Շվեդիա
Շվեդիա (շվեդերեն՝ Sverige), պաշտոնապես Շվեդիայի Թագավորություն (շվեդերեն՝ Konungariket Sverige), Սկանդինավյան երկիր Եվրոպայի հյուսիսում։ Այն սահմանակցում է Նորվեգիային արևմուտքից ու հյուսիսից և Ֆինլանդիային արևելքից։ Այն կապված է Դանիային հարավ-արևմուտքից Էրեսունդի կամրջով:447 435 կմ² տարածքով Շվեդիան Եվրոպական միության մեջ տարածքով երրորդ խոշոր երկիրն է։ Շվեդիայի բնակչությունը մոտ 10 միլիոն է, որոնցից 2,3 միլիոնը ունի օտար արմատներ[3]։ Շվեդիայում բնակչության խտությունը ցածր է, 22 մարդ/կմ քառակուսի։ Բնակչության մեծ մասն ապրում է երկրի հարավային մասում։ Բնակչության մոտ 85 %-ը ապրում է քաղաքային տարածքներում[4]։
Գերմանական ցեղերը բնակություն են հաստատել Շվեդիայում անտիկ դարաշրջանից, պատմության մեջ հայտնի որպես Գյոտեր/Götar և Շվեդեր/Svear և ծովափնյա ժողովուրդները կոչվել են Նորսմեններ։ Հարավային Շվեդիայում հիմնականում զարգանում է գյուղատնտեսությունը, մինչդեռ հյուսիսը պատված է սաղարթախիտ անտառներով։ Շվեդիան Ֆեննոսկանդիա աշխարհագրական տարածաշրջանի մասն է։ Շվեդիայի կլիման հիմնականում մեղմ է իր հյուսիսային դիրքին ոչ բնորոշ, իսկ ամառները հիմնականում լինում են տաք։ Ներկայումս Շվեդիան սահմանադրական միապետություն է իր ժողովրդավարական խորհրդարանական համակարգով, որտեղ միապետը պետության ղեկավարն է ինչպես հարևան Նորվեգիայում։ Մայրաքաղաքը Ստոկհոլմն է, որը նաև ամենաշատ բնակչություն ունեցող քաղաքն է երկրում։ Օրենսդրական իշխանությունը պատկանում է 349 անդամ ունեցող Ռիկսդագին։ Գործադիր իշխանությունը պատկանում է կառավարությանը, որը գլխավորում է վարչապետը։ Շվեդիան ունիտար պետություն է, որը բաժանվում է 21 կոմսությունների և 290 մունիցիպալիտետների։
Ընդհանուր տեղեկություններԽմբագրել
Շվեդիային են պատկանում Գոթլանդ, Էլանդ և մի շարք փոքր կղզիներ։ Ափերը ողողում են Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերը։ Երկրի մակերևույթը հիմնականում հարթավայրային է։ Առավել բարձր է հյուսիսարևմտյան՝ Նորվեգիային սահմանակից մասը, որտեղ տարածվում են Սկանդինավյան լեռները (բարձրությունը՝ մինչև 2123 մ, Կեբնեկասե լեռ)։ Խիստ մասնատված ափերին շատ են մանր կղզիները՝ շխերները։ Տարածքում են Նորլանդ սարահարթը և Միջինշվեդական դաշտավայրը։ Կլիման հյուսիսում ցամաքային է, ձմեռները խիստ են (Բոտնիկական ծոցը 4 ամիս սառչում է), հարավում՝ մեղմ և խոնավ։ Հարուստ է ջրաէներգետիկ պաշարներով։ Գետերը կարճ են ու ջրառատ։ Ինդալսէլվեն, Օնգերմանէլվեն գետերից յուրաքանչյուրի վրա գործում են 10-ից ավելի ջրէկներ։ Հարավային հարթավայրերում շատ են լճերն (Վենեռն, Վեթեռն, Էլմարեն, Մելարեն) ու ճահիճները։ Տարածքի 54 %-ը ծածկված է սոճու և եղևնու անտառներով։ Կենդանիներից կան որմզդեղն, գորշ արջ, գայլ, աղվես, բևեռաղվես, կզաքիս, լուսան և այլն։ Շատ են ջրլող թռչունները, բազմատեսակ ձկները։ Կան բազմաթիվ արգելոցներ։
ՊատմությունԽմբագրել
Հին շրջանԽմբագրել
Շվեդիայի տարածքում մարդու բնակության հետքերը մ․ թ․ ա․ 9-8-րդ հազարամյակներից են։ Մոտ II հազարամյակում եվրոպական մայրցամաքից Շվեդիա են ներխուժել անասնապահ ցեղեր, որոնք ենթարկել են բնիկներին։ Մ․ թ․ առաջին դարերում Շվեդիայում բնակվել են հյուսիսային գերմանական ցեղեր՝ սվիոններ, գաուաներ և այլն։ Մ․ թ․ 7-6-րդ դարերում տեղի է ունեցել շվեդ, ցեղերի միավորում, անցում նախնադարյան համայնականից՝ դասակարգային հասարակարգի։ Շվեդիացի վիկինգները առեարի և թալանի նպատակով ասպատակել են հարևան երկրները։ 11-րդ դարի սկզբին Շվեդիայում տարածվել է քրիստոնեությունը, երկիրը միավորվել է միասնական թագավորության մեջ։ Մինչև 14-րդ դարը ֆեոդալական հարաբերությունները զարգացել են դանդաղ, պահպանվում