Վիքիպեդիա

Գրենլանդիա

Գրենլանդիա (գրենլանդ․՝ Kalaallit Nunaat, դան․՝ Grønland, թարգմանաբար՝ «կանաչ երկիր»), ինքնակառավարվող տարածք[4] Դանիայի Թագավորության կազմում[5]։ Թագավորության երեք բաղկացուցիչ տարածքներից ամենամեծն է, մյուս երկուսը մետրոպոլիտեն Դանիան և Ֆարերյան կղզիներն են։ Երկու տարածքների քաղաքացիները Դանիայի լիիրավ քաղաքացիներ են։ Քանի որ Գրենլանդիան Եվրամիության անդրծովյան երկրներից և տարածքներից մեկն է, Գրենլանդիայի քաղաքացիները Եվրամիության քաղաքացիներ են[6]: Գրենլանդիայի մայրաքաղաքն ու ամենամեծ քաղաքը Նուուկն է[6]։ Գրենլանդիան գտնվում է Հյուսիսային սառուցյալ և Ատլանտյան օվկիանոսների միջև, Կանադական Արկտիկական արշիպելագից արևելք: Գրենլանդյան աշխարհի ամենամեծ կղզին է, որտեղ և գտնվում է աշխարհի ամենահյուսիսային անվիճելի ցամաքային կետը՝ Հյուսիսային ափի մոտ գտնվող Կաֆեկլուբեն կղզին, բայց մինչև 1960-ական թվականները Մորիս Ջեսուփի հրվանդանն է համարվել ցամաքային ամենահյուսիսային կետ։ Տնտեսապես Գրենլանդիան մեծապես կախված է Դանիայի օգնությունից, որը կազմում է տարածքի ընդհանուր պետական եկամուտի գրեթե կեսը:

Գրենլանդիա
Grønland (դան.)
Kalaallit Nunaat (գրենլ.)
Գրենլանդիայի դրոշ
Դրոշ		 Գրենլանդիայի զինանշան
Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Nunarput utoqqarsuanngoravit (գրենլ.)
Գրենլանդիայի դիրքը
Գրենլանդիայի դիրքը
Մայրաքաղաք
և ամենամեծ քաղաք 		Նուուկ (Գոդթաբ)
մլն կմ) 64°10′N, 51°44′W
Կառավարում խորհրդարանական ժողովրդավարական սահմանափակ միապետություն
 -  միապետ Ֆրիդրիխ X
 -  գերագույն հանձնակատար Միկաելա Էնգել
 -  վարչապետ Կուուպիկ Կլեյստ
Ինքնավարություն Դանիայի Թագավորության սահմաններում 
 -  Նորվեգական իշխանություն 1261 թվական 
 -  Հետադարձ վերականգնվում 1721 թվական 
 -  Զիջել է Դանիայի 1814 թվական հունվարի 14 
 -  Ամտի վարչական բաժանման կարգավիճակ 1953 թվական հունիսի 5 
 -  ինքնավարություն 1979 թվականի մայիսի 1 
 -  ինքնավարության խորագում 2009 թվական հունիսի 21[1] 
Տարածք
 -  Ընդհանուր 2,166,086 մլն կմ կմ²  (12-րդ)
 -  Ջրային (%) 83.1
Բնակչություն
 -  2012 նախահաշիվը 56,749[2] 
 -  Խտություն 0.027 /կմ² (աշխարհի 241-րդ)
 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ) 2007 գնահատում
 -  Ընդհանուր $2.122.000.000 
 -  Մեկ շնչի հաշվով $37,517 
ՄՆԶԻ (1998) 0.927[3] (շատ բարձր) 
Արժույթ Դանիական կրոնա (DKK)
Ժամային գոտի (ՀԿԺ+0 մինչև −4)
Ազգային դոմեն .gl
Հեռախոսային կոդ ++299

Թեև Գրենլանդիան Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի մի մասն է, բայց ավելի քան մեկ հազարամյակ՝ սկսած 986 թվականից, քաղաքական և մշակութային առումով կապված է եղել Նորվեգիայի և Դանիայի եվրոպական թագավորությունների հետ[7]։ Գրենլանդիան առնվազն վերջին 4500 տարիների ընթացքում ընդմիջումներով բնակեցված է եղել բևեռաբնակ ժողովուրդներով, որոնց նախնիները գաղթել են այնտեղ ներկայիս Կանադայից[8][9]: Նորվեգիայից եկած, նախկինում Իսլանդիայում բնակություն հաստատած վիկինգները սկսած 10-րդ դարից հաստատվել են Գրենլանդիայի անմարդաբնակ հարավային մասում, և նրանց ժառանգներն ապրել են Գրենլանդիայում 400 տարի մինչև անհետանալը 15-րդ դարի վերջին: 13-րդ դարում ինուիտներն են տեղափոխվել Գրենլանդիա:

15-րդ դարի վերջից պորտուգալացիները փորձել են բացահայտել հյուսիսային անցում դեպի Ասիա, որի արդյունքում ստեղծվել է Գրենլանդիայի ափերի ամենահին քարտեզագրական պատկերը։ Ավելի ուշ՝ 17-րդ դարի սկզբին, Դանիայի և Նորվեգիայի միացյալ թագավորության հետախույզները նորից հասել են Գրենլանդիա՝ գտել են իրենց նախկին բնակավայրը վերացած և վերականգնել են մշտական սկանդինավյան ներկայությունը կղզում: Երբ 1814 թվականին Դանիան և Նորվեգիան բաժանվել են, Գրենլանդիան նորվեգականից տեղափոխվեց դանիական թագավորություն: 19-րդ դարից ի վեր Գրենլանդիան Դանիայի թագավորության կողմից դիտվել է որպես իր նախնիների հողերից մեկը և իր ազգային ինքնության մաս, որը կապված է հազարամյա սկանդինավյան պատմության հետ, ի տարբերություն Կարիբյան և ասիական անդրծովյան գաղութների[10]: 1953 թվականի Դանիայի Սահմանադրությունը Գրենլանդիան ամբողջությամբ ինտեգրել է դանիական պետությանը, դադարեցրել նրա գաղութի կարգավիճակը և Գրենլանդիայի բնակիչներին դարձրել Դանիայի քաղաքացիներ: Որպես Դանիայի քաղաքացիներ՝ գրենլանդացիները կարող են ապրել, սովորել և աշխատել Դանիայում և Եվրոպական տնտեսական տարածքում: 1979 թվականին Գրենլանդիայի տնային կառավարման հանրաքվեում Դանիան տնօրինություն է շնորհել Գրենլանդիային։ 2008 թվականին Գրենլանդիայի ինքնակառավարման հանրաքվեում գրենլանդացիները քվեարկել են «Ինքնակառավարման մասին» օրենքի օգտին, որը Դանիայի կառավարությունից ավելի շատ լիազորություններ էր փոխանցել տեղական Գրենլանդիայի կառավարությանը ((Naalakkersuisut)[11]:

