Ռուսական կայսրություն

պատմական պետություն (1721-1917)

Ռուսական կայսրություն (ռուս. նախահեղ.՝ Россійская Имперія, ռուս.՝ Российская империя), կայսրություն, որը հիմնադրվել է 1721 թվականին և գործել է մինչև Ռուսաստանի հանրապետության հռչակումը Ժամանակավոր կառավարության կողմից, որը իշխանության եկավ 1917 թվականի Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո[1]։

Российская империя
Ռուսական կայսրություն
 Ռուսական թագավորություն 22 հոկտեմբերի, 1721 - 14 սեպտեմբերի, 1917 Ռուսաստանի Հանրապետություն 

Նշանաբան՝
«Съ нами Богъ!»

Քարտեզ

Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգ (1712-1918)
Մակերես 23 700 000 կմ2(1866 թ.)
Բնակչություն 69 000 000
Մակերես 21 799 825 կմ2(1916 թ.)
Բնակչություն 181 537 800
Լեզու ռուսերեն, լեհերեն, ֆիններեն
Կրոն Քրիստոնեություն
Հիմն «Боже, Царя храни!»
Արժույթ Ռուբլի
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն
Դինաստիա Ռոմանովներ
Պետության գլուխ Ցար
Պատմություն

Ռուսական կայսրությունը եղել է համաշխարհային պատմության մեջ ամենախոշոր կայսրություններից մեկը, որը սփռվում էր երեք մայրցամաքներով և իր չափերով զիջում էր միայն Բրիտանական և Մոնղոլական կայսրություններին։ Ռուսական կայսրության ընդարձակումը տեղի ունեցավ հարևան կայսրությունների հաշվին` այդ թվում Շվեդական կայսրություն, Ռեչ Պոսպոլիտա, Պարսկաստան և Օսմանյան կայսրություն։ Այն մեծ դեր խաղաց 1812-1814 թվականներին Նապոլեոն Բոնապարտին պարտության մատնելու մեջ։

Ռոմանովներն իշխեցին Ռուսական կայսրությունում 1721-1762 թվականներին, և նրա գերմանական ծագում ունեցող ճյուղը` Հոլշթայն-Հոտտորպ-Ռոմանով հարստությունը՝ 1762 թվականից։ 19-րդ դարի սկզբին Ռուսական կայսրության տիրույթները ձգվում էին Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսից Սև ծով, Բալթիկ ծովից Խաղաղ օվկիանոս և (մինչև 1867 թվականը) Ալյասկա[2]։ 1897 թվականի մարդահամարով Ռուսական կայսրությունում ապրում էին 125.6 միլիոն մարդ, ինչը Ռուսաստանին դարձնում էր բնակչության թվով երրորդը աշխարհում Ցին Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո։ Ինչպես բոլոր կայսրություններում, այստեղ նույնպես կային բազմաթիվ էթնիկ խմբեր, որոնք դավանում էին տարբեր կրոնների։ Ռուսաստանում կային բազմաթիվ անհնազանդ տարրեր, որոնք կազմակերպում էին բազմաթիվ ապստամբություններ և մահափորձեր։ Նրանք հիմնականում հայտնաբերվում էին գաղտնի ոստիկանության կողմից և հազարավոր մարդիկ աքսորվում էին Սիբիր։