էին տոհմացեղային մնացուկները։ 12-րդ դարի կեսից շվեդ, ֆեոդալները խաչակրաց արշավանքներ են ձեռնարկել դեպի արևելք՝ Ֆինլանդիա, Մերձբալթիկա, Ռուսիայի հյուսիս-արևմուտք, որտեղ շվեդները պարտվել են Ալեքսանդր Նևսկուց։ 1389 թվական-ին ֆեոդալական երկպառակություններից թուլացած Շվեդիան Դանիայի հետ կնքել է ունիա, որին 1397 թվական-ին միացել է նաև Նորվեգիան։ Այդ միությամբ Շվեդիայում ուժեղացել է հարկային լուծը, Շվեդիայի ենթարկվածությունը Դանիային։ 1434 թվական-ին Շվեդիայում բռնկել է գյուղացիական պատերազմ, որը շուտով վերաճել է հակադանիական պայքարի և ունիայի խզման։ Դանիական տիրապետությանը վերջ է տվել 1521 թվական-ին Դուստավ էրիկսոնի գլխավորած ժողովրդական ապստամբությունը։ 1527-1539 թվականներին Շվեդիայում անց է կացվել Ռեֆորմացիա, որն ուժեղացրել է թագավորական իշխանությունը։ 16-րդ դարի վերջից, և հատկապես 17-րդ դարում, շվեդական ֆեոդալական պետությունը բազմաթիվ պատերազմներ է մղել Բալթիկային տիրելու համար, որի հետևանքով Շվեդիան զավթել է Արևելյան Մերձբալթիկան, Պոմերանիաև ու այլն, և դարձել Եվրոպայի հզոր պետություններից մեկը։ Շվեդիայի արտաքին քաղաքական հաջողությունները ամրապնդել են թագավորական իշխանությունը երկրի ներսում։ Թագավորները անց են կացրել հողերի ռեդուկցիա, որը առաջընթաց քայլ էր երկրի բուրժուականացման ճանապարհին։ Շվեդիայում հաստատվեց բացարձակ միապետություն, որի հիմնական հենարանն էին միջին ազնվականությունը, սպայությունը և առևտրամանուֆակտուրային բուրժուազիան։ 1700-1721 թվականների Հյուսիսային պատերազմում Շվեդիան ժամանակավոր հաջողության հասավ, սակայն խոշոր պարտություն կրեց Ռուսաստանում և կորցրեց իր տիրույթները Արևելյան Մերձբալթիկայում և Հարավ-Արեմտյան Կարելիայում։ Կառլ XV-ի մահով (1781) ավարտվեց շվեդիայի բացարձակապետության շրջանը։ Շվեդիայի փորձերը ռևանշ վերցնելու Ռուսաստանից, ավարտվեցին շվեդական զորքերի նոր պարտությամբ։
Միջին դարերԽմբագրել
1805-1810 թվականների և 1813-1814 թվականների պատերազմներին Շվեդիան մասնակցեց հակաֆրանսիական կոալիցիայի կազմում։ Դանիայի հետ կնքված Քիլլի պայմանագրով (1814) Շվեդիան ստացավ Նորվեգիան։ Անընդմեջ պատերազմները հանգեցրին Շվեդիայի տնտեսական քայքայման։ Բայց արդեն 19-րդ դարի 50-60-ական թվականներին Շվեդիայում սկսեց արագորեն զարգանալ արդյունաբերական կապիտալիզմը։ Կապիտալիստական հարաբերությունները մեծ չափով զարգացան նաև գյուղատնտեսության մեջ։ Քաղաքական ակտիվ ուժ դարձավ արդյունաբերական բուրժուազիան։ 19-րդ դարի 70-ական թվականների բանվորական շարժումը ընդունեց կազմակերպված ձևեր, առաջացան արհմիություններ։ Օսկար II-ի օրոք (1872-1907) Շվեդիան դարձավ ավանդական չեզոքության երկիր, բայց որոշակի գերմանական կողմնորոշմամբ, որը պահպանվեց նաև առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) ժամանակ։ 1918-1920 թվականներին երկրում ծավալվեց հուժկու գործադուլային շարժում, կառավարությունը ստիպված էր անցկացնել ընտրական բարեփոխումներ, ընդունել օրենք 8-ժամյա աշխատանքային օրվա մասին։ 1920-ական թվականներին ավարտվեց շվեդական կապիտալիզմի անցումը մոնոպոլիստական փուլին։ Շվեդիան դարձավ կապիտալի խոշոր արտահանող։ 1920-1922 թվականներին Շվեդիայի կառավարությունը հիմնականում ղեկավարում էին լիբերալները։ 1930-ական թվականների սկզբի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ցնցեց նաև Շվեդիան, անկում ապրեց արդյունաբերական արտադրությունը, աճեց գործազրկությունը, ծավալվեց գործադուլային շարժումը։
Երկրորդ աշխարհամարտ և հետպատերազմյան շրջանԽմբագրել
