Հնդկաստան
Հնդկաստան (հինդի՝ भारत, Բհարատ), պաշտոնապես՝ Հնդկաստանի Հանրապետություն[13] (հինդի՝ भारत गणराज्य), երկիր Հարավային Ասիայում։ Զբաղեցրած տարածքով աշխարհի յոթերորդ, իսկ բնակչությամբ՝արդեն առաջին երկիրն է (ավելի քան 1.4 միլիարդ մարդ), ինչպես նաև ամենաբնակեցված ժողովրդավարական երկիրը։ Հարավում շրջապատված է Հնդկական օվկիանոսով, հարավ-արևմուտքում՝ Արաբական ծովով, իսկ հարավ-արևելքում՝ Բենգալյան ծոցով։ Արևմուտքում սահմանակցում է Պակիստանին[Ն 3]։ Հյուսիս-արևելքում սահմանակցում է Չինաստանին, Նեպալին և Բութանին, իսկ արևելքում՝ Մյանմային և Բանգլադեշին։ Հնդկաստանի մոտակայքում՝ Հնդկական օվկիանոսի վրա են գտնվում Շրի Լանկան և Մալդիվները։ Հնդկաստանի Անդամանյան և Նիկոբարյան կղզիները ծովային սահման ունեն Թաիլանդի և Ինդոնեզիայի հետ։ Մայրաքաղաքը՝ Դելի, այլ մետրոպոլիաներից են Մումբայը, Կալկաթան, Չեննայը, Բանգալորը, Հայդարաբադը և Ահմադաբադը։
Հնդկաստանի Հանրապետություն भारत गणराज्य |
||||
---|---|---|---|---|
|
||||
Նշանաբան՝ "Սատյամևա Ջայաթե"no |
||||
Ազգային օրհներգ՝ "Ջանա Գանա Մանա"no[1][2] "Դու ես կառավարում բոլոր մարդկանց մտքերը"[3][1]
|
||||
Ազգային երգ՝ "Վանդե Մատարամ"no "Երկրպագում եմ քեզ, Մայր"[3][1] [Ն 1][4][1] |
||||
այն տարածքները, որոնք չեն վերահսկվում Հնդկաստանի կողմից նշված են բաց կանաչ գույնով |
||||
Մայրաքաղաք | Նյու Դելի | |||
Ամենամեծ քաղաք | Մումբայ | |||
Ազգային լեզու | Չունի | |||
Շրջանային լեզուներ | ||||
Կառավարում | Դաշնային խորհրդարանական հանրապետություն | |||
- | Նախագահ | Ռամ Քովինդ | ||
- | Փոխնախագահ | Վենկայահ Նայդու | ||
- | Վարչապետ | Նարենդրա Մոդի | ||
- | Արդարադատության նախարար | Ն. Վ. Ռամանա | ||
- | Լոկ սաբհայի խոսնակ | Օմ Բիռլա | ||
Անկախություն | Միացյալ Թագավորությունից | |||
- | Դոմինիոն | Օգոստոսի 15, 1947 | ||
- | Հանրապետություն | Հունվարի 26, 1950 | ||
- | Ջրային (%) | 9.6 | ||
Բնակչություն | ||||
- | 2016 նախահաշիվը | 1,324,171,354[9] (2-րդ) | ||
- | 2011 մարդահամարը | 1,210,854,977[10][11] (2-րդ) | ||
ՀՆԱ (ԳՀ) | 2019 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $11.486 տրիլիոն[12] (3-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $8,378[12] (119-րդ) | ||
ՀՆԱ (անվանական) | 2019 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $3.113 տրիլիոն[12] (5-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $2,172[12] (142-րդ) | ||
Ջինի (2013) | 33.9 (79-րդ) | |||
ՄՆԶԻ (2018) | 0.647 (129-րդ) | |||
Արժույթ | Հնդկական ռուփի (INR) | |||
Ժամային գոտի | IST (ՀԿԺ+05:30) | |||
DST | ||||
Ազգային դոմեն | .in | |||
Հեռախոսային կոդ | +91 |
Մարդը Աֆրիկայից Հնդկական ենթամայրցամաք է գաղթել ոչ ուշ քան 55 000 տարի առաջ[14]։ Մարդիկ Հնդկական ենթամայրցամաքում սկզբնապես ապրել են միմյանցից քիչ թե շատ մեկուսացված խմբերով՝ որպես որսորդներ և հավաքողներ, ինչի արդյունքում այս տարածաշրջանն ունի գենետիկական բազմազանության բարձր աստիճան, այս առումով զիջելով միայն Աֆրիկային[15]։ Ենթամայրցամաքում նստակյաց կյանքը ծագել է 9000 տարի առաջ Ինդոս գետի ավազանի արևմտյան ծայրամասերում, որտեղ մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում առաջացել է Ինդոսի հովտի կամ Հարապպայի քաղաքակրթությունը[16]։ Մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսին հյուսիս-արևմուտքից Հնդկաստան են ներթափանցել արիները, իրենց հետ բերելով հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին պատկանող հնդարիական լեզուները։ Արիների մասին տեղեկություններ կան վեդաներում, որոնք կազմվել են սանսկրիտ լեզվով, և որոնցից հնագույնը Ռիգվեդան է։ Վեդաներից սկիզբ է առնում է հնդուիզմի պատմությունը Հնդկաստանում[17]։ Հնդկաստանի դրավիդյան լեզուները դուրս են մղվել նրա հյուսիսային շրջաններից, որտեղ գերակշիռ են դարձել հնդարիական լեզուները[18]։ Մինչև մ.թ.ա. 400 թվականը հնդուիզմի շրջանակներում առաջացել է հասարակական շերտավորումն ըստ կաստայի[19]։ Առաջացել են նաև բուդդայականությունն ու ջայնիզմը, որոնք հռչակել են հասարակական կարգեր՝ չկապված ժառանգականության հետ[20]։ Վաղ քաղաքական կոնսոլիդացման արդյունքում՝ Գանգեսի ավազանում առաջացել են Մաուրյաների և Գուպտաների միասնական կայսրությունները[21]։ Սրանց դարաշրջանում արձանագրվել է լայն ստեղծագործական աշխուժացում[22], բայց նաև՝ կանանց կարգավիճակի իջեցում[23] և «անհպելիության» գաղափարի արմատավորում[Ն 4]։ Այս շրջանում հարավային Հնդկաստանի թագավորությունները Հարավարևելյան Ասիայի երկրներին արտահանել են դրավիդյան լեզուների այբուբենները և կրոնը[25]։
Վաղ միջնադարում քրիստոնեությունը, իսլամը, հուդայականությունը և զրադաշտականությունն արմատներ են գցել Հնդկաստանի հարավային և արևմտյան ափերին[26]։ Կենտրոնական Ասիայի մուսուլմանական բանակները պարբերաբար իշխել են Հնդկաստանի հարթավայրերը[27]՝ ի վերջո ստեղծելով Դելիի սուլթանությունը և ներգրավելով հյուսիսային Հնդկաստանը միջնադարյան իսլամական աշխարհի մեջ[28]։ 15-րդ դարում Վիջայանագարի կայսրությունը Հնդկաստանի հարավային հատվածում ստեղծել է երկարատև հնդուական մշակույթ[29]։ Փանջաբում առաջացել է սիկհականությունը, որը մերժում էր ինստիտուցիոնալացված կրոնը[30]։ 1526 թվականին հիմնվել է Մեծ մողոլների կայսրությունը, որը բացել համեմատական խաղաղության երկդարյա ժամանակաշրջան[31]՝ թողնելով ճարտարապետական հարուստ ժառանգությունը[32]։ Դրան հաջորդել է Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության կառավարման աստիճանական ընդլայնումը՝ Հնդկաստանում հաստատելով գաղութային տնտեսական կարգեր[33]։ Ուղղակի բրիտանական տիրապետությունը Հնդկաստանում սկսվել է 1858 թվականին։ Հնդիկներին խոստացած իրավունքները դանդաղ էին տրվում[34], սակայն բրիտանական տիրապետության օրոք ներմուծվել են նոր տեխնոլոգիաներ, արմատներ են գցել կրթության և հասարակական կյանքի արդիական գաղափարներ[35]։ 20-րդ դարում առաջացել է նորարարական և ազդեցիկ ազգայնական շարժում[36], որը գլխավորում էր Մահաթմա Գանդին։ Շարժումն աչքի է ընկել ոչ բռնի դիմադրությանբ և հանգեցրել է 1947 թվականին Հնդկաստանի անկախությանը։ Բրիտանական Հնդկաստանը բաժանվել է երկու պետությունների՝ մեծամասամբ իսլամադավան Պակիստանի և մեծամասամբ հնդուական Հնդկաստանի, ինչի հետևանքով տեղի են ունեցել զանգվածային տեղահանություններ և բռնություններ։
Հնդկաստանն աշխարհիկ, ժողովրդավարական, խորհրդարանական համակարգով դաշնային հանրապետություն է։ Բազմալեզու և բազմաէթնիկ հասարակություն է։ Հնդկաստանի բնակչությունը 1951 թվականին 361 միլիոնից աճել է մինչև 2011 թվականին 1,211 միլիարդ[37]։ Միևնույն ժամանակ նրա տարեկան մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ը 64 ԱՄՆ դոլարից աճել է մինչև 1 498 ԱՄՆ դոլար, իսկ գրագիտության մակարդակը՝ 16,6 %-ից մինչև 74 %։ 1951 թվականին լինելով համեմատաբար աղքատ երկիր[38]՝ Հնդկաստանը դարձել է արագ աճող խոշոր տնտեսություն, աճող միջին դասով տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում ծառայությունների կենտրոն[39]։ Այն ունի տիեզերական ծրագիր, որը ներառում է մի քանի պլանավորված կամ ավարտված տիեզերական առաքելություններ։ Հնդկական ֆիլմերը, երաժշտությունը և հոգևոր ուսմունքները մեծ դեր են խաղում համաշխարհային մշակույթի մեջ[40]։ Հնդկաստանը զգալիորեն նվազեցրել է աղքատության մակարդակը, թեև դա իրականացվել է տնտեսական անհավասարության աճի հաշվին[41]։ Հնդկաստանը միջուկային զենք ունեցող երկրներից մեկն է և ունի աշխարհի ամենախոշոր ռազմական բյուջեներից մեկը։ Դեռևս 20-րդ դարի կեսերից Հնդկաստանն իր հարևանների՝ Պակիստանի և Չինաստանի հետ Քաշմիրի շուրջ տարածքային վեճ ունի[42]։ Հնդկաստանի սոցիալ-տնտեսական խնդիրներից են գենդերային անհավասարությունը, երեխաների շրջանում թերսնումը[43] և օդի աղտոտման մակարդակի աճը[44]։ Հնդկաստանի տարածքը բազմազան է և ունի կենսաբազմազանության չորս օջախներ[45]։ Անտառային ծածկը կազմում է երկրի ընդհանուր տարածքի 21.4 %-ը[46]։ Հնդկաստանի կենդանական աշխարհը, որը հնդկական մշակույթում ավանդաբար դիտարկվել է հանդուրժողականությամբ[47], պահպանվում է այդ անտառներում և այլ պաշտպանված վայրերում։
Անվանում
խմբագրելԱնվանման առաջացումը կապված է Ինդոս գետի հետ[48][49], որի հովտով հնդիկները ցամաքային կապ են պահպանել Առաջավոր Ասիայի երկրների, հատկապես իրենց անմիջական հարևան Իրանի հետ։ Ինդոս գետը սանսկրիտերեն կոչվել է Սինդհու[50], որը հին պարսիկներին է անցել Հինդ ձևով։ Հենց պարսիկներն էլ իրենց հարևան երկիրը կոչել են Հինդուստան (Հինդ անվանն ավելացնելով ստան վերջածանցը)` «Ինդոս գետի երկիր»։ Հինդի լեզվով Հնդկաստանը մինչ օրս շարունակում է կոչվել է Հինդուստան[51][52]։ Պարսիկներից այդ անվանումն անցել է այլ ժողովուրդների, այդ թվում նաև հայերին՝ արդեն որոշ ձևափոխություններով։ Երկրի անվանման Եվրոպայում ընդունված India ձևը նույնպես առաջացել է Ինդոս գետի անվանումից, որին ավելացվել է երկրի իմաստ արտահայտող -ia վերջածանցը[53][54]։ 1949 թվականին ընդունված սահմանադրության համաձայն՝ Հնդկաստանը հռչակվել է հանրապետություն և կոչվել Հնդկաստանի Հանրապետություն, անգլերեն, որը պաշտոնական լեզուն էր՝ Republic of India։ Հինդի լեզվով, որը երկրի պաշտոնական լեզուներից է, Հնդկաստանը կոչվում է Բհարաթ։ Այդ անվանումն առաջացել է արիների հին հնդկական Բհարթա ցեղի (այդ ցեղի հետնորդների մասին ավանդություններն ընկած են հնդկական «Մահաբհարաթա» էպոսի հիմքում) տարաբնակեցման շրջանի (Ջամնա և Սաթլեջ գետերի միջագետքը) Բհարաթավարշի («Բհարաթների երկիր») անունից, որը հնում հաճախ տարածվել է ամբողջ Հնդկաստանի վրա[55]։
Պատմություն
խմբագրելՀին Հնդկաստան
խմբագրելԱռաջին ժամանակակից կամ բանական մարդիկ Աֆրիկայից Հնդկական ենթամայրցամաք են ժամանել 55 000 տարի առաջ, որտեղ նրանք նախկինում զարգացել են[56][57][58]։ Հարավային Ասիայում բնակվող ժամանակակից մարդկային ամենահայտնի մնացորդները թվագրվում են մոտ 30 000 տարի առաջ[59]։ Մ.թ.ա. 6500 թվականից հետո Մերհարհում և այժմ Բելուջիստանում գտնվող քաղաքներում պարենային մշակաբույսերի և կենդանիների ընտելացման, մշտական կառույցների կառուցման և գյուղատնտեսական արտադրանքի ավելցուկների պահպանման մասին վկայություններ են հայտնվել[60]։ Նրանք աստիճանաբար զարգացել են Հարապպայի քաղաքակրթության՝[61][60] Հարավային Ասիայում առաջին քաղաքային մշակույթի[62], որը ծաղկունք է ապրել մ.թ. ա. 2500-1900 թվականներին ներկայիս Պակիստանի և արևմտյան Հնդկաստանի տարածքում[63]։ Կենտրոնանալով այնպիսի քաղաքների շուրջ, ինչպիսիք են Մոհենջո Դարոն, Հարապպան, Դհոլավիրան և Կալիբանգանը, և հենվելով գոյության տարբեր ձևերի վրա՝ քաղաքակրթությունը ակտիվորեն զբաղվել է արհեստների արտադրությամբ և լայն առևտրով[62]։
Մ.թ.ա. 2000-500 թվականների ընթացքում Հնդկական ենթամայրցամաքի շատ շրջաններ քարե դարի մշակույթներից անցել են երկաթե դարին[64]։ Հնագույն գրությունները՝ վեդաները, որոնք կապված էին հինդուիզմի հետ[65], կազմվել են այս ժամանակահատվածում[66], և պատմաբանները վերլուծել են այդ գրերը՝ Փենջաբի տարածաշրջանում և Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի վերին մասում Վեդայական մշակույթը հաստատելու համար[64]։ Շատ պատմաբաններ նաև համարում են, որ այս ժամանակահատվածը ներառել է հյուսիսարևմուտքից ենթամայրացամաք հնդկա-արայական գաղթի մի քանի ալիքներ[65]: Կաստային համակարգը, որը ստեղծել է քահանաների, զինվորների և ազատ գյուղացիների հիերարխիա, սակայն բացառել է բնիկ ժողովուրդների զբաղմունքները՝ դրանք անվանելով անմաքուր, նույնպես առաջացել է այդ ժամանակաշրջանում[67]։ Դեկանի սարահարթում այս ժամանակաշրջանի հնագիտական տվյալները վկայում են քաղաքական կազմակերպության տիրապետության փուլի գոյության մասին[64]: Հարավային Հնդկաստանում անցումը նստակյաց կյանքի նշվում է մեգալիթյան հուշարձանների, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մոտակա հետքերի, ոռոգման ռեզերվուարների և արհեստավոր ավանդույթների մեծ քանակով, որոնք թվագրվում են այս ժամանակահատվածում[68][68]:
Վեդայական դարաշրջանի վերջում, մոտավորապես մ.թ.ա. 6-րդ դարում, Գանգեսի հարթավայրի և հյուսիսարևմտյան մարզերի փոքր պետությունները և առաջնորդները միավորվել են 16 խոշոր օլիգարխիաների և միապետությունների, որոնք հայտնի էին որպես մահաջանապադներ[69][70]։ Ծագող ուրբանիզացիան ծնել է ոչ-վեդայական կրոնական շարժումներ, որոնցից երկուսը դարձել են անկախ կրոններ։ Ջայնիզմը ճանաչում է ստացել իր նմուշի՝ Մահավիրայի կենդանության օրոք[71]։ Բուդդիզմը, որը հիմնված էր Բուդդայի ուսմունքների վրա, գրավել է հետևորդներ բոլոր սոցիալական դասերից՝ բացառությամբ միջին խավի։ Բուդդայի կյանքի ժամանակագրությունը կենտրոնական է եղել Հնդկաստանի վաղ պատմությունում[72][73][74]։ Աճող քաղաքային հարստության շրջանում երկու կրոնները պահպանում էին հրաժարումը որպես իդեալ[75], և երկուսն էլ հաստատում էին երկարաժամկետ վանական ավանդույթներ։ Քաղաքականապես մ.թ.ա. 3-րդ դարում Մագադհայի թագավորությունը Մաուրյաների պետություն դառնալու նպատակով բռնակցել կամ կրճատել է այլ պետություններ[76]։ Մի անգամ ենթադրվում էր, որ կայսրությունը վերահսկում էր ենթամայրցամաքի մեծ մասը՝ բացառությամբ ծայր-հարավային մասի։ Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ նրա հիմնական շրջանները բաժանվել են մեծ ինքնավար շրջաններով[77][78]։ Մաուրյաների թագավորները հայտնի են ինչպես կայսրության կառուցման և հասարակական կյանքի վճռական կառավարման, այնպես էլ Աշոկայի՝ ռազմամոլությունից հրաժարվելու և բուդդայական Դհարմայի հեռահար քարոզչության համար[79][80]։