Տնտեսապես կայսրությունը հիմնված էր գյուղատնեսության վրա, լայնածավալ տարածքներում հիմնականում աշխատում էին ճորտ գյուղացիները (մինչև 1861 թվականը, երբ նրանք ազատվեցին)։ Տնտեսությունը դանդաղորեն արդյունաբերականացվեց գործարաններում և երկաթուղում օտարերկրյա ներդրումների օգնությամբ։ 10-րդ դարից մինչև 17-րդ դարը Ռուսաստանում հողի սեփականատեր էին ազնվականները (բոյարներ), որոնք ենթարկվում էին կայսրին։ Իվան III-ը (1462–1505) հիմք դրեց մի պետության, որը հետագայում դարձավ կայսրություն։ Նա եռապատկեց երկրի տարածքը, վերջ դրեց Ոսկե հորդայի առավելությանը և վերանորոգեց Մոսկովյան Կրեմլը։ Պետրոս Մեծը (1682–1725) մարտնչեց բազմաթիվ պատերազմներում և արդեն ձևավորված վիթխարի կայսրությունը վերածեց եվրոպական գերտերության։ Նա տեղափոխեց մայրաքաղաքը Մոսկվայից Սանկտ Պետերբուրգ, բացի այդ իրականացրեց մշակութային հեղափոխություն` հրաժարվելով որոշ հին ավանդույթներից և միջնադարյան հասարակական և քաղաքական նորմերը փոխեց նորով, որոնք հիմնված էին եվրոպական մոդելի վրա։

Եկատերինա II-ը (կառավարել է 1762–1796) Ռուսաստանը բերեց ոսկե դարաշրջանի, նա ընդարձակեց երկրի տարածքը նվաճումներով և շարունակեց Պետրոս Մեծի քաղաքականությունը երկրի արդիականացման ուղղությամբ։ Ալեքսանդր II կայսրը (կառավարել է 1855-1881) իրականացրեց բազմաթիվ բարեփոխումներ, ամենանշանավորը 21 միլիոն ճորտերի ազատումն էր 1861 թվականին։ Նրա քաղաքականության շնորհիվ՝ Օսմանյան կայսրության հպատակ Արևելյան Եվրոպայի ուղղափառ քրիստոնյաները պաշտպանվեցին։ Նրա քաղաքականության շնորհիվ՝ 1914 թվականին Ռուսաստանը ներքաշվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմում Ֆրանսիայի, Բրիտանիայի և Սերբիայի կողմից՝ ընդդեմ Կենտրոնական ուժերի։

Ռուսական կայսրությունը գործում էր որպես բացարձակ միապետություն մինչև 1905 թվականի հեղափոխությունը, որից հետո դե յուրե դարձավ սահմանադրական միապետություն։ Կայսրությունը քայքայվեց 1917 թվականի փետրվարյան հեղափոխության ժամանակ, ինչի գլխավոր պատճառն Առաջին համաշխարհային պատերազմում բազմաթիվ անհաջողություններն էին։

Պատմություն խմբագրել

Չնայած կայսրությունը պաշտոնապես հռչակվել է Պետրոս Մեծի կողմից 1721 թվականին Նիշտադտի հաշտությունից հետո, որոշ պատմաբաններ համուզված են, որ կայսրությունը իրականում ստեղծվել է Իվան III-ի կողմից, երբ նա նվաճեց Մեծ Նովգորոդը, կամ երբ Իվան IV Ահեղը նվաճեց Կազանի խանությունը։ Մեկ այլ տեսակետի համարձայն՝ Ցարական տերմինը, որը սկսվեց օգտագործվել Իվան IV-ի թագադրությունից հետո ինքնին ռուսերեն կայսրություն բառի հոմանիշն է և Պետրոս Մեծը միայն լատինիզացրեց այն` կոչելով «Իմպերիա»։

Բնակչություն խմբագրել

Ռուսաստանի նվաճումների մեծ մասը տեղի է ունեցել 17-րդ դարում, երբ նվաճվեցին Սիբիրը և Ալյասկան, 17-րդ դարի կեսերին Ռուս-լեհական պատերազմից հետո կցվեց Ուկրաինայի արևմտյան հատվածը։ Լեհաստանը բաժանվեց 1790-ից 1815 թվականներին, և երկրի բնակչության մեծ մասը անցավ Ռուսաստանի հպատակությանը։ 19-րդ դարին տարածքը ընդարձակվեց Ասիայում, Կովկասում և հարավային Սիբիրում[3]։