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) ժամանակ Շվեդիան չեզոքություն հայտարարեց, բայց հաճախ էր այն խախտում հօգուտ Գերմանիայի և Ֆինլանդիայի։ 1946 թվականին Շվեդիան ընդունվեց ՄԱԿ, 1948-1952 թվականներին մասնակցեց։ 1967-1968 թվականներին միջոցներ ձեռնարկվեցին տնտեսության մեջ պետական կարգավորման դերը ուժեղացնելու ուղղությամբ, բայց շարունակվում էր պահպանվել գործազրկության բարձր մակարդակը, ավելանալ գործադուլների թիվը։ 1974-1976 թվականներին ռիկսդագը օրենքներ ընդունեց միջին և ցածր եկամուտ ունեցողների պետական հարկերը, ի հաշիվ ձեռնարկատերերից գանձվող հարկերի, նվազեցնելու մասին։ 1970-ական թվականների 2-րդ կեսի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը հարվածեց նաև Շվեդիայի տնտեսությանը, դանդաղեց արդյունաբերական զարգացումը, ավելացավ գործազրկությունը։ Շվեդիան կապիտալիստական երկրներից առաջինը ճանաչեց ՎԴՀ-ին, տնտեսական օգնություն ցույց տվեց նրան, դատապարտեց Իսրայելի ագրեսիան արաբական երկրների դեմ, ճանաչեց Օդեր-Նայսե սահմանագիծը, 1975 թվականին ստորագրեց Հելսինկիի եզրափակիչ ակտը։
Պետական կարգԽմբագրել
Շվեդիան սահմանադրական միապետություն է։ Գործող սահմանադրությունն ուժի մեջ է 1975 թվականից։ Պետության գլուխը թագավորն է, որն իրականացնում է ներկայացուցչական ֆունկցիաներ։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 18 տարին լրացրած բոլոր քաղաքացիները։ Օրենսդիր բարձրագույն մարմինը ռիկսդագն է (միապալատ խորհրդարան), որն ընդունում է օրենքներ, պետության բյուջեն, ընտրում վարչապետին, հաստատում կառավարության կազմը, ընտրում օմբուդսմեններին և այլն։ Լեներում կենտրոնական իշխանությունը ներկայացնում է նահանգապետը, որը գլխավորում է հատուկ վարչական բյուրոն, վերահսկում տեղական ինքնավարության մարմինները՝ լանդստինգները լեներում, լիազորների ժողովները՝ քաղաքներում և գյուղական կոմունաներում։ Դատական համակարգը կազմում են գերագույն դատարանը, ապելյացիոն դատարանները, քաղաքային և օկրուգային դատարանները։ Կան հատուկ դատարաններ՝ գույքի բաժանման, հողային գործերի, ոստիկանական և այլն։
ԱշխարհագրությունԽմբագրել
Շվեդիան գտնվում է Ֆենոսկանդինավիայում։ Գերակշռում են ոչ բարձր, ժայռոտ ափերը՝ մանր կղզիներով ու շխերներով, որոնք դժվարացնում են մերձափնյա նավագնացությունը։ Բոտնիկի ծոցի ափերը ցածրադիր են, գլխավորապես՝ ավազային։ Շվեդիայի հյուսիսային և արևմտյան շրջանները զբաղեցնում են Սկանդինավյան լեռները (բարձրությունը՝ մինչև 2123 մ, Կեբնեկայսե լեռ), որոնք լեռնաշղթաների, սարահարթերի և միջլեռնային գոգավորությունների զուգակցում են։ Սառցադաշտերը (ավելի քան 200) գրավում են մոտ 400 կմ2։ Երկրի հյուսիսում տարածված է խիստ մասնատված Նորլանդ սարահարթը (բարձրությունը՝ 200-800 մ)։ Ավելի հարավ գտնվում է Միջին-շվեդական դաշտավայրը՝ իրար հաջորդող թմբաշարերով և գոգավորություններով, որոնց զգալի մասն զբաղեցնում են լճերը։ Տարածված են ռելիեֆի սառցադաշտային ձևերը (օզեր, մորեններ և այլն)։ Երկրի հարավում Ամոլանդ բարձրությունն է, որը շառավղաձև հովիտներով կտրտված է առանձին բլրաշարերի և լեռնազանգվածների։
Երկրաբանական կառուցվածքԽմբագրել
Շվեդիան գտնվում է Արևելա-Եվրոպական պլատֆորմի Բալթիական վահանի սահմաններում և Շրջափակված է կալեդոնյան ծալքավորման կառուցվածքներով։ Ծածկված է քեմբր-սիլուրի մնացորդներով և առավելապես անթրոպոգենի սառցադաշտային նստվածքներով։
Օգտակար հանածոներԽմբագրել
Օգտակար հանածոներից կան երկաթ, պղինձ, կապար, ցինկ, վոլֆրամ, հազվագյուտ մետաղներ և ֆլյուորիտի ոչ խոշոր հանքավայրեր, հանքային աղբյուրներ։
ԿլիմաԽմբագրել