Այս կառույցի ներքո Գրենլանդիան աստիճանաբար ստանձնել է մի շարք պետական ծառայությունների և իրավասությունների ոլորտների պատասխանատվությունը: Համաձայն 1978 թվականի Տնային կանոնների օրենքի՝ Գրենլանդիայի կառավարությունը ստանձնել է 17 ոլորտներից 17-ի պատասխանատվությունը, ներառյալ հարկային քաղաքականությունը, Գրենլանդիայի եկեղեցու քաղաքականությունը, ձկնորսությունը, կրթական համակարգը, սոցիալական քաղաքականությունը և առողջապահական համակարգը: 2009 թվականի Ինքնակառավարման ակտի համաձայն՝ Գրենլանդիայի կառավարությունը ստանձնել է 33 ոլորտներից 3-ի պատասխանատվությունը, դրանք են՝ ժամային գոտու քաղաքականությունը, հումքի հետ կապված քաղաքականությունը և օֆշորային աշխատանքի համար աշխատանքային պայմանները[12]: Սահմանադրության համաձայն՝ Դանիայի կառավարությունը պահպանում է քաղաքացիության, դրամավարկային քաղաքականության, Գերագույն դատարանի, անվտանգության քաղաքականության (ներառյալ ռազմական գործերը) և արտաքին հարաբերությունների վերահսկողությունը։ Գրենլանդիայի բնակիչների մեծ մասը ինուիտներ են[13]։ Գլոբալ տաքացման պատճառով սառույցի հալման, հանքային հարստության առատության և Եվրոպայի, Հյուսիսային Ամերիկայի և Արկտիկայի գոտու միջև գտնվող ռազմավարական դիրքի պատճառով Գրենլանդիան հետաքրքրում է մեծ տերություններին: Դանիան ՆԱՏՕ-ի հիմնադիր անդամն է 1949 թվականից, և Գրենլանդիան այդպիսով դարձել է Արևմտյան բլոկի մաս Սառը պատերազմի ժամանակ: Միացյալ Նահանգները[14][15] կղզում ունի ՆԱՏՕ-ի ռազմաբազա (Պիտուֆֆիկ տիեզերական բազա) Դանիայի կառավարության հետ 1951 թվականի Գրենլանդիայի պաշտպանության համաձայնագրի համաձայն։ Միացյալ Նահանգները 1917 թվականի պայմանագրով ճանաչել են Դանիայի հավերժ ինքնիշխանությունը ողջ Գրենլանդիայի նկատմամբ[10]։

Բնակչությունը կենտրոնացած է հիմնականում հարավ-արևմտյան ափին, կլիմայական և աշխարհագրական գործոնների ուժեղ ազդեցության տակ, իսկ կղզու մնացած մասը սակավաբնակ է։ Գրենլանդիայի երեք քառորդը ծածկված է Անտարկտիդայից դուրս գտնվող միակ մշտական սառցե շերտով: 56․583 (2022) բնակչությամբ Գրենլանդիան աշխարհի ամենաքիչ բնակեցված շրջանն է։ Գրենլանդիան սոցիալապես առաջադեմ է. Ինչպես Դանիայում, կրթությունն ու առողջապահությունը անվճար են, իսկ ԼԳԲՏՔ իրավունքները Գրենլանդիայում ամենաընդարձակներից են Ամերիկայում և աշխարհում: Գրենլանդիայում տրանսգենդերները կարող են փոխել գենդերային նշումը իրենց պաշտոնական անձը հաստատող փաստաթղթերում՝ հիմնվելով ինքնորոշման վրա, իսկ Գրենլանդիան ունի օրենքներ, որոնք քրեականացնում են ատելության խոսքը և խտրականությունը ԼԳԲՏՔ+ անձանց նկատմամբ: Էլեկտրաէներգիայի արտադրության վաթսունյոթ տոկոսը ստացվում է վերականգնվող էներգիայից, հիմնականում ՝ հիդրոէներգիայից:

Կլիմա

խմբագրել
Գրենլանդիայի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F) 15.3
(59.5) 		16.0
(60.8) 		16.0
(60.8) 		19.1
(66.4) 		24.8
(76.6) 		30.1
(86.2) 		26.3
(79.3) 		25.2
(77.4) 		24.9
(76.8) 		19.3
(66.7) 		21.6
(70.9) 		15.9
(60.6) 		30.1
(86.2)
Ռեկորդային ցածր °C (°F) −66.1
(−87) 		−63.3
(−81.9) 		−64.8
(−84.6) 		−57.3
(−71.1) 		−49.0
(−56.2) 		−37.5
(−35.5) 		−33.0
(−27.4) 		−39.2
(−38.6) 		−46.0
(−50.8) 		−55.4
(−67.7) 		−60.0
(−76) 		−69.6
(−93.3) 		−69.6
(−93.3)
Աղբյուր #1: Weather Extremes Greenland, Վերցված է 28 July 2020-ին (բոլոր ռեկորդային ցածր մակարդակները, բացառությամբ հունվար, մարտ, մայիս, դեկտեմբեր ամիսների (հունվար և փետրվար ռեկորդային առավելագույն ցուցանիշներ), օդային կլիմա (մարս-դեկտեմբեր)
Աղբյուր #2: Georgi, Johannes (1935), Eismitte record low, PANGAEA - Data Publisher for Earth & Environmental Science, doi:10.1594/PANGAEA.604003, Վերցված է 28 July 2020-ին (մարտ ամսվա ռեկորդային ցածր մակարդակ),

May record low at Summit, Վերցված է 28 July 2020-ին (մայիսին ռեկորդային ցածր մակարդակ), WUnderground, Վերցված է 28 July 2020-ին (ռեկորդային ցածր բոլոր ժամանակներում)

