Էստոներեն
Էստոներենը (էստ․՝ eesti keel) պատկանում է ուրալյան լեզուների ուգրո-ֆիննական լեզվաընտանիք մերձբալթաֆիննական ճյուղին։ Էստոներենը Էստոնիայում և Եվրամիության պաշտոնական լեզու է։ Էստոներենով խոսում են աշխարհում 1 միլիոն հարյուր հազար մարդ։ Գրային համակարգը հիմնված է լատինական այբուբենի վրա։
 eesti keel ([ˈeːsti ˈkeːl]) | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | բնական լեզու, մակրոլեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | մերձբալթա-ֆիննական լեզուներ[1] և ուրալյան լեզուներ[1] |
| Երկրներ |  Էստոնիա Գերմանիա Ֆինլանդիա Ռուսաստան |
| Շրջաններ | Հյուսիսային Եվրոպա |
| Պաշտոնական կարգավիճակ | Էստոնիա |
| Խոսողների քանակ | 1 251 770 մարդ (2012)[2] |
| Վերահսկող կազմակերպություն | Էստոնիայի լեզվի ինստիտուտ |
| Լեզվակիրների թիվը | 1.1 միլիոն [1]. |
| Դասակարգում | Ուրալյան ընտանիք |
| Գրերի համակարգ | Լատինական այբուբեն |
| IETF | et |
| ԳՕՍՏ 7.75–97 | эст 850 |
| ISO 639-1 | et |
| ISO 639-2 | est |
| ISO 639-3 | est |
 Estonian language Վիքիպահեստում | |
Լեզվի կոդը՝ et կամ est է (ըստ ISO 639-ի)։
Գրություն
խմբագրելԷստոնական այբուբեն
| A a | B b | C c | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p |
| Q q | R r | S s | Š š | Z z | Ž ž | T t | U u |
| V v | W w | Õ õ | Ä ä | Ö ö | Ü ü | X x | Y y |
Ֆիններենի նման էստոներենում ևս օգտագործվում է լատինական այբուբենը՝ որպես սեփական այբուբենի հիմք, որին ավելացրել են ä, ö, ü, և õ տառերը, այնուհետև որպես ավելի ուշ հավելում՝ š և ž տառերը։ Այբուբենի c, q, w, x և y տառերն սահմանափակվում են միայն օտար բառերի կիրառության դեպքում, իսկ f, z, š, և ž հանդիպում են միայն փոխառյալ և օտար բառերում միայն։ Ö և ü տառերը արտաբերվում են ինչպես իրենց համարժեքները շվեդերենում և գերմաներենում։ Ի տարբերություն գերմաներենի, բայց ֆիններենի և շվեդերենի նմանությամբ (r-ին հաջորդող դիրքում) Ä-ն հնչում է որպես [æ], ինչպես անգլերեն mat բառում։ Ä, Ö և Ü առանձին մաքուր հնչյուններ են և ներհատուկ էստոներենին՝ չնայած տառաձևը եկել է գերմաներենից։ Ձայնավորներից õ-ն արտահայտում է /ɤ/, ոչ շրթնայնացված /o/ կամ փակ-միջին ետին շարքի ոչ շրթնայնացված ձայնավոր։ Այն գրեթե համապատասխանում է բուլղարերեն ъ /ɤ̞/-ին և վիետնամերեն ơ-ին և կիրառվում է ռուսերեն ы-ի տառադարձման ժամանակ։
Հնչյունաբանություն
խմբագրելՁայնավորներ
խմբագրելԷստոներենում առկա է 9 ձայնավոր մենաբարբառ-հնչյուն՝ 3 ձայնավորական բարձրացումներով, մեծ քանակությամբ երկբարբառներ։ Չկան թուլացող հնչյուններ։
| Առաջնային շարք | Ետին շարք | |||
|---|---|---|---|---|
| Ոչ շրթնայնացված | Շրթնայնացված | Ոչ շրթնայնացված | Շրթնայնացված | |
| Փակ ձայնավոր | i | y | u | |
| Միջին ձայնավոր | e | ø | ɤ | o |
| Բաց ձայնավոր | æ | ɑ | ||
Առկա են 36 երկբարբառներ (որոնցից 26-ը բնիկ էստոնական են[3]), բոլոր ինը ձայնավորները կարող են հանդես գալ որպես երկբարբառի առաջին բաղադրիչ, բայց միայն ɑ, e, i, o, u կարող են լինել երկրորդ բաղադրիչ։
| Ձայնավոր | ɑ | e | i | o | u |
|---|---|---|---|---|---|
| ɑ | ɑe | ɑi | ɑo | ɑu | |
| e | eɑ | ei | eo | (eu) | |
| i | (iɑ) | (ie) | (io) | iu | |
| o | oɑ | (oe) | oi | ou | |