Կլիման բարեխառն է, խիստ զգացվում է գոլֆստրիմի ազդեցությունը։ Հյուսիսային շրջաններում կլիման ավելի խիստ է, միջին և հարավային շրջաններում՝ անցումային ծովայինից ցամաքայինի։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը հարավում 0—5 °C է, հյուսիսում՝ -6 °C-ից մինչև - 14 °C, հուլիսինը՝ համապատասխանաբար 15-17 և 10-11 °C։ Տարեկան տեղումները լեռներում 1500-1700 մմ են, հարթավայրերում՝ 700-800 մմ, հյուսիս-արևելքում՝ 300-600 մմ։ Հյուսիսային լեռներում ձնածածկույթի տևողությունը 6-7 ամիս է, հարավում՝ մինչև 1 ամիս, որոշ շրջաններում ձնածածկույթը բացակայում է։
Ներքին ջրերԽմբագրել
Գետերը կարճ են, ջրառատ, սնումը՝ ձնաանձրևային։ Մեծ գետերն են Էսթերդալելվենը, Տուռնելվենը, Կլարէլվենը, Օնգերմանէլվենը, Գյոթաէլվը։ Գետերն ունեն մեծ անկում, սահանքավոր են, առաջացնում են ջրվեժներ։ Առավելագույն հոսքը լինում է գարնանը և ամռանը։ Գետերի սառցակալման տևողությունը հարավում 3-4 շաբաթ է, հյուսիսում՝ 5-6 ամիս։ Հիդրոէներգիայի պաշարներով Շվեդիան Արևմտյան Եվրոպայում գրավում է 2-րդ տեղը (Նորվեգիայից հետո)։ Երկրի տարածքի 9 %-ը զբաղեցնում են լճերը։ Խոշոր լճերն են՝ Վենեռնը, Վեթեռնը, Էլմարենը, Մելարենը։
Հողեր, բուսականություն և կենդանական աշխարհԽմբագրել
Տարածքի 50 %-ը զբաղեցնում են անտառները։ Հյուսիսում, պոդզոլային հողերի վրա տարածված է տայգան, հարավում, ճմապոդզոլային հողերի վրա՝ խառն անտառները, Սկոնե թերակղգում, անտառային գորշ հողերի վրա՝ լայնատերև անտառները։ Տարածքի մոտ 14 %-ը զբաղեցնում են ճահիճները, 15 %-ը՝ տունդրային բուսականությունը։ Ծովափնյա շրջաններում և հարթավայրերում հանդիպում են մացառուտներ, մարգագետնային տեղամասեր։ Կենդանիներից կան որմզդեղն, գորշ արջ, գայլ, աղվես, լուսան, սկյուռ, նապաստակ, կզաքիս, ոզնի, բևեռաղվես, լեմինգ։ Շատ են ջրլող թռչունները։ Գետերն ու լճերը հարուստ են ձկներով։ Շվեդիայում կա 16 ազգային պարկ և 850 արգելոց։
ԲնակչությունԽմբագրել
96 %-ը շվեդներ են, բնակվում են նաև սաամներ, ֆիններ։ Պաշտոնական լեզուն շվեդերենն է, կրոնը՝ լյութերականությունը, տոմարը՝ գրիգորյանը։ Միջին խտությունը 1 կմ² տարածքի վրա 22 մարդ է ապրում (2015 թվականի տվյալների համաձայն), քաղաքային բնակչությունը՝ 86 %[5] (2015)։ Առավել խիտ են բնակեցված երկրի միջին և հարավային շրջանները։ Խոշոր քաղաքներն են Ստոկհոլմը, Գյոտեբորգը, Մալմյոն։
Բնակչության 1750-2021 թվականների վիճակագրություն | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
ՏնտեսությունԽմբագրել
Շվեդիան Հյուսիսային Եվրոպայի զարգացած կապիտալիստական ինդուստրիալ երկրներից է՝ ինտենսիվ գյուղատնտեսությամբ և արտաքին տնտեսական լայն կապերով։ Շվեդիայի տնտեսությունում առաջատար են մեքենաշինությունը, հատկապես նավա և ավտոմոբիլաշինությունը, ինքնաթիռաշինությունը, էլեկտրատեխնիկան և էլեկտրոնիկան, թեև Շվեդիան շարունակում է մնալ երկաթի հանքանյութի, որակյալ պողպատի, սղոցանյութերի, թաղանթանյութի-թղթի աշխարհի խոշորագույն արտադրողներից մեկը։ Տնտեսությունը բնութագրվում է արտադրության և կապիտալի բարձր աստիճանի կենտրոնացմամբ։ Արդյունաբերության և բանկերի վերահսկողությունը կենտրոնացած է շվեդական ֆինանսական օլիգարխիայի 20-25 ընտանիքների ձեռքում։ Պետական սեկտորին բաժին է ընկնում ազգային համախառն արդյունքի ավելի քան 15 %-ը և ներդրված կապիտալի մինչև 30-40 %-ը։
ԱրդյունաբերությունԽմբագրել
Արդյունաբերության ճյուղերից առանձնանում են մետաղաձուլությունը (բարձրորակ պողպատ, գունավոր մետաղներ) և մեքենաշինությունը (նավեր, ինքնաթիռներ, էլեկտրատեխնիկա, էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ)։ Երկրի ընդերքում հայտնաբերվել են բարձրորակ երկաթաքարի համաշխարհային նշանակության պաշարներ։ Կան նաև ցինկի, կապարի, պղնձի, վոլֆրամի հանքավայրեր։
ՄեքենաշինությունԽմբագրել
Ավտոմեքենաշինության մեջ հայտնի է «Վոլվո» վերազգային մենատիրությունը՝ համանուն ավտոմեքենաների արտադրությամբ։
