Ֆինլանդիա
Ֆինլանդիա (ֆիններեն՝ Suomi, [ˈsuo̯mi] (
), շվեդ.՝ Finland [ˈfɪ̌nland] ( ), պաշտոնապես՝ Ֆինլանդիայի Հանրապետություն, ֆիններեն՝ Suomen tasavalta, շվեդ.՝ Republiken Finland), սկանդինավյան պետություն Հյուսիսային Եվրոպայում։ Հյուսիս-արևմուտքում սահմանակից է Շվեդիային, հյուսիսում՝ Նորվեգիային, արևելքում՝ Ռուսաստանին, արևմուտքում՝ Բոտնիկի ծոցին, հարավում՝ Ֆիննական ծոցով Էստոնիային։ Ֆինլանդիայի կազմի մեջ են մտնում նաև Ալանդյան կղզիները՝ Մարիեհամն կենտրոնով։ Երկիրը զբաղեցնում է 338,145 քառակուսի կիլոմետր տարածք՝ 5,6 միլիոն բնակչությամբ։ Ամենամեծ բնակավայրը մայրաքաղաք Հելսինկին է, իսկ բնակչության ճնշող մեծամասնությունը կազմում են ֆինները։ Թեպետ երկրի բնակչության միայն 5.1 տոկոսն է շվեդերենը համարում մայրենի լեզու[6], այն Ֆինլանդիայում ունի պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ ֆիններենին զուգահեռ։ Ֆինլանդիայի կլիման հարավից հյուսիս տատանվում է խոնավ ցամաքայինից մինչև մերձարկտիկական։ Երկրի տարածքի զգալի մասը ծածկված է բարեխառն գոտու փշատերև անտառներով, որտեղ հանդիպում են ավելի քան 180 հազար մեծ ու փոքր լճային տարածություններ[7][8]։
| Ֆինլանդիայի Հանրապետություն Suomen tasavalta Republiken Finland |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Ազգային օրհներգ՝ «Մեր երկիր» ֆիններեն՝ Maamme շվեդ.՝ Vårt land |
||||
.svg) |
||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք |  Հելսինկի
| |||
| Պետական լեզուներ | ||||
| Էթնիկ խմբեր (2023) | ||||
| Կառավարում | ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն[1] | |||
| - | Նախագահ | Ալեքսանդր Ստուբ | ||
| - | Վարչապետ | Պետտերի Օրպո | ||
| - | Խորհրդարանի խոսնակ | Յուսսի Հալլա-ահո | ||
| Անկախություն | Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունից[2] | |||
| - | Ֆինլանդիայի մեծ իշխանության հռչակում Ռուսական կայսրության կազմում | մարտի 29, 1809 | ||
| - | Լիակատար անկախության հռչակում | դեկտեմբերի 6,1917 | ||
| - | Ֆիննական քաղաքացիական պատերազմ | հունվար-մայիս, 1918 | ||
| - | Սահմանադրության ընդունում | հուլիսի 17, 1919 | ||
| - | Ձմեռային պատերազմ | նոյեմբերի 30, 1939 -մարտի 13, 1940 | ||
| - | Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ | հունիսի 25, 1941-սեպտեմբերի 19, 1944 | ||
| - | ԵՄ անդամակցություն | հունվարի 1, 1995 | ||
| - | ՆԱՏՕ անդամակցություն | ապրիլի 4, 2023 | ||
| - | Ջրային (%) | 9.71 (2015)[3] | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2023 նախահաշիվը | ▲ 5,603,851[4] (114-րդ) | ||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2023 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | ▲ $335.760 մլրդ[5] (59-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | ▲ $59,869[5] (24-րդ) | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2023 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | ▲ $305.689 մլրդ[5] (48-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | ▲ $54,507[5] (16-րդ) | ||
| Ջինի (2023) | 26.6 | |||
| ՄՆԶԻ (2022) | 0.942 (12-րդ) | |||
| Արժույթ | Եվրո (€) (EUR) | |||
| Ժամային գոտի | EET (ՀԿԺ+2) | |||
| - | Ամռանը (DST) | EEST (ՀԿԺ+3) | ||
| Ազգային դոմեն | .fi, .axa, .eub | |||
| Հեռախոսային կոդ | +358 | |||