Թամիլերենի Սանգմյան գրականությունը ցույց է տալիս, որ մ.թ.ա. 200 թվականի և մ.թ. 200 թվականի միջև Հարավային թերակղզին կառավարվել է Չերա, Չոլա և Պանդյան դինաստիաների կողմից, որոնք առևտրով էին զբաղվում Հռոմեական կայսրության և Արևմտյան և Հարավարևելյան Ասիայի հետ[81][82]։ Հյուսիսային Հնդկաստանում հինդուիզմը ընտանիքում նահապետական վերահսկողություն է պնդել, ինչը հանգեցրել է կանանց հնազանդության աճին[83][76]։ 4-րդ և 5-րդ դարերում Գուպտա կայսրությունը Գանգեսի մեծ հարթավայրում ստեղծել է կառավարման և հարկման բարդ համակարգ, որը ավելի ուշ կազմավորված հնդկական թագավորությունների համար օրինակ է դարձել[84][85]։ Գուպտա կայսրության տիրապետության շրջանում նորացված հինդուիզմը, որը հիմնված էր նվիրվածության, այլ ոչ թե ծիսական կառավարման վրա, սկսել էր ինքնահաստատվել[86]։ Այս թարմացումը արտացոլվել է քանդակի և ճարտարապետության ծաղկման մեջ, որոնք քաղաքական ընտրախավի մեջ հովանավորներ էին գտել[85]։ Այս շրջանում նաև ծաղկում են ապրել դասական սանսկրիտ գրականությունը, հնդկական գիտությունը, աստղագիտությունը, բժշկությունը և մաթեմատիկան[85]։
Միջնադարյան Հնդկաստան
խմբագրելՀնդկական վաղ միջնադարյան դարաշրջանը, որն ընգրկում է 600-1200 թվականները, սահմանվում է տարածաշրջանային թագավորություններով և մշակութային բազմազանությամբ[87]։ Կաննաուջի Հարշան, որը մ.թ. 606 թվականից մինչև 647 թվականը կառավարում էր Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի մեծ մասը, փորձելով իր տարածքներն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն է կրել Դեքանի կառավարիչ Չալուկյայից[88]։ Նրա ժառանգորդը, փորձելով ընդլյանել տարածքները դեպի արևելք, պարտություն է կրել Բենգալիայի Պալայի թագավորի կողմից[88]։ Չալուկյաները, փորձելով իրենց տարածքն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն են կրել հեռավոր հարավից եկած Պալավանի նկատմամբ, որոնց ավելի հարավից իրենց հերթին դիմակայում էին Պանդիաները և Չոլաները[88]։ Այս ժամանակաշրջանի ոչ մի կառավարիչ չի կարողացել ստեղծել կայսրություն և հետևողականորեն վերահսկել իր հիմնական տարածաշրջանից դուրս գտնվող հողերը[87]։ Այս ընթացքի հովվական ժողովուրդները, որոնց հողերը մաքրվել էին աճող գյուղատնտեսական տնտեսության համար տեղ ազատելուց համար, ընդգրկվել էին կաստային հասարակության մեջ որպես նոր ոչ ավանդական իշխող դասեր[89]։ Կաստային համակարգը, հետևաբար, սկսել էր տարածաշրջանային տարբերությունները դրսևորել[89]։
6-րդ և 7-րդ դարերում առաջին կրոնական օրհներգերը ստեղծվել են թամիլերենով[90]։ Դրանք ընդօրինակվում էին ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը հանգեցրել է հինդուիզմի վերածննդին և ենթամայրցամաքի բոլոր ժամանակակից լեզուների զարգացման[90]։ Հնդկական թագավորական իշխանությունը, մեծ և փոքր տաճարները, որոնք հովանավորվում էին նրանց կողմից, մայրաքաղաքներ էին ներգրավում մեծ թվով քաղաքացիներ, որոնք նույնպես դարձել էին տնտեսական կենտրոններ[91]։ Տարբեր չափսերի տաճարային քաղաքները սկսել էին հայտնվել ամենուր, քանի որ Հնդկաստանը ենթարկվել էր այլ ուրբանիզացիայի[91]։ 8-րդ և 9-րդ դարերում դրա հետևանքները զգալի էին Հարավարևելյան Ասիայում, քանի որ Հարավային Հնդկաստանի մշակույթն ու քաղաքական համակարգերը արտահանվել էին այն հողերը, որոնք դարձել են ժամանակակից Մյանմարի, Թայլանդի, Լաոսի, Կամբոջայի, Վիետնամի, Ֆիլիպինների, Մալայզիայի և Ճավայի մասը[92]։ Հնդկական վաճառականները, գիտնականները և երբեմն բանակները ներգրավված էին այս փոխանցման մեջ։ Հարավարևելյան ասիացիներն իրենց վրա էին վերցրել նախաձեռնությունը՝ շնորհիվ իրենց լեզուներով հնդկական սեմինարիաների, բազմաթիվ այցելությունների և բուդդայական և հինդուիստական տեքստերի թարգմանության[92]։
10-րդ դարից հետո Կենտրոնական Ասիայի իսլամադավան երկրների քոչվոր տոհմերը, օգտագործելով արագ ձիերից կազմված հեծելազորը և հավաքելով մեծ բանակներ, որոնք միավորված էին էթնիկ պատկանելությամբ և կրոնով, բազմիցս գրավել են Հարավային Ասիայի հյուսիսարևմտյան հարթավայրերը, ինչը 1206 թվականին հանգեցրել է Դելիի իսլամական սուլթանության ստեղծմանը[93]։ Սուլթանությունը պետք է վերահսկեր Հյուսիսային Հնդկաստանի մեծ մասը և Հարավային Հնդկաստանում շատ հարձակումներ իրականացներ։ Չնայած սկզբնապես սուլթանությունը կործանարար էր հնդկական վերնախավի համար, այն հիմնականում իր ոչ մուսուլման բնակչությանը թողել է իր սեփական օրենքներին և սովորույթներին ենթակա[94][95]։ 13-րդ դարում բազմիցս ետ մղելով մոնղոլական ռազմանավերի հարձակումները՝ սուլթանությունը Հնդկաստանին փրկել է ավերածությունից, որը այցելել էր Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիա՝ հիմք դնելով մայրցամաքում այդ տարածաշրջանի վազող զինվորների, գիտնականների, միստիկների, առևտրականներ, արվեստագետների և արհեստավորների բազմադարյա արտագաղթը, դրանով իսկ հյուսիսում ստեղծելով սինկրետական հնդկա-իսլամական մշակույթը[96][97]։ Սուլթանության արշավանքը և Հարավային Հնդկաստանի տարածաշրջանային թագավորությունների թուլացումը ճանապարհ եմ հարթել տեղի Վիջայանագարի կայսրության առաջացման համար[98]։ Ընդունելով շիվայիստների ուժեղ ավանդույթը և հենվելով սուլթանության ռազմական տեխնոլոգիաների վրա՝ կայսրությունը սկսել է վերահսկել Հնդկաստանի թերակղզու մեծ մասը[99], որը երկար ժամանակ պետք է ազդեր Հարավային Հնդկաստանի հասարակության վրա[98]։
Վաղ ժամանակակից Հնդկաստան
խմբագրել16-րդ դարի սկզբին հյուսիսային Հնդկաստանը, որն այդ ժամանակ հիմնականում գտնվում էր մուսուլմանների իշխանության ներքո[100], կրկին ընկել է Կենտրոնական Ասիայի զինվորների նոր սերնդի գերազանց շարժունակության և կրակային հզորության առջև[101]։ Արդյունքում Մեծ մողոլների կայսրությունը արմատախիլ չէր արել տեղական հասարակությունները, որոնց այն ղեկավարում էր։ Դրա փոխարեն կայսրությունը հավասարակշռում և խաղաղեցնում էր նրանց բազմազան և ներառական իշխող վերնախաղերի կողմից վարչական նոր գործունեության միջոցով՝[102][103][104] հանգեցնելով ավելի համակարգված, կենտրոնացված և միատեսակ կառավարման[105]։ Հրաժարվելով ցեղային կապերից և իսլամական ինքնությունից, հատկապես Աքբարի օրոք՝ Մեծ մողոլներն իրենց հսկայական թագավորությունները միավորել են գրեթե աստվածային կարգավիճակ ունեցող կայսրին հավատարմության միջոցով, որն արտահայտված էր պարսկական մշակույթի միջոցով[104]։ Մեծ մողոլների պետության տնտեսական քաղաքականությունը, որն իր եկամուտների մեծ մասը ստանում էր գյուղատնտեսության միջոցով[106], և որը սահմանում էր հարկերի վճարումը լավ կարգավորվող արծաթե արժույթով[107], ստիպում էր գյուղացիներին և արհեստավորներին դուրս գալ ավելի մեծ շուկաներ[105]։ Հարաբերական աշխարհը, որն աջակցում էր կայսրությանը 17-րդ դարի մեծ մասում, Հնդկաստանի տնտեսական աճի գործոնն էր[105], ինչը հանգեցրել էր գեղանկարչության, գրական ձևերի, տեքստիլի և ճարտարապետության ավելի մեծ հովանավորությանը[108]։ Հյուսիսային և Արևմտյան Հնդկաստանի հարակից սոցիալական խմբերը, ինչպիսիք են մարատհները, ռաջպուտները և սիկհերը, Մեծ մողոլների կառավարման ժամանակ կրկին ձեռք էին բերել ռազմական և կառավարման հավակնություններ, ինչը համագործակցության կամ դժբախտությունների շնորհիվ նրանց տվել է ինչպես ճանաչում, այնպես էլ ռազմական փորձ[109]։ Մեծ մողոլների օրոք առևտրի ընդլայնումը հանգեցրել է հարավային և արևելյան Հնդկաստանի ափի երկայնքով նոր հնդկական առևտրային և քաղաքական վերնախավերի առաջացման[109]։ Կայսրության փլուզումից հետո այդ վերնախավերից շատերը կարողացել էին փնտրել և վերահսկել իրենց սեփական գործերը[110]։
18-րդ դարի սկզբին, երբ առևտրային և քաղաքական տիրապետությունների միջև սահմանները գնալով ավելի լղոզված էին դառնում, մի շարք եվրոպական առևտրային ընկերություններ, որոնց թվում էր նաև անգլիական Արևելահնդկական ընկերությունը, ստեղծել են ափամերձ ուղեկալներ[111][112]։ Ծովերի, մեծ ռեսուրսների նկատմամբ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության վերահսկողությունը, ավելի կատարյալ ռազմական ուսուցումը և տեխնոլոգիաները հանգեցրել են նրան, որ այն ավելի էր լարում իր ռազմական ուժերը և գրավիչ դարձնում հնդկական վերնախավի մի մասի համար։ Այդ գործոնները վճռորոշ դեր են խաղացել՝ թույլ տալով ընկերությանը մինչև 1765 թվականը վերահսկողություն հաստատել Բենգալյան տարածաշրջանի նկատմամբ և երկրորդ պլան մղել այլ եվրոպական ընկերություններին[113][111][114][115]։ Բենգալիայի հարստություններին հետագա հասանելիությունը և նրա բանակի ուժի և թվաքանակի հետագա ավելացումն ընկերությանը թույլ են տվել 1820-ական թվականներին անեքսիայի ենթարկել կամ իրեն ենթարկել Հնդկաստանի տարածքի մեծ մասը[116]։ Հնդկաստանն այն ժամանակ այլևս արդյունաբերական ապրանքներ չէր արտահանում, ինչպես երկար ժամանակ էր, այլ Բրիտանական կայսրությանը հումք էր մատակարարում։ Շատ պատմաբաններ դա համարում են Հնդկաստանի գաղութացման ժամակաշրջանի սկիզբը[111]։ Այդ ժամանակ, երբ նրա տնտեսական հզորությունը լրջորեն սահմանափակված էր բրիտանական խորհրդարանի կողմից և վերածվել էր բրիտանական վարչակազմի զենքի, ընկերությունը սկսել էր գիտակցաբար դուրս գալ ոչ տնտեսական ասպարեզներ, ինչպիսիք են կրթությունը, սոցիալական բարեփոխումները և մշակույթը[117]։
Ժամանակակից Հնդկաստան
խմբագրելՊատմաբանները կարծում են, որ Հնդկաստանի ժամանակակից դարաշրջանը սկսվել է 1848 և 1885 թվականների միջև։ 1848 թվականին Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում Լորդ Դալհուզիի նշանակումը նախադրյալներ էր ստեղծել ժամանակակից պետությանը անհրաժեշտ փոփոխությունների համար։ Դրանք ներառում էին ինքնիշխանության միավորումն ու տարանջատումը, բնակչության հանդեպ վերահսկողությունը և քաղաքացիների կրթությունը։ Տեխնոլոգիական փոփոխությունները, ինչպես նաև երկաթուղիների, ջրանցքների և հեռագրությունները, կատարվել էին էին Եվրոպա նրանց մուտքից անմիջապես հետո[118][119][120][121]։
Սակայն ընկերության հանդեպ դժգոհությունը նույնպես աճել է այդ ընթացքում և առաջացրել 1957 թվականի հնդկական ապստամբությունը։ Տարբեր վրդովմունքներով և պատկերացումներով սնվող, ներառյալ բրիտանական ոճով ագրեսիվ սոցիալական բարեփոխումները, խիստ հողային հարկերը և ժողովրդի հանդեպ որոշ հարուստ հողատերերի և արքայազների դաժան վերաբերմունքը, ապստամբությունը ցնցել է Հյուսիսային և Կենտրոնական Հնդկաստանի շատ շրջաններ և խարխլել ընկերության կառավարման հիմքերը[122][123]։ Թեև ապստամբությունը ճնշվել է 1858 թվականին, այն հանգեցրել է Արևելահնդկական ընկերության լուծարմանը և բրիտանական կառավարության կողմից Հնդկաստանի անմիջական կառավարմանը։ Հռչակելով ունիտար պետություն և աստիճանական, բայց սահմանափակ բրիտանական խորհրդարանական համակարգը, նոր կառավարիչները նաև պաշտպանել են արքայազններին և հողատերերին, որպես ապագա անկարգություններից ֆեոդալական երաշխիք[124][125]։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում հասարակական կյանքը աստիճանաբար զարգացել է ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը, ի վերջո, հանգեցրել է 1885 թվականին Հնդկական ազգային կոնգրեսի ստեղծման[126][127][128][129]։
19-րդ դարի երկրորդ կեսին տեխնոլոգիաների արագ աճը և գյուղատնտեսության առևտրայնացումը նշանավորվել են տնտեսական անկումներով, շատ մանր ֆերմերներ կախվածության մեջ էին հեռավոր շուկաների քմահաճույքներից[130]։ Գրանցվում էր մեծածավալ հացադուլների թվի աճ[131], և չնայած հնդկական հարկատուների կողմից իրականացվող ինֆրակառուցվածքի զարգացման ռիսկերին, արդյունաբերության մեջ հնդիկների համար քիչ աշխատատեղեր են ստեղծվել[132]։ Դրան կային նաև լավ հետևանքներ՝ առևտրային ցանցեր, հատկապես նորաստեղծ Փանջաբում, որոնք հանգեցրել են ներքին սպառման սննդամթերքի արտադրության աճի[133]։ Երկաթուղային ցանցն օգնություն է ցուցաբերել կարիքավորներին[134] նվազեցնելով բեռնափոխադրումների ծախսերը[134], և օգնել հնդկական զարգացող արդյունաբերությանը[133]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, որին մասնակցել էին մոտ մեկ միլիոն հնդիկ[135], նոր շրջան է սկսվել։ Այն նշանավորվել է բրիտանական բարեփոխումներով, բայց նաև ռեպրեսիվ օրենսդրությամբ, ինքնակառավարմանն ուղղված հնդկական կոչերով և համագործակցությունից հրաժարվելու համար ոչ բռնի շարժման սկսմամբ, որի առաջնորդն ու անփոփոխ խորհրդանիշը դարձել էր Մահաթմա Գանդին[136]։ 1930-ական թվականների ընթացքում բրիտանական օրենսդրական բարեփոխումը դանդաղ է իրականացվել, և Հնդկական ազգային կոնգրեսը հաղթանակ է տարել անցած ընտրություններում[137]։ Հաջորդ տասնամյակը լի է եղել ճգնաժամերով՝ Հնդկաստանի մասնակցությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, համագործակցությունից հրաժարվելու Կոնգրեսի վերջին հրումը և մուսուլմանների ազգայնականության աճը։ Այդ բոլոր ճգնաժամերը սահմանափակվել են 1947 թվականի ճգնաժամի գալուստով, բայց մեղմացվել Հնդկաստանի երկու պետությունների բաժանմամբ՝ Հնդկաստան և Պակիստան[138]։
Հնդկաստանի՝ որպես անկախ պետության պատկերացման համար կենսական նշանակություն է ունեցել նրա սահմանադրությունը[139]։ Սահմանադրության մշակման աշխատանքներն ավարտվել են 1950 թվականին, որը հաստատել է աշխարհիկ և ժողովրդավարական հանրապետություն[140]։ Այն ժողովրդավարություն է պահպանել քաղաքացիական ազատությունների, ակտիվ Գերագույն դատարանի և զգալի չափով անկախ մամուլի հետ[141]։ Տնտեսական ազատականացումը, որը սկսվել էր 1990-ական թվականներին, ստեղծել է քաղաքային խոշոր միջին խավ[142], Հնդկաստանը դարձրել է աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսություններից մեկը[143], և բարելավել նրա աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը։ Հնդկական ֆիլմերը, երաժշտությունը և հոգևոր ուսմունքները մեծ դեր են խաղում համաշխարհային մշակույթի մեջ[141][144]։ 1947 թվականին Ջամմու և Քաշմիրի տարածքային պատկանելիության հարցի պատճառով Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև հակամարտություն է սկսվել, որը դարձել է չորս պատերազմների պատճառ[141][145]։ Պակիստանա-հնդկական միջուկային մրցակցությունն իր գագաթանակետին է հասել 1998 թվականին[146]։ Հնդկաստանն այդ շրջանում սահմանային խնդիրներ է ունեցել նաև Չինաստանի հետ[145]։
Աշխարհագրություն