Աշխարհագրական դիրքի և սառը ծովերով շրջապատված լինելու պատճառով Գրենլանդիայի կլիման ցուրտ է։ Ներքին շրջաններում օդի ջերմությունն ընկնում է մինչև -70°, անգամ հուլիսին այստեղ հաճախ են լինում -28° սառնամանիքներ։ Կղզու ներքին շրջաններում գոյություն ունի մշտական բարձր ճնշման մարզ։ Ամառը կարճ է և ցուրտ, կղզու մեծ մասում օդի ջերմությունը 0°-ից չի բարձրանում։ Միայն հարավային ափերին, որտեղով անցնում է օվկիանոսային տաք հոսանք, օդի ջերմությունը հուլիսի երկրորդ կեսերին կարող է հասնել 8-10°-ի։ Տեղացող ձյունը ցածր ջերմաստիճանի պատճառով չի հալչում և հազարավոր տարիների ընթացքում կուտակվելով՝ վերածվում է սառույցի։ Այդպես կղզին ծածկվել է սառցադաշտերով։ Գրենլանդիայի ափամերձ լեռնոտ շրջաններից սառցադաշտերը սահում են և կոտրվելով՝ ընկնում ծովը։ Այդպես առաջացած սառցասարերը՝ այսբերգները, Լաբրադորյան սառը հոսանքի ազդեցությամբ հասնում են մինչև Նյուֆաունդլենդ (նոր գտնված երկիր) կղզի։ Այսբերգները հաճախ պատված են լինում մշուշով և հորիզոնում չեն երևում։ Այդպիսի մի սառցասարը 1912 թվականին դարձel 1 Տիտանիկի նավաբեկության պատճառ։ Գրենլանդիա կղզում ձևավորված հողեր և բուսականություն չկա։ Միայն հարավային և հարավարևմտյան ափերին ամռանն աճում են մամուռներ և քարաքոսեր, որոնք հեռվից կանաչ մարգագետնի տպավորություն են թողնում (այդտեղից էլ անվանումը)[16]։

Անվանում

խմբագրել

Անվանումը դան․՝ Grønland բառացի նշանակում է «կանաչ երկիր», թեև այդ անունը բոլորովին չի համապատասխանում ցուրտ և անբարեբեր երկրին։

Կղզին առաջին անգամ հայտնաբերել է իսլանդացի նավորդ Գունբյորնը մոտ 875 թվականին, սակայն ափ դուրս չի եկել։ 982 թվականի ամռանը իսլանդացի վիկինգ Էյրիկ Ռաուդին (հայտնի է նաև Էյրիկ Շիկահեր և Էյրիկ Տորվադսոն անուններով) առաջին անգամ հետազոտել է այդ կղզու հարավարևմտյան ափի մի հատված, որն այդ ժամանակ ծածկված է եղել կանաչ բուսականությանբ, և բնակելի տարածք գտնելուց և այնտեղ հաստատվելուց հետո նա այն անվանել է Գրենլանդիա (թարգմանվում է որպես «Կանաչ երկիր»), ենթադրաբար այն հույսով, որ հաճելի անունը կգրավի վերաբնակիչներին[17][18][19]։ Էրիկ Շիկահերի սագայում ասվում է. «Ամռանը Էրիկը մեկնեց բնակություն հաստատելու իր գտած երկրում, որը նա անվանեց Գրենլանդիա, քանի որ նա ասում էր, որ մարդիկ կգրավվեն դրանով, եթե այն բարենպաստ անուն ունենա»[20]:

Տարածքի անվանումը գրենլանդերենով «Կալաալիթ Նունաաթ» է (գրենլանդ․՝ Kalaallit Nunaat)[21]: Կալաալիթները գրենլանդական ինուիտներն են, որոնք բնակվում են տարածքի արևմտյան շրջանում:

Գրենլանդիա կղզին ուսումնասիրել է նաև նորվեգացի Ֆրիտյոֆ Նանսենը։ Նա կազմակերպում է փոքրիկ՝ հինգ հոգանոց արշավախումբ, որի նպատակը Գրենլանդիա կղզին հատելն էր՝ արևելքից արևմուտք։ Արշավախումբը Օսլոյից ճանապարհ է ընկել 1888 թվականի մայիսի 5-ին։ Ուղիղ հինգ ամսվա ընթացքում Նանսենի արշավախումբը, հաղթահարելով անասելի դժվարություններ, հատել է Գրենլանդիան և հասել կղզու արևմտյան ափ՝ դահուկներով անցնելով շուրջ 660 կմ ճանապարհ[22]:

Պատմություն

խմբագրել

Վաղ քարի դարե-ինուիտյան մշակույթ

խմբագրել
 
Ինդեպենդենս I և Ինդեպենդենս II մշակույթների տարածքները Անկախության ֆյորդի շուրջ

Նախապատմական ժամանակներում Գրենլանդիան եղել է մի քանի հաջորդական Վաղ քարե դարի-ինուիտյան մշակույթներ, որոնք հայտնի են հիմնականում հնագիտական գտածոներով: Ենթադրվում է, որ վաղ քարե դարի-ինուիտների ամենավաղ մուտքը Գրենլանդիա տեղի է ունեցել մոտ մ.թ.ա. 2500 թվականին։ Մոտ մ.թ.ա. 2500 թվականից մինչև մ.թ.ա 800 թվայանը հարավային և արևմտյան Գրենլանդիան բնակեցվել է Սակակի մշակույթով: Այդ ժամանակաշրջանի մնացորդների մեծ մասը գտնվել է Դիսկո ծովածոցի շրջակայքում, ներառյալ Սակակում, որի անունով էլ էլ կոչվել է մշակույթը[23][24]։

Մ.թ.ա. 2400 թվականից մինչև մ.թ.ա. 1300 թվականին, Ինդեպենդենս I մշակույթն է գոյություն ունեցել հյուսիսային Գրենլանդիայում: Դա արկտիկական փոքր գործիքների ավանդույթի մի մասն է եղել[25][26][27]։ Հայտնվել են քաղաքներ, այդ թվում ՝ Դելտատերասերնեն։ Մ.թ.ա. մոտ 800 թվականին անհետացել է Սակակ մշակույթը, և հայտնվել է վաղ Դորսեթի մշակույթը արևմտյան Գրենլանդիայում, իսկ Ինդեպենդենս II մշակույթը հյուսիսային Գրենլանդիայում[28]: Անհայտ է, թե արդյոք Դորսեթի ժողովուրդը երբևէ հանդիպել է ավելի ուշ Թուլե ժողովրդին: Դորսեթի մշակույթի մարդիկ հիմնականում զբաղվել են կետերի և հյուսիսային եղջերուների որսով[29][30][31][32]։

Սկանդինավյան բնակավայրեր

խմբագրել

Առաջին սկանդինավյան բնակավայրերի հիմնադրել են Էրիկ Շիկահերի գրենլանդիա հասած 14 նավերով եկած վերաբնակիչները։ 986 թվականից Գրենլանդիայի արևմտյան ափը բնակեցրել են իսլանդացիները և նորվեգացիները։ Նրանք ձևավորել են երեք բնակավայր՝ Արևելյան Բնակավայրը, Արևմտյան Բնակավայրը և Միջին Բնակավայրը, կղզու հարավարևմտյան ծայրամասի մոտ գտնվող ֆյորդների վրա[33][34]։ Նրանք կիսել են կղզին ուշ Դորսեթի մշակույթի բնակիչների հետ, որոնք զբաղեցնում էին հյուսիսային և արևմտյան մասերը, իսկ ավելի ուշ՝ հյուսիսից մուտք գործող Թուլեի մշակույթի բնակիչների հետ։ 1261 թվականին Նորվեգիայի Թագավորության օրոք սկանդինավյան գրենլանդացիները ենթարկվեցին նորվեգական իշխանությանը[35]: Նորվեգիայի Թագավորությունը 1380 թվականին մտել է անձնական ունիա, (միություն) Դանիայի հետ, իսկ 1397 թվականից Կալմարի միության մի մասն է եղել[36]։