Ֆինլանդիայի տարածքը մարդու կողմից բնակեցվել է դեռևս մ.թ.ա. մոտ 9000 թվականին՝ վերջին սառցե դարաշրջանի ավարտին[9]։ 13-րդ դարավերջին Հյուսիսային խաչակրաց արշավանքների արդյունքում, Ֆինլանդիան դարձել է Շվեդական կայսրության մաս։ 1809 թվականին Ֆիննական պատերազմի ելքով պայմանավորված այս հողերը գրավվել է Ռուսաստանի կողմից և նույն տարում Ռուսական կայսրության կազմում ձևավորվել է Ֆինլանդիայի մեծ իշխանությունը։ 1906 թվականին Ֆինլանդիան դարձել է առաջին պետությունը Եվրոպայում, որը սահմանել է համընդհանուր ընտրական իրավունք և առաջին պետությունն աշխարհում, որն իր բոլոր չափահաս քաղաքացիներին հնարավորություն էր ընձեռել առաջադրվել և ընտրվել պետական բոլոր պաշտոններում[10]։ 1917 թվականին Ֆինլանդիան հռչակել է իր լիակատար անկախությունը Ռուսական կայսրությունից, իսկ հաջորդ տարում ներքաշվել արյունալի քաղաքացիական պատերազմների մեջ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Ֆինլանդիան կռվել է Խորհրդային միության դեմ Ձմեռային և խորհրդա-ֆիննական պատերազմներում, իսկ ավելի ուշ Նացիստական Գերմանիայի դեմ Լապլանդական պատերազմում։ Արդյունքում՝ երկիրը կորցրել է իր երբեմնի տարածքների մի մասը՝ պահպանելով անկախությունը։
Մինչև 1950-ական թվականներ Ֆինլանդիայի տնտեսության առաջատար ճյուղը եղել է գյուղատնտեսությունը։ Աշխարհամարտի ավարտից հետո ֆիններին հաջողվել է ստեղծել զարգացած տնտեսություն և դրա հիման վրա՝ սկանդինավյան մոդելի սոցիալական պետություն, որն ապահովում է մեկ շնչի հաշվով բարձր եկամուտ[11]։ Սառը պատերազմից ժամանակահատվածում երկիրը հռչակել է չեզոքության արտաքին կուրս, որը, սակայն, ընդհատվել է 2022 թվականի Ուկրաինա Ռուսաստանի ներխուժմամբ, որին հաջորդող տարում Ֆինլանդիան հարևան Շվեդիայի հետ զուգահեռ դարձել է Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) անդամ։ Ֆինլանդիան 1995 թվականից Եվրոպական միության, իսկ 1999 թվականից՝ Եվրոգոտու լիիրավ անդամ է։ Երկիրն անդամակցում է բազմաթիվ միջազգային կազմակերպությունների, որոնց թվում են ՄԱԿ-ը, Հյուսիսային խորհուրդը, Շենգենյան գոտին, Եվրոպայի խորհուրդը, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը և այլն։
Ֆինլանդիան զարգացած պետություն է, որն աչիք է ընկնում օրինակելի կրթական համակարգով, տնտեսական մրցունակության առաջատար ցուցանիշներով, քաղաքացիական ազատությունների առատությամբ, կյանքի բարձր որակով և մարդկային զարգացվածությամբ[12][13][14][15]։ ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման լուծումների որոնման հանձնաժողովի տվյալներով Ֆինլանդիան 2019 թվականից ի վեր հինգ տարի անընդմեջ ճանաչվել է աշխարհի ամենից երջանիկ երկիրը։
Անվան ծագումնաբանություն
խմբագրելՀայերենում և աշխարհի լեզուների ճնշող մեծամասնությունում երկիրը կոչվում է շվեդական ծագում ունեցող «Ֆինլանդիա» երկրանվամբ։ Հին սկանդինավյան լեզվից թարգմանությամբ այն նշանակում է «որսորդների երկիր» («fin»` «որսորդ», և շվեդերեն «land»՝ «երկիր, հող»)։ «Ֆինլանդիա» տեղանունն առաջին անգամ հիշատակվել է Ինգլինգայի մասին սագայում, որը գրվել է 13-րդ դարում հին իսլանդերեն լեզվով։
Ֆինները, սակայն, իրենց երկիրն անվանում են «Սուոմի» (ֆիններեն՝ Suomi)։ Անվան այս տարբերակն («Sum» ձևով) առաջին անգամ հիշատակվել է 12-րդ դարում՝ Նովգորոդյան տարեգրության մեջ։
Աշխարհագրություն
խմբագրելՎարչական բաժանում
խմբագրել2011 թվականի հունվարի 1-ից Ֆինլանդիայի Հանրապետության վարչական բաժանման համակարգը հետևյալն է՝
Բնություն
խմբագրելՖինլանդիան գտնվում է Ֆենեոսկանդիայի սահմանում։ Ափագծի երկարությունը (առանց ոլորանների) 1100 կմ է։ Ափերը ցածրադիր են, արևմուտքում՝ կտրտված շխերներով։ Ռելիեֆում տիրապետում են մորենաթմբային հարթավայրերը (տարածքի 2/3-ից ավելին ցածր է 200 մետրից)։
Ժայռային ապարների ելքերով, լճային գոգավորություններով և բարձրադիր բլուրներով (Մաանսելկյա, Սուոմենսելկյա, Սալպաուսելկյա)։ Ծայր հյուսիս-արևմուտքում Սկանդինավյան լեռների վերջավորություններն են մինչև 1365 մ բարձրությամբ (Հալտիատոնտուրի լեռ)։ Ժամանակակից ռելիեֆի ձևավորման գործում կարևոր նշանակություն է ունեցել չորրորդական ծածկույթային սառցապատումը։
