Սասանյաններ

պարսկական տիրակալների դինաստիան

Սասանյաններ, պարսկական շահնշահերի արքայատոհմ, որը 224-651 թվականներին[1] իշխել է Սասանյան Պարսկաստանի և հարևան կախյալ տարածքների վրա։

Սասանյաններ
Տեսակազնվական տոհմ և արքայատոհմ
Մասն էByzantine Egypt?
ԵրկիրՍասանյան Պարսկաստան
Տիտղոսներ«Մեծ շահնշահ Իրանի (Էրան, Արյաց) և ոչ-Իրանի (Անէրան)»
կամ
«Արյաց և անարյաց արքայից արքա»
ՀիմնադիրՍասան
Հիմնում224 թվական
Ավարտ651 թվական
Ազգային
պատկանելիություն
պարսիկներ
ԴավանանքԶրադաշտականություն
Կրտսեր
ճյուղեր
Bavand dynasty?

Պատմություն

խմբագրել

Արքայատոհմը ծագել է Պարս (կամ Ֆարս) երկրամասից և անվանակոչվել իր հիմնադրի՝ Սասանի անվամբ, որը Պարսի առաջին սասանյան արքայի՝ Պապակի հայրն էր։ Պապակի որդին՝ Արտաշիր Պապականը, 224 թվականին գահըկեց արեց պարթևների վերջին արքային՝ Արտավան Ե Պարթևին, և հիմնադրեց Սասանյան Պարսկաստանը։ Արտաշիր I-ի և Շապուհ I-ի գահակալման ժամանակաշրջանում տերությանը մեծ թվով տարածքներ են միացվել։ 3-րդ դարում Սասանյանների պետության մեջ դեռևս պահպանվել են որոշ ինքնավար «թագավորություններ» (Սակաստան, Կրման, Մարվ և այլն), ինչպես նաև ինքնավար քաղաքներ (պոլիսների տիպի)։ Սասանյանների հաղթանակները Հռոմի նկատմամբ ամրապնդեցին իրենց պետությունը և հանգեցրին շահնշահի կենտրոնական իշխանության ուժեղացմանը։ Սասանյան Պարսկաստանի կազմավորման ժամանակ Սասանյանները հենվում էին զրադաշտական մոգերի ուժի վրա[2]։

III դարի վերջին և IV դարի սկզբին կայսրությունը կորցրել է արևելյան մի շարք տարածքներ, սակայն Շապուր II-ի օրոք (309-379 թվականներ) վերականգնվեց նախկինում կորցրած բոլոր տարածքները։ 387 թվականի պայմանագրով Սասանյաններին են անցնում նաև Միջագետքը և Մեծ Հայքի մեծ մասը[2]։

V դարում Հայաստանի, Աղվանքի, Վիրքի տեղական արքայատոհմերը փոխարինվեցին սասանյան դրածոներով։ V դարի 2-րդ կեսին ամբողջ Անդրկովկասում տեղի ունեցան ապստամբություններ, իսկ 571-572 թվականներին՝ Հայաստանում։ V դարավերջին մեկնարկած մազդեզական շարժումից հետո կայսրությունան կառավարման համակարգում, սոցիալ-քաղաքական կառուցվածքում և մշակութային ոլորտում տեղի են ունենում լուրջ փոփոխություններ[2]։

Խոսրով I Անուշիրվանի կառավարման շրջանում (531-579 թվականներ) հին ազնվականության մի մասը հայտնվել է պետությունից և թագավորից տնտեսական կախվածության մեջ, ինչպես նաև աճել է բյուրոկրատական համակարգի և պաշտոնյաների դերը։ VI դարասկզբից ի վեր տեղի են ունեցել մի շարք պատերազմներ ընդդեմ Բյուզանդիայի, որոնք ընթացել են փոփոխական հաջողություններով։ 558-568 թվականներին Սասանյանները ջախջախել են էֆթալիտներին և պետության կազմի մեջ են ընդգրկել Աֆղանստանի և Միջին Ասիայի մի շարք շրջաններ։ Մոտ 570 թվականին նվաճվել է Եմենը։ Մոտ 589 թվականին ջախջախվել են պետություն ներխուժած թյուրքերը։ 602-628 թվականներին ընդդեմ Բյուզանդիայի ընթացող երկարատև պատերազմն ավարտվեց բյուզանդական Հերակլ կայսեր հաղթանակով և հանգեցրեց երկու կայսրութոյւնների նյութական ռեսուրսների սպառմանը։ Այդ հանգամանքը, ինչպես նաև հարկերի կտրուկ ավելացումը, խաթարեցին Սասանյանների պետության քաղաքական և տնտեսական հզորությունը և հանգեցրին արաբների կողմից նվաճմանը[2]։

628-632 թվականների ընթացքում փոխվել է մոտ 10 շահնշահ, իսկ Հազկերտ III-ի օրոք Սասանյանների պետությունը նվաճվեց արաբների կողմից[2]։

