Մանազկերտի ճակատամարտ
Մանազկերտի ճակատամարտ, վճռական ընդհարում սելջուկ-թուրքերի և բյուզանդական զորքերի միջև, Մանազկերտի մոտ, 1071 թվականի օգոստոսի 26-ին։ Բյուզանդիան, XI դարում աստիճանաբար կայսրությանը միավորելով հայկական պետական միավորումները՝ տարածվեց արևելք։ Բագրատունյաց Հայաստանի մասնատման ընթացքում թուլացած հայկական ռազմական ուժերը բավարար չգտնվեցին սելջուկ-թուրքական հորդաների ներխուժումները Հայաստանի և Բյուզանդիայի սահմանամերձ երկրամասեր կանգնեցնելու համար։ 1070 թվականին սելջուկները գրավում են Մանազկերտը։ 1071-ի գարնանը Բյուզանդիայի կայսր Ռոմանոս IV անձամբ դուրս է գալիս արշավանքի ու 1071 թ. օգոստոսի 16-ին հետ գրավում Մանազկերտը։ Օգոստոսի 18-ին սելջուկ-թուրքական բանակի առաջապահը փորձում է հարձակվել բյուզանդական զորքի վրա, սակայն հայազգի զորավար Վասիլակի ջոկատների կողմից կասեցվում է գրոհը։ Վասիլակը գերվում է, իսկ նրա բանակը լուրջ կորուստներ է կրում։ Հաջորդ օրը Ռոմանոս կայսրը ինքն է շարժում զորքերը սելջուկների վրա։ Ճակատամարտի թեժ պահին բյուզանդական բանակի կազմում եղած վարձկան ուժերն ու պեչենեգներն անցնում են իրենց ցեղակից թուրքերի կողմը՝ դժվարին կացության մեջ գցելով բյուզանդական զորամիավորումներին։ Ստեղծված դրությունը ստիպում է Ռումանոս IV ճամբար վերադարձի հրաման արձակել, որը կայսեր մահվան մասին կեղծ լուրերի տարածման առիթ է դառնում՝ խուճապ առաջացնելով զինվորների մոտ։ Նրանց մեծ մասը դիմում է փախուստի։ Բյուզանդական բանակի կազմում գտնվող հայկական զորամասերի մասին Միքայել Ասորին գրում է. «Հայկական զորքերը, որոնց հույները ցանկանում էին ստիպել իրենց հավատքը, առաջինը փախան մարտի դաշտից՝ թիկունքը շուռ տալով կռվողներին»[2]։ Ամենայն հավանականությամբ սա չափազանցություն է, քանի որ այդ մասին չեն հիշատակում մյուս աղբյուրները, իսկ Միքայել Ասորին հայտնի է իր ընգծված հակաբյուզանդական կողմնորոշմամբ, որն էլ փորձում է տարածել նաև հայերի վրա։ Բացի այդ, նա իր պատմությունը շարադրել է դեպքերից ավելի քան 100 տարի անց և քաջատեղյակ չէ իրադարձությունների մանրամասներին։ Դրա փոխարեն Արիստակես Լաստիվերցին հաղորդում է, որ կայսրը սխալ տեղեկություններ էր ստացել հայերի մասին և ցասումով լցվել նրանց նկատմամբ, և չնայած հայերից ոմանք թշնամաբար էին վերաբերվում Ռոմանոսին ու բաժանվեցին նրանից, սակայն մարտնչեցին և զոհվեցին քաջաբար[3]։
 | |
|---|---|
 | |
| Թվական | 1071 օգոստոսի 26 |
| Մասն է | Բյուզանդա-սելջուկյան պատերազմներ |
| Վայր | Մանազկերտ, Բյուզանդական Հայաստան (Մեծ Հայք) |
| Արդյունք | Բյուզանդացիների ջախջախիչ պարտություն |
| Հակառակորդներ | |
 Բյուզանդական կայսրություն
|  Սելջուկյան սուլթանություն
|
| Հրամանատարներ | |
| Ռոմանոս IV, Նիկիփոր Վրիեննես, Ռուսսել դե Բույյոլ, հայազգի Վասիլակ, Թեոսդորոս Ալյատես, Անդրոնիկաս Դուկաս | Ալփ Արսլան, Սուլեյման իբն Քութուլմիշ |
| Կողմերի ուժեր | |
| 40.000-70.000 | 30.000-40.000 |
| Ռազմական կորուստներ | |
| մոտ 25.000-30.000 | մոտ 20,000 |