խմբագրելՀնդկաստանը զբաղեցնում է Հնդկական թերակղզու մեծ մասը, որը գտնվում է Հնդ-ավստրալիական պլատֆորմի մի մասի՝ Հնդկական տեկտոնական պլատֆորմի գագաթին[147]։ Հնդկաստանում սահմանող երկրաբանական գործընթացները սկսվել են 75 միլիոն տարի առաջ, երբ հնդկական պլատֆորմը, որն այդ ժամանակ գտնվում էր հարավային Գոնդվանա գերմայրցամաքի կազմում, սկսել էր շարժվել դեպի հյուսիս-արևելք, որը պայմանավորված էր դեպի հարավ-արևմուտք ծովի հատակի տարածմամբ, այնուհետև հարավ և հարավ-արևելք[147]։ Միաժամանակ նրանից հյուսիս-արևելք գտնվող Թետիս ընդարձակ օվկիանոսային ընդերքը, սկսվել էր ներծծվել Եվրասիական պլատֆորմի տակ[147]։ Այդ երկու գործողությունները, որոնք պայմանավորված էին Երկրի թիկնոցի կոնվեկցիայով, ստեղծել են Հնդկական օվկիանոս և հանգեցրել այն բանին, որ հնդկական մայրցամաքային ընդերքը, ի վերջո, հրել է Եվրասիային և բարձրացրել Հիմալայներ[147]։ Ծագող Հիմալայներից անմիջապես դեպի հարավ պլատֆորմների շարժումը ստեղծել է լայն իջվածք, որն արագ լցվել է գետային նստվածքներով[148], և այժմ կազմում է Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրը[149]։ Հինավուրց Արավալիի լեռնաշղթայով հարթավայրից կտրված մասում գտնվում է Թար անապատը[150]։
Սկզբնական հնդկական պլատֆորմը պահպանվել է որպես թերակղզային Հնդկաստան՝ Հնդկաստանի ամենահին և երկրաբանորեն առավել կայուն մասը։ Այն ձգվում է դեպի հյուսիս մինչև Սատպուրա և կենտրոնական Հնդկաստանում մինչև Վինդհյա։ Այս զուգահեռ շղթաները ձգվում են Գուջարաթում մինչև Արաբական ծով, արևմուտքում՝ մինչև ածխով հարուստ Չոտա Նագպուր սարահարթը և արևելքում մինչև Ջարկանդ[151]։ Հարավում մնացած թերակղզային ցամաքային զանգվածը, Դեկանի սարահարթը, արևմուտքից և արևելքից շրջափակված է ափամերձ լեռնաշղթաներով, որոնք հայտնի են որպես Արևմտյան և Արևելյան Գաթեր[152]։ Սարահարթը պարունակում է երկրի ամենահին լեռնային կազմավորումները, որոնցից մի քանիսին ավելի քան մեկ միլիարդ տարի է։ Այսպիսով, Հնդկաստանը ընկած է հասարակածից հյուսիս՝ 6°44' և 35°30' հյուսիսային լայնությունների, 68°7' և 97°25' արևելյան երկարությունների միջև[153]։
Հնդկաստանի առափնյա գծի երկարությունը կազմում է 7 517 կիլոմետր (4700 մղոն), որից 5 423 կիլոմետրը (3400 մղոն) պատկանում է Հնդկական թերակղզուն և 2 094 կիլոմետր (1300 մղոն)՝ Անդամանյան, Նիկոբարյան և Լակշադվիպյան կղզեխմբերին[154]։ Հնդկական նավատորմի հիդրոգրաֆիկական քարտեզների համաձայն՝ մայրցամաքային ջրափնյա գիծը բաղկացած է հետևյալ հատվածներից՝ 43% ավազոտ լողափեր, 11% ժայռոտ ափեր, ներառյալ ժայռերը, և 46%-ը՝ չորացված կամ ճահճային ափեր[154]։
Հիմալայան ծագման գլխավոր գետերը, որոնք հոսում են Հնդկաստանի տարածքով, ներառում են Գանգեսը և Բրահմապուտրան, որոնք թափվում են Բենգալյան ծոց[156]։ Գանգեսի կարևոր վտակներն են Ջամնան և Կոշին։ Վերջինիս չափազանց ցածր թեքությունը, որը պայմանավորված է երկարատև տիղմով, հանգեցնում է ուժեղ ջրհեղեղների և ուղղության փոփոխության[157][158]։ Թերակղզու գլխավոր գետերը, որոնց ավելի կտրուկ թեքությունները խոչընդոտում են իրենց ջրերի խորտակմանը, ներառում են Գոդավարին, Մահանադին, Կավերին և Կրիշնան, որոնք նույնպես թափվում են Բենգալյան ծոց[159], ինչպես նաև Նարմադան և Տապտին, որոնք թափվում են Արաբական ծով[160]։ Ծովափնյա առանձնահատկությունները ներառում են ճահճային Կատչայի Ռանն Արևմտյան Հնդկաստանում և ջրաբերակային Սանդբարբան դելտան Արևելյան Հնդկաստանում, որոնցից վերջինը բաժանված է Բանգլադեշի հետ[161]։ Հնդկաստանն ունի երկու կղզեխումբ՝ Լակշադվիպ, կորալյան օղակակղզիներ Հնդկաստանի հարավարևմտյան ափին, և Անդամանյան և Նիկոբարյան կղզիները՝ հրաբխային շղթա Անդամանյան ծովում[162]։
Հնդկաստանի կլիման գտնվում է Հիմալայների և Թար անապատի ուժեղ ազդեցության տակ[163]։ Հիմալայները խոչընդոտում են Կենտրոնական Ասիայի սառը կարաբատիկյան քամիների ներթափանցմանը՝ Հնդկական թերակղզու մեծ մասում պահպանելով ավելի տաք եղանակ, քան նմանատիպ լայնությունների մեծ մասում[164][165]։ Թար անապատը կարևոր դեր է խաղում խոնավ հարավարևմտյան ամառային մուսոնային քամիների ներթափանցման մեջ, որոնք հունիսից մինչև հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում ապահովում են Հնդկաստանի տեղումների մեծ մասը[163]։ Հնդկաստանում գերակշռում են չորս հիմնական կլիմայական տիպերը՝ արևադարձային խոնավ, արևադարձային չոր, մերձարևադարձային խոնավ և լեռնային[166]։
Քաղաքականություն և կառավարություն
խմբագրելՔաղաքականություն
խմբագրելՀնդկաստանն աշխարհի ամենաբնակեցված ժողովրդավար երկիրն է [167]։ Այն խորհրդարանական հանրապետություն է բազմակուսակցական համակարգով [168]։ Ունի 40 տարածքային և 7 ազգային կուսակցություններ, այդ թվում՝ Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսն ու Բհարաթիյա Ջանաթա կուսակցությունը (ԲՋԿ) [169]։ Կոնգրեսն ունի ձախ կենտրոնամետ[170], իսկ ԲՋԿ-ն՝ աջակողմյան քաղաքական կողմնորոշում [171][172][173]։ 1950-ականներից (երբ Հնդկաստանն առաջին անգամ հռչակվեց հանրապետություն) 1980-ականներն ընկած ժամանակահատվածում Կոնգրեսը կազմում էր խորհրդարանական մեծամասնություն, իսկ 80-ականներից հետո պայքարի մեջ մտավ նաև ԲՋԿ-ն [174], ինչպես նաև տարածքայի մի շարք կուսակցություններ, որոնց ջանքերով շատ հաճախ ստեղծվել են բազմակուսակցական կոալիցիոն կառավարություններ [175]։
Հնդկաստանի Հանրապետության առաջին երեք ընտրությունների արդյունքում հեշտ հաղթանակ տարավ Ջավահարլալ Ներուի գլխավորած Կոնգրեսը։ 1964 թ․ Ներուի մահից հետո Լալ Բահադուր Շասթրին դարձավ վարչապետ, ում 1966 թ․ հանկարծակի մահից հետո 1966 և 1971 թթ․ ընտրությունների արդյունքում Կոնգրեսը գլխավորեց Ինդիրա Գանդին։ 1975 թ․ հայտարարված արտակարգ դրության պատճառով առաջացած հասարակական դժգոհության արդյունքում 1977 թ. քվեարկության միջոցով Կոնգրեսը լուծարվեց։ Գլուխ եկավ Ջանաթա կուսակցությունը, որը դեմ էր արտակարգ դրությանը։ Այս կառավարությունը, սակայն, գոյատևեց ընդամենը 2 տարի։ 1980 թ․ վերադառնալով Կոնգրես՝ 4 տարի անց Ինդիրա Գանդին սպանվեց, ում հաջորդեց իր որդին՝ Ռաջիվ Գանդին, ով մեկ տարի անց հեշտ հաղթանակ տարավ համազգային ընտրություններում։ Կոնգրեսը կրկին լուծարվեց 1989 թ․, երբ նոր ձևավորված Ջանաթա Դալ ու Ձախ Ճակատ կուսակցությունների կազմած Ազգային Ճակատ կոալիցիան 1989 թ․ հաղթեց ընտրություններում։ Այս կառավարությունը ևս գոյատևեց երկու տարի [176]։ 1991 թ․ անցկացված ընտրություններին որևէ կուսակցություն բացարձակ մեծամասնական հաղթանակ չտարավ։ Իբրև ամենամեծ միասնական կուսակցություն՝ Կոնգրեսը, կարողացավ կազմել փոքրամասնական կառավարություն, որի առաջնորդը դարձավ Պ․ Վ․ Նարասիմա Ռաոն [177]
1996 թ․ ընտրություններից հետո երկու տարի քաղաքական խառնաշփոթ էր տիրում։ Որոշ ուժեր կազմում էին կոալիցաներ, որոնք շատ կարճ կյանք էին ունենում։ Կարճ ժամանակ անց՝ 1996 թ․, կառավարության գլուխ եկավ ԲՋԿ-ն, որին հաջորդեցին Միացյալ ճակատային երկու կոալիցիաներ, որոնցից երկուսն էլ մեծապես կախված էին արտաքին աջակցությունից։ 1998 թ․ ԲՋԿ-ին հաջողվեց կազմել Ազգային Դեմոկրատական Դաշինքը (ԱԴԴ), որի առաջնորդն էր Աթալ Բիհարի Վաջպային։ Այսպիսով, ԱԴԴ-ն առաջին ոչ կոնգրեսական, կոալիցիոն կառավարությունն էր, որին հաջողվեց իշխանության գլխին մնալ 5 տարի շարունակ [178]։ 2004 թ․ ևս որևէ կուսակցություն բացարձակ մեծամասնությամբ քվեներ չունեցավ, որի արդյունքում Կոնգրեսը, որպես ամենամեծ միասնական կուսակցություն, կրկին կազմեց կոալիցա՝ Միավորված Առաջադիմական Դաշինք (ՄԱԴ)։ ՄԱԴ-ին աջակցում էին ձախակողմյան ուժերն ու այն պատգամավորներն, որոնք դեմ էին ԲՋԿ-ին։ 2009 թ․ ընտրություններից հետո ՄԱԴ-ը նորից իշխանության եկավ արդեն ավելի շատ քվեներով, որից հետո այլևս Հնդկաստանի կոմունիստական կուսակցություններից արտաքին աջակցության կարիք չուներ [179]։ Նույն թվականին Մանմոհան Սինգհը դարձավ Ջավահարլալ Ներուից հետո առաջին վարչապետը [180]։ Ներկայիս վարչապետը Նարենդրա Մոդին է, ով նախկինում Գուջարաթի գլխավոր նախարարն էր։ 2017 թ․ հուլիսի 20-ին Ռամ Նաթ Քովինդն ընտրվեց Հնդկաստանի 14-րդ նախագահ և հուլիսի 25-ին տվեց իր նախագահական երդումը[181][182][183]։
Կառավարություն
խմբագրելՀնդկաստանը դաշնություն է, որ կառավարվում է խորհրդարանական համակարգով՝ համաձայն երկրի սահմանադրության, որն էլ հանդիսանում է երկրի գերագույն իրավական փաստաթուղթը։ Լինելով ներկայացուցչական ժողովրդավարություն՝ Հնդկաստանը հանդիսանում է սահմանադրական հանրապետություն։ Դաշնությունը Հնդկաստանում սահմանում է առանձին հատվածների, կառավարության և նահանգների միջև իշխանության բաշխումը։ Կառավարությունն ունի զսպումների և հակակշիռների քաղաքականություն։ Ինչպես նշված է 1950 թ․ հունվարի 26-ից ուժի մեջ մտած նախաբանում, Հնդկաստանը ինքնիշխան, սոցիալիստական, աշխարհիկ, ժողովրդավարական հանրապետություն է [184]։ Հնդկաստանի կառավարման ձևը, որ սովորաբար բնութագրվում է իբրև "կեղծ դաշնային", ունի ավելի ուժեղ կենտրոնական, քան նահանգային բնույթ [185] և սկսած 1990-ականներից՝ հետզհետե դարձել է ավելի դաշնային քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական մի շարք փոփոխությունների արդյունքում [186][187]։
Հնդկաստանի կառավարությունն ունի երեք հիմնական ճյուղ[188]։
- Գործադիր. Հնդկաստանի նախագահը երկրի պաշտոնական ղեկավարն է [189], որն ընտրվում է անուղղակիորեն 5 տարի ժամկետով, Ընտրական քոլեջի կողմից, որն իր հերթին կազմված է ազգային և պետական օրենսդիր մարմինների անդամներից [190][191]։ Հնդկաստանի վարչապետը կառավարության ղեկավարն է և գործադիր իշխանության զգալի մասը նրան է լիազորված [192]։ Նշանակվելով նախագահի կողմից՝ [193] վարչապետը պայմանականորեն վայելում է Ստորին պալատում քաղաքական մեծամասնություն ունեցող որևէ դաշինքի կամ կուսակցության աջակցությունը[192]։ Կառավարության գործադիր իշխանությունը կազմված է նախագահից, փոխնախագահից և Նախարարների միության խորհրդից, որի գործադիր հանձնաժողովը Կաբինետն է, և որը ղեկավարում է վարչապետը։ Ցանկացած նախարար, ով ունի նախարարական պորտֆել, պետք է խորհրդարանի որևէ պալատի անդամ լինի [189]։ Հնդկական խորհրդարանական համակարգում գործադիր իշխանությունը ստորադասվում է օրենսդիր իշխանությանը, վարչապետն իր խորհրդի հետ միասին ուղղակիորեն հաշվետու է խորհրդարանի Ստորին պալատին։ Լինելով գործադիր իշխանության մշտական անդամներ՝ քաղաքացիական ծառայողները իրագործում են գործադիրի բոլոր որոշումները [194]։
- Օրենսդիր. Հնդկաստանի օրենսդիր մարմինը երկպալատ խորհրդարանն է։ Լինելով Ուեսթմինսթերյան ոճի խորհրդարան՝ այն ունի Վերին պալատ՝ Ռաջիա Սաբհա (Նահանգային խորհուրդ), և Ստորին պալատ՝ Լոկ Սաբհա (Ժողովրդի խորհուրդ) [195]։ Ռաջիա Սաբհան մշտական մարմին է, ունի 245 անդամ, որոնք ընտրվում են 6 տարով [196]։ Նրանցից շատերն անուղղակիորեն ընտրվում են նահանգային կամ տարածքային միավորների օրենսդիր մարմինների կողմից ազգաբնակչության՝ իրենց նահանգի կամ միավորի մասով համամասնական ընտրակարգով [193]։ Լոկ Սաբհայի 545 անդամներից միայն երկուսը ուղղակիորեն ընտրվում են ժողովրդական քվեարկությամբ։ Նրանք ներկայացնում են միանձնյա ընտրատարածք` հինգ տարի ժամկետով [197]։ Մյուս երկու անդամները նշանակվում են նախագահի կողմից անգլո-հնդկական համայնքից, եթե նախագահը որոշի, որ նրանք պատշաճ կերպով ներկայացված չեն[198]։
- Դատական. Հնդկաստանն ունի եռաստիճան անկախ դատական համակարգ [199]։ Այն կազմված է Գերագույն դատարանից, որը գլխավորում է Հնդկաստանի գլխավոր դատավորը, բարձրագույն ու մեծ թվով առաջին ատյանի դատարաններից [199]։ Գերագույն դատարանն ունի ինքնատիպ իրավասություն այնպիսի գործերի դեպքում, որոնք առնչվում են հիմնարար իրավունքներին, իսկ վերաքննիչ իրավասություն՝ բարձրագույն դատարանների առնչությամբ [200]։ Այն ունի սահմանադրությանը հակասող տարածքային կամ պետական օրենքները չեղարկելու իրավասություն [201], ինչպես նաև անվավեր ճանաչելու կառավարության ցանկացած գործողություն, որ կհամարի հակասահմանադրական [202]։
Ստորաբաժանումները
խմբագրելԿաղապար:Indian states and territories image map
1․ Անդռա Պռադեշ | 19. Նագալանդ |
2․ Առունաչալ Պրադեշ | 20. Օդիշա |
3. Ասամ | 21. Պունջաբ |
4. Բիհառ | 22. Ռաջասթան |
5. Չհաթիսգառ | 23. Սիքիմ |
6. Գոա | 24. Թամիլ Նադու |
7. Գուջառաթ | 25. Թելանգանա |
8. Հարյանա | 26. Տռիպուռա |
9. Հիմաչալ Պռադեշ | 27. Ութառ Պռադեշ |
10. Ջամու և Քաշմիր | 28. Ութարախանդ |
11. Ջհառխանդ | 29. Արևմտյան Բենգալի |
12. Կառնատակա | Ա․ Անդաման և Նիկոբառ կղզիներ |
13. Քեռալա | Բ․ Չանդիգար |
14. Մեդիյա Պռադեշ | Գ. Դադռա և Նագառ Հավելի |
15․ Մահառաշտրա | Դ. Դաման և Դիու |
16. Մանիպուռ | Ե. Լաքշադվիփ |
17. Մեղալայա | Զ. Դելիի ազգային մայրաքաղաք |
18. Միզորամ | Է. Պուդուչերի |
Հնդկաստանը դաշնային միություն է՝ բաղկացած 29 նահանգներից և 7 միութենական տարածքներից [203]։ Բոլոր նահանգները, ինչպես նաև Դելիի ազգային մայրաքաղաքային և Պուդուչերիի միութենական տարածքները, ունեն վեսթմինսթերյան կառավարման համակարգին համապատասխան կառավարություններ։ Միութենական մյուս 5 տարածքներն ուղղակիորեն ղեկավարում են կենտրոնական իշխանությունների կողմից նշանակված կառավարիչները։ 1956 թ․ "Նահանգների վերաձևավորման ակտ"-ի համաձայն՝ նահանգները կազմավորվեցին լեզվաբանական հիմունքներով [204], ինչից հետո դրանց կառուցվածքը հիմնականում մնացել է անփոփոխ։ Եվ այսպես, յուրաքանչյուր նահանգ կամ միութենական տարածք բաժանվում է վարչական տարածքների, որոնք՝ թեհսիլների, վերջիններս էլ՝ գյուղերի։
Արտաքին, տնտեսական և ռազմավարական հարաբերություններ
խմբագրել1947 թ․ անկախությունից հետո Հնդկաստանը ջերմ հարաբերությունների մեջ է գրեթե բոլոր երկրների հետ։ 1950-ականներին Հնդկաստանը մեծապես աջակցել է Աֆրիկայում և Ասիայում ապագաղութացման գործընթացներին՝ ունենալով իր ծանրակշիռ դերը Չմիավորման շարժման մեջ [205]։ 1980-ականների վերջին հնդկական զորքերը հարևան երկրների հրավերով երկու անգամ միջամտել են Շրի Լանկայում խաղաղապահ գործողություններով՝ 1987 և 1990 թթ․, և զինված միջամտությամբ 1988 թ․ Մալդիվների հեղաշրջման փորձի ժամանակ։ Հնդկաստանի և հարևան Պակիստանի միջև հարաբերությունները բավականին լարված են։ Երկու երկրները պատերազմել են 4 անգամ՝ 1947, 1965, 1971 և 1999 թթ․։ Չորսից երեքը ծագել են Քաշմիրի վիճահարույց տարածքի շուրջ, իսկ ահա 1971 թ․ պատերազմը՝ Հնդկաստանի կողմից Բանգլադեշի անկախացմանը ցուցաբերած աջակցության պատճառով [206]։ 1962 թ․ Չինաստանի և 1965 թ․ Պակիստանի հետ պատերազմներից հետո Հնդկաստանը սկսեց ռազմական և տնտեսական ամուր կապեր հաստատել Սովետական միության հետ, որն էլ 1960-ականների վերջին դարձավ երկրի ռազմական ամենախոշոր մատակարարը [207]։