Տարեթիվ Ռուսաստանի բնակչություն (միլիոն)[4] Նշումներ
1720 15.5 ներառյալ նոր լեհական և բալթյան տարածքները
1795 37.6 ներառյալ Լեհաստանի մի մասը
1812 42.8 Ներառյալ Ֆինլանդիան
1816 73.0 ներառյալ Բեսարաբիան
1914 170.0 Ներառյալ Ասիայի և Կովկասի նոր տարածքները

18-րդ դար խմբագրել

Պետրոս Մեծ (1672–1725) խմբագրել

 
Պետրոս Մեծը պաշտոնապես Ցարական Ռուսաստանը վերանվանեց Ռուսական կայսրություն 1721 թվականին և դարձավ առաջին կայսրը։

Պետրոս Մեծը (1672–1725) գլխավոր դերակատարում ունեցավ Ռուսաստանը եվրոպական կառավարման համակարգով պետության վերափոխելու մեջ։ Այնուամենայնիվ, այս հսկայական տարածքում ապրում էր ընդամենը 14 միլիոն մարդ։ Ցորենի արտերը մշակվում էին հիմնականում արևմտյան հատվածում[5], և համարվում էր բնակչության հիմնական եկամտի աղբյուրը։ Բնակչության միայն փոքր մասն էր ապրում քաղաքներում։ Խոլոպները, որոնք կարգավիճակով նման էին ստրուկներին, մնում էին Ռուսաստանի գլխավոր աշխատուժը մինչև 1723 թվականը, երբ Պետրոս Մեծը խոլոպներին դարձրեց ճորտեր` այսպիսով նրանց բերելով հարկային դաշտ։

Պետրոսի առաջին ռազմական գործողությունը ուղղված էր Օսմանյան կայսրության դեմ։ Դրանից հետո նա իր ուշադրությունը ուղղեց դեպի հյուսիս։ Պետրոսը ցանկանում էր կառուցել նոր, անվտանգ նավահանգիստ, քանի որ Սպիտակ ծովի Արխանգելսկ նավահանգիստը ոչ արդյունավետ էր. ծովը տարին ինն ամիս պատված էր սառույցով։ Բալթիկ ծովի մուտքը փակված էր շվեդների կողմից, որը շրջապատել էր ծովը երեք կողմից։ Պետրոսը դեպի Եվրոպա պատուհան բացելու իր ցանկությունը իրականացնելու նպատակով 1699 թվականին գաղտնի դաշնության պայմանագիր կնքեց Սաքսոնիայի, Ռեչ Պոսպոլիտայի և Դանիայի հետ ընդդեմ Շվեդիայի, ինչ արդյունքում սկսվեց Հյուսիսային պատերազմը։ Պատերազմն ավարտվեց 1721 թվականին և պարտված Շվեդիան հաշտություն խնդրեց Ռուսաստանից։ Ռուսաստանին անցան Ֆիննական ծոցի արևելքի և հարավի չորս տարածաշրջաններ։ Բալթիկ ծով մուտքն այժմ անվտանգ էր։ Այստեղ նա կառուցեց նոր մայրաքաղաք, որը կոչեց Սանկտ Պետերբուրգ, որը երկար ժամանակ մնաց Ռուսաստանի մշակութային կենտրոնը։ 1722 թվականին նա ուշադրությունը սևեռեց Կովկասի և Կասպից ծովի վրա, որը այդ ժամանակ մտնում էր թուլացած Սեֆյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ։ Տարածքները ընդարձակելու համար Պետրոսը Աստրախանը դարձրեց պարսիկների դեմ պատերազմի գլխավոր հենակետը և լայնամասշտաբ պատերազմ սկսեց նրանց դեմ 1722-23 թվականներին[6]։