Փայտամշակման արդյունաբերությունԽմբագրել
Զարգացած է փայտամշակման արդյունաբերությունը, արտադրվում է կահույք, թուղթ և այլն։
ԳյուղատնտեսությունԽմբագրել
Գյուղատնտեսությունն ապահովում է Շվեդիայի մթերքների պահանջի 80 %-ը, այդ թվում՝ կաթի, մսի, սննդամթերքի, հացահատիկի պահանջը ամբողջությամբ։ Զարգացած է նաև ձկնորսությունը։
ԱռողջապահությունԽմբագրել
2014 թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 12[15], մահացությունը՝ 9,4[15]։ Մահացության հիմնական պատճառները սիրտ-անոթային համակարգի, թոքերի հիվանդություններն են և չարորակ նորագոյացությունները։ Տարածված են գրիպը, մանկական վարակիչ հիվանդությունները, վարակիչ դեղնախտը և վեներական հիվանդությունները։ Առողջապահության ծառայությունը գտնվում է Սոցիալական գործերի նախարարության և Առողջապահության ու սոցիալական ապահովագրության ազգային խորհրդի ենթակայության ներքո։
ԳիտությունԽմբագրել
Շվեդները մեծ ներդրում ունեն գիտությունների զարգացման բնագավառում։ Դրան մեծապես նպաստել է Ուփսալայում և Լունդում առաջին համալսարանների (համապատասխանաբար՝ 1477 և 1668 թվականներին) ու աստղադիտարանների (1650 և 1670 թվականներին) հիմնադրումը։ Համաշխարհային ճանաչում ունի բնախույզ Կառլ Լիննեյը, որը եղել է Շվեդական գիտությունների թագավորական ակադեմիայի առաջին նախագահը։ Քիմիկոս Շեելեն ստացել է քլորը, գլիցերինը, Լ. Նիլսոնը՝ սկանդիում քիմիական տարրը, Ա. Կրոնստեդտը՝ նիկելը, Գ. Պաշը՝ անվտանգ, այսպես կոչված, «շվեդական լուցկիները»։ Հանրահայտ է գյուտարար և արդյունաբերող Նոբելների ընտանիքը։ Ալֆրեդ Նոբելը (հայտնագործել է պայթուցիկ նյութեր դինամիտը և բալիստիտը) սահմանել է Նոբելյան մրցանակը, որը տրվում է ֆիզիկայի, քիմիայի, բժշկության, գրականության, 1968 թվականից՝ նաև տնտեսագիտության բնագավառների աշխատանքների և խաղաղության ամրապնդման գործում ունեցած ծանրակշիռ ավանդի համար։ Հանրահայտ են նաև աստղագետ-ֆիզիկոս Անդերս Ցելսիուսը, գրողներ Աստրիդ Լինդգրենը, Յուհան Ավգուստ Սթրինդբերգը, կինոռեժիսոր Ինգմար Բերգմանը, կինոդերասաններ Ինգրիդ Բերգմանը, Գրետա Գարբոն և ուրիշներ։
ԿրթությունԽմբագրել
Շվեդիայի տարածքում դպրոցները կազմավորվել են 13-րդ դարում։ 16-րդ դարում կար 20 եկեղեցական ու վանական և 10 քաղաքային դպրոց։ Լյութերական ռեֆորմը (16-րդ դար) նպաստեց գրագիտության տարածմանը։ Մինչև 19-րդ դարի կեսը դպրոցը ենթարկվում էր եկեղեցուն։ 1842 թվականին օրենք ընդունվեց պարտադիր ժողովրդական դպրոցների մասին, որոնք ստորին դասի երեխաներին տալիս էին տարրական պատրաստականություն։ 1936 թվականին օրենք է ընդունվել 7-ամյա, 1962 թվականին՝ 9-ամյա պարտադիր կրթության մասին։ Ժողովրդական կրթությունը ղեկավարում է կրթության նախարարությունը։ Կրթական համակարգի մեջ մտնում են մանկապարտեզները և խաղային դպրոցները (3-6 տարեկանների համար), 9-ամյա պարտադիր դպրոցներ, և միավորված գիմնազիաները 22 բաժանմունքով, որոնցից 5-ը՝ տեխնիկական, գիտական, հումանիտար, տնտեսական և հասարակագիտական (3-4 տարվա ուսուցմամբ), իրավունք են տալիս բուհ ընդունվելու, իսկ մյուսները (2-ամյա ուսուցմամբ) տալիս են պրոֆտեխնիկական պատրաստականություն։ Բարձրագույն կրթության համակարգում կա 35 բուհ (ուսման տևողությունը՝ 3-6 տարի)։ Խոշորներից են Ստոկհոլմի (հիմնադրվել է 1877 թվականին), Օլփսալայի (1477), Լունդի (1668), Գյոթեբորգի (1891), Ումեոյի (1963), Լինչյոպինգի (1970) համալսարանները, Թագավորական բարձրագույն տեխնիկական դպրոցը (1827, Ստոկհոլմ), Պոլիտեխնիկական (1829, Գյոտեբորգ), Կարոլինյան բժշկավիրաբուժական (1810, Ստոկհոլմ) և այլ ինստիտուտները։ Խոշորագույն գրադարաններն են․ Թագավորականը (Ստոկհոլմ, 1 մլն գիրք), Ուփսալայի (ավելի քան 2 մլն գիրք), Լունդի (ավելի քան 1,3 մլն գիրք), Գյոտեբորգի (1,25 մլն գիրք) համալսարանների, Ստոկհոլմի (ավելի քան 1,4 մլն գիրք), Գյոտեբորգի (ավելի քան 1 մլն գիրք) քաղաքային և այլ գրադարաններ։ Թանգարաններից են․ Ազգային ժամանակակից արվեստի, Ազգագրության, Ստոկհոլմ քաղաքի (Ստոկհոլմ), Ծովային (Գյոտեբորգ) և այլն։