 
Սկանդինավյան գրենլանդացիների Հվալսի եկեղեցին, ամենալավ պահպանված սկանդինավյան ավերակը:

Սկանդինավյան բնակավայրերը, ինչպիսին Բրատահլիդն է, բարգավաճել են դարեր շարունակ, նախքան անհետանալը 15-րդ դարում, հավանաբար Փոքր սառցե դարաշրջանի սկզբում[37]: Բացառությամբ որոշ ռունիկ արձանագրությունների, սկանդինավյան բնակավայրերից պահպանված միակ ժամանակակից գրառումները կամ պատմագրությունը հիշատակում են Իսլանդիայի կամ Նորվեգիայի հետ շփումը: Միջնադարյան նորվեգական սագաներում և պատմական աշխատություններում նշվում է Գրենլանդիայի տնտեսությունը, Գարդարի եպիսկոպոսները և տասանորդների հավաքումը։ Konungs skuggsjá-ում (Թագավորների հայելին) մի գլուխ նկարագրում է սկանդինավյան Գրենլանդիայի արտահանումը, ներմուծումը և հացահատիկի մշակումը:

Գրենլանդիայի կյանքի մասին իսլանդական սագաները ստեղծվել են 13-րդ դարում և ավելի ուշ, և դրանք սկզբնաղբյուրներ չեն վաղ սկանդինավյան Գրենլանդիայի պատմության համար[38]: Այդ պատմություններն վերաբերում են Գրենլանդիայի ավելի ժամանակակից շրջանին: Հետևաբար, ժամանակակից ըմբռնումը հիմնականում կախված է հնագիտական վայրերից պեղած տվյալներից: Սառցե կեռների և բրածո կակղամորթորի պատյանների ուսումնասչությունը ցույց է տվել, որ 800-1300 թվականներին հարավային Գրենլանդիայի ֆյորդների շրջակայքում համեմատաբար մեղմ կլիմա է եղել՝ մի քանի աստիճան ավելի տաք, քան սովորական Հյուսիսային Ատլանտյան օվկիանոսում։ Այնտեղ աճել են ծառեր և խոտաբույսեր, եղել է անասնաբուծություն: Գարին որպես կուլտուրա աճեցվել է մինչև 70-րդ հյուսիսային զուգահեռական[39]։ Սառցե կեռները ցույց են տվել, որ Գրենլանդիան վերջին 100․000 տարվա ընթացքում բազմիցս ունեցել է ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխություններ[40]։ Նմանապես «Իսլանդիայի Բնակավայրերի Գրքում» արձանագրված են ձմեռների ժամանակ սով, որի ժամանակ «ծեր ու անօգնականները սպանվել են և նետվել ժայռերից ցած»[41]:

 
Արկտիկայի մշակույթների գնահատված տարածությունը Գրենլանդիայում 900-ից մինչև 1500 թվականները: Յուրաքանչյուր քարտեզի վրա գունավոր տարածքները ցույց են տալիս ժամանակի ընթացքում Դորսեթի, Թուլեի և սկանդինավյան մշակույթների տարածությունն ու միգրացիայի ձևերը:

Գրենլանդիայի սկանդինավյան բնակավայրերը անհետացել են 14-րդ և 15-րդ դարի սկզբին[42]։ Արևմտյան բնակավայրի վախճանը համընկնում է ամառային և ձմեռային ջերմաստիճանի նվազման հետ: Հյուսիսատլանտյան սեզոնային ջերմաստիճանի փոփոխականության ուսումնասիրությունը Փոքր սառցե դարաշրջանում ցույց է տվել, որ ամառային առավելագույն ջերմաստիճանի զգալի նվազում է գրանցվել 14-րդ դարի վերջի մոտ՝ մինչև 6-8 °C ցածր ժամանակակից ամառային ջերմաստիճաններից[43]: Ուսումնասիրությունը նաև ցույց է տվել, որ վերջին 2000 տարվա ձմռան ամենացածր ջերմաստիճանը տեղի է ունեցել 14-րդ դարի վերջին և 15-րդ դարի սկզբին: Արևելյան բնակավայրը հավանաբար լքվել է 15-րդ դարի սկզբին և կեսերին՝ փոքր սառցե դարաշրջանում:

1920-ական թվականներին Հերյոլֆսնեսի հնագիտական պեղումներից ստացված տվյալները ենթադրում են, որ համաձայն այս ժամանակաշրջանի մարդկային ոսկորների, գրենլանդիայի սկանդինավյան բնակչությունը թերսնված է եղել, հնարավոր է հողի էրոզիայի պատճառով, որը սկանդինավյանների գյուղատնտեսության, տորֆահատման և փայտահատման ընթացքում բնական բուսականության ոչնչացման հետևանքն էր: Թերսնուցումը կարող է նաև պայմանավորված լինել համաճարակային մահացու ժանտախտի տարածմամբ․ փոքր սառցե դարաշրջանում ջերմաստիճանի նվազումով և զինված հակամարտություններով Սկրելինգների հետ (սկանդինավերեն ինուիտի հոմանիը, որը նշանակում է «թշվառներ»[37])։ Վերջին հնագիտական ուսումնասիրությունները որոշակիորեն վիճարկում են ընդհանուր ենթադրությունը, որ սկանդինավյան գաղութացումը կտրուկ բացասական բնապահպանական ազդեցություն է ունեցել բուսականության վրա: Տվյալները հաստատում են, որ հողի փոփոխման սկանդինավյան ռազմավարություն է եղել[44]: Առավել վերջին ապացույցները ցույց են տալիս, որ սկանդինավյան բնակիչները, որոնք երբեք չեն եղել ավելի քան 2500 հոգի, աստիճանաբար լքել են Գրենլանդիայի բնակավայրերը 15-րդ դարի ընթացքում[45]՝ քանի որ Գրենլանդիայից արտահանվող ամենաթանկ նյութը՝ ծովափղոսկրի պահանջը Եվրոպայում նվազել է այլ աղբյուրներից ավելի բարձրորակ փղոսկրի ներկրման հետ մրցակցել չկարողանալու պատճառով, և որ իրականում քիչ ապացույցներ են եղել սովի կամ դժվարությունների մասին[46]:

Առաջարկվել են սկանդինավյան բնակավայրերի անհետացման այլ բացատրություններ.