Պետրոսը վերակազմավորեց իր կառավարությունը, որի հիմքում ընկած էին այդ ժամանակվա վերջին կառավարական մոդելները՝ դարձնելով Ռուսաստանն անձնիշխանական պետություն։ Նա հին Դուման (ազնվականների խորհուրդ) դարձրեց ինն անդամ ունեցող Սենատ, որը ենթարկվում էր իրեն։ Երկրի վարչատարածքային բաժանումը նույնպես փոխվեց։ Պետրոսը հայտարարեց, որ Սենատի գլխավոր խնդիրն է հարկերի հավաքագրումը։ Որպես կառավարության բարեփոխման մաս՝ Ուղղափառ եկեղեցին մասնակիորեն մասնակցում էր պետական կառավարմանը` դառնալով պետության գործիք։ Պետրոսը կազմալուծեց պատրիարքարանը և ստեղծեց կոլեկտիվ մարմին Սուրբ Սինոդ, որը ղեկավարում էր կառավարության պաշտոնյա։ Չնայած այս բոլոր բարեփոխումներին՝ պետական պաշտոններ զբաղեցնում էին միայն ազնվականները, և պետությունը ծառայում էր ազնվականների շահերի համար[7]։

Պետրոսը մահացավ 1725 թվականին՝ թողնելով չլուծված ժառանգության հարցը։ Նրա մահից հետո կարճատև երկիրը ղեկավարեց նրա այրի Եկատերինա I-ը, ով գահը հանձնեց կայսրուհի Աննա Յոհանովնային, ով դանդաղեցրեց բարեփոխումները և հաջող պատերազմ մղեց Օսմանյան կայսրության դեմ, որից զգալիորեն թուլացավ օսմանյան վասալ Ղրիմի խանությունը, որը երկար ժամանակ Ռուսաստանի թշնամին էր։

Աննայից հետո գահին բազմեց Պետրոսի դուստր Ելիզավետա Պետրովնան։ Ելիզավետան հովանավորում էր արվեստը, ճարտարապետությունը և գիտությունը (օրինակ՝ հիմնադրեց Մոսկվայի պետական համալսարանը)։ Սակայն նա չիրականացրեց նշանակալի կառուցողական բարեփոխումներ։ Նա կառավարեց 20 տարի, որի ժամանակ ներքաշվեց Յոթնամյա պատերազմում։ Այն հաջող էր Ռուսաստանի համար ռազմական տեսանկյունից, սակայն ոչ արգասաբեր քաղաքական տեսանկյունից[8]։

Եկատիրինա Մեծ (1762–1796) խմբագրել

Եկատերինա II-ը եղել է գերմանացի արքայադուստր, ով ամուսնացել է Պետրոս III-ի հետ։ Երբ մահացավ Ելիզավետա կայսրուհին, նա եկավ իշխանության իր ամուսնու դեմ հաջող հեղաշրջումից հետո։ Նա վերականգնեց ռուս ազնվականության իրավունքները, որոնք կորցրել էին Պետրոս Մեծի մահից հետո։ Եկատերինան վերադարձրեց մարզերի ղեկավարների պաշտոնները` տալով նրանց լայն իրավունքներ[9]։

 
Կայսրուհի Եկատերինա II-ը, ով կառավարել է 1762-ից 1796 թվականներին, ով շարունակեց կայսրության ընդարձակումը և արդիականացումը։

Եկատիրինան ուժեղացրեց քաղաքական վերահսկողությունը Ռեչ Պոսպոլիտայի տարածքում։ Նրա գործողությունները, այդ թվում ռազմական արշավանքների և պետական ծախսումների բարձր մակարդակը հանգեցրեցին ապստամության 1773 թվականին։ Եմելյան Պուգաչովի գլխավորությամբ, ում կարգախոսն էր, «Կախաղան բոլոր հողատերերին», ապստամբները փորձեցին վերցնել Մոսկվան, սակայն նրանք դաժանորեն ճնշվեցին։ Բացի ավանդական պատիժներից, Եկատիրինան ապստամբությունից հետո գաղտնի ցուցումներ տվեց դահիճներին մահապատիժները իրականացնել արագորեն և նվազագույն ցավ պատճառել մեղավորներին[10]։ Նա նաև հրամայեց Դարյա Նիկոլաևնա Սալտիկովային դատապարտել ցմահ, մահապատժի փոխարեն։ Այս բարեգությունը ուղջունվեց Եվրոպական հասարակության կողմից, սակայն երկրի հեղափոխական մթնոլորտը շարունակում էր վնասել երկրին։