Արքաներ

խմբագրել
Անուն Կյանքի տարիներ Պատկեր Տիտղոս Նշումներ
1 Սասան Տոհմի հիմնադիր
2 Պապակ Էսթախրի շահ (209—220) Սասանի որդին
3 Շապուհ Էսթախրի շահ (209—220) Պապակի որդին
4 Արտաշիր Պապական   Էսթախրի շահ (220—224)
Էրանի մեծ շահնշահ (224—239)
Պապակի որդին
5 Պերոզ I Էրանի մեծ շահնշահ (239) Արտաշիր Պապականի որդին
6 Շապուհ I   Էրանի մեծ շահնշահ (239—260)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (260—274)
Արտաշիր Պապականի որդին
7 Որմիզդ I   Հայաստանի մեծ շահ (260—274)
Էրանի և Անէրանի շահնշահ (274)
Շապուհ I-ի որդին
8 Հվարմիզդակ Հայաստանի մեծ շահ (274) Որմիզդ I-ի որդին
9 Հվարմիզդ Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (276—291) Շապուհի որդին
10 Վահրամ I   Գիլանի շահ (260—262)
Կերմանի շահ (262—274)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (274—276)
Շապուհ I-ի որդին
11 Վահրամ II   Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (274—276)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (276—293)
Վահրամ I-ի որդին
12 Վահրամ III   Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (291—293)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (293)
Վահրամ II-ի որդին
13 Ատուրֆարնբագ Մեշանի շահ (282—293)
14 Ներսեհ   Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (260—274)
Հայաստանի մեծ շահ (274—293)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (293—302)
Շապուհ I-ի որդին
15 Որմիզդ II   Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (293—302),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (302—309)
Ներսեհի որդին
16 Շապուհ II Հնդկաստանի, Սակաստանի և Տախարիստանի շահ (302—309),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (309—379)
Հվարմիզդ II-ի որդին
17 Արտաշիր II   Քուշանների մեծ շահ (330—379),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (379—383)
Շապուհ II-ի որդին
18 Շապուհ III   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (383—388) Շապուհ II-ի որդին
19 Վահրամ IV   Քուշանների մեծ շահ (379—388),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (388—399)
Շապուհ II-ի որդին
21 Վահրամ Քուշանների մեծ շահ (388—421) Վահրամ IV-ի որդին
22 Հազկերտ I   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (399—421) Շապուհ III-ի որդին
23 Վահրամ V   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (421—439) Հազկերտ I-ի որդին
24 Հազկերտ II   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (439—457) Վահրամ V-ի որդին
25 Որմիզդ III Քուշանների մեծ շահ (421—457),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (457—459)
Հազկերտ II-ի որդին
26 Ոերոզ   Քուշանների մեծ շահ (457—459),
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (459—484)
Հազկերտ II-ի որդին
27 Բալաշ   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (484—488) Հազկերտ II-ի որդին
29 Կավադ I Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (488—496, 498—531) Պերոզ II-ի որդին
31 Զամասպ   Հայաստանի մեծ շահ (?—496)
Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (496—498)
Պերոզ II-ի որդին
34 Խոսրով I   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (531—579) Կավադ I-ի որդին
35 Որմիզդ IV   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (579—590) Խոսրով I-ի որդին
Վահրամ Չուբին   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (590—591) Սասանյան չէր
36 Բիստամ Ատրպատականի շահ (590—596) Խոսրով I-ի որդին
37 Խոսրով II   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (590—628) Որմիզդ IV-ի որդին
38 Կավադ II   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (628) Խոսրով II-ի որդին
39 Արտաշիր III   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (628—629) Կավադ II-ի որդին
Շահրվարազ սպանվել է 630 թվականի հունիսի 9-ին   Շահնշահ (629) Սասանյան չէր,

Խոսրով II-ի հրամանատարներից մեկը

41 Բորանդուխտ   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (629—630) Խոսրով II-ի դուստրը
42 Ազարմիդուխտ   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (630—631) Խոսրով II-ի դուստրը
43 Խոսրով V Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (631—632)
44 Հազկերտ III սպանվել է 651 թվականին   Էրանի և Անէրանի մեծ շահնշահ (632—651) Խոսրով II-ի որդին

Ծանոթագրություններ

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել
  • Дашков С. Б. Цари царей — Сасаниды. История Ирана III — VII вв. в легендах, исторических хрониках и современных исследованиях. — М.: СМИ-АЗИЯ, 2008. — 352 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-91660-001-8.
  • Мишин Д. Е. Хосров I Ануширван (531–579), его эпоха и его жизнеописание и поучение в истории Мискавейха. — М.: Институт востоковедения РАН, 2014. — 696 с. — ISBN 978-5-89282-588-7
  • Рыжов К. В. Сасаниды // Монархи. Древний Восток. — М.: Вече, 2006. — 576 с.
  • Грантовский Э. А. {{{заглавие}}}.
  • , ISBN 0857716662։
  • Molavi, Afshin (2002), Persian pilgrimages: journeys across Iran (Illustrated ed.), W. W. Norton & Company, ISBN 0-393-05119-6, Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 17-ին
  • Freedman, David Noel (2000), Michael J. McClymond (ed.), The Rivers of Paradise: Moses, Buddha, Confucius, Jesus, and Muhammad As Religious Founders, Wm. B. Eerdmans Publishing, ISBN 0-8028-2957-0
  • Shapur Shahbazi, A. (2005), «Sasanian Dynasty», Encyclopedia Iranica, Columbia University Press, vol. 1

Տես նաև

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սասանյաններ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 193