Ղազախերեն
Ղազախերեն (қазақ тілі, قازاق ٴتىلى, qazaq tili), Ղազախստանի Հանրապետության հիմնական բնակչության պետական լեզուն է։ Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի արևմտախունական ճյուղի ղփչազական խմբին։ Ղազախերենը օգտագործում են Ղազախստանում, ինչպես նաև ՉԺՀ-ում և Աֆղանստանում։
![]() | |
Տեսակ | լեզու և կենդանի լեզու |
Ենթադաս | Kipchak-Nogai? |
Երկրներ | ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
Խոսողների քանակ | 12 900 000 մարդ (2019)[1] |
Վերահսկող կազմակերպություն | Ministry of Culture and Information of Kazakhstan? և Ministry of Culture and Sports of Kazakhstan? |
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ | անվտանգ |
Գրերի համակարգ | կյուրեղագիր, արաբերենի այբուբեն, լատինական այբուբեն և Kazakh Braille? |
IETF | kk |
ԳՕՍՏ 7.75–97 | каз 255 |
ISO 639-1 | kk |
ISO 639-2 | kaz |
ISO 639-3 | kaz |
![]() |
Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի ղփչաղյան խմբին։ Խոսվում է Ղազախստանում, ինչպես նաև Չինաստանում, Մոնղոլիայում և Աֆղանստանում։
Ժամանակակից ղազախերենԽմբագրել
Ժամանակակից ղազախերենում առկա է 3 բարբառ՝
- Հյուսիս-արևելյան
- Հարավային
- Արևմտյան
Ժամանակակից գրական լեզվի հիմքում ընկած է հյուսիսարևելյան բարբառը։ Ղազախերենի հիմնական առանձնահատկությունը շ հնչյունի համապատասխանությունն է չ-ին և ս հնչյունի համապատասխանությունը՝ շ-ին։ Գրական ղազախերենը ձևավորվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ ղազախ լուսավորիչներ Կունանբաևի և Ալթընսարինի ջանքերով։ Այբուբենը սկզբնական շրջանում արաբագիր էր, ապա՝ լատինագիր, 1940 թվականից ռուսագիր (դիակրիտիկ նշանների գործածությամբ)։ Մոտ 8-8.5 միլիոն մարդկանց համար համարվում է մայրենի լեզու։
ՀնչյունաբանությունԽմբագրել
ՁայնավորներԽմբագրել
շրթունքային | շրթունք-ատամնային | ատամնային և ալվեոլային | քիմքային | ետնաքիմքային | կոկորդային | քթային | m | n | ŋ | ||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
պայթական | p | b | t | d | k | g | |||||||||||||||||||||
պայթաշփական | (f) | (v) | s | z | ʃ | ʒ | (ɕ) | (х) | (h) | ||||||||||||||||||
տատանվող | ɾ | ||||||||||||||||||||||||||
ետնային | l | j | w |
ԳրականությունԽմբագրել
Առավել հին հերոսական պոեմներում («Կոբլանդը», «Ալփամըս») երգվել են ժողովրդի անկախության համար մարտնչող դյուցազունների քաջագործությունը։ 18-19րդ դարերում ղազախական մշակույթի զարգացմեն նոր փուլ սկսվեց՝ կապված Ղազախստանի մեծ մասի Ռուսաստանին միանալու հետ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին Ասետ Նյամբաևը, բանաստեղծուհի Սառա Տսանբեկովան, Ջամբուլ Ջաբաևը և ուրիշներ զարգացրին այտըսը (ժողովրդական երգերի մրցույթներ)՝ ոչ միայն որպես բանաստեղծական մրցության ձև, այլև ճնշումների դեմ ուղղված միջոց։ Ղազախական խորհրդային գրականության (սոցիալիստական ռեալիզմի) հիմնադիրներն են բանաստեղծ-հեղափոխական Սակեն Սեյֆուլլինը, բանաստեղծներ Բայմագամետ Իզտոլինը, Իլիաս Ջանսուգուրովը, Սաբիթ Մուքանովը և այլն։ 1941-1945 թթ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին ղազախական գրականությունը նույնպես արտացոլեց խորհրդային պետությունների մարտական, աշխատանքային սխրանքները։ Զարգացած է հայ-ղազախական գրական կապը։ Հայերեն են թարգմանվել Ալիմժանովի, Կունանբաևի, Մուքանովի և ալոց մի շարք գործեր։ Ղազախերեն են թարգմանվել Խ. Աբովյանի, Շիրվանզադեի, Ս. Զորյանի, Ե. Չարենցի, Գ. Էմինի, Հ. Թումանյանի և ալոց ստեղծագործությունները։
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ Ethnologue — 25 — Dallas, Texas: SIL International, 2022.