Ֆինլանդիայի տարածքում, որը տեղադրված է Բալթիական վահանի սահմաններում, գերակշռում են մետամորֆային ապարների կոմպլեքսները և մինչքեմբրիի գրանիտոիդները՝ ծածկված անթրոպոգենի սառցադաշտային նստվածքներով։ Ֆինլանդիան հարուստ է քրոմիտի, վանադիումի, կոբալտի (1-ին տեղը Արմ․ Եվրոպայում), տիտանի, նիկելի (2-րդ տեղը), պղնձի և ծծմբահրաքարի (3-րդ տեղը), կադմիումի, ոսկու, բազմամետաղների, ապատիտի երկաթի, մագնեզիումի, գրաֆիտի պաշարներով։
Կլիման բարեխառն է, հարավ-արևմուտքում՝ անցումային ծովայինից ցամաքայինի, հյուսիս արևմուտքում՝ ցամաքային։ Փետրվարի միջին ջերմաստիճանը —3 °C-ից մինչև - 14 °C է, հուլիսինը՝ 14° - 17 °C, տարեկան տեղումները՝ 400 մմ-ից (հյուսիսում) մինչև 700 մմ (հարավ-արևմուտքում)։ Ձմեռը աչքի է ընկնում կայուն ձնածածկույթով։
Լճերը (մոտ 6 հզ․ լիճ) գրավում են երկրի տարածքի 8 %-ը և կազմում են խոշոր ջրային համակարգեր (Սեյմա և այլն)։ Գետերը ջրառատ են, սահանքավոր և հարուստ ջրային ռեսուրսներով։ Լանդշաֆտում տիրապետում են պոդզոլային հողերը։ Անտառները, գլխավորապես, տայգային են և գրավում են երկրի տարածքի 61 %-ը։ Ֆինլանդիանի ծայր հյուսիսում լեռնային տունդրա է։ Ազգային պարկերից նշանավոր են Պալլաս-Օունաստունտուրին, Լեմենյոկին, Օռլանկան։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Nousiainen, Jaakko (2001 թ․ հունիս). «From semi-presidentialism to parliamentary government: political and constitutional developments in Finland». Scandinavian Political Studies. 24 (2): 95–109. doi:10.1111/1467-9477.00048. ISSN 0080-6757.
- ↑ The Soviet Russia's recognition of Finland's independence Dec. 1917 - Jan. 1918, Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 22-ին}
- ↑ «Surface water and surface water change». Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «statistics-finland-population-2023-final» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Finland)». IMF.org. International Monetary Fund. 2023 թ․ հոկտեմբերի 10. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ «Språk i Finland» [Language in Finland]. Institute for the Languages of Finland (շվեդերեն).
- ↑ Li, Leslie (1989 թ․ ապրիլի 16). «A Land of a Thousand Lakes». The New York Times. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
- ↑ Mansel, Lydia (2023 թ․ նոյեմբերի 15). «15 Best Places to Visit in Finland, From the Sauna Capital of the World to Santa Claus Village». Travel + Leisure. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Haggren, Georg; Halinen, Petri; Lavento, Mika; Raninen, Sami; Wessman, Anna (2015). Muinaisuutemme jäljet. Helsinki: Gaudeamus. էջ 23. ISBN 978-952-495-363-4.
- ↑ Parliament of Finland. «History of the Finnish Parliament». eduskunta.fi. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
- ↑ «Finland». International Monetary Fund. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 17-ին.
- ↑ «Finland: World Audit Democracy Profile». WorldAudit.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
- ↑ «Tertiary education graduation rates—Education: Key Tables from OECD». OECD iLibrary. 2010 թ․ հունիսի 14. doi:10.1787/20755120-table1 (inactive 2024 թ․ հունվարի 31). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 6-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն)CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2024 (link) - ↑ «Her er verdens mest konkurransedyktige land—Makro og politikk». E24.no. 2010 թ․ սեպտեմբերի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 6-ին.
- ↑ «The 2009 Legatum Prosperity Index». Prosperity.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 4-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆինլանդիա» հոդվածին։ |
|
Ընթերցե՛ք «Ֆինլանդիա» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found