Նա շարունակում էր հովանավորել ազնվականներին, որոնք նրա կառավարության անբաժանելի մասն էին։ Այդ պատճառով Եկատիրինան ստիպված էր գործել հարուստների շահերից ճորտերի և գյուղացիների հաշվին։ Չնայած Եկատիրինան հասկանում էր, որ ճորտատիրությունը պետք է արգելել, սակայն նրա համար ավելի կարևոր էր ազնվականության վստահությունը։ Եկատիրինան հաջողություն ունեցավ Ռուս-թուրքական պատերազմներում և Ռուսաստանի հարավային սահմանը հասցրեց մինչև Սև ծով։ Դրանից հետո նա Ավստրիայի և Պրուսիայի հետ բաժանեց Լեհաստանը` հասցնելով իր սահմանը մինչև Կենտրոնական Եվրոպա։ Եկատիրինան ընդարձակեց իր տարածքները նաև Կովկասում` արշավանք կազմակերպելով Պարսկաստանի դեմ և իր կազմին կցեց Վրաստանը։ 1796 թվականին երբ Եկատիրինան մահացավ, կայսրությունը արդեն դարձել էր Եվրոպական գերտերություն[11]։ Նվաճումները շարունակեց Ալեքսանդր I-ը, ով 1809 թվականին նվաճեց Ֆինլանդիան թուլացած Շվեդիայից և Բեսարաբիան Մոլդովական իշխանությունից։

Պետական բյուջե խմբագրել

 
Եկատիրինա II-ի ժամանակների ռուբլի (1771)։ Այն ամենամեծ մետաղադրամն է, որը երբևէ թողարկվել է[12]։

Ռուսաստանը շարունակական ձևով մնում էր ֆինանսական ճգնաժամի մեջ։ Չնայած հասույթը 1724 թվականի 9 միլիոն ռուբլուց աճեց 40 միլիոնի 1794 թվականին, ծախսերը աճում էին ավելի մեծ տեմպերով։ Բյուջեի 46 տոկոսը ծախսվում էր ռազմական նպատակներով, 20 տոկոսը` կառավարության տնտեսական ակտիվների վրա, 12-տոկոսը վարչական ծախսերն էին. ինը տոկոսը` Սանկտ Պետերբուրգի կայսերական պալատի վրա։ Բյուջեի ճեղքվածքը փակելու համար փոխառություններ էին վերցվում, սկզբնական շրջանում Ամստերդամից։ Բյուջեի հինգ տոկոսը ծախսվում էր պարտքը սպասարկելու վրա։ Թղթադրամները թողարկվում էին պատերազմների ծախսերը հոգալու համար, ինչը բերում էր գնաճի բարձր մակարդակի։ Մեծ ծախսերի շնորհիվ Ռուսաստանը պահում էր մեծաթիվ լավ զինված բանակ, որը ուներ չափազանց մեծ բյուրոկրատական մեխանիզմ։ Չնայած Ռուսաստանի կառավարությունը Ռուսաստանը համարում էին զարգացած երկրի, սակայն իրականում 18-րդ դարում Ռուսաստանը մնում էր աղքատ, հետամնաց, գյուղատնտեսական երկիր[13]։

Տասնիններորդ դարի առաջին կես խմբագրել

Նապոլեոնը 1812 թվականին ներխուժեց Ռուսաստան։ Արշավանքը աղետալի հետևանք ունեցավ։ Նապոլեոնի Մեծ բանակը ուղղություն վերցրեց դեպի Մոսկվա, իսկ ռուսները նահանջեցին, իրենց հետևից ամայացնելով տարածները։ Խստաշունչ ռուսական ձմռան և պարտիազնական ջոկատների հարձակումների պատճառով Նաոլեոնի բանակը ծանր կորուսնտեր կրեց[14]։ Նապոլեոնը ստիպված նահանջեց, իսկ ռուսական զորքերը հետևեցին նրանց Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպայում մինչև Փարիզի դարպասներ։ Երբ Ռուսաստանը և նրա դաշնակիցները հաղթեցին Նապոլեոնին, Ալեքսանդր կայսրը հայտնի դարձավ որպես «Եվրոպայի փրկիչ» և մասնակցեց Եվրոպայի վերաբաժանմանը Վիեննայի կոնգրեսում (1815), որի համաձայն նա դարձավ նաև Լեհական թագավորության միապետը[15]։