  1. Հայրենիքի աջակցության բացակայությունը[47].
  2. Նավերով կողոպտիչները՝ բասկ, անգլիացի կամ գերմանացի ծովահենները, այլ ոչ թե Սկրելինգները, կարող էին թալանել և տեղահանել գրենլանդացիներին[48]:
  3. Գրենլանդացիները «նեղմիտ մտածողության և եկեղեցու և ամենամեծ հողատերերի կողմից գերիշխող հիերարխիկ հասարակության զոհն են եղել: Իրենց համարելով միայն եվրոպացի, գրենլանդացիները չեն կարողացել ընդունել ինուիտների օգտագործած հագուստը, որը պաշտպանում էր ցրտից և խոնավությունից։ Չեն վերցրել ինուիտների որսորդական հանդերձանքը»: [49][37]։
  4. Գրենլանդիայի բնակչության այն հատվածը, որը ցանկացել է որդեգրել ինուիտների ուղիներն ու միջոցները, խառն ամուսնացել և ձուլվել է ինուիտ համայնքի հետ[50]: Գրենլանդիայի բնակչության մեծ մասը խառը ինուիտ և եվրոպական ծագում ունի: Անհնար էր 1938 թվականին, երբ Ստեֆանսոնը գրել է իր գիրքը, տարբերակել խառնամուսնությունները մինչև եվրոպայի հետ կապի կորուստը և շփումը վերականգնելուց հետո:
  5. «Սկանդինավյան հասարակության կառուցվածքը հակասություն է առաջացրել իշխանության մեջ գտնվողների կարճաժամկետ շահերի և ընդհանուր առմամբ հասարակության երկարաժամկետ շահերի միջև»[45]:

Թուլե մշակույթ (1300-առ այսօր)

խմբագրել

Թուլե ժողովուրդը ներկայիս Գրենլանդիայի բնակչության նախնիներն են: Գրենլանդիայի ներկայիս բնակչության մեջ վաղ քարե դար-ինուիթյան դորսետ մշակույթից ոչ մի գեն չի հայտնաբերվել[51]: Թուլե մշակույթը գաղթել է դեպի արևելք այն վայրից, որն այժմ հայտնի է որպես Ալյասկա մոտ 1000 թվականին և հասել է Գրենլանդիա մոտ 1300 թվականին։ Թուլե մշակույթը առաջինն է եղել, որ Գրենլանդիայում ներկայացրել է այնպիսի տեխնոլոգիական նորարարություններ, ինչպիսիք են շնասահնակները և անջատվող հարպունները:

Գոյություն ունի թուլե ժողովրդի սկանդինավյան բնակչության հետ շփման և հակամարտության պատմություն, ինչը պատմել են ինուիտները: Այն վերահրատարակել է Գվին Ջոնսը իր «Սկանդինավյան ատլանտյան սագաներումում»: Ջոնսը հայտնել է, որ այս հակամարտության մասին կասկածելի ծագումով կա նաև սկանդինավյան կողմի պատմած տարբերակը[52]:

1500-1814 թվականներ

խմբագրել
 
Կանտինոյի հարթոլորտը, որն կազմել է պորտուգալացի անհայտ քարտեզագիրը 1502 թվականին, Գրենլանդիան պատկերել է որպես պորտուգալական տարածք, որին հավակնում է Մանուել I թագավորը :

1500 թվականին Պորտուգալիայի թագավոր Մանուել I-ը Գասպար Կորտե-Ռեալին ուղարկել է Գրենլանդիա՝ դեպի Ասիա հյուսիսարևմտյան անցում փնտրելու համար, որը, ըստ Տորդեսիլյասի պայմանագրի, Պորտուգալիայի ազդեցության գոտու մի մասն էր։ 1501 թվականին Կորտե-Ռեալը վերադարձել իր եղբոր՝ Միգել Կորտե-Ռեալի հետ։ Գտնելով ծովը սառած՝ նրանք շարժվել են հարավ և հասել Լաբրադոր և Նյուֆաունդլենդ: Եղբայրների՝ Պորտուգալիա վերադառնալուն պես, Կորտե-Ռեալի կողմից տրամադրված քարտեզագրական տեղեկատվությունը ներառվել են աշխարհի նոր քարտեզի մեջ, որը 1502 թվականին Ալբերտո Կանտինոն ներկայացրել է Ֆերարայի դուքս Էրկոլ I դ'Էստեին: Լիսաբոնում ստեղծված Կանտինոյի հարթոլորտը ճշգրիտ պատկերում է Գրենլանդիայի հարավային ափամերձ գիծը[53]:

1605–1607 թվականներին Դանիայի և Նորվեգիայի թագավոր Քրիստիան IV-ը մի շարք արշավախմբեր է ուղարկել Գրենլանդիա և Արկտիկայի ջրային ուղիներ՝ գտնելու արևելյան սկանդինավյան կորցրած բնակավայրը և հաստատելու դանիա-նորվեգական ինքնիշխանությունը Գրենլանդիայի նկատմամբ։ Արշավները հիմնականում անհաջող են եղել, մասամբ առաջնորդների պատճառով, որոնք Արկտիկայի դժվարին սառույցների և եղանակային պայմաններում նավարկելու փորձ չեն ունեցել, և մասամբ այն պատճառով, որ արշավախմբի ղեկավարներին հրահանգ է տրված եղել փնտրել Արևելյան բնակավայրը Գրենլանդիայի արևելյան ափին, Ֆարվելի հրվանդանից հյուսիս, որը գրեթե անհասանելի էր հարավում լողացող սառույցների պատճառով: Բոլոր երեք ճամփորդությունները ղեկավարել է անգլիացի հետախույզ Ջեյմս Հոլնը:

 
Հանս Էգեդե (1686–1758), լյութերական միսիոներ, որին է վերագրվում Գրենլանդիայի հետ Դանիայի հարաբերությունների աշխուժացումը