ՄշակույթԽմբագրել
ԳրականությունԽմբագրել
Պահպանված հուշարձաններից ամենահինը ռունական վիմագիր արձանագրություններն են։ Ֆեոդալիզմի կազմավորման և քրիստոնեության տարածման շրջանում առաջացել է լատիներենով կրոն, գրականությունը։ 14-15-րդ դարերում տարածվել են բալլադ-երգերը։ 14-րդ դարի սկզբներին երևան են եկել պատմական ժամանակագրություններն ու ասպետական պոեզիան, 18-րդ դարում՝ դրամատուրգիան ու քնարերգությունը։ 18-րդ դարի սկզբներին կազմավորվել է Լուսավոր ականության գրականությունը։ 20-րդ դարի սկզբներին երևան եկան Մ․ Կոկի (1882-1940), Գ․ Հեդենվինդ-էրիկսոնի (1880-1967), Դ․ Անդերսոնի (1880-1920) բանվոր դասակարգի մասին պատմող առաջին նշանակալի ստեղծագործությունները։ Լ․ Նուրդստրյոմը (1882-1942), Գ․ Հելստրյոմը (1882-1953) և Էլին Վեգները (1882-1949) ստեղծեցին շվեդական հասարակության տարբեր խավեր ներկայացնող կենցաղային վեպեր։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ծնած շփոթության ու սարսափի տրամադրություններն են արտահայտված Պ․ Լագերկվիստի (1891-1974) «Սարսափ» (1916) էքսպրեսիոնիստական բանաստեղծությունների ժողովածույում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) նախօրեին և պատերազմի տարիներին ստեղծվեցին հակաֆաշիստական երկեր։ ժամանակակից մարդու բարոյական որոնումներն են պատկերված Լագերկվիստի աստվածաշնչային սյուժեներով վեպերի շարքում («Վարավվա», 1950 և այլն)։ Շվեդիայի գրողների միությունը, որ գոյություն ունի 1893 թվականից, պրոֆեսիոնալ կազմակերպություն է և կոչված է պաշտպանելու գրողների տնտեսական ու ստեղծագործական շահերը։
Ճարտարապետություն և կերպարվեստԽմբագրել
Բրոնզի դարին են վերաբերում Բոխուսլենում հայտնաբերված սխեմատիկ ժայռապատկերները, զարդապատ զենքերն ու կահկարասին, երկաթի դարին և մ․ թ․ 1-ին հազարամյակին՝ քարե ստելաները, մետաղի և փայտի վրա կատարված կենդանակերպ զարդանախշերը, մարդկանց և կենդանիների պատկերները, «վիկինգների շրջանին»՝ հիմնակմախքային կառույցները։ 11-12-րդ դարերում կառուցվել են ռոմանական ոճի քարե ծանրանիստ եկեղեցիներ, 13-15-րդ դարերում՝ գոթական տաճարներ, 16-րդ դարում՝ Վերածննդի ճարտարապետությանը բնորոշ գծերով դղյակներ։ Միջին դարերում աճել են փողոցների մանր ցանցով քաղաքներ, զարգացել է դեկորատիվ գեղանկարչությունը և քանդակագործությունը, գրքի մանրանկարչությունը։ 17-րդ դարում բարոկկոյի և կլասիցիզմի ոգով կառուցվել են քաղաքային պալատներ, պուրակներով քաղաքամերձ նստավայրեր։ Քաղաքային նոր շրջանները ստեղծվել են կանոնավոր հատակագծով։ 19-րդ դարի 1-ին կեսի կերպարվեստում անցում է կատարվել դեպի ռոմանտիզմը, աճել է հետաքրքրությունը երկրի անցյալի, բնության և մարդկանց նկատմամբ։ Զարգացել է նաև պատմական գունանկարչությունը։
ԵրաժշտությունԽմբագրել
Մինչև 19-րդ դար Շվեդիայի երաժշտությունը զարգացել է սկանդինավյան երաժշտական մշակույթների ընդհանուր հոսանքին համընթաց։ 20-րդ դարում այն ձեռք է բերել ազգային ինքնատիպության գծեր։ Հնագույն ժողովրդական նվագարաններից են՝ լուր, զանգակներ, ավելի ուշ գեղջկական անսամբլներում կիրառվել են նաև ջութակը, կլառնետը, ֆլեյտան, տավիղը։ Մինչև 13-րդ դար երաժշտական արվեստի ներկայացուցիչները եղել են սկաչդերը, մինչև 16-րդ դարի սկիզբը՝ շրջիկ երաժիշտները՝ «լեկարները»։ 14-15-րդ դարերում ստեղծվել են երգ-բալլադներ և քաղաքական հակաֆեոդալական երգեր, ռեֆորմացիայից հետո՝ ավետարանական սաղմոսներ։ Պրոֆեսիոնալ երաժշտության ձևավորման վրա ազդել է գրիգորյան խորալը, ռեֆորմացիայի ժամանակներից՝ բողոքական խորալը։ Աշխարհիկ երաժշտական կյանքի կենտրոնը թագավորական պալատն էր Ստոկհոլմում, ուր 1526 թվականից հանդես էր գալիս պալատական կապելլան։