Համադրելով այս տեղեկությունները՝ կարելի կարծել, որ հայերի մի մասը հնարավոր է տարբեր պատճառներով լքել է ճակատամարտի դաշտը, բայց նրանց մեծ մասը կռվել է մինչև վերջ և նահանջել միայն ընդհանուր ուժերի հետ։ Ընդ որում փախուստի դիմած հայերի թիվը անհամեմատ փոքր է եղել ու որևէ կերպ չի ազդել բյուզանդական բանակի պարտության վրա։
Ինչ վերաբերվում է Ռոմանոս IV, ապա Բյուզանդիայի կայսրը մարտի դաշտում ցուցադրում է արիություն, սուրը չի գցում այնքան ժամանակ, մինչև վիրավորվում է ու ուժասպառ ընկնում սելջուկների ձեռքը։ Սա առաջին և միակ դեպքն էր, որ Բյուզանդիայի կայսր գերեվարվել է սելջուկների կողմից։ Ճակատամարտն ավարտվում է սելջուկների հաղթանակով։ Կայսեր և սելջուկյան սուլթանի միջև կնքվել է հաշտություն, որով կայսրությունը սելջուկներին է զիջել Մանազկերտը, պարտավորել է վճարել տարեկան հարկ։ Ռոմանոս կայսրն ազատ է արձակվել ճակատամարտից մեկ շաբաթ անց։
Շատ պատմաբաններ Մանազկերտի ճակատամարտը մատնանշում են որպես Անատոլիայում և Հայկական լեռնաշխարհում բյուզանդական գերիշխանության վերջնակետը և Անատոլիայի թյուրքացման սկզբնակետը։ Ժամանակակից պատմաբանների կարծիքով՝ Մանազկերտի ճակատամարտում բյուզանդացիների կորուստներն այնքան անդառնալի չէին, որքան ենթադրում էին ավելի վաղ շրջանի պատմաբաններ։ Սակայն ճակատամարտին հաջորդող իրադարձությունները՝ ներքին ինտրիգներ և քաղաքացիական պատերազմ, իրոք քայքայիչ էին կայսրության համար, և բավական հնարավորություններ ստեղծեցին սելջուկ-թուրքերի համար առավել ևս ընդարձակվելու դեպի արևմուտք։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Պեչենենգներն ու կումաններն անցան սելջուկների կողմը
- ↑ http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext1.htm
- ↑ http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Aristakes/frametext3.htm. Կայսեր բարկությունը պետք է կապել նրա հետ, որ բյուզանդացիներին դավաճանած պեչենեգներն ու կումարիները հայտնվել էին հայազգի Թոռնիկ Կոտերղիի ստորաբաժանման մեջ, բայց հայերի մասին կոնկրետ տեղեկություն նա չի հայտնում։ (Հովհաննես Սկիլիցես, Համառոտություն պատմությանց, Երևան, 1979, էջ 239)։ Մասամբ դա կարելի է վերծանել Միքայել Ատտալիտեսի գրառումներից, որի համաձայն մարտի դաշտից առաջին հերթին փախչել են Կապադովկիական զորքերը (http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Attaliat/text2.phtml?id=7916): Խնդրո առարկա շրջանում այդ երկրամասի բնակչության նշանակալի հատվածը հայեր էին ու ակտիվ մասնակցություն ունեին կայսերական բանակների կազմավորման գործընթացում, սակայն այստեղ նույնպես հայեր որպես այդպիսին չեն հիշատակվում։
Գրականություն խմբագրել
- Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Ե., 1972:
- Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1973:
- Հովհաննես Սկիլիցես, Ե., 1979 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 10, Բյուգանդական աղբյուրներ 3)։
- Բոռնազյան Ս. Վ., Հայաստանը և սելջուկները XI-XII դդ., Ե., 1980:
- История Византии, т. 2, М., 1967:
- Сahen С., La Campagne Mantzikert, d’apres les sources musulmanes, «Byzantion», t. IX, fasc. 2, 1934;
- Streater J., The Battle of Mantzikert, «History Today», vol. 17, № 4, 1967
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 211)։ 
|