 443.
  177. ↑ Harrison Mark (18 July 2002)։ Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945։ Cambridge University Press։ էջ 167։ ISBN 978-0-521-89424-1 
  178. ↑ "Legacy of famine divides Ukraine". BBC News. 24 November 2006.
  179. ↑ Gleason Abbott (2009)։ A companion to Russian history։ Wiley-Blackwell։ էջ 373։ ISBN 978-1-4051-3560-3 
  180. ↑ Hosking Geoffrey A. (2001)։ Russia and the Russians: a history։ Harvard University Press։ էջ 469։ ISBN 978-0-674-00473-3 
  181. ↑ «Los Angeles Times: Archives – Fourth of Serbia's Population Dead»։ pqarchiver.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 21 July 2013-ին։ Վերցված է 6 July 2017 
  182. ↑ «Asserts Serbians Face Extinction; Their Plight in Occupied Districts Worse Than Belgians', Says Labor Envoy»։ Վերցված է 19 January 2017 
  183. ↑ «Serbia Restored»։ Վերցված է 19 January 2017 
  184. ↑ «Serbia and Austria»։ New York Times։ 28 July 1918 
  185. ↑ «Appeals to Americans to pray for Serbians»։ New York Times։ 27 July 1918 
  186. ↑ 186,0 186,1 Hobsbawm Eric (1995)։ The Age of Extremes: A history of the world, 1914–1991։ Vintage։ ISBN 978-0-679-73005-7 
  187. ↑ National Geographic, 438.
  188. ↑ «Adolf Hitler: Rise of Power, Impact & Death»։ History.com։ Վերցված է 26 July 2020 
  189. ↑ National Geographic, 465.
  190. ↑ Taylor A. J. P. (1996)։ The Origins of the Second World War։ Simon & Schuster։ ISBN 978-0-684-82947-0 
  191. ↑ Massari Ivano (August 18, 2015)։ «The Winter War – When the Finns Humiliated the Russians»։ War History Online։ Վերցված է December 19, 2021 
  192. ↑ National Geographic, 510.
  193. ↑ National Geographic, 532.
  194. ↑ National Geographic, 511.
  195. ↑ National Geographic, 519.
  196. ↑ National Geographic, 439.
  197. ↑ "Europe honours war dead on VE Day". BBC News. 9 May 2005.
  198. ↑ Niewyk, Donald L. and Nicosia, Francis R. The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 2000, pp. 45–52.
  199. ↑ «Leaders mourn Soviet wartime dead»։ BBC News։ 9 May 2005։ Վերցված է 4 January 2010 
  200. ↑ The State of The World's Refugees 2000: Fifty Years of Humanitarian Action (անգլերեն)։ Oxford University Press։ 2000։ էջ 13 
  201. ↑ Bundy Colin (2016)։ «Migrants, refugees, history and precedents | Forced Migration Review»։ www.fmreview.org։ Վերցված է 2022-03-09 
  202. ↑ "Refugees: Save Us! Save Us!". Time. 9 July 1979.
  203. ↑ Schechtman Joseph B. (1953)։ «Postwar Population Transfers in Europe: A Survey»։ The Review of Politics 15 (2): 151–178։ JSTOR 1405220։ doi:10.1017/s0034670500008081 
  204. ↑ National Geographic, 530.
  205. ↑ Jessica Caus "Am Checkpoint Charlie lebt der Kalte Krieg" In: Die Welt 4 August 2015.
  206. ↑ Karlo Ruzicic-Kessler "Togliatti, Tito and the Shadow of Moscow 1944/45-1948: Post-War Territorial Disputes and the Communist World", In: Journal of European Integration History, (2/2014).
  207. ↑ Christian Jennings "Flashpoint Trieste: The First Battle of the Cold War", (2017), pp 244.
  208. ↑ The European flag, Council of Europe. Retrieved 27 October 2016.
  209. ↑ Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German – Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) In: Die Presse 16 August 2018.
  210. ↑ Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows" (German - August 19, 1989 was a test for Gorbachev), In: FAZ 19 August 2009.
  211. ↑ Michael Frank: Paneuropäisches Picknick – Mit dem Picknickkorb in die Freiheit (German: Pan-European picnic - With the picnic basket to freedom), in: Süddeutsche Zeitung 17 May 2010.
  212. ↑ Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).
  213. ↑ Padraic Kenney "A Carnival of Revolution: Central Europe 1989" (2002) pp 109.
  214. ↑ Michael Gehler "Der alte und der neue Kalte Krieg in Europa" In: Die Presse 19.11.2015.
  215. ↑ Robert Stradling "Teaching 20th-century European history" (2003), pp 61.