ԲալետԽմբագրել
1638 թվականից Ստոկհոլմում ֆրանսիացի արտիստները կազմակերպել են բալետային ներկայացումներ։ Առաջին մշտական թատերախումբը ստեղծվել է շվեդական Թագավորական օպերային կից, որը բացվել է 1773 թվականից։ Առաջին շվեդ բալետմայստեր Ա․ Սելինդերը 1843 թվականին բեմադրել է Ֆ․ Տալյոնիի «Սիլֆիդա» բալետը։ Շվեդիայի բալետը նշանակալից վերելք է ապրել Մ․ Մ․ Ֆոկինի օրոք, որը 1913 թվականին բեմադրել է մի շարք բալետներ։ 1920-ական թվականներին ստեղծվել է «Շվեդական բալետ» թատերախումբը։ Շվեդ խորեոգրաֆները օգտագործել են նաև ազատ պարը։ 1967 թվականից բալետմայստեր Ի․ Կրամերը գլխավորում է իր ստեղծած «Կրամեր-բալետտեն» թատերախումբը, որի ներկայացումները նշանակալից չափով հիմնված են ժողովրդական բանահյուսության վրա։ Մշտական բալետային թատերախմբեր են գործում նաև Գյոտեբորգում և Մալմյոյում։
ԹատրոնԽմբագրել
15-16-րդ դարերում Շվեդիայում տարածվել են դպրոցական թատրոնները։ 16-րդ դարի վերջից թագավորական դղյակներում կազմակերպվել են ներկայացումներ։ Առաջին պալատական թատրոնը բացվել է 1649 թվականին Ստոկհոլմում։ Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը այնտեղ խաղացել են կոմեդիա դել արտեի, գերմանական և մի քանի ֆրանսիական թատերախմբեր։ Առաջին մշտական ազգային բեմը եղել է Ուփսալայի Ուսանողական թատրոնը (1682-1691)։ 1737 թվականին երիտասարդ ազնվականներից և չինովնիկներից կազմված սիրողական թատերախումբն անվանվել է «Թագավորական շվեդ. բեմեր»։ 1753 թվականին այդ թատրոնը իր տեղը զիջել է ֆրանսիական և իտալական թատերախմբերին։ Գյոտեբորգում (1779), Ստոկհոլմում (1778) Գուստավ III-ի օրոք ստեղծվել են առաջին հանրամատչելի շվեդական թատրոնները։ 19-րդ դարի 70-ական թվականներին, կապված հասարակական, տնտեսական և կուլտուրական վերելքի հետ, մասնավոր և պետական թատրոնների խաղացանկ է թափանցել «նոր դրաման»։
ԿինոԽմբագրել
Շվեդիայում վավերագրական առաջին նկարահանումները իրագործել է գերմանացի կինեմատոգրաֆիստ Մ․ Սկլադանովսկին։ 1897 թվականին շվեդ Ն․ Պետերսոնը ստեղծել է մի քանի վավերագրական և խաղարկային ֆիլմեր։ Կինոնկարների կանոնավոր արտադրությունն սկսվել է 1907 թվականին։ 1910-1920-ական թվականներին շվեդական դասական կինոդպրոցը համաշխարհային կինեմատոգրաֆի վրա ունեցել է նշանակալից ազդեցություն։ 1930-ական թվականներին թողարկվել են մելոդրամաներ և կոմեդիաներ, 1940-ական թվականներին՝ ֆաշիզմը մերկացնող կինոնկարներ։ 1940-1950-ական թվականներին ստեղծվել են բանվոր դասակարգի մասին Հ․ Ֆաուստմանի ֆիլմերը։
Հայերը ՇվեդիայումԽմբագրել
Հայ-շվեդական առնչությունները սկիզբ են առել վաղ միջնադարից։ Շվեդիայում հայտնաբերված մի շարք հնություններ, շվեդ մասնագետների կարծիքով, Սկանդինավիա են հասել հայկական Պարտավ (Բարդա) քաղաքից (Ուտիքի նահանգ)։ Հայերի բնակեցումը Շվեդիայում տեղի է ունեցել տարերայնորեն. եկել են Ռուսաստանից, Թուրքիայից, Մերձավոր Արևելքից։ Շվեդահայ համայնքը կազմավորվել է 1970-ական թվականներին՝ Լիբանանից, Պաղեստինից, Սիրիայից, Իրանից գաղթած հայերով։ Ներկայումս հայերի թիվը Շվեդիայում շուրջ 7-8 հազար է, որից 5 հազարը բնակվում է Ստոկհոլմում և Ուփսալայում։ Հայերի թվի ստվարացմանը զուգընթաց ձևավորվել է համայնքի ազգային կյանքը։ 1974 թվականին Ստոկհոլմում հիմնվել է շվեդահայ անդրանիկ կազմակերպությունը՝ Հայ մշակութային միությունը։ Հետագայում ևս ստեղծվել են հայկական տարբեր ընկերություններ և միություններ (Ուփսալայի հայ մշակութային, Հայ-շվեդական, «Րաֆֆի», «Արարատ» և այլն)։ Գործում են երգչախմբեր, գրական խմբակներ, գեղագիտական դաստիարակության կենտրոններ։ Աշխույժ է հայ առաքելական եկեղեցու գործունեությունը։ Շվեդիայում գործող օրենքի համաձայն՝ երկրի ազգային փոքրամասնությունների, այդ թվում և հայերի երեխաներին ընձեռված է պետական դպրոցներում մայրենի լեզու սովորելու հնարավորություն։ Կան նաև մշակութային միություններին կից գործող շաբաթօրյա դպրոցներ։ 1910–1920-ական թվականներին Շվեդիայում լույս են տեսել Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված տասնյակ հրատարակություններ։ 2000 թվականին Շվեդիայի խորհրդարանը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։ Շվեդ ճանաչված կինոռեժիսոր Փ. Հոլմքվիաթը նկարահանել է «Վերադարձ դեպի Արարատ» վավերագրական կինոնկարը։
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 30 juni 2021 och befolkningsförändringar 1 april–30 juni 2021 — Statistics Sweden, 2021.
- ↑ Human Development Report — United Nations Development Programme, 2022.
- ↑ «Statistics Sweden»։ www.statistikdatabasen.scb.se։ Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 15
- ↑ Yearbook of Housing and Building Statistics 2007
- ↑ «Շվեդիայի Ուրբանիզացման մակարդակ»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 29-ին։ Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3
- ↑ Historical Statistics of Sweden. Part 1, Population 1720-1967. Second edition, Historisk statistik för Sverige. Del 1, Befolkning 1720-1967. Andra upplagan — Stockholm: Statistics Sweden, 1969.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 7,18 7,19 7,20 7,21 7,22 7,23 7,24 7,25 7,26 7,27 7,28 7,29 7,30 7,31 7,32 7,33 7,34 7,35 7,36 7,37 7,38 7,39 7,40 7,41 7,42 7,43 7,44 7,45 7,46 7,47 7,48 7,49 7,50 7,51 7,52 7,53 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — WB.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 30 juni 2014 och befolkningsförändringar 1 januari - 30 juni 2014 — Statistics Sweden.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 30 september 2016 och befolkningsförändringar 1 juli–30 september 2016 — Statistics Sweden.
- ↑ Nu är vi 10 miljoner invånare i Sverige — Statistics Sweden, 2017.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 30 juni 2018 och befolkningsförändringar 1 april–30 juni 2018 — Statistics Sweden, 2018.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 30 september 2019 och befolkningsförändringar 1 juli–30 september 2019 — Statistics Sweden, 2019.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2020 och befolkningsförändringar 1 januari–31 mars 2020 — Statistics Sweden, 2020.
- ↑ Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2021 och befolkningsförändringar 1 januari–31 mars 2021 — Statistics Sweden, 2021.
- ↑ 15,0 15,1 «Շվեդիայի Առողջապահություն»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 29-ին։ Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3
Արտաքին հղումներԽմբագրել
- Շվեդիայի հայկական միությունների համադրող կենտրոն
- Հայկական Սովետական Հանրագիտարան
- ԱՄՆ Կենտրոնական Հետախուզական Վարչություն Archived 2015-11-29 at the Wayback Machine.
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Շվեդիա կատեգորիայում։ |
Ընթերցե՛ք «Շվեդիա» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |