Ղազախերեն (қазақ тілі, قازاق ٴتىلى, qazaq tili), Ղազախստանի Հանրապետության հիմնական բնակչության պետական լեզուն է։ Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի արևմտախունական ճյուղի ղփչազական խմբին։ Ղազախերենը օգտագործում են Ղազախստանում, ինչպես նաև ՉԺՀ-ում և Աֆղանստանում։

Infoboxforlang.png
Ղազախերեն
Kzkzkz.jpg
Տեսակլեզու և կենդանի լեզու
ԵնթադասKipchak-Nogai?
ԵրկրներFlag of Kazakhstan.svg Ղազախստան, Flag of Russia.svg Ռուսաստան, Flag of the People's Republic of China.svg Չինաստան, Flag of Mongolia.svg Մոնղոլիա, Flag of Uzbekistan.svg Ուզբեկստան, Flag of Turkmenistan.svg Թուրքմենստան, Flag of Germany.svg Գերմանիա, Flag of Kyrgyzstan.svg Ղրղզստան, Flag of Turkey.svg Թուրքիա, Flag of Iran.svg Իրան, Flag of Azerbaijan.svg Ադրբեջան և Flag of Ukraine.svg Ուկրաինա
Խոսողների քանակ12 900 000 մարդ (2019)[1]
Վերահսկող կազմակերպությունMinistry of Culture and Information of Kazakhstan? և Ministry of Culture and Sports of Kazakhstan?
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճականվտանգ
Գրերի համակարգկյուրեղագիր, արաբերենի այբուբեն, լատինական այբուբեն և Kazakh Braille?
IETFkk
ԳՕՍՏ 7.75–97каз 255
ISO 639-1kk
ISO 639-2kaz
ISO 639-3kaz
Commons-logo.svg Kazakh language Վիքիպահեստում

Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի ղփչաղյան խմբին։ Խոսվում է Ղազախստանում, ինչպես նաև Չինաստանում, Մոնղոլիայում և Աֆղանստանում։

Ժամանակակից ղազախերենԽմբագրել

 
ղազախական լատինատառ այբուբենը և դրանց արաբատառ համարժեքները

Ժամանակակից ղազախերենում առկա է 3 բարբառ՝

  1. Հյուսիս-արևելյան
  2. Հարավային
  3. Արևմտյան

Ժամանակակից գրական լեզվի հիմքում ընկած է հյուսիսարևելյան բարբառը։ Ղազախերենի հիմնական առանձնահատկությունը շ հնչյունի համապատասխանությունն է չ-ին և ս հնչյունի համապատասխանությունը՝ շ-ին։ Գրական ղազախերենը ձևավորվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ ղազախ լուսավորիչներ Կունանբաևի և Ալթընսարինի ջանքերով։ Այբուբենը սկզբնական շրջանում արաբագիր էր, ապա՝ լատինագիր, 1940 թվականից ռուսագիր (դիակրիտիկ նշանների գործածությամբ)։ Մոտ 8-8.5 միլիոն մարդկանց համար համարվում է մայրենի լեզու։

ՀնչյունաբանությունԽմբագրել

ՁայնավորներԽմբագրել

ղազախերենի ձայնավոր հնչյունները
շրթունքային շրթունք-ատամնային ատամնային և ալվեոլային քիմքային ետնաքիմքային կոկորդային քթային m n ŋ
պայթական p b t d k g
պայթաշփական (f) (v) s z ʃ ʒ (ɕ) (х) (h)
տատանվող ɾ
ետնային l j w

ԳրականությունԽմբագրել

Առավել հին հերոսական պոեմներում («Կոբլանդը», «Ալփամըս») երգվել են ժողովրդի անկախության համար մարտնչող դյուցազունների քաջագործությունը։ 18-19րդ դարերում ղազախական մշակույթի զարգացմեն նոր փուլ սկսվեց՝ կապված Ղազախստանի մեծ մասի Ռուսաստանին միանալու հետ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին Ասետ Նյամբաևը, բանաստեղծուհի Սառա Տսանբեկովան, Ջամբուլ Ջաբաևը և ուրիշներ զարգացրին այտըսը (ժողովրդական երգերի մրցույթներ)՝ ոչ միայն որպես բանաստեղծական մրցության ձև, այլև ճնշումների դեմ ուղղված միջոց։ Ղազախական խորհրդային գրականության (սոցիալիստական ռեալիզմի) հիմնադիրներն են բանաստեղծ-հեղափոխական Սակեն Սեյֆուլլինը, բանաստեղծներ Բայմագամետ Իզտոլինը, Իլիաս Ջանսուգուրովը, Սաբիթ Մուքանովը և այլն։ 1941-1945 թթ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին ղազախական գրականությունը նույնպես արտացոլեց խորհրդային պետությունների մարտական, աշխատանքային սխրանքները։ Զարգացած է հայ-ղազախական գրական կապը։ Հայերեն են թարգմանվել Ալիմժանովի, Կունանբաևի, Մուքանովի և ալոց մի շարք գործեր։ Ղազախերեն են թարգմանվել Խ. Աբովյանի, Շիրվանզադեի, Ս. Զորյանի, Ե. Չարենցի, Գ. Էմինի, Հ. Թումանյանի և ալոց ստեղծագործությունները։

ԾանոթագրություններԽմբագրել