Ռուսաստանի հետ կայուն հարաբերություններից բացի[208], Հնդկաստանն ունի պաշտպանական հարաբերություններ Իսրայելի և Ֆրանսիայի հետ։ Վերջին տարիներին այն իր առանցքային դերն է ունեցել Հարավային Ասիայի տարածաշրջանային համագործակցության ասոցիացիայում, ինչպես նաև Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունում։ Մինչ այժմ երկիրը տրամադրել է 100 հազար զինվորական և ոստիկանական աշխատակիցներ՝ ծառայելու չորս մայրցամաքներում իրականացվող ՄԱԿ-ի 35 խաղաղապահ գործողություններին։ Հանդիսանում է Արևելյան Ասիայի գագաթաժողովի, G8 + 5, և մի շարք այլ բազմակողմ ֆորումների մասնակից երկիր [209]։ Հնդկաստանը տնտեսական ամուր կապեր ունի Հարավային Ամերիկայի[210], Ասիայի և Աֆրիկայի երկրների հետ։ Վարելով "Դեպի արևելք" քաղաքականություն՝ այն ձգտում է համագործակցել Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիայի անդամ երկրների, Ճապոնիայի, Հարավային Կորեայի հետ ամենատարբեր, մասնավորապես՝ տնտեսական ներդրումային և տարածքային անվտանգության հարցերի շրջանակում [211][212]։
Չինաստանի 1964 թվականի միջուկային փորձարկումից, ինչպես նաև 1965 թ․ պատերազմում վերջինիս՝ Պակիստանին աջակցելու սպառնալիքներից հետո Հնդկաստանը սկսեց միջուկային զենք մշակել [213]։ 1974 թ․ փորձարկվեց առաջին միջուկային զենքը, իսկ 1998-ին իրականացվեց ստորգետնյա առաջին փորձարկումը։ Չնայած լայնածավալ քննադատությանն ու ռազմական պատժամիջոցներին՝ Հնդկաստանը չի ստորագրել ո՛չ Միջուկային փորձարկումների արգելման համապարփակ պայմանագիրը և ո՛չ էլ Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը՝ երկուսն էլ համարելով սխալ և խտրական [214]։ Երկիրը վարում է միջուկային այնպիսի քաղաքականություն, ըստ որի՝ պետք է զերծ մնալ առաջինը միջուկային զենք կիրառելուց [215][216]։ Այժմ մշակվում է բալիստիկ հրթիռային պաշտպանական վահան, իսկ Ռուսաստանի հետ միասին՝ հինգերորդ սերնդի մարտական կործանիչ [217]։ Ռազմական նախագծերը ներառում են նաև վիկրանտ դասի ինքնաթիռների և Արիհանտ դասի միջուկային սուզանավերի նախագծումն ու իրականացումը [217]։
Սառը պատերազմի ավարտից հետո Հնդկաստանը մեծացրեց իր տնտեսական, ռազմավարական և ռազմական համագործակցությունը Միացյալ Նահանգների ու Եվրամիության հետ [218]։ 2008 թվականին ԱՄՆ-ի հետ կնքվեց քաղաքացիական միջուկային համաձայնագիր և չնայած նրան, որ Հնդկաստանն արդեն միջուկային զենք ուներ ու չէր ստորագրել Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիր՝ այն Միջուկային էներգիայի միջազգային գործակալության և Միջուկային մատակարարների խմբի կողմից ստացավ հրաժարման փաստաթուղթ՝ այդպիսով վերջ դնելով ավելի վաղ սահմանված միջուկային տեխնոլոգիաների և առևտրի վրա դրված սահմանափակումներին։ Արդյունքում Հնդկաստանը դարձավ դե ֆակտո միջուկային վեցերորդ պետությունը [219]։ Հետագայում ստորագրվեցին նաև համագործակցության պայմանագրեր, այդ թվում՝ քաղաքացիական միջուկային էներգիայի մասին, Ռուսաստանի [220] Ֆրանսիայի,[221] Մեծ Բրիտանիայի,[222] և Կանադայի հետ [223]։
Տնտեսություն
խմբագրելԸստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ)՝ հնդկական տնտեսությունը 2017 թվականին անվանական արժեքով գնահատվել է 2.611 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար։ Շուկայական փոխարժեքով այն վեցերորդ խոշոր տնտեսությունն է, իսկ 9,459 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար գնողունակության համարժեքությամբ՝ երրորդը[12]։ ՀՆԱ-ի միջին տարեկան աճի տեմպը վերջին երկու տասնամյակներին կազմել է 5.8% և 2011-12 թթ. հասել 6.1% -ի՝ [224] Հնդկաստանը դարձնելով աշխարհի ամենաարագ զարգացող տնտեսություններից մեկը [225]։ Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ-ով, սակայն, երկիրը աշխարհում 140-րդն է, իսկ գնողունակության համարժեքությամբ՝ ՀՆԱ-ով 129-րդը [226]։ Մինչ 1991 թվականը հնդկական բոլոր կառավարությունները սոցիալիստ տնտեսագետների ազդեցությամբ վարում էին պաշտպանական քաղաքականություն։ Պետական միջամտությունն ու վերահսկողությունը մեկուսացրել էին տնտեսությունն արտաքին աշխարհից։ 1991 թ․ վճարումների հաշվեկշռի սուր ճգնաժամը ստիպեց ազատականացնել տնտեսությունը [227], որից հետո երկիրը սկսեց շարժվել դեպի ազատ շուկայական համակարգ՝ [228][229] շեշտը դնելով արտաքին առևտրի և ուղղակի ներդրումների վրա [230]։ 1995 թ․ հունվարի 1-ից Հնդկաստանը հանդիսանում է Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) անդամ [231]։
Հնդկաստանը աշխարհի տնտեսապես հզոր երկրներից է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի ծավալով (շուրջ 2,3 տրլն ԱՄՆ դոլար) Հնդկաստանն Աշխարհի 6-րդ երկիրն է ԱՄՆ-ից, Չինաստանից, Ճապոնիայից, Գերմանիայից, Մեծ Բրիտանիայից, Ֆրանսիայից հետո։ ՀՆԱ-ի շուրջ 17%-ը տալիս է գյուղատնտեսությունը[232], 30%-ը արդյունաբերությունը[232], իսկ 53%-ը սպասարկման ոլորտը[232]։ Տնտեսապես ակտիվ է բնակչության շուրջ 40%-ը[233], որոնցից 49%-ը զբաղված է գյուղատնտեսության[234], 20%-ը արդյունաբերության[234], իսկ 31%-ը սպասարկման ոլորտներում[234]։ Էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ Հնդկաստանն աշխարհի 4-րդ երկիրն է իրենից առաջ թողնելով ԱՄՆ-ին, Չինաստանին և Ռուսաստանին[235]։ Էլեկտրաէներգիայի մեծ մասն արտադրվում է ՋԷԿ-երում։
Տրանսպորտ
խմբագրելՀնդկաստանը զարգացող այն երկրներից է, որտեղ համեմատաբար բարձր է տրանսպորտի զարգացման մակարդակը։ Ավտոճանապարհների երկարությամբ (շուրջ 4,7 մլն. կմ.[236]) երկիրը զիջում է միայն ԱՄՆ-ին[237]։ Ավտոճանապարհների ավելի քան 70%-ը ասֆալտապատ է։ Երկաթուղիների երկարությունը կազմում է 68,500 կմ[236], որով երկիրն աշխարհում 4-րդն է ԱՄՆ-ից, Ռուսաստանից, և Չինաստանից հետո[238]։ Հնդկաստանն ունի նաև ծովային մեծ նավատորմիղ։ Խոշորագույն նավահանգիստներն են Կալկաթան և Մումբայը։ Վերջին տարիներին արագ զարգանում է օդային տրանսպորտը՝ երկրում գործում է 346 օդանավակայան։
Արտաքին առևտուր
խմբագրելՀնդկաստանն ակտիվ տնտեսական կապեր է հաստատել բազմաթիվ երկրների, այդ թվում Հայաստանի հետ։ Արտահանման ծավալները 2014 թվականին կազմել է ավելի քան 330 մլրդ ԱՄՆ դոլար[239]։ Արտահանում է գլխավորապես իրենց ավանդական արտադրատեսակները՝ թանկարժեք քարեր, ոսկերչական իրեր, հագուստ, տեքստիլ, մեքենաշինական բազմաթիվ արտադրանք, քիմիական ապրանքներ, գյուղատնտեսական և ծովային մթերք[239]։ Արտահանման գծով գլխավոր գործընկերներն են՝ ԱՄՆ-ն, ԱՄԷ-ն, Հոնգկոնգը, Չինաստանը, Սաուդյան Արաբիան, Գերմանիան, Ճապոնիան[239]։ Ներկրման ծավալները 2014 թվականին կազմել է շուրջ 473 մլրդ ԱՄՆ դոլար[239]։ Ներկրում է հիմնականում նավթ, նավթամթերք, մեքենաներ, էլեկտրոնային սարքեր, կոքս, պարարտանյութ, պլաստմասա, թուջ և պողպատ[239]։ Ներկրման գծով գլխավոր գործընկերներն են՝ ԱՄՆ-ն, Չինաստանը, Սաուդյան Արաբիան, Գերմանիան, Ճապոնիան, Մեծ Բրիտանիան[239]։
Բնակչություն
խմբագրելԲնակչության թվով Հնդկաստանն աշխարհի երկրորդ երկիրն է և զիջում է միայն Չինաստանին[240]։ Բնակչության թվի տարեկան աճը (1,4 %)[241], թեպետ նախկինի համեմատ նվազել է, բայց դեռևս բարձր է աշխարհի միջին ցուցանիշից։ Բնակչության թվի բարձր աճը պայմանավորված է Հնդկաստանի բնակչության բարեկեցության, քաղաքայնացման և կրթության ցածր մակարդակով։ Կանխագուշակվում է որ մինչև 2022 թվականը Հնդկաստանը բնակչության թվով առաջ կանցնի Չինաստանից[242] իսկ 2050 թվականին բնակչության թիվը կանցնի 1,6 մլրդ մարդուց[243]։ Հնդկաստանի բնակչությունը աշխարհում ամենաբազմազգն ու ամենաբազմալեզուն է։ Մարդահամարների տվյալով՝ երկրում պաշտոնապես գրանցված է 300 էթնոս[244]։ Մարդահամարի համաձայն երկրում կա 114 լեզու և 216 բարբառ[245]։ Ներկայումս երկրի բնակչության մոտ 80%-ը դավանում է հինդուիզմ, 13%-ը՝ իսլամ, 2%-ը քրիստոնեություն, 1%-ը բուդդայականություն[246]։ Բնակչության խտությունը կազմում է մոտ 400 մարդ (2015), քաղաքային բնակչությունը՝ 33%[247] (2015)։ Խոշոր քաղաքներն են Կալկաթան, Մումբայը, Դելին, Մադրասը, Հեյդարաբադը, Բենգալուրուն և այլն[248]։
Պետական կարգ
խմբագրելՀնդկաստանը դաշնային խորհրդարանական հանրապետություն է (նահանգների և միութենական տարածքների միություն)։ Գործող սահմանադրությունն ուժի մեջ է 1950 թվականից։ Պետության գլուխը վարչապետն է, ով ընտրվում է պառլամենտում մեծամասնություն կազմող կուսակցության կամ կուսակցությունների դաշինքի կողմից։ Օրենսդրական իշխանության բարձրագույն մարմինը պառլամենտն է՝ կազմված երկու պալատից (ժողովրդական պալատ և Նահանգների խորհուրդ)։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 21 տարին լրացրած բոլոր քաղաքացիները։ Նահանգներում գործադիր իշխանության գլուխը նահանգապետն է, որի լիազորությունների մեծ մասը փաստորեն իրականացնում է նահանգի կառավարությունը՝ նախարարների խորհուրդը։ Յուրաքանչյուր նահանգում գործում է օրենսդրական ժողով, որի կազմի մեջ մտնում են նրա մեկ կամ երկու պալատներն ու նահանգապետը։ Միութենական տարածքները կառավարվում է խորհրդարանի և կառավարության կողմից։ Դատական համակարգը կազմում են Գերագույն դատարանը (նաև սահմանադրական հսկողության մարմին է), նահանգների բարձրագույն դատարանները և օկրուգների մի շարք ստորին ատյանի դատարանները։
Արտաքին քաղաքականություն
խմբագրելՊետության արտաքին քաղաքականությունը սկզբունքորեն կապված է անվտանգության հետ։ Պետության առաջնային խնդիրը իր անտանգությունն ապահովելն է։ Ինչպես նշվում է անվտանգության համապարփակ հայեցակարգում՝ անվտանգությունը չպետք է կապված լինի մեկ այլ պետության անվտանգությանը սպառնալու հետ, այլ պետք է համախմբող, ինտեգրացիոն դեր խաղա տարածաշրջանայի խաղաղության և զարգացման գործում։ Այնուամենայնիվ, միջազգային հարաբերություններում անվտանգության վերաբերյալ այս հայեցակարգը խիստ հակասական է, քանզի պետությունների արտաքին քաղաքականությունները հիմնականում ուղղված են որդեգրելու այնպիսի քաղաքական ուղղություններ, որոնք թույլ կտան պետությանը դիմակայել աշխարհի մարտահրավերներին և տարածաշրջանային անվտանգության ապահովմանը՝ հաշվի նստելով գերտերությունների շահերի և նկրտումների հետ։ Ինչպես բոլոր պետությունները, այնպես էլ Հնդկաստանը, իր դարավոր պատմական անցյալից մինչ մեր օրերը ստիպված է եղել դիմակայել աշխարհի տարբեր մարտահրավերներին։
Զինված ուժեր
խմբագրելՀնդկաստանի զինված ուժերը կազմված են ցամաքային զորքերից, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերից։ Գերագույն գլխավոր հրամանատարը վարչապետն է, անմիջական ղեկավարությունն իրականացնում է պաշտպանության նախարարությունը։ Զինված ուժերը համալրվում են նաև կամավորներով։ Ռազմական հզորությամբ Հնդկաստանն աշխարհի չորրորդ պետությունն է։ Հնդկաստանի ակտիվ անձնակազմը կազմում է 1,325,000 մարդ, պահեստազորայինը՝ 1,155,000 մարդ։ Երկրում գործում են բազմաթիվ ռազմականացված կազմակերպություններ, ընդհանուր առմամբ՝ 2,280,000 անձնակազմով։ Պաշտոնապես հանդիսանում է միջուկային զենք ունեցող երկրներից[249]։
Առողջապահություն
խմբագրել2014 թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 19.5, ընդհանուր մահացությունը՝ 7.32[250]: Կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 68 տարի[251]։ Բժշկական կրթության, գիտահետազոտական հիմնարկների գործունեության հարցերով զբաղվում է առողջապահության նախարարությունը։ Ազգային առողջապահության ընդհանուր ուղղության միջոցառումներն ու պլանավորումն իրականացնում է Առողջապահության կենտրոնական խորհուրդը։ 2013 թվականին առողջապահության միջին տարեկան ծախսերը կազմել են ՀՆԱ-ի շուրջ 4%-ը[252]։ Հնդկաստանը հարուստ է ծծմբաջրածնային, ածխաթթվածծմբաջրածնային հանքային ջրերի աղբյուրներով և կլիմայական առողջարաններով։
Կրթություն
խմբագրելՄինչև անգլիական գաղութատիրությունից ազատագրվելը Հնդկաստանում միասնական կրթական համակարգ չի եղել։ Անկախության հռչակումից (1947) հետո 1950 թ.-ի սահմանադրությամբ նախատեսվել է 1960 թվականից սահմանել մինչև 14 տարեկան երեխաների անվճար պարտադիր ուսուցում (որի իրականացումը, սակայն, հետաձգվել է մինչև 1985 թվականը)։ Կրթական գործը ղեկավարում են նահանգների լուսավորության նախարարությունները։ Հնդկաստանի ժամանակակից կրթական համակարգի մեջ մտնում են նախադպրոցական հիմնարկները (3–6 տարեկանների համար), տարրական և ցածր «հիմնական» (6–11 տարեկան երեխաների), ոչ լրիվ միջնակարգ և բարձր «հիմնական» (11–14 տարեկան), լրիվ (բարձրագույն) միջնակարգ (11–17 տարեկան) դպրոցները։ Պետական տարրական դպրոցներում ուսուցումն անվճար է, դասավանդումը՝ մայրենի լեզվով։ Մասնավոր տարրական դպրոցները և միջնակարգ դպրոցների մեծ մասը վճարովի են։ Կան նաև հնդկական երաժշտության և պարի, գեղեցիկ արվեստների, տնային տնտեսության ուսումնարաններ։ Բարձրագույն կրթության համակարգը կազմում են համալսարանները, քոլեջները և ինստիտուտները։ Բարձրագույն կրթությունը վճարովի է (ուսման տևողությունը՝ 5–6 տարի)։ Հնագույն համալսարաններն են՝ Կալկաթայի, Մումբայի, Մադրասի (հիմնադրվել են 1857 թվականին)։
Մշակույթ
խմբագրելՃարտարապետություն
խմբագրելՄեծ համբավ են վայելում Աշոկայի կայսրության հնությունները Սարնհատում, Էլլորայի ու Աջանտայի բուդդայական ժայռակերտ տաճարները Աուրանգաբադից ոչ հեռու, հարավում՝ Մադուրայում և Մադրասի մոտ գտնվող Մահաբալիպուրամի հուշարձանները, չքնաղ Թաջ Մահալը Ագրայում, Մահարաջայի և Ամբերի պալատները Ջայպուրում, Կարմիր բերդը և Քութբ Մինարը Դելիում և էլի շատերը։ Այդ կոթողները իրենց ոճով ու կառուցվածքով կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ բուդդայական-հինդուիստական և մուսուլմանական։ Բուդդիստական-հինդուիստականը գերազանցապես աչքի է ընկնում ժայռակերտ տաճարներով, իսկ մուսուլմանականը՝ պալատներով ու դամբարաններով։ Վերջիններս ստեղծված են Մեծ Մոնղոլների տիրապետության ժամանակաշրջանում և գերիշխում են երկրի հյուսիսում։ Քարանձավային ժայռակերտ կառուցումները շատ բնորոշ են Հնդկաստանի ճարտարապետությանը։ Նրանց թիվը հասնում է 1200-ի։ Դրանցից հայտնի են Աջանտայի, Էլլորայի, Մումբայի մոտ գտնվող Էլեֆանտա կղզու, Մադրասից հարավ ընկած Մահաբալիպուրամի և այլ ժայռակերտ տաճարներ։ Բուդդայականների ու հինդուիստների կերտած կոթողները ավելի քան 2000 տարվա պատմություն ունեն։ Մուսուլմանական ճարտարապետության հուշարձանները՝ Թաջ Մահալ, Աքբարի պալատներ, Կարմիր բերդ, Քութբ Մինար և այլն, համեմատաբար նոր ժամանակներին են վերաբերում, այսինքն՝ Մեծ Մոնղոլների ժամանակաշրջանում են կառուցվել։ Ճարտարապետական ոճերը հյուսիսում և հարավում իրարից շատ են տարբերվում։ Հյուսիսայի Հնդկաստանի ճարտարապետության վրա շատ է ազդել Իրանը, Մեծ Մոնղոլների միջոցով։ Այդ է պատճառը, որ Հյուսիսայի Հնդկաստանի կոթողների մեծ մասը հիշեցնում են իրանական ճարտարապետությունը։ 15-րդ դարից Դելին, Ագրան, Ջայպուրը զարդարվեցին փառահեղ ու գեղեցիկ շենքերով։ Հարավային Հնդկաստանի ճարտարապետությունը ավելի անաղարտ է։ Այստեղ եղած կոթողները տիպիկ հնդկական են (բուդդայական կամ հինդուիստական), այս կոթողները գեղեցիկ են եզրազարդերով, խորաքանդակներով։ Հաճախ վեր խոյացող քառանիստ բրգաձև աշտարակը ամբողջապես ծածկված է քանդակներով, կուռքերի ու կենդանիների արձաններով։ Հնդկական նյութական մշակույթի հուշարձաններից շատերը ուշ են հայտնաբերվել։ Եղել են այնպիսիները, որոնք դարեր շարունակ մնացել են անհայտության մեջ։
Նշումներ
խմբագրել- ↑ "[...] Jana Gana Mana is the National Anthem of India, subject to such alterations in the words as the Government may authorise as occasion arises; and the song Vande Mataram, which has played a historic part in the struggle for Indian freedom, shall be honoured equally with Jana Gana Mana and shall have equal status with it."(Constituent Assembly of India 1950).
- ↑ According to Part XVII of the Constitution of India, Hindi in the Devanagari script is the official language of the Union, along with English as an additional official language.[5][4][6] States and union territories can have a different official language of their own other than Hindi or English.
- ↑ Ըստ Հնդկաստանի կառավարության՝ Աֆղանստանը նույնպես Հնդկաստանի հարևան պետություններից մեկն է, քանի որ Հնդկաստանը Քաշմիրը համարում է իր մաս։ Սակայն Աֆղանստանին սահմանակցող հատվածը կառավարում է Պակիստանը։ Քաշմիրը Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև տարածքային վեճի առարկա է։ Աղբյուր՝ «Ministry of Home Affairs (Department of Border Management)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
- ↑ " A Chinese pilgrim also recorded evidence of the caste system as he could observe it. According to this evidence the treatment meted out to untouchables such as the Chandalas was very similar to that which they experienced in later periods. This would contradict assertions that this rigid form of the caste system emerged in India only as a reaction to the Islamic conquest.[24]
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «National Symbols | National Portal of India». India.gov.in. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 1-ին. «The National Anthem of India Jana Gana Mana, composed originally in Bengali by Rabindranath Tagore, was adopted in its Hindi version by the Constituent Assembly as the National Anthem of India on 24 January 1950.»
- ↑ «National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana'». News18. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 7-ին.
- ↑ 3,0 3,1 Wolpert, 2003, էջ 1
- ↑ 4,0 4,1 National Informatics Centre, 2005
- ↑ Ministry of Home Affairs 1960
- ↑ «Profile | National Portal of India». India.gov.in. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 23-ին.
- ↑ «Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 of the Constitution of India». National Informatics Centre (Hindi). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
{{cite web}}
: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)» (PDF). Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
- ↑ «World Population Prospects: The 2017 Revision». ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Վերցված է 10 September 2017-ին.
- ↑ «Population Enumeration Data (Final Population)». 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 17-ին.
- ↑ «A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901» (PDF). 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 17-ին.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 «World Economic Outlook Database, October 2019». IMF.org. International Monetary Fund. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
- ↑ –The Essential Desk Reference, Oxford University Press, 2002, էջ 76, ISBN 978-0-19-512873-4 "Official name: Republic of India.";
–John Da Graça (2017), Heads of State and Government, London: Macmillan, էջ 421, ISBN 978-1-349-65771-1 "Official name: Republic of India; Bharat Ganarajya (Hindi)";
–Graham Rhind (2017), Global Sourcebook of Address Data Management: A Guide to Address Formats and Data in 194 Countries, Taylor & Francis, էջ 302, ISBN 978-1-351-93326-1 "Official name: Republic of India; Bharat.";
–Bradnock, Robert W. (2015), The Routledge Atlas of South Asian Affairs, Routledge, էջ 108, ISBN 978-1-317-40511-5 "Official name: English: Republic of India; Hindi:Bharat Ganarajya";
–Penguin Compact Atlas of the World, Penguin, 2012, էջ 140, ISBN 978-0-7566-9859-1 "Official name: Republic of India";
–Merriam-Webster's Geographical Dictionary (3rd ed.), Merriam-Webster, 1997, էջեր 515–516, ISBN 978-0-87779-546-9 "Officially, Republic of India";
–Complete Atlas of the World, 3rd Edition: The Definitive View of the Earth, DK Publishing, 2016, էջ 54, ISBN 978-1-4654-5528-4 "Official name: Republic of India";
–Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013, CQ Press, 2013 թ․ մայիսի 10, էջ 726, ISBN 978-1-4522-9937-2 "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)" - ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 1, ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Michael D. Petraglia; Bridget Allchin (2007 թ․ մայիսի 22). The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Science + Business Media. էջ 6. ISBN 978-1-4020-5562-1.; (c) Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 23, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 28, ISBN 978-0-19-882905-8
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջեր 4–5, ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 33, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջեր 14–15, ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Robb, Peter (2011), A History of India, Macmillan, էջ 46, ISBN 978-0-230-34549-2(չաշխատող հղում); (c) Ludden, David (2013), India and South Asia: A Short History, Oneworld Publications, էջ 19, ISBN 978-1-78074-108-6
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 25, ISBN 978-0-19-882905-8; (b)Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 16, ISBN 978-0-19-882905-8
- ↑ Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 16, ISBN 978-0-19-882905-8
- ↑ Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 59, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջեր 16–17, ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 67, ISBN 978-1-107-11162-2; (c) Robb, Peter (2011), A History of India, Macmillan, էջեր 56–57, ISBN 978-0-230-34549-2(չաշխատող հղում); (d) Ludden, David (2013), India and South Asia: A Short History, Oneworld Publications, էջեր 29–30, ISBN 978-1-78074-108-6
- ↑ (a) Ludden, David (2013), India and South Asia: A Short History, Oneworld Publications, էջեր 28–29, ISBN 978-1-78074-108-6; (b) Glenn Van Brummelen (2014), «Arithmetic», in Thomas F. Glick; Steven Livesey; Faith Wallis (eds.), Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia, Routledge, էջեր 46–48, ISBN 978-1-135-45932-1
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 20, ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Stein, Burton (2010), A History of India, John Wiley & Sons, էջ 90, ISBN 978-1-4443-2351-1; (c) Ramusack, Barbara N. (1999), «Women in South Asia», in Barbara N. Ramusack, Sharon L. Sievers (ed.), Women in Asia: Restoring Women to History, Indiana University Press, էջեր 27–29, ISBN 0-253-21267-7
- ↑ Kulke, Rothermund, էջ 93
- ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջ 17, ISBN 978-0-521-80904-7
- ↑ (a) Ludden, David (2013), India and South Asia: A Short History, Oneworld Publications, էջ 54, ISBN 978-1-78074-108-6; (b) Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 78–79, ISBN 978-0-521-80904-7; (c) Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 76, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ (a) Ludden, David (2013), India and South Asia: A Short History, Oneworld Publications, էջեր 68–70, ISBN 978-1-78074-108-6; (b) Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջեր 19, 24, ISBN 978-0-521-80904-7
- ↑ (a) Dyson, Tim (2018 թ․ սեպտեմբերի 20), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 48, ISBN 978-0-19-256430-6; (b) Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջ 52, ISBN 978-0-521-80904-7
- ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջ 74, ISBN 978-0-521-80904-7"
- ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջ 267, ISBN 978-0-521-80904-7
- ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Pres], էջ 152, ISBN 978-0-521-80904-7
- ↑ Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 106, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ (a) Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), India Before Europe, Cambridge University Press, էջ 289, ISBN 978-0-521-80904-7; (b) Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 120, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ Taylor, Miles (2016), «The British royal family and the colonial empire from the Georgians to Prince George», in Aldrish, Robert; McCreery, Cindy (eds.), Crowns and Colonies: European Monarchies and Overseas Empires, Manchester University Press, էջեր 38–39, ISBN 978-1-5261-0088-7; (b) Peers, Douglas M. (2013), India Under Colonial Rule: 1700–1885, Routledge, էջ 76, ISBN 978-1-317-88286-2, Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 31-ին, Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 13-ին
- ↑ Embree, Ainslie Thomas; Hay, Stephen N.; Bary, William Theodore De (1988), «Nationalism Takes Root: The Moderates», Sources of Indian Tradition: Modern India and Pakistan, Columbia University Press, էջ 85, ISBN 978-0-231-06414-9
- ↑ Marshall, P. J. (2001), The Cambridge Illustrated History of the British Empire, Cambridge University Press, էջ 179, ISBN 978-0-521-00254-7
- ↑ Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջեր 219, 262, ISBN 978-0-19-882905-8
- ↑ Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 8, ISBN 978-1-107-11162-2
- ↑ Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2012), A Concise History of Modern India, Cambridge University Press, էջեր 265–266, ISBN 978-1-107-02649-0
- ↑ Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2012), A Concise History of Modern India, Cambridge University Press, էջ 266, ISBN 978-1-107-02649-0
- ↑ Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 216, ISBN 978-0-19-882905-8
- ↑ (a) «Kashmir, region Indian subcontinent», Encyclopaedia Britannica, Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 13-ին, Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին, «Kashmir, region of the northwestern Indian subcontinent ... has been the subject of dispute between India and Pakistan since the partition of the Indian subcontinent in 1947.»;
(b) Pletcher, Kenneth, «Aksai Chin, Plateau Region, Asia», Encyclopaedia Britannica, Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 2-ին, Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 16-ին, «Aksai Chin, Chinese (Pinyin) Aksayqin, portion of the Kashmir region, ... constitutes nearly all the territory of the Chinese-administered sector of Kashmir that is claimed by India»;
(c) C. E Bosworth (2006), «Kashmir», Encyclopedia Americana, Scholastic Library Publishing, էջ 328, ISBN 978-0-7172-0139-6, «KASHMIR, kash'mer, the northernmost region of the Indian subcontinent, administered partly by India, partly by Pakistan, and partly by China. The region has been the subject of a bitter dispute between India and Pakistan since they became independent in 1947» - ↑ Narayan, Jitendra; John, Denny; Ramadas, Nirupama (2018). «Malnutrition in India: status and government initiatives». Journal of Public Health Policy. 40 (1): 126–141. doi:10.1057/s41271-018-0149-5. ISSN 0197-5897. PMID 30353132.
- ↑ Balakrishnan, Kalpana; Dey, Sagnik; և այլք: (2019). «The impact of air pollution on deaths, disease burden, and life expectancy across the states of India: the Global Burden of Disease Study 2017». The Lancet Planetary Health. 3 (1): e26–e39. doi:10.1016/S2542-5196(18)30261-4. ISSN 2542-5196. PMC 6358127. PMID 30528905.
- ↑ India, International Union for the Conservation of Nature (IUCN), 2019, Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 1-ին, Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 18-ին
- ↑ Jha, Raghbendra (2018), Facets of India's Economy and Her Society Volume II: Current State and Future Prospects, Springer, էջ 198, ISBN 978-1-349-95342-4
- ↑ Karanth, K. Ullas; Gopal, Rajesh (2005), «An ecology-based policy framework for human-tiger coexistence in India», in Rosie Woodroffe; Simon Thirgood; Alan Rabinowitz (eds.), People and Wildlife, Conflict Or Co-existence?, Cambridge University Press, էջ 374, ISBN 978-0-521-53203-7
- ↑ India (noun), Oxford English Dictionary, 3rd Edition, 2009 (subscription required)
- ↑ Thieme, P. (1970), «Sanskrit sindu-/Sindhu- and Old Iranian hindu-/Hindu-», in Mary Boyce; Ilya Gershevitch (eds.), W. B. Henning memorial volume, Lund Humphries, էջեր 447–450
- ↑ Kuiper, 2010, էջ 86
- ↑ Jha, Dwijendra Narayan (2014), Rethinking Hindu Identity, Routledge, էջ 11, ISBN 978-1-317-49034-0
- ↑ Singh, Upinder (2017), Political Violence in Ancient India, Harvard University Press, էջ 253, ISBN 978-0-674-98128-7
- ↑ Barrow, Ian J. (2003). «From Hindustan to India: Naming change in changing names». South Asia: Journal of South Asian Studies. 26 (1): 37–49. doi:10.1080/085640032000063977. ISSN 0085-6401.
- ↑ Encyclopædia Britannica
- ↑ Clémentin-Ojha, Catherine (2014). «'India, that is Bharat…': One Country, Two Names». South Asia Multidisciplinary Academic Journal. 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
- ↑ Dyson, Tim (2018), A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day, Oxford University Press, էջ 1, ISBN 978-0-19-882905-8 Quote: "Modern human beings—Homo sapiens—originated in Africa. Then, intermittently, sometime between 60,000 and 80,000 years ago, tiny groups of them began to enter the north-west of the Indian subcontinent. It seems likely that initially they came by way of the coast. ... it is virtually certain that there were Homo sapiens in the subcontinent 55,000 years ago, even though the earliest fossils that have been found of them date to only about 30,000 years before the present. (page 1)"
- ↑ Michael D. Petraglia; Bridget Allchin (2007 թ․ մայիսի 22). The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Science + Business Media. էջ 6. ISBN 978-1-4020-5562-1. Quote: "Y-Chromosome and Mt-DNA data support the colonization of South Asia by modern humans originating in Africa. ... Coalescence dates for most non-European populations average to between 73–55 ka."
- ↑ Fisher, Michael H. (2018), An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century, Cambridge University Press, էջ 23, ISBN 978-1-107-11162-2 Quote: "Scholars estimate that the first successful expansion of the Homo sapiens range beyond Africa and across the Arabian Peninsula occurred from as early as 80,000 years ago to as late as 40,000 years ago, although there may have been prior unsuccessful emigrations. Some of their descendants extended the human range ever further in each generation, spreading into each habitable land they encountered. One human channel was along the warm and productive coastal lands of the Persian Gulf and northern Indian Ocean. Eventually, various bands entered India between 75,000 years ago and 35,000 years ago (page 23)"
- ↑ Petraglia, Allchin, էջ 6
- ↑ 60,0 60,1 Coningham, Young, էջեր 104–105
- ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 21–23
- ↑ 62,0 62,1 Singh, 2009, էջ 181
- ↑ Possehl, 2003, էջ 2
- ↑ 64,0 64,1 64,2 Singh, 2009, էջ 255
- ↑ 65,0 65,1 Singh, 2009, էջեր 186–187
- ↑ Witzel, 2003, էջեր 68–69
- ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 41–43
- ↑ 68,0 68,1 Singh, 2009, էջեր 250–251
- ↑ Singh, 2009, էջեր 260–265
- ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 53–54
- ↑ Singh, 2009, էջեր 312–313
- ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 54–56
- ↑ Stein, 1998, էջ 21
- ↑ Stein, 1998, էջեր 67–68
- ↑ Singh, 2009, էջ 300
- ↑ 76,0 76,1 Singh, 2009, էջ 319
- ↑ Stein, 1998, էջեր 78–79
- ↑ Kulke, Rothermund, էջ 70
- ↑ Singh, 2009, էջ 367
- ↑ Kulke, Rothermund, էջ 63
- ↑ Stein, 1998, էջեր 89–90
- ↑ Singh, 2009, էջեր 408–415
- ↑ Stein, 1998, էջեր 92–95
- ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 89–91
- ↑ 85,0 85,1 85,2 Singh, 2009, էջ 545
- ↑ Stein, 1998, էջեր 98–99
- ↑ 87,0 87,1 Stein, 1998, էջ 132
- ↑ 88,0 88,1 88,2 Stein, 1998, էջեր 119–120
- ↑ 89,0 89,1 Stein, 1998, էջեր 121–122
- ↑ 90,0 90,1 Stein, 1998, էջ 123
- ↑ 91,0 91,1 Stein, 1998, էջ 124
- ↑ 92,0 92,1 Stein, 1998, էջեր 127–128
- ↑ Ludden, 2002, էջ 68
- ↑ Asher, Talbot, էջ 47
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 6
- ↑ Ludden, 2002, էջ 67
- ↑ Asher, Talbot, էջեր 50–51
- ↑ 98,0 98,1 Asher, Talbot, էջ 53
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 12
- ↑ Robb, 2001, էջ 80
- ↑ Stein, 1998, էջ 164
- ↑ Asher, Talbot, էջ 115
- ↑ Robb, 2001, էջեր 90–91
- ↑ 104,0 104,1 Metcalf, Metcalf, էջ 17
- ↑ 105,0 105,1 105,2 Asher, Talbot, էջ 152
- ↑ Asher, Talbot, էջ 158
- ↑ Stein, 1998, էջ 169
- ↑ Asher, Talbot, էջ 186
- ↑ 109,0 109,1 Metcalf, Metcalf, էջեր 23–24
- ↑ Asher, Talbot, էջ 256
- ↑ 111,0 111,1 111,2 Asher, Talbot, էջ 286
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 44–49
- ↑ Robb, 2001, էջեր 98–100
- ↑ Ludden, 2002, էջեր 128–132
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 51–55
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 68–71
- ↑ Asher, Talbot, էջ 289
- ↑ Robb, 2001, էջեր 151–152
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 94–99
- ↑ Brown, 1994, էջ 83
- ↑ Peers, 2006, էջ 50
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 100–103
- ↑ Brown, 1994, էջեր 85–86
- ↑ Stein, 1998, էջ 239
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 103–108
- ↑ Robb, 2001, էջ 183
- ↑ Sarkar, 1983, էջեր 1–4
- ↑ Copland, 2001, էջեր ix–x
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 123
- ↑ Stein, 1998, էջ 260
- ↑ Bose, Jalal, էջ 117
- ↑ Stein, 1998, էջ 258
- ↑ 133,0 133,1 Metcalf, Metcalf, էջ 126
- ↑ 134,0 134,1 Metcalf, Metcalf, էջ 97
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 163
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 167
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 195–197
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 203
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 274
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 231
- ↑ 141,0 141,1 141,2 Metcalf, Metcalf, էջեր 265–266
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 266–270
- ↑ United States Department of Agriculture
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 253
- ↑ 145,0 145,1 Metcalf, Metcalf, էջեր 247–248
- ↑ Metcalf, Metcalf, էջեր 293–295
- ↑ 147,0 147,1 147,2 147,3 Ali, Aitchison
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 7
- ↑ Prakash et al., 2000
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 11
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 8
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջեր 9–10
- ↑ Ministry of Information and Broadcasting, 2007, էջ 1
- ↑ 154,0 154,1 Kumar, Pathak
- ↑ Mcgrail, Sean; Blue, Lucy; Kentley, Eric (2003), Boats of South Asia, Routledge, էջ 257, ISBN 978-1-134-43130-4
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 15
- ↑ Duff, 1993, էջ 353
- ↑ Basu, Mahua; SJ, Xavier Savarimuthu (2017), Fundamentals of Environmental Studies, Cambridge University Press, էջ 78, ISBN 978-1-316-87051-8
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 16
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 17
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 12
- ↑ Dikshit & Schwartzberg, էջ 13
- ↑ 163,0 163,1 Chang, 1967, էջեր 391–394
- ↑ Posey, 1994, էջ 118
- ↑ Wolpert, 2003, էջ 4
- ↑ Heitzman, Worden, էջ 97
- ↑ United Nations Population Division
- ↑ Burnell, Calvert, էջ 125
- ↑ Election Commission of India
- ↑ Saez, Lawrence; Sinha, Aseema (2010). «Political cycles, political institutions and public expenditure in India, 1980–2000». British Journal of Political Science. 40 (1): 91–113. doi:10.1017/s0007123409990226.
- ↑ Malik, Singh, էջեր 318–336
- ↑ BBC, 2012
- ↑ Banerjee, 2005, էջ 3118
- ↑ Sarkar, 2007, էջ 84
- ↑ Chander, 2004, էջ 117
- ↑ Bhambhri, 1992, էջեր 118, 143
- ↑ The Hindu 2008
- ↑ Dunleavy, Diwakar
- ↑ Kulke, Rothermund, էջ 384
- ↑ Business Standard, 2009
- ↑ «Election commission» (PDF). eci.nic.in. 2017 թ․ հուլիսի 21. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 11-ին.
- ↑ «Oath». India Today. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Highlights: Ram Nath Kovind takes oath as India's 14th President». The Indian Express. 2017 թ․ հուլիսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ Dutt, 1998, էջ 421
- ↑ Wheare, 1980, էջ 28
- ↑ Echeverri-Gent, 2002, էջեր 19–20
- ↑ Sinha, 2004, էջ 25
- ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}
: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ 189,0 189,1 Sharma, 2007, էջ 31
- ↑ Sharma, 2007, էջ 138
- ↑ Gledhill, 1970, էջ 112
- ↑ 192,0 192,1 Sharma, 1950
- ↑ 193,0 193,1 Sharma, 2007, էջ 162
- ↑ Mathew, 2003, էջ 524
- ↑ Gledhill, 1970, էջ 127
- ↑ Sharma, 2007, էջ 161
- ↑ Sharma, 2007, էջ 143
- ↑ Sharma, 2007, էջ 360
- ↑ 199,0 199,1 Neuborne, 2003, էջ 478
- ↑ Sharma, 2007, էջեր 238, 255
- ↑ Sripati, 1998, էջեր 423–424
- ↑ Pylee, 2003, էջ 314
- ↑ Library of Congress, 2004
- ↑ Sharma, 2007, էջ 49
- ↑ Rothermund, 2000, էջեր 48, 227
- ↑ Gilbert, 2002, էջեր 486–487
- ↑ Sharma, 1999, էջ 56
- ↑ «No ties with Pakistan at India's cost, relations with New Delhi long-term: Russia | India News» (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- ↑ Alford, 2008
- ↑ «India and Latin America Trade – Economic Ties Latin America and India». www.americasquarterly.org. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 19-ին.
- ↑ Ghosh, 2009, էջեր 282–289
- ↑ Sisodia, Naidu, էջեր 1–8
- ↑ Perkovich, 2001, էջեր 60–86, 106–125
- ↑ Kumar, 2010
- ↑ Nair, 2007
- ↑ Pandit, 2009
- ↑ 217,0 217,1 The Hindu 2011
- ↑ Europa 2008
- ↑ The Times of India 2008
- ↑ British Broadcasting Corporation 2009
- ↑ Rediff 2008 a
- ↑ Reuters, 2010
- ↑ Curry, 2010
- ↑ International Monetary Fund 2011, էջ 2
- ↑ Nayak, Goldar, էջ xxv
- ↑ International Monetary Fund
- ↑ Wolpert, 2003, էջ xiv
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2007
- ↑ Gargan, 1992
- ↑ Alamgir, 2008, էջեր 23, 97
- ↑ WTO 1995
- ↑ 232,0 232,1 232,2 «Հնդկաստանի տնտեսության ճյուղային կառուցվածքը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի տնտեսապես ակտիվ բնակչություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ 234,0 234,1 234,2 «Հնդկաստանի տնտեսապես ակտիվ բնակչություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «աշխարհի երկրներն ըստ Էլեկտրաէներգիայի արտադրության». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ 236,0 236,1 «Հնդկաստանի տրանսպորտային համակարգը». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Աշխարհի երկրներն ըստ ավտոճանապարհների երկարության». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Աշխարհի երկրներն ըստ երկաթուղիների երկարության». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ 239,0 239,1 239,2 239,3 239,4 239,5 «Հնդկաստանի Առևտրաշրջանառությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ Հնդկաստանի բնակչությունը
- ↑ «Հնդկաստանի բնակչության աճ». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ Աշխարհի բնակչությունը 2030-ին
- ↑ Աշխարհի բնակչությունը 2050-ին
- ↑ «Հնդկաստանի բնակչության ազգային կազմը էջ 172» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի բնակչության լեզվական կազմը էջ 172» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի բնակչության կրոնական կազմը էջ 172» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի բուրբաիզացման մակարդակը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի խոշորագույն քաղաքներ էջ 173» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ Nuclear Notebook: India’s nuclear forces, 2005. Արխիվացված 2006-09-28 Wayback Machine(անգլ.)
- ↑ «Հնդկաստանի Առողջապահական համակարգ». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Հնդկաստանի կյանքի միջին տևողությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Աշխարհի երկրներն ըստ Առողջապահական ծախսերի». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 12-ին.