| u | (uɑ) | (ue) | ui | uo | |
| ɤ | ɤɑ | ɤe | ɤi | ɤo | ɤu |
| æ | -- | æe | æi | æo | æu |
| ø | øɑ | øe | øi | – | – |
| y | yɑ | (ye) | yi | (yo) | – |
Բաղաձայններ
խմբագրել| Շրթնային | Ալվեոլային | Ետալվեոլային | Քմային | Ետնաքիմքային | Կոկորդային | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Պարզ | Քմայնացած | ||||||
| Ռնգային | m | n | nʲ | (ŋ)1 | |||
| Պայթական | p | t | tʲ | k | |||
| Շփական | f2 v | s | sʲ | ʃ2 | h | ||
| Նեղվածքային ձայնորդ | l | lʲ | j | ||||
| Թրթռուն | r | ||||||
Բաղաձայանական հնչյունական համակարգը բնութագրվում է կոշտ և փափուկ բաղաձայն հնչյունների առկայությամբ, ոչ շնչեղացված պայթական բաղաձայններով (առանց շնչեղության արտասանվող p, t, k հնչյունները հակադրվում են գերմաներենին) և կոշտ բաղաձայնների՝ առաջին շարքի ձայնավորների հետ համադրվելու կարողությամբ (օրինակ՝ tee, täht, töö, tüvi բառերում t-ն հնչում է որպես կոշտ բաղաձայն, իսկ i ձայնավորից առաջ բաղաձայնները փափկում են)
Վանկ և շեշտ
խմբագրելԷստոներենում վանկերը շատ հազվադեպ են սկսվում որոշ բաղաձայններով։ Հիմնականում շեշտը գրեթե միշտ ընկնում է առաջին վանկի վրա։ Բարդ բառերում, նաև առաջին վանկում երկբարբառներ կամ երկար ձայնավորներ լինելու դեպքում հանդես է գալիս երկրորդական շեշտ։ Կան մի քանի բացառություններ, որտեղ շեշտը երկրորդ վանկում . օրինակ՝ aitäh «շնորհակալություն», sõbranna «ընկերուհի»։ Փոխառյալ բառերում շեշտը կարող է լինել ինչպես բնօրինակում, այսպես՝ ideaal «իդեալ», professor «պրոֆեսոր»։
Լեզվական օրինակ
խմբագրելՄարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի հոդված 1-ը էստոներենով.
|
Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim. | 
|
(Բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար՝ իրենց արժանապատվությամբ և իրավունքներով։ Նրանք օժտված են բանականությամբ ու խղճով, և պարտավոր են միմյանց նկատմամբ վարվել եղբայրության ոգով)։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Эстонский язык (ռուս.) // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
- ↑ Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Ross, Jaan; Lehiste, Ilse (2001), The temporal structure of Estonian runic songs, The Hague: Walter de Gruyter
- ↑ Asu, Eva Liina; Teras, Pire (2009), "Estonian", Journal of the International Phonetic Association 39 (3): 367–372
Գրականություն
խմբագրել- Asu, Eva Liina; Teras, Pire (2009), «Estonian», Journal of the International Phonetic Association, 39 (3): 367–372
- Ross, Jaan; Lehiste, Ilse (2001), The temporal structure of Estonian runic songs, The Hague: Walter de Gruyter
- Zuckermann, Ghil'ad (2003), Jones, Charles (ed.), Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew, Palgrave Studies in Language History and Language Change, Houndmills: Palgrave Macmillan, ISBN 1-4039-1723-X, Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 1-ին, Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին
Արտաքին հղումներ
խմբագրելԱյս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 83)։ 
|
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էստոներեն» հոդվածին։ |