Այն բանից հետո, երբ սկանդինավյան բնակավայրերը լքվել են, Գրենլանդիան դե ֆակտո անցել է ինուիտների տարբեր խմբերի վերահսկողության ներքո, սակայն դանիա-նորվեգական կառավարությունը երբեք չի մոռացել կամ չի հրաժարվել Գրենլանդիայի նկատմամբ պահանջներից, որոնք նա ժառանգել էր սկանդինավյան առաջին վերաբնակներից: 17-րդ դարի սկզբին, երբ վերականգնվել է կապը Գրենլանդիայի հետ, Դանիա-Նորվեգիան հաստատել է իր ինքնիշխանությունը կղզու վրա: 1721 թվականին դանիա-նորվեգացի միսիոներ Հանս Էգեդեի գլխավորությամբ համատեղ՝ առևտրական և հոգևորական արշավախումբ է ուղարկվել Գրենլանդիա՝ չիմանալով, թե արդյոք այնտեղ մնացած սկանդինավյան քաղաքակրթություն կա՞, թե՞ ոչ։ Այս արշավախումբը Ամերիկա մայրցամաքի դանիա-նորվեգական գաղութացման մի մասն է կազմել: 15 տարի անց Հանս Էգեդեն Գրենլանդիայում է թողելիր որդուն՝ Պաուլ Էգեդին, ղեկավարելու այնտեղ առաքելությունը և վերադարձել է Դանիա, որտեղ հիմնել է Գրենլանդիայի սեմինարիան: Այս նոր գաղութը կենտրոնացած է եղել հարավարևմտյան ափին՝ Գոդհաբում («Բարի հույս»)։ Աստիճանաբար Գրենլանդիան բացվել է դանիացի վաճառականների համար, բայց փակվել այլ երկրներից եկածների համար։

Քիլի պայմանագիրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ (1814–1945)

խմբագրել

Երբ 1814 թվականին Դանիայի և Նորվեգիայի թագերի միությունը լուծարվել է, Քիլի հաշտության պայմանագրերով Նորվեգիայի նախկին գաղութները անցել են Դանիայի միապետի վերահսկողության տակ։ 1931 թվականի հուլիսին Նորվեգիան գրավել է այն ժամանակվա անմարդաբնակ արևելյան Գրենլանդիան որպես Էրիկ Շիկահերի երկիր՝ պնդելով, որ այն չեզոք տարածք է (terra nullius): Նորվեգիան և Դանիան համաձայնել են հարցը ներկայացնել 1933 թվականին Միջազգային արդարադատության մշտական դատարան, որը որոշում է կայացրել ընդդեմ Նորվեգիայի[54]:

Գրենլանդիայի կապը Դանիայի հետ խզվել է 1940 թվականի ապրիլի 9-ին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին, այն բանից հետո, երբ նացիստական Գերմանիան օկուպացրել է Դանիան։ 1941 թվականի ապրիլի 8-ին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները գրավել է Գրենլանդիան՝ պաշտպանելու այն Գերմանիայի հնարավոր ներխուժումից[55]։ Միացյալ Նահանգների կողմից Գրենլանդիայի օկուպացիան շարունակվել է մինչև 1945 թվականը։ Գրենլանդիան կարողացել ապրանքներ գնել Միացյալ Նահանգներից և Կանադայից՝ վաճառելով կրիոլիթ Իվիտուուտ հանքավայրից: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Միացյալ Նահանգների զինված ուժերը օգտագործել են Բլուի (Bluie) անվանումը, որպես Գրենլանդիայի ծածկագիր, որտեղ անունները կազմվել են «Բլուի + (արևելք կամ արևմուտք) + (հաջորդական թվանշան)» տարբերակով[56]։ Հիմնական ավիաբազաներն եղել «Բլուի արևմուտք-1»-ը (Bluie West-1) Նարսարսուաքում և «Բլուի արևմուտք-8»-ը (Bluie West-8) Կանգերլուսուաքում, որոնք երկուսն էլ դեռ օգտագործվում են որպես Գրենլանդիայի հիմնական միջազգային օդանավակայաններ:

 
Գոդհաբ քաղաքը, մոտ 1878
 
Գրենլանդիայից տեսարաններ, մոտ 1863

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում փոխվել է Գրենլանդիայի կառավարման համակարգը՝ նահանգապետ Էսկե Բրունը կառավարել է կղզին 1925 թվականի օրենքով, որը թույլ է տվել նահանգապետերին վերահսկողություն վերցնել ծայրահեղ հանգամանքներումԼ Նահանգապետ Ակսել Սվանեն տեղափոխվել է ԱՄՆ՝ ղեկավարելու Գրենլանդիայի մատակարարման հանձնաժողովը։ 1942 թվականին Դանիական «Սիրիուս դահուկավոր պարեկություն» ռազմածովային նավատորմի էլիտար ստորաբաժանումը հսկել է Գրենլանդիայի հյուսիսարևելյան ափերը ՝ օգտագործելով շնասահնակներ: Պարեկները հայտնաբերել են մի քանի գերմանական օդերևութաբանական կայաններ և ահազանգել ամերիկյան զորքերին, որոնք ոչնչացրել են օբյեկտները։ Երրորդ Ռայխի փլուզումից հետո Ալբերտ Շպեերը փորձել է փախչել փոքր ինքնաթիռով Գրենլանդիա, այնտեղ թաքնվելու համար, բայց մտափոխվել է և որոշել հանձնվել Միացյալ Նահանգների զինված ուժերին[57]:

Գրենլանդիան պաշտպանված և շատ մեկուսացված հասարակություն է եղել մինչև 1940 թվականը: Դանիայի կառավարությունը պահպանել է Գրենլանդիայի առևտրի խիստ մենաշնորհը, որը թույլ է տվել ոչ ավելի, քան բրիտանական կետորսների հետ մանր առևտուրը: Պատերազմի ժամանակ Գրենլանդիան զարգացրել է ինքնապահովման զգացում ինքնակառավարման և արտաքին աշխարհի հետ անկախ հաղորդակցության միջոցով: Չնայած այս փոփոխությանը, 1946 թվականին հանձնաժողովը, որը ներառել է Գրենլանդիայի բարձրագույն խորհուրդը,, խորհուրդ է տվել համբերատար լինել և համակարգում արմատական բարեփոխում չանել: Երկու տարի անց սկսվել է իշխանափոխության առաջին քայլը, երբ ստեղծվել է մեծ հանձնաժողով։ Վերջնական զեկույցը (G-50) ներկայացվել է 1950 թվականին, որտեղ առաջարկվել է ժամանակակից բարեկեցիկ պետության ներդրումը՝ որպես մոդել և հովանավոր ընտրելով Դանիան: 1953 թվականին Գրենլանդիան դարձել է Դանիայի Թագավորության հավասար մաս։ Ինքնակառավարումը շնորհվել է 1979 թվականին։