  216. ↑ «History of the European Union 1945-59»։ european-union.europa.eu (անգլերեն)։ Վերցված է 2022-04-16 
  217. ↑ «Russia Quits Europe's Rule of Law Body, Sparking Questions Over Death Penalty»։ The Moscow Times։ 10 March 2022։ Վերցված է 12 March 2022 
  218. ↑ National Geographic, 536.
  219. ↑ National Geographic, 537.
  220. ↑ National Geographic, 535.
  221. ↑ «UK leaves the European Union»։ BBC News։ 1 February 2020։ Վերցված է 16 July 2020 
  222. ↑ «Ukrainian exodus could be Europe's biggest refugee crisis since World War II»։ El Pais։ 3 March 2022 
  223. ↑ «Protecting Ukrainian refugees: What can we learn from the response to Kosovo in the 90s?»։ British Future։ 7 March 2022։ Վերցված է 29 March 2022 
  224. ↑ Cuper Simon (23 May 2014)։ «Why Europe works»։ ft.com։ Վերցված է 28 May 2014 
  225. ↑ Europe. Encyclopædia Britannica.
  226. ↑ 226,0 226,1 «European Climate»։ World Book։ World Book, Inc։ Արխիվացված է օրիգինալից 9 November 2006-ին։ Վերցված է 16 June 2008 
  227. ↑ Josef Wasmayer "Wetter- und Meereskunde der Adria" (1976), pp 5.
  228. ↑ Climate tables of the articles, where the precise sources can be found
  229. ↑ Beck Hylke E., Zimmermann Niklaus E., McVicar Tim R., Vergopolan Noemi, Berg Alexis, Wood Eric F. (30 October 2018)։ «Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution»։ Scientific Data 5: 180214։ Bibcode:2018NatSD...580214B։ PMC 6207062 ։ PMID 30375988 ։ doi:10.1038/sdata.2018.214 
  230. ↑ 230,0 230,1 230,2 230,3 «Europe»։ Encyclopædia Britannica։ 2007։ Արխիվացված է օրիգինալից 4 December 2007-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  231. ↑ «Geology map of Europe»։ University of Southampton։ 1967։ Վերցված է 9 June 2008 
  232. ↑ «History and geography»։ Save America's Forest Funds։ Վերցված է 9 June 2008 
  233. ↑ «State of Europe's Forests 2007: The MCPFE report on sustainable forest management in Europe»։ EFI Euroforest Portal։ էջ 182։ Արխիվացված է օրիգինալից 24 June 2008-ին։ Վերցված է 9 June 2008 
  234. ↑ «European bison, Wisent»։ Արխիվացված է օրիգինալից 26 December 2016-ին։ Վերցված է 19 January 2017 
  235. ↑ Walker Matt (4 August 2009)։ «European bison on 'genetic brink'»։ BBC News 
  236. ↑ Bryant S., Thomas C., Bale J. (1997)։ «Nettle-feeding nymphalid butterflies: temperature, development and distribution»։ Ecological Entomology 22 (4): 390–398։ doi:10.1046/j.1365-2311.1997.00082.x 
  237. ↑ Savona-Ventura C., Mifsud A. (9 April 1997)։ «Paleolithic Man and his Environment in Malta»։ Արխիվացված է օրիգինալից 18 October 2009-ին։ Վերցված է 19 July 2014 
  238. ↑ չհաշված Վատիկան գաճաճ պետությունը
  239. ↑ Fineman Josh (15 September 2009)։ «Bloomberg.com»։ Bloomberg.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 28 January 2015-ին։ Վերցված է 23 August 2010 
  240. ↑ «Global Wealth Stages a Strong Comeback»։ Pr-inside.com։ 10 June 2010։ Արխիվացված է օրիգինալից 20 May 2011-ին։ Վերցված է 23 August 2010 
  241. ↑ Global shipping and logistic chain reshaped as China’s Belt and Road dreams take off in Hellenic Shipping News, 4. December 2018; Wolf D. Hartmann, Wolfgang Maennig, Run Wang: Chinas neue Seidenstraße. (2017), p 59; Jacob Franks "The Blu Banana - the True Heart of Europe" In: Big Think Edge, 31.12.2014; Zacharias Zacharakis: Chinas Anker in Europa in: Die Zeit 8. May 2018; Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17 December 2019; Hospers, Gert-Jan "Beyond the blue banana? Structural change in Europe´s geo-economy." 2002
  242. ↑ «The CIA World Factbook – GDP (PPP)»։ CIA։ 15 July 2008։ Արխիվացված է օրիգինալից 4 June 2011-ին։ Վերցված է 19 July 2008 
  243. ↑ «The World Bank DataBank»։ worldbank.org 
  244. ↑ Some data refers to IMF staff estimates but some are actual figures for the year 2017, made in 12 April 2017. World Economic Outlook Database–April 2017, International Monetary Fund. Accessed on 18 April 2017.