 
Բորոդինոյի ճակատամարտը

Չնայած Ռուսական կայսրությունը առաջատար քաղաքական դեր ունեցավ Եվրոպայում մյուս դարում, շնորհիվ Նապոլիոնի դեմ հաղթանակի, սակայն նույնատիպ տնտեսական հաջողություններ չունեցավ։ Քանի որ Արևմտյան Եվրոպայի տնտեսությունը աճում էր արագորեն արդյունաբերական հեղափոխությունից հետո, Ռուսաստանի տնտեսությունը շատ ավելի հետ էր մնում։ Այս իրավիճակի մեղավորը կառավարությունն էր, որը համապատասխան միջոցներ ձեռք չառավ շարժվել ժամանակին համընթաց։ Նապոլեոնին հաղթելուց հետո Ալեքսանդր I-ը պատրաստ էր քննարկել սահմանադրական բարեփոխումները, սակայն բացի մանր բարեփոխումներից էական ոչինչ չստացվեց[16]։

 
Ֆուրտ-Ռոս, 19-րդ դարի սկզբի Ռուս-ամերիկյան կազմակերպություն։

Ժողովրդական ցարին փոխարինեց իր կրտսեր եղբայր Նիկոլայ I-ը (1825–1855), ում կառավարման սկիզբը ուղղորդվեց ապստամբությամբ։ Այս հեղափոխության նախապատմությունը ընկած էր Նապոլեոնական պատերազմներում, երբ մեծ թվով լավ կրթված սպաներ ուղևորվեցին Եվրոպա ռազմական գործողությունների ընթացում և իրենց տեսած լիբերալիզմը որոշեցին տարածել անձնիշխանական Ռուսաստանում։ Արդյունքում տեղի ունեցավ Դեկաբրիստների հեղափոխությունը (1825 թվականի դեկտեմբեր), որը կազմակերպեցին որոշ լիբերալ ազնվականներ և բանակի սպաներ և ցանկանում էին Նիկոլայի եղբորը նշանակել սահմանադրական միապետ։ Սակայն հեղափոխության փորձը արագորեն ճնշվեց, արդյունքում Նիկոլայը հրաժարվեց Պետրոս Մեծի արդիականացման գաղափարներից[17]։

Այս հեղափոխության փորձի շնորհիվ Դեկտեմբերի 14-ը երկար ժամանակ հիշվեց հետագա հեղափոխական շարժումների կողմից։ Որպեսզի բացառվեր հետագա հեղափոխությունները, գրաքննությունը ուժեղացվեցմ ներառյալ դպրոցների և համալսարանների ուսուցողական դասագրքերում։ Տպագրությունը խստորեն վերահսկվում էր կառավարության կողմից։ Ոստիկանության լրտեսները ամենուր էին։ Հեղափոխականության մեջ յուրաքանչյուր կասկածյալ աքսորվում էր Սիբիր։ Նիկոլայ I-ի ժամանակ հարյուր հազարավոր մարդիկ ուղարկվեցին հանքավայրերում աշխատելու[18]։

Քանի որ Ռուսաստանը 1783 թվականի Գեորգիևյան դաշնագրով պարտավորվում էր պաշտպանել Վրաստանը Պարսկաստանի հարձակումներից, 1804 թվականին սկսվեց Ռուս-պարսկական պատերազմը, քանի որ պարսիկները հարձակվել էին Վրաստանի վրա։ Ռուսաստանը նաև ներքաշվեց Կովկասյան պատերազմում։ 1804-1813 թվականների պատերազմում ռուսները