Գրականություն
խմբագրելԸնդհանուր
- «India», The World Factbook, Central Intelligence Agency, Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 11-ին, Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 23-ին
- «Country Profile: India» (PDF), Library of Congress Country Studies (5th ed.), Library of Congress Federal Research Division, 2004 թ․ դեկտեմբեր, Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 30-ին
- Heitzman, J.; Worden, R. L. (1996 թ․ օգոստոս), India: A Country Study, Area Handbook Series, Washington, D.C.: Library of Congress, ISBN 978-0-8444-0833-0
- India, International Monetary Fund, Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 14-ին
- Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India, Office of the Registrar General and Census Commissioner
- «Constituent Assembly of India – Volume XII», Constituent Assembly of India: Debates, National Informatics Centre, Government of India, 1950 թ․ հունվարի 24, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- «There's No National Language in India: Gujarat High Court», The Times of India, 2007 թ․ հունվարի 6, Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 29-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- «Table 1: Human Development Index and its Components» (PDF), Human Development Report 2011, United Nations, 2011
Ծագումնաբանություն
- Serge Gruzinski (2015 թ․ հունվարի 13), The Eagle and the Dragon: Globalization and European Dreams of Conquest in China and America in the Sixteenth Century, John Wiley & Sons, ISBN 978-0-7456-8134-4
- «Hindustan», Encyclopædia Britannica, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- Kaye, A. S. (1997 թ․ սեպտեմբերի 1), Phonologies of Asia and Africa, Eisenbrauns, ISBN 978-1-57506-019-4
- Kuiper, K., ed. (2010 թ․ հուլիս), Culture of India, Rosen Publishing Group, ISBN 978-1-61530-203-1
- Constitution of India (PDF), Ministry of Law and Justice, 2008 թ․ հուլիսի 29, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ սեպտեմբերի 9-ին, Վերցված է 2012 թ․ մարտի 3-ին, «Article 1(1): "India, that is Bharat, shall be a Union of States."»
- «India», Oxford English Dictionary, Oxford University Press, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
Պատմություն
- A Passage to India by E. M. Forster
- Brown, J. M. (1994 թ․ մայիսի 26), Modern India: The Origins of an Asian Democracy, The Short Oxford History of the Modern World (2nd ed.), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-873113-9
- Coningham, Robin; Young, Ruth (2015), The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-84697-4
- Copland, I. (2001 թ․ հոկտեմբերի 8), India 1885–1947: The Unmaking of an Empire (1st ed.), Longman, ISBN 978-0-582-38173-5
- Kulke, H.; Rothermund, D. (2004 թ․ օգոստոսի 1), A History of India, 4th, Routledge, ISBN 978-0-415-32920-0
- Ludden, D. (2002 թ․ հունիսի 13), India and South Asia: A Short History, One World Media, ISBN 978-1-85168-237-9
- Metcalf, B.; Metcalf, T. R. (2006 թ․ հոկտեմբերի 9), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1
- Peers, D. M. (2006 թ․ օգոստոսի 3), India under Colonial Rule 1700–1885 (1st ed.), Pearson Longman, ISBN 978-0-582-31738-3
- Petraglia, Michael D.; Allchin, Bridget (2007), «Human evolution and culture change in the Indian subcontinent», in Michael Petraglia; Bridget Allchin (eds.), The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics, Springer Publishing, ISBN 978-1-4020-5562-1
- Possehl, G. (2003 թ․ հունվար), The Indus Civilization: A Contemporary Perspective, Rowman & Littlefield, ISBN 978-0-7591-0172-2
- Robb, P. (2001), A History of India, London: Palgrave, ISBN 978-0-333-69129-8
- Sarkar, S. (1983), Modern India: 1885–1947, Delhi: Macmillan India, ISBN 978-0-333-90425-1
- Singh, U. (2009), A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Delhi: Longman, ISBN 978-81-317-1677-9
- Sripati, V. (1998), «Toward Fifty Years of Constitutionalism and Fundamental Rights in India: Looking Back to See Ahead (1950–2000)», American University International Law Review, 14 (2): 413–496
- Stein, B. (1998 թ․ հունիսի 16), A History of India (1st ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-0-631-20546-3
- Stein, B. (2010 թ․ ապրիլի 27), Arnold, D. (ed.), A History of India (2nd ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, ISBN 978-1-4051-9509-6
- «Briefing Rooms: India», Economic Research Service, United States Department of Agriculture, 2009 թ․ դեկտեմբերի 17, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 20-ին
- Thapar, Romila (2003), Penguin history of early India: from the origins to A.D.1300, Penguin Books, Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 13-ին
- Witzel, Michael (2001), «Autochthonous Aryans? The Evidence from Old Indian and Iranian Texts» (PDF), Electronic Journal of Vedic Studies, 7 (3): 1–115
- Witzel, Michael (2003), «Vedas and Upanișads», in Gavin D. Flood (ed.), The Blackwell companion to Hinduism, John Wiley & Sons, ISBN 978-0-631-21535-6, Վերցված է 2012 թ․ մարտի 15-ին
- Witzel, Michael (2005), «Indocentrism», in Bryant, Edwin; Patton, Laurie L. (eds.), The Indo-Aryan Controversy. Evidence and inference in Indian history, Routledge
- Wolpert, S. (2003 թ․ դեկտեմբերի 25), A New History of India (7th ed.), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-516678-1
Աշխարհագրություն
- Ali, J. R.; Aitchison, J. C. (2005), «Greater India», Earth-Science Reviews, 72 (3–4): 170–173, Bibcode:2005ESRv...72..169A, doi:10.1016/j.earscirev.2005.07.005
- Chang, J. H. (1967), «The Indian Summer Monsoon», Geographical Review, American Geographical Society, Wiley, vol. 57, no. 3, էջեր 373–396, doi:10.2307/212640, JSTOR 212640
- Forest (Conservation) Act, 1980 with Amendments Made in 1988 (PDF), Department of Environment and Forests, Government of the Andaman and Nicobar Islands, 1988, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 21-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին
- Dikshit, K. R.; Schwartzberg, Joseph E., «India: Land», Encyclopædia Britannica, էջեր 1–29
- Duff, D. (1993 թ․ հոկտեմբերի 29), Holmes Principles of Physical Geology (4th ed.), Routledge, ISBN 978-0-7487-4381-0
- Kumar, V. S.; Pathak, K. C.; Pednekar, P.; Raju, N. S. N. (2006), «Coastal processes along the Indian coastline» (PDF), Current Science, vol. 91, no. 4, էջեր 530–536, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ սեպտեմբերի 8-ին
- India Yearbook 2007, New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, 2007, ISBN 978-81-230-1423-4
- Posey, C. A. (1994 թ․ նոյեմբերի 1), The Living Earth Book of Wind and Weather, Reader's Digest, ISBN 978-0-89577-625-9
- Prakash, B.; Kumar, S.; Rao, M. S.; Giri, S. C. (2000), «Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains» (PDF), Current Science, 79 (4): 438–449
Բնություն
- Ali, S.; Ripley, S. D.; Dick, J. H. (1996 թ․ օգոստոսի 15), A Pictorial Guide to the Birds of the Indian Subcontinent (2nd ed.), Mumbai: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-563732-8
- Animal Discoveries 2011: New Species and New Records (PDF), Zoological Survey of India, 2012, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունվարի 16-ին, Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 20-ին
- Basak, R. K. (1983), Botanical Survey of India: Account of Its Establishment, Development, and Activities, India. Department of Environment, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին
- «Hotspots by Region», Biodiversity Hotspots, Conservation International, 2007, Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 8-ին, Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 28-ին
- Crame, J. A.; Owen, A. W. (2002 թ․ օգոստոսի 1), Palaeobiogeography and Biodiversity Change: The Ordovician and Mesozoic–Cenozoic Radiations, Geological Society Special Publication, Geological Society of London, ISBN 978-1-86239-106-2, Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 8-ին
- «Forest Cover» (PDF). State of Forest Report 2013. Dehradun: Forest Survey of India. 2013.
- Griffiths, M. (2010 թ․ հուլիսի 6), The Lotus Quest: In Search of the Sacred Flower, St. Martin's Press, ISBN 978-0-312-64148-1
- Karanth, K. P. (2006 թ․ մարտի 25), «Out-of-India Gondwanan Origin of Some Tropical Asian Biota» (PDF), Current Science, 90 (6): 789–792, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ ապրիլի 11-ին, Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 18-ին
- Mace, G. M. (1994 թ․ մարտ), «1994 IUCN Red List of Threatened Animals», World Conservation Monitoring Centre, International Union for Conservation of Nature, ISBN 978-2-8317-0194-3
- «Biosphere Reserves of India», C. P. R. Environment Education Centre, Ministry of Environment and Forests, Government of India, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- Indian Wildlife (Protection) Act, 1972, Ministry of Environment and Forests, Government of India, 1972 թ․ սեպտեմբերի 9, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին
- Puri, S. K., «Biodiversity Profile of India», ces.iisc.ernet.in, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 21-ին, Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 20-ին
{{citation}}
: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - The List of Wetlands of International Importance (PDF), The Secretariat of the Convention on Wetlands, 2007 թ․ հունիսի 4, էջ 18, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 21-ին, Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 20-ին
- Tritsch, M. F. (2001 թ․ սեպտեմբերի 3), Wildlife of India, London: HarperCollins, ISBN 978-0-00-711062-9
Քաղաքականություն
- Banerjee, Sumanta (16–22 July 2005). «Civilising the BJP». Economic & Political Weekly. 40 (29): 3116–3119. JSTOR 4416896.
- Bhambhri, C. P. (1992 թ․ մայիսի 1), Politics in India, 1991–1992, Shipra, ISBN 978-81-85402-17-8, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին
- Burnell, P. J.; Calvert, P. (1999 թ․ մայիսի 1), The Resilience of Democracy: Persistent Practice, Durable Idea (1st ed.), Taylor & Francis, ISBN 978-0-7146-8026-2, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին
- India, Press Trust of (2009 թ․ մայիսի 16), «Second UPA Win, A Crowning Glory for Sonia's Ascendancy», Business Standard India, Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 13-ին
- Chander, N. J. (2004 թ․ հունվարի 1), Coalition Politics: The Indian Experience, Concept Publishing Company, ISBN 978-81-8069-092-1, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին
- Dunleavy, P.; Diwakar, R.; Dunleavy, C. (2007), The Effective Space of Party Competition (PDF), London School of Economics and Political Science, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հոկտեմբերի 28-ին, Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին
- Dutt, S. (1998), «Identities and the Indian State: An Overview», Third World Quarterly, 19 (3): 411–434, doi:10.1080/01436599814325
- Echeverri-Gent, J. (2002 թ․ հունվար), «Politics in India's Decentred Polity», in Ayres, A.; Oldenburg, P. (eds.), Quickening the Pace of Change, India Briefing, London: M. E. Sharpe, էջեր 19–53, ISBN 978-0-7656-0812-3
- «Current Recognised Parties» (PDF), Election Commission of India, 2009 թ․ մարտի 14, Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 5-ին
- Gledhill, A. (1970 թ․ մարտի 30), The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0-8371-2813-9, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 21-ին
- Halarnkar, Samar (2012 թ․ հունիսի 13). «Narendra Modi makes his move». BBC News. «The right-wing Hindu nationalist Bharatiya Janata Party (BJP), India's primary opposition party»
- Malik, Yogendra K.; Singh, V. B. (1992 թ․ ապրիլ). «Bharatiya Janata Party: An Alternative to the Congress (I)?». Asian Survey. 32 (4): 318–336. doi:10.2307/2645149. JSTOR 2645149.
- Mathew, K. M. (2003 թ․ հունվարի 1), Manorama Yearbook, Malayala Manorama, ISBN 978-81-900461-8-3, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 21-ին
- «National Symbols of India», Know India, National Informatics Centre, Government of India, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 5-ին, Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 27-ին
- Neuborne, B. (2003), «The Supreme Court of India», International Journal of Constitutional Law, 1 (3): 476–510, doi:10.1093/icon/1.3.476
- Pylee, M. V. (2003), «The Longest Constitutional Document», Constitutional Government in India (2nd ed.), S. Chand, ISBN 978-81-219-2203-6
- Pylee, M. V. (2003), «The Union Judiciary: The Supreme Court», Constitutional Government in India (2nd ed.), S. Chand, ISBN 978-81-219-2203-6, Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 2-ին
- Sarkar, N. I. (2007 թ․ հունվարի 1), Sonia Gandhi: Tryst with India, Atlantic Books, ISBN 978-81-269-0744-1, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին
- Sharma, R. (1950), «Cabinet Government in India», Parliamentary Affairs, 4 (1): 116–126, doi:10.1093/oxfordjournals.pa.a052755
- Sharma, B. K. (2007 թ․ օգոստոս), Introduction to the Constitution of India (4th ed.), Prentice Hall, ISBN 978-81-203-3246-1
- Sinha, A. (2004), «The Changing Political Economy of Federalism in India», India Review, 3 (1): 25–63, doi:10.1080/14736480490443085
- World's Largest Democracy to Reach One Billion Persons on Independence Day, United Nations Department of Economic and Social Affairs Commission on Population and Development, Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին
- Wheare, K. C. (1980 թ․ հունիս), Federal Government (4th ed.), Oxford University Press, ISBN 978-0-313-22702-8
Արտաքին հարաբերություններ և զինված ուժեր
- Alford, P. (2008 թ․ հուլիսի 7), G8 Plus 5 Equals Power Shift, The Australian, Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 21-ին
- Behera, L. K. (2011 թ․ մարտի 7), Budgeting for India's Defence: An Analysis of Defence Budget 2011–2012, Institute for Defence Studies and Analyses, Արխիվացված է օրիգինալից 2015-04-03-ին, Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 4-ին
- Behera, L. K. (2012 թ․ մարտի 20), India's Defence Budget 2012–13, Institute for Defence Studies and Analyses, Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին, Վերցված է 2012 թ․ մարտի 26-ին
{{citation}}
: More than one of|archivedate=
and|archive-date=
specified (օգնություն); More than one of|archiveurl=
and|archive-url=
specified (օգնություն) - «Russia Agrees India Nuclear Deal», BBC News, British Broadcasting Corporation, 2009 թ․ փետրվարի 11, Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 22-ին
- Curry, B. (2010 թ․ հունիսի 27), «Canada Signs Nuclear Deal with India», The Globe and Mail, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 25-ին, Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 13-ին
- «India, Europe Strategic Relations», Europa: Summaries of EU Legislation, European Union, 2008 թ․ ապրիլի 8, Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 14-ին
- Ghosh, A. (2009 թ․ սեպտեմբերի 1), India's Foreign Policy, Pearson, ISBN 978-81-317-1025-8
- Gilbert, M. (2002 թ․ դեկտեմբերի 17), A History of the Twentieth Century, William Morrow, ISBN 978-0-06-050594-3, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- Kumar, A. V. (2010 թ․ մայիսի 1), «Reforming the NPT to Include India», Bulletin of the Atomic Scientists, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին, Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 1-ին
- Miglani, S. (2011 թ․ փետրվարի 28), «With An Eye on China, India Steps Up Defence Spending», Reuters, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 2-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 6-ին
- Nair, V. K. (2007), «No More Ambiguity: India's Nuclear Policy» (PDF), afsa.org, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին, Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 7-ին
- Pandit, R. (2009 թ․ հուլիսի 27), «N-Submarine to Give India Crucial Third Leg of Nuke Triad», The Times of India, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 11-ին, Վերցված է 2010 թ․ մարտի 10-ին
- Perkovich, G. (2001 թ․ նոյեմբերի 5), India's Nuclear Bomb: The Impact on Global Proliferation, University of California Press, ISBN 978-0-520-23210-5, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- India, France Agree on Civil Nuclear Cooperation, Rediff, 2008 թ․ հունվարի 25, Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 22-ին
- «UK, India Sign Civil Nuclear Accord», Reuters, 2010 թ․ փետրվարի 13, Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին, Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 22-ին
- Ripsman, N. M.; Paul, T. V. (2010 թ․ մարտի 18), Globalization and the National Security State, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-539390-3, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- Rothermund, D. (2000 թ․ հոկտեմբերի 17), The Routledge Companion to Decolonization, Routledge Companions to History (1st ed.), Routledge, ISBN 978-0-415-35632-9
- Sharma, S. R. (1999 թ․ հունվարի 1), India–USSR Relations 1947–1971: From Ambivalence to Steadfastness, vol. 1, Discovery, ISBN 978-81-7141-486-4
- Shukla, A. (2011 թ․ մարտի 5), «China Matches India's Expansion in Military Spending», Business Standard India, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 6-ին
- Sisodia, N. S.; Naidu, G. V. C. (2005), Changing Security Dynamic in Eastern Asia: Focus on Japan, Promilla, ISBN 978-81-86019-52-8
- «SIPRI Yearbook 2008: Armaments, Disarmament, and International Security», Stockholm International Peace Research Institute, Oxford University Press, 2008 թ․ օգոստոսի 8, ISBN 978-0-19-954895-8, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- «Rise in international arms transfers is driven by Asian demand, says SIPRI», Stockholm International Peace Research Initiative, 2012 թ․ մարտի 19, Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 5-ին
- «India, US Sign 123 Agreement», The Times of India, 2008 թ․ հոկտեմբերի 11, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 7-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 21-ին