  245. ↑ Capitalism Archived 17 May 2014 at the Wayback Machine.. Encyclopædia Britannica.
  246. ↑ Scott, John (2005)։ Industrialism: A Dictionary of Sociology։ Oxford University Press 
  247. ↑ Kreis Steven (11 October 2006)։ «The Origins of the Industrial Revolution in England»։ The History Guide։ Վերցված է 1 January 2007 
  248. ↑ Dornbusch, Rudiger; Nölling, Wilhelm P.; Layard, Richard G. Postwar Economic Reconstruction and Lessons for the East Today, p. 117
  249. ↑ Emadi-Coffin Barbara (2002)։ Rethinking International Organisation: Deregulation and Global Governance։ Routledge։ էջ 64։ ISBN 978-0-415-19540-9 
  250. ↑ Dornbusch, Rudiger; Nölling, Wilhelm P.; Layard, Richard G. Postwar Economic Reconstruction and Lessons for the East Today, p. 29
  251. ↑ Harrop, Martin. Power and Policy in Liberal Democracies, p. 23
  252. ↑ "Germany (East)", Library of Congress Country Study, Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance
  253. ↑ «Marshall Plan»։ US Department of State Office of the historian 
  254. ↑ «Kosovo: Natural resources key to the future, say experts»։ adnkronos.com։ Արխիվացված է օրիգինալից 7 July 2011-ին։ Վերցված է 17 March 2011 
  255. ↑ [2](չաշխատող հղում)
  256. ↑ «EU data confirms eurozone's first recession»։ EUbusiness.com։ 8 January 2009։ Արխիվացված է օրիգինալից 30 December 2010-ին 
  257. ↑ Thanks to the Bank it's a crisis; in the eurozone it's a total catastrophe. Telegraph. 8 March 2009.
  258. ↑ Schultz Stefan (11 February 2010)։ «Five Threats to the Common Currency»։ Spiegel Online։ Վերցված է 28 April 2010 
  259. ↑ Blackstone Brian, Lauricella Tom, Shah Neil (5 February 2010)։ «Global Markets Shudder: Doubts About U.S. Economy and a Debt Crunch in Europe Jolt Hopes for a Recovery»։ The Wall Street Journal։ Վերցված է 10 May 2010 
  260. ↑ Lauren Frayer Contributor։ «European Leaders Try to Calm Fears Over Greek Debt Crisis and Protect Euro»։ AOL News։ Արխիվացված է օրիգինալից 9 May 2010-ին։ Վերցված է 2 June 2010 
  261. ↑ 261,0 261,1 Unemployment statistics Archived 14 June 2012 at the Wayback Machine.. Eurostat. April 2012.
  262. ↑ CIA.gov Archived 27 May 2016 at the Wayback Machine. CIA population growth rankings, CIA World Factbook
  263. ↑ World Population Growth, 1950–2050. Population Reference Bureau. Archived 22 July 2013 at the Wayback Machine.
  264. ↑ 264,0 264,1 «World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database»։ UN — Department of Economic and Social Affairs։ Արխիվացված է օրիգինալից 7 January 2010-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  265. ↑ Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil, Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen (2002). Living-Diversity.eu Archived 20 July 2011 at the Wayback Machine., English translation 2004.
  266. ↑ «White Europeans: An endangered species?»։ Yale Daily News։ Արխիվացված է օրիգինալից 19 May 2008-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  267. ↑ «Brookings Institution Report»։ Արխիվացված է օրիգինալից 11 October 2007-ին  «Muslims in Europe: Country guide»։ BBC news։ 23 December 2005։ Վերցված է 4 January 2010 
  268. ↑ UN predicts huge migration to rich countries. Telegraph. 15 March 2007.
  269. ↑ "Rich world needs more foreign workers: report Archived 20 January 2016 at the Wayback Machine.", FOXNews.com. 2 December 2008.
  270. ↑ «Europe: Population and Migration in 2005»։ Migration Information Source։ June 2006։ Արխիվացված է օրիգինալից 9 June 2008-ին։ Վերցված է 10 June 2008 
  271. ↑ "EU27 Member States granted citizenship to 696 000 persons in 2008 Archived 6 September 2014 at the Wayback Machine." (PDF). Eurostat. 6 July 2010.