Մատենագրություն

խմբագրել

Աղբյուրներ

խմբագրել
  • Bardarson, I. (ed. Jónsson, F.) "Det gamle Grønlands beskrivelse af Ivar Bárðarson (Ivar Bårdssön)", (Copenhagen, 1930).
  • CIA World Factbook, 2000.
  • Conkling, P. W. et al. 2011. The Fate of Greenland: Lessons from Abrupt Climate Change, co-authored with Richard Alley, Wallace Broecker and George Denton, with photographs by Gary Comer, MIT Press, Cambridge, Massachusetts.
  • Lund, S. (1959). «The Marine Algae of East Greenland. 1. Taxonomical Part». Meddr Gronland. 156 (1): 1–245.
  • Lund, S. (1959). «The Marine Algae of East Greenland. 11. Geographic Distribution». Meddr Gronland. 156: 1–70.* Konrad Steffen|Steffen, Konrad, N. Cullen, and R. Huff (2005): «Կլիմայի փոփոխականությունը և միտումները Գրենլանդիայի սառցե շերտի արևմտյան լանջի երկայնքով 1991–2004 թվականներին», «Ամերիկյան օդերևութաբանական ընկերության 85-րդ տարեկան ժողովի նյութեր» (Սան Դիեգո, Կալիֆորնիա):Sowa, F. (2013). «Indigenous Peoples and the Institutionalization of the Convention on Biological Diversity in Greenland». Arctic Anthropology. 50 (1): 72–88. doi:10.3368/aa.50.1.72. S2CID 143294645.
  • Sowa, F. 2013. Relations of Power & Domination in a World Polity: The Politics of Indigeneity & National Identity in Greenland. In: Heininen, L. Arctic Yearbook 2013. The Arctic of regions vs. the globalized Arctic. Akureyri: Northern Research Forum, pp. 184–198. www.arcticyearbook.com/ay2013.Արխիվացված 19 Փետրվար 2015 Wayback Machine
  • Sowa, F. 2014. Greenland. in: Hund, A. Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth's Polar Regions. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, pp. 312–316.