Տնտեսություն
- Alamgir, J. (2008 թ․ դեկտեմբերի 24), India's Open-Economy Policy: Globalism, Rivalry, Continuity, Taylor & Francis, ISBN 978-0-415-77684-4, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Bonner, B (2010 թ․ մարտի 20), «Make Way, World. India Is on the Move», Christian Science Monitor, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Drèze, Jean; Sen, Amartya (2013), An Uncertain Glory: India and Its Contradictions, Allen Lane
- Farrell, D.; Beinhocker, E. (2007 թ․ մայիսի 19), Next Big Spenders: India's Middle Class, McKinsey & Company, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 5-ին, Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 17-ին
- Gargan, E. A. (1992 թ․ օգոստոսի 15), «India Stumbles in Rush to a Free Market Economy», The New York Times, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- Hawksworth, John; Tiwari, Anmol (2011 թ․ հունվար), The World in 2050: The Accelerating Shift of Global Economic Power: Challenges and Opportunities (PDF), PricewaterhouseCoopers, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Nayak, P. B.; Goldar, B.; Agrawal, P. (2010 թ․ նոյեմբերի 10), India's Economy and Growth: Essays in Honour of V. K. R. V. Rao, SAGE Publications, ISBN 978-81-321-0452-0
- Pal, P.; Ghosh, J (2007 թ․ հուլիս), «Inequality in India: A Survey of Recent Trends» (PDF), United Nations Department of Economic and Social Affairs: DESA Working Paper No. 45, United Nations, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Schwab, K. (2010), The Global Competitiveness Report 2010–2011 (PDF), World Economic Forum, Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 10-ին
- Sheth, N. (2009 թ․ մայիսի 28), «Outlook for Outsourcing Spending Brightens», The Wall Street Journal, Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 3-ին
- Srivastava, V.C. (2008), «Introduction», in V.C. Srivastava; Lallanji Gopal (eds.), History of Agriculture in India (up to c.1200 AD), History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, vol. Volume V Part 1, General Editor: D.P. Chattopadhyaya, Concept Publishing Co, ISBN 978-81-8069-521-6
{{citation}}
:|volume=
has extra text (օգնություն) - Yep, E. (2011 թ․ սեպտեմբերի 27), «ReNew Wind Power Gets $201 Million Goldman Investment», The Wall Street Journal, Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին
- India Lost $462bn in Illegal Capital Flows, Says Report, British Broadcasting Corporation, 2010 թ․ նոյեմբերի 18, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- «India Second Fastest Growing Auto Market After China», Business Line, 2010 թ․ ապրիլի 9, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- «India's Economy: Not Just Rubies and Polyester Shirts», The Economist, 2011 թ․ հոկտեմբերի 8, Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 9-ին
- «Indian Car Exports Surge 36%», Express India, 2009 թ․ հոկտեմբերի 13, Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 5-ին
- Economic Survey of India 2007: Policy Brief (PDF), Organisation for Economic Co-operation and Development, 2007 թ․ հոկտեմբեր, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հունիսի 6-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- Report for Selected Countries and Subjects: Afghanistan, Bangladesh, India, Indonesia, Malaysia, Nepal, Pakistan, Philippines, Sri Lanka, Thailand, International Monetary Fund, 2011 թ․ ապրիլ, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Information Note to the Press (Press Release No.29 /2011) (PDF), Telecom Regulatory Authority of India, 2011 թ․ ապրիլի 6, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մայիսի 16-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Corruption Perception Index 2010 – India Continues to be Corrupt (PDF), Transparency International, 2011 թ․ հոկտեմբերի 26, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 28-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
{{citation}}
: More than one of|archivedate=
and|archive-date=
specified (օգնություն); More than one of|archiveurl=
and|archive-url=
specified (օգնություն) - India: Undernourished Children – A Call for Reform and Action, World Bank, Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 7-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Trade to Expand by 9.5% in 2010 After a Dismal 2009, WTO Reports, World Trade Organization, 2010 թ․ մարտի 26, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Indian IT-BPO Industry, NASSCOM, 2011–2012, Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 9-ին, Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 22-ին
- Understanding th WTO: The Organization Members and Observers, WTO, 1995, Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 29-ին, Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 23-ին
- World Economic Outlook Update, International Monetary Fund, 2011 թ․ հունիս, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
Ժողովրդագրություն
- Bonner, A. (1990), Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today, Duke University Press, ISBN 978-0-8223-1048-8, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Chandramouli, C. (2011 թ․ հուլիսի 15), Rural Urban Distribution of Population (PDF), Ministry of Home Affairs (India), Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 24-ին
- Dev, S. M.; Rao, N. C. (2009), India: Perspectives on Equitable Development, Academic Foundation, ISBN 978-81-7188-685-2
- Dharwadker, A. (2010 թ․ հոկտեմբերի 28), «Representing India's Pasts: Time, Culture, and Problems of Performance Historiography», in Canning, C. M.; Postlewait, T. (eds.), Representing the Past: Essays in Performance Historiography, University of Iowa Press, ISBN 978-1-58729-905-6, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Drèze, J.; Goyal, A. (2009 թ․ փետրվարի 9), «The Future of Mid-Day Meals», in Baru, R. V. (ed.), School Health Services in India: The Social and Economic Contexts, SAGE Publications, ISBN 978-81-7829-873-3
- Dyson, T.; Visaria, P. (2005 թ․ հուլիսի 7), «Migration and Urbanisation: Retrospect and Prospects», in Dyson, T.; Casses, R.; Visaria, L. (eds.), Twenty-First Century India: Population, Economy, Human Development, and the Environment, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-928382-8
- Garg, S. C. (2005 թ․ ապրիլի 19), Mobilizing Urban Infrastructure Finance in India (PDF), World Bank, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ օգոստոսի 24-ին, Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 27-ին
- Mallikarjun, B (2004 թ․ նոյեմբեր), «Fifty Years of Language Planning for Modern Hindi – The Official Language of India», Language in India, 4 (11), ISSN 1930-2940, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Ottenheimer, H. J. (2008), The Anthropology of Language: An Introduction to Linguistic Anthropology, Cengage, ISBN 978-0-495-50884-7
- Ratna, U. (2007), «Interface Between Urban and Rural Development in India», in Dutt, A. K.; Thakur, B (eds.), City, Society, and Planning, vol. 1, Concept, ISBN 978-81-8069-459-2
- Robinson, S. (2008 թ․ մայիսի 1), «India's Medical Emergency», Time (magazine), Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 26-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Rorabacher, J. A. (2010), Hunger and Poverty in South Asia, Gyan, ISBN 978-81-212-1027-0
- Country Cooperation Strategy: India (PDF), World Health Organization, 2006 թ․ նոյեմբեր, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 18-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Healthcare in India: Report Highlights (PDF), Boston Analytics, 2009 թ․ հունվար, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 28-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
- Notification No. 2/8/60-O.L, Ministry of Home Affairs (India), Government of India, 1960 թ․ ապրիլի 27, Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 1-ին, Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 13-ին
- «Census Data 2001», Office of the Registrar General and Census Commissioner, Ministry of Home Affairs (India), Government of India, 2010–2011, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին
- «Religious Composition», Office of the Registrar General and Census Commissioner, Ministry of Home Affairs (India), Government of India, 2010–2011, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 23-ին
Մշակույթ
- Omens and Superstitions of Southern India by Edgar Thurston
- Bunting, Madeleine (2011 թ․ հուլիսի 22). «India's missing women». The Guardian. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
- Binmore, K. G. (2007 թ․ մարտի 27), Playing for Real: A Text on Game Theory, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-530057-4
- Bladholm, L. (2000 թ․ օգոստոսի 12), The Indian Grocery Store Demystified (1st ed.), Macmillan Publishers, ISBN 978-1-58063-143-3
- «Saina Nehwal: India's Badminton Star and "New Woman"», BBC News, 2010 թ․ օգոստոսի 1, Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին
- «Commonwealth Games 2010: India Dominate Shooting Medals», BBC News, 2010 թ․ հոկտեմբերի 7, Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 3-ին
- Chopra, P. (2011 թ․ մարտի 18), A Joint Enterprise: Indian Elites and the Making of British Bombay, University of Minnesota Press, ISBN 978-0-8166-7037-6
- Cullen-Dupont, K. (2009 թ․ հուլիս), Human Trafficking (1st ed.), Infobase Publishing, ISBN 978-0-8160-7545-4
- Das, S. K. (2005 թ․ հունվարի 1), A History of Indian Literature, 500–1399: From Courtly to the Popular, Sahitya Akademi, ISBN 978-81-260-2171-0
- Datta, A. (2006), The Encyclopaedia of Indian Literature, vol. 2, Sahitya Akademi, ISBN 978-81-260-1194-0
- Deutsch, E. (1969 թ․ ապրիլի 30), Advaita Vedānta: A Philosophical Reconstruction, University of Hawaii Press, ISBN 978-0-8248-0271-4
- Dissanayake, W. K.; Gokulsing, M. (2004 թ․ մայիս), Indian Popular Cinema: A Narrative of Cultural Change (2nd ed.), Trentham Books, ISBN 978-1-85856-329-9
- «Southern Movies Account for over 75% of Film Revenues», The Economic Times, 2009 թ․ նոյեմբերի 18, Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-20-ին, Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 18-ին
- «South Asian Arts: Indian Dance», Encyclopædia Britannica, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- «Tamil Literature», Encyclopædia Britannica, 2008, Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 10-ին, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Eraly, A. (2008), India, Penguin Books, ISBN 978-0-7566-4952-4, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Hart, G. L. (1975 թ․ օգոստոս), Poems of Ancient Tamil: Their Milieu and Their Sanskrit Counterparts (1st ed.), University of California Press, ISBN 978-0-520-02672-8
- Heehs, P., ed. (2002 թ․ սեպտեմբերի 1), Indian Religions: A Historical Reader of Spiritual Expression and Experience, New York University Press, ISBN 978-0-8147-3650-0, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Henderson, C. E. (2002), Culture and Customs of India, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0-313-30513-9
- Hoiberg, D.; Ramchandani, I. (2000), Students' Britannica India: Select Essays, Popular Prakashan, ISBN 978-0-85229-762-9
- Johnson, W. J., ed. (2008 թ․ սեպտեմբերի 1), The Sauptikaparvan of the Mahabharata: The Massacre at Night, Oxford World's Classics (2nd ed.), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-282361-8
- Jones, G.; Ramdas, K. (2005), (Un)tying the Knot: Ideal and Reality in Asian Marriage, National University of Singapore Press, ISBN 978-981-05-1428-0
- Kālidāsa; Johnson, W. J. (2001 թ․ նոյեմբերի 15), The Recognition of Śakuntalā: A Play in Seven Acts, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-283911-4
- Kaminsky, Arnold P.; Long, Roger D. (2011 թ․ սեպտեմբերի 30), India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic: An Encyclopedia of Life in the Republic, ABC-CLIO, ISBN 978-0-313-37462-3, Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
- Karanth, S. K. (2002 թ․ հոկտեմբեր), Yakṣagāna, Abhinav Publications, ISBN 978-81-7017-357-1
- Kiple, K. F.; Ornelas, K. C., eds. (2000), The Cambridge World History of Food, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-40216-3
{{citation}}
: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Kuiper, K., ed. (2010 թ․ հուլիսի 1), The Culture of India, Britannica Educational Publishing, ISBN 978-1-61530-203-1, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Kumar, V. (2000 թ․ հունվար), Vastushastra, All You Wanted to Know About Series (2nd ed.), Sterling Publishing, ISBN 978-81-207-2199-9
- Lal, A. (2004), The Oxford Companion to Indian Theatre, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-564446-3, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին
- Lang, J.; Moleski, W. (2010 թ․ դեկտեմբերի 1), Functionalism Revisited, Ashgate Publishing, ISBN 978-1-4094-0701-0
- MacDonell, A. A. (2004), , Kessinger Publishing, ISBN 978-1-4179-0619-2
- Majumdar, B.; Bandyopadhyay, K. (2006), A Social History of Indian Football: Striving To Score, Routledge, ISBN 978-0-415-34835-5
- Makar, E. M. (2007), An American's Guide to Doing Business in India, Adams, ISBN 978-1-59869-211-2
- Massey, R.; Massey, J (1998), The Music of India, Abhinav Publications, ISBN 978-81-7017-332-8
- Medora, N. (2003), «Mate Selection in Contemporary India: Love Marriages Versus Arranged Marriages», in Hamon, R. R.; Ingoldsby, B. B. (eds.), Mate Selection Across Cultures, SAGE Publications, էջեր 209–230, ISBN 978-0-7619-2592-7
- Messner, W. (2009), Working with India. The Softer Aspects of a Successful Collaboration with the Indian IT & BPO Industry, Springer Nature, ISBN 978-3-540-89077-5, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 20-ին, Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 6-ին
{{citation}}
: More than one of|archivedate=
and|archive-date=
specified (օգնություն); More than one of|archiveurl=
and|archive-url=
specified (օգնություն) - Messner, W. (2012), Engaging with India. How to Manage the Softer Aspects of a Global Collaboration, Createspace, ISBN 978-1-4662-4490-0, Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 25-ին, Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 26-ին
- «Indian Readership Survey 2012 Q1 : Topline Findings» (PDF). Media Research Users Council. Growth: Literacy & Media Consumption. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- Mehta, Nalin (2008 թ․ հուլիսի 30), Television in India: Satellites, Politics and Cultural Change, Taylor & Francis US, ISBN 978-0-415-44759-1, Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
- Is Boxing the New Cricket?, Mint (newspaper), 2010 թ․ սեպտեմբերի 24, Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին
- Nakamura, H. (1999 թ․ ապրիլի 1), Indian Buddhism: A Survey with Bibliographical Notes, Buddhist Tradition Series (12th ed.), Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0272-8
- Raichlen, S. (2011 թ․ մայիսի 10), «A Tandoor Oven Brings India's Heat to the Backyard», The New York Times, Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 14-ին
- Rajadhyaksha, A.; Willemen, P., eds. (1999 թ․ հունվարի 22), Encyclopaedia of Indian Cinema (2nd ed.), British Film Institute, ISBN 978-0-85170-669-6
- Ramanujan, A. K. (translator) (1985 թ․ հոկտեմբերի 15), Poems of Love and War: From the Eight Anthologies and the Ten Long Poems of Classical Tamil, New York: Columbia University Press, էջեր ix–x, ISBN 978-0-231-05107-1
{{citation}}
:|first=
has generic name (օգնություն) - Rawat, Ramnarayan S (2011 թ․ մարտի 23), Reconsidering Untouchability: Chamars and Dalit History in North India, Indiana University Press, ISBN 978-0-253-22262-6
- Anand Crowned World Champion, Rediff, 2008 թ․ հոկտեմբերի 29, Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 29-ին
- Roberts, N. W. (2004 թ․ հուլիսի 12), Building Type Basics for Places of Worship (1st ed.), John Wiley & Sons, ISBN 978-0-471-22568-3
- Schoenhals, M. (2003 թ․ նոյեմբերի 22), Intimate Exclusion: Race and Caste Turned Inside Out, University Press of America, ISBN 978-0-7618-2697-2
- Schwartzberg, J. (2011), «India: Caste», Encyclopædia Britannica, Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 17-ին
- Sen, A. (2006 թ․ սեպտեմբերի 5), The Argumentative Indian: Writings on Indian History, Culture, and Identity (1st ed.), Picador, ISBN 978-0-312-42602-6
- Seymour, S.C. (1999 թ․ հունվարի 28), Women, Family, and Child Care in India: A World in Transition, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-59884-2
- Silverman, S. (2007 թ․ հոկտեմբերի 10), Vastu: Transcendental Home Design in Harmony with Nature, Gibbs Smith, ISBN 978-1-4236-0132-6
- «Sawant Shoots Historic Gold at World Championships», The Times of India, 2010 թ․ օգոստոսի 9, Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 25-ին
- Taj Mahal, United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation, Վերցված է 2012 թ․ մարտի 3-ին
- Wengell, D. L.; Gabriel, N. (2008 թ․ սեպտեմբերի 1), Educational Opportunities in Integrative Medicine: The A-to-Z Healing Arts Guide and Professional Resource Directory (1st ed.), The Hunter Press, ISBN 978-0-9776552-4-3
- Intergenerational Mobility for Dalits Is Visible, Albeit Limited (PDF). 2011. doi:10.1596/978-0-8213-8689-7. ISBN 978-0-8213-8689-7. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
{{cite book}}
:|journal=
ignored (օգնություն) - Xavier, L. (2010 թ․ սեպտեմբերի 12), «Sushil Kumar Wins Gold in World Wrestling Championship», The Times of India, Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին
- Yadav, S. S.; McNeil, D.; Stevenson, P. C. (2007 թ․ հոկտեմբերի 23), Lentil: An Ancient Crop for Modern Times, Springer, ISBN 978-1-4020-6312-1
- Zvelebil, K. V. (1997 թ․ օգոստոսի 1), Companion Studies to the History of Tamil Literature, Brill Publishers, ISBN 978-90-04-09365-2
Արտաքին հղումներ
խմբագրելՎիքիճամփորդն ունի Հնդկաստանին առնչվող զբոսաշրջային տեղեկատվություն։ |
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հնդկաստան» հոդվածին։ |