  272. ↑ «Acquisition of citizenship statistics»։ www.ec.europa.eu։ Eurostat։ March 2019։ Վերցված է 4 May 2019 
  273. ↑ «Migration and migrant population statistics»։ Eurostat։ March 2019 
  274. ↑ Brasil-Colônia Geraldo Pieroni doutor em História pela Université Paris-Sorbonnetambém escreveu os livros: Os Excluídos do Reino: Inquisição portuguesa e o degredo para o, Brasil Os degredados na colonização do, ciganos Vadios e, autor Heréticos e Bruxas: os degredados no Brasil Textos publicados pelo autor Fale com o։ «A pena do degredo nas Ordenações do Reino - Jus.com.br | Jus Navigandi»։ jus.com.br (pt-br)։ Վերցված է 2022-02-11 
  275. ↑ «Ensaio sobre a imigração portuguesa e os padrões de miscigenação no Brasil»։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 July 2011-ին։ Վերցված է 18 August 2010 
  276. ↑ Axtell James (September–October 1991)։ «The Columbian Mosaic in Colonial America»։ Humanities 12 (5): 12–18։ Արխիվացված է օրիգինալից 17 May 2008-ին։ Վերցված է 8 October 2008 
  277. ↑ Evans N.J. (2001)։ «Work in progress: Indirect passage from Europe Transmigration via the UK, 1836–1914»։ Journal for Maritime Research 3: 70–84։ doi:10.1080/21533369.2001.9668313 
  278. ↑ Robert Greenall, Russians left behind in Central Asia, BBC News, 23 November 2005
  279. ↑ Language facts – European day of languages, Council of Europe. Retrieved 30 July 2015
  280. ↑ 280,0 280,1 «Egregiae Virtutis»։ The Holy See։ 31 December 1980։ Արխիվացված է օրիգինալից 2 April 2022-ին։ Վերցված է 12 May 2022 
  281. ↑ «Spes Aedificandi»։ The Holy See։ 1 October 1999։ Արխիվացված է օրիգինալից 1 March 2022-ին։ Վերցված է 12 May 2022 
  282. ↑ 282,0 282,1 «The Global Religious Landscape»։ Pewforum.org։ Վերցված է 7 May 2020 (չաշխատող հղում)
  283. ↑ «Regional Distribution of Christians: Christianity in Europe»։ Pew Research Center's Religion & Public Life Project։ 18 December 2011։ Վերցված է 22 February 2015 
  284. ↑ Dawson Christopher, Olsen Glenn (1961)։ Crisis in Western Education (reprint ed.)։ էջ 108։ ISBN 978-0-8132-1683-6 
  285. ↑ A. J. Richards David (2010)։ Fundamentalism in American Religion and Law: Obama's Challenge to Patriarchy's Threat to Democracy։ University of Philadelphia Press։ էջ 177։ ISBN 9781139484138։ «..for the Jews in twentieth-century Europe, the cradle of Christian civilization.» 
  286. ↑ D'Anieri Paul (2019)։ Ukraine and Russia: From Civilied Divorce to Uncivil War։ Cambridge University Press։ էջ 94։ ISBN 9781108486095։ «..for the Jews in twentieth-century Europe, the cradle of Christian civilization.» 
  287. ↑ L. Allen John (2005)։ The Rise of Benedict XVI: The Inside story of How the Pope Was Elected and What it Means for the World։ Penguin UK։ ISBN 9780141954714։ «Europe is historically the cradle of Christian culture, it is still the primary centre of institutional and pastoral energy in the Catholic Church...» 
  288. ↑ Rietbergen Peter (2014)։ Europe: A Cultural History։ Routledge։ էջ 170։ ISBN 9781317606307։ «Europe is historically the cradle of Christian culture, it is still the primary centre of institutional and pastoral energy in the Catholic Church...» 
  289. ↑ J. Spielvogel Jackson (2016)։ Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715 (Cengage Learning ed.)։ էջ 156։ ISBN 978-1-305-63347-6 
  290. ↑ Neill Thomas Patrick (1957)։ Readings in the History of Western Civilization, Volume 2 (Newman Press ed.)։ էջ 224 
  291. ↑ «Roman Catholicism»։ Վերցված է 19 January 2017 
  292. ↑ Caltron J.H Hayas, Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: That certain distinctive features of our Western civilization — the civilization of western Europe and of America— have been shaped chiefly by Judaeo – Graeco – Christianity, Catholic and Protestant.
  293. ↑ Jose Orlandis, 1993, "A Short History of the Catholic Church," 2nd edn. (Michael Adams, Trans.), Dublin:Four Courts Press, 1-85182-125-2, preface, see [3], accessed 8 December 2014.
  294. ↑ Thomas E. Woods and Antonio Canizares, 2012, "How the Catholic Church Built Western Civilization," Reprint edn., Washington, DC: Regnery History, 1-59698-328-0, see accessed 8 December 2014. p. 1: "Western civilization owes far more to Catholic Church than most people – Catholic included – often realize. The Church in fact built Western civilization."(չաշխատող հղում)
  295. ↑ Koch Carl (1994)։ The Catholic Church: Journey, Wisdom, and Mission։ Early Middle Ages: St. Mary's Press։ ISBN