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Self-rule introduced in Greenland». BBC News. 2009 թ․ հունիսի 21. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 4-ին. (անգլ.)
  2. ↑ "Greenland In Figures"
  3. ↑ «United Nations Island Directory». Islands.unep.ch. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 6–ին-ին. (անգլ.)
  4. ↑ «Greenland: The world's largest island». Denmark.dk. Արխիվացված օրիգինալից 20 December 2023-ին. Վերցված է 14 January 2024-ին.
  5. ↑ Dallen J. Timothy (6 November 2020). Tourism in European Microstates and Dependencies: Geopolitics, Scale and Resource Limitations. CABI. էջեր 94–. ISBN 978-1-78924-310-9. OCLC 1162434605. Արխիվացված օրիգինալից 10 June 2024-ին. Վերցված է 18 September 2022-ին. «This ....This change in governance also resulted in Greenland becoming an autonomous 'constituent country' in the Danish realm...»Tourism in European Microstates and Dependencies: Geopolitics, Scale and Resource Limitations. CABI. pp. 94–. ISBN 978-1-78924-310-9. OCLC 1162434605. Archived from the original on 10 June 2024. Retrieved 18 September 2022. This ....This change in governance also resulted in Greenland becoming an autonomous 'constituent country' in the Danish realm...
  6. ↑ 6,0 6,1 «Greenland». The World Factbook. CIA. Արխիվացված օրիգինալից 9 January 2021-ին. Վերցված է 13 January 2021-ին.
  7. ↑ The Fate of Greenland's Vikings Արխիվացված 11 Հունվար 2011 Wayback Machine, by Dale Mackenzie Brown, Archaeological Institute of America, 28 February 2000
  8. ↑ «Saqqaq-kulturen kronologi». National Museum of Denmark. Արխիվացված է օրիգինալից 7 December 2013-ին. Վերցված է 2 August 2013-ին.
  9. ↑ Saillard J, Forster P, Lynnerup N, Bandelt HJ, Nørby S (2000). «mtDNA variation among Greenland Eskimos: the edge of the Beringian expansion». American Journal of Human Genetics. 67 (3): 718–26. doi:10.1086/303038. ISSN 0002-9297. PMC 1287530. PMID 10924403.
  10. ↑ 10,0 10,1 Wendel-Hansen, Jens Lei (August 23, 2019). «How Donald Trump's proposal to buy Greenland really went down in Denmark». The Conversation (անգլերեն). Վերցված է 2019-09-03-ին.
  11. ↑ Greenland in Figures 2012 (PDF). stat.gl. ISBN 978-87-986787-6-2. ISSN 1602-5709. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 13 November 2012-ին. Վերցված է 10 February 2013-ին.
  12. ↑ «Oversigt over sagsområder, der er overtaget af Grønlands hjemmestyre og Grønlands Selvstyre» (PDF) (դանիերեն). Prime Minister's Office (Denmark). Վերցված է 2025-01-29-ին.
  13. ↑ Mcghee, Robert (3 April 2015). «Thule Culture». Canadian Encyclopedia. Historica Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 20 November 2015-ին. Վերցված է 1 June 2015-ին.
  14. ↑ Harvard International Review, The Coldest Geopolitical Hotspot: Global Powers Vie for Arctic Dominance over Greenland, August 2024, 29th.
  15. ↑ Sanger, David E.; Friedman, Lisa (23 December 2024). «Trump's Wish to Control Greenland and Panama Canal: Not a Joke This Time». Վերցված է 26 December 2024-ին. «Instead, while naming a new ambassador to Denmark—which controls Greenland's foreign and defense affairs—Mr. Trump made clear on Sunday that his first-term offer to buy the landmass could, in the coming term, become a deal the Danes cannot refuse.»
  16. ↑ Մ.Իսկանդարյան, Մայրցամաքների և օվկիանոսների աշխարհագրություն, Երևան, 1996 թվական
  17. ↑ Eirik the Red's Saga. Gutenberg.org. 8 March 2006. Արխիվացված օրիգինալից 11 May 2011-ին. Վերցված է 6 September 2010-ին.
  18. ↑ "How Greenland got its name" Արխիվացված 19 Մարտ 2012 Wayback Machine.
  19. ↑ Grove, Jonathan (2009). «The place of Greenland in medieval Icelandic saga narrative». Journal of the North Atlantic. 2: 30–51. doi:10.3721/037.002.s206. S2CID 163032041. Արխիվացված է օրիգինալից 11 April 2012-ին.
  20. ↑ Evans, Andrew.
  21. ↑ Stern, p. 89
  22. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս».
  23. ↑ Grønnow, B. (1988). «Prehistory in permafrost: Investigations at the Saqqaq site, Qeqertasussuk, Disco Bay, West Greenland». Journal of Danish Archaeology. 7 (1): 24–39. doi:10.1080/0108464X.1988.10589995.
  24. ↑ Møbjerg, T. (1999). «New adaptive strategies in the Saqqaq culture of Greenland, c. 1600–1400 BC». World Archaeology. 30 (3): 452–65. doi:10.1080/00438243.1999.9980423. JSTOR 124963.
  25. ↑ «Migration to Greenland – the history of Greenland». Greenland.com. Արխիվացված օրիգինալից 5 September 2011-ին. Վերցված է 10 September 2011-ին.
  26. ↑ «The history of Greenland – From dog sled to snowmobile». Greenland.com. Արխիվացված է օրիգինալից 27 September 2011-ին. Վերցված է 10 September 2011-ին.
  27. ↑ Rasch, M.; Jensen, J. F. (1997). «Ancient Eskimo dwelling sites and Holocene relative sea-level changes in southern Disko Bugt, central West Greenland». Polar Research. 16 (2): 101–15. Bibcode:1997PolRe..16..101R. doi:10.3402/polar.v16i2.6629.
  28. ↑ Ramsden, P.; Tuck, J. A. (2001). «A Comment on the Pre-Dorset/Dorset Transition in the Eastern Arctic». Anthropological Papers of the University of Alaska. New Series. 1: 7–11. Արխիվացված օրիգինալից 2022-04-08-ին.
  29. ↑ Grønnow, B. (1986). «Recent archaeological investigations of West Greenland caribou hunting». Arctic Anthropology. 23 (1/2): 57–80. JSTOR 40316103.
  30. ↑ Rowley, G. (1940). «The Dorset culture of the eastern Arctic». American Anthropologist. 42 (3): 490–99. doi:10.1525/aa.1940.42.3.02a00080.
  31. ↑ Gulløv, H. C.; Appelt, M. (2001). «Social bonding and shamanism among Late Dorset groups in High Arctic Greenland». The archaeology of shamanism. Routledge. էջ 146. ISBN 0-415-25255-5.
  32. ↑ Gulløv, H. C. (1996). In search of the Dorset culture in the Thule culture. The Paleoo Cultures of Greenland. Copenhagen: Danish Polar Center (Publication No. 1). էջեր 201–14.
  33. ↑ The Fate of Greenland's Vikings Արխիվացված 11 Հունվար 2011 Wayback Machine, by Dale Mackenzie Brown, Archaeological Institute of America, 28 February 2000
  34. ↑ Kudeba, N. (19 April 2014).
  35. ↑ «Viking Settlers in Greenland». Encyclopedia.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 10 June 2024-ին. Վերցված է 2023-12-18-ին.
  36. ↑ Boraas, Tracey (2002). Sweden. Capstone Press. էջ 24. ISBN 0-7368-0939-2.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Diamond, Jared (2006). Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. Harmondsworth [Eng.]: Penguin. ISBN 978-0-14-303655-5.
  38. ↑ Grove, Jonathan (2009). «The place of Greenland in medieval Icelandic saga narrative». Journal of the North Atlantic. 2: 30–51. doi:10.3721/037.002.s206. S2CID 163032041. Արխիվացված է օրիգինալից 11 April 2012-ին.
  39. ↑ Behringer, Wolfgang (9 September 2009). Kulturgeschichte des Klimas: Von der Eiszeit zur globalen Erwärmung (գերմաներեն). Munich: Dt. Taschenbuch-Verlag. ISBN 978-3-406-52866-8. Արխիվացված օրիգինալից 24 June 2023-ին. Վերցված է 18 September 2022-ին.
  40. ↑ Alley, R.; Mayewski, P.; Peel, D.; Stauffer, B. (1996). «Twin ice cores from Greenland reveal history of climate change, more». Eos, Transactions American Geophysical Union. 77 (22): 209–10. Bibcode:1996EOSTr..77R.209A. doi:10.1029/96EO00142. Արխիվացված օրիգինալից 14 April 2018-ին. Վերցված է 16 August 2019-ին.
  41. ↑ Arnold C. (June 2010) "Cold Did In the Norse", Earth Magazine.
  42. ↑ "Why societies collapse Արխիվացված 2 Օգոստոս 2012 Wayback Machine".
  43. ↑ Patterson, W. P.; Dietrich, K. A.; Holmden, C.; Andrews, J. T. (23 March 2010). «Two millennia of North Atlantic seasonality and implications for Norse colonies». Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (12): 5306–5310. Bibcode:2010PNAS..107.5306P. doi:10.1073/pnas.0902522107. PMC 2851789. PMID 20212157.
  44. ↑ Bishop, Rosie R., et al. "A charcoal-rich horizon at Ø69, Greenland: evidence for vegetation burning during the Norse landnám?." Journal of Archaeological Science 40.11 (2013): 3890–902
  45. ↑ 45,0 45,1 Leone, Mark P.; Knauf, Jocelyn E. (2015). Historical Archaeologies of Capitalism. Springer. էջ 211. ISBN 978-3-319-12760-6.
  46. ↑ Folger, Tim. «Why Did Greenland's Vikings Vanish?». Արխիվացված օրիգինալից 17 March 2017-ին. Վերցված է 13 March 2017-ին.
  47. ↑ Ingstad, Helge; Stine Ingstad, Anne (2000). The Viking Discovery of America: The Excavation of a Norse Settlement in L'Anse Aux Meadows, Newfoundland. Breakwater Books. էջեր 28–. ISBN 1-55081-158-4.
  48. ↑ Trigger, Bruce G.; Washburn, Wilcomb E.; Adams, Richard E. W. (1996). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. Cambridge University Press. էջ 331. ISBN 0-521-57393-9.
  49. ↑ The Fate of Greenland's Vikings Արխիվացված 11 Հունվար 2011 Wayback Machine, by Dale Mackenzie Brown, Archaeological Institute of America, 28 February 2000
  50. ↑ Stefansson, Vilhjalmur (1938). Unsolved Mysteries of the Arctic (անգլերեն). The Macmillan Company. էջեր 1–36. ISBN 9781878100955.
  51. ↑ "Inuit were not the first people to settle in the Arctic", CBC News (Canada), 28 August 2014
  52. ↑ OpenLibrary.org. «The Norse Atlantic saga by Gwyn Jones | Open Library». Open Library. Վերցված է 2025-02-11-ին.
  53. ↑ Nebenzahl, Kenneth.
  54. ↑ Legal Status of Eastern Greenland Արխիվացված 11 Մայիս 2011 Wayback Machine, PCIJ Series A/B No. 53 (1933)
  55. ↑ America First Committee (1990) [8 July 1941]. Doenecke, Justus D. (ed.). In Danger Undaunted: The Anti-Interventionist Movement of 1940–1941. Hoover Institution Press. ISBN 0-8179-8841-6. Արխիվացված օրիգինալից 30 June 2023-ին. Վերցված է 18 September 2022-ին.
  56. ↑ Morison, Samuel Eliot (1975). History of United States Naval Operations in World War II, Volume 1: The Battle of the Atlantic September 1939 – May 1943. Boston: Little, Brown and Company. էջ 62.
  57. ↑ Speer, Albert.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գրենլանդիա» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գրենլանդիա&oldid=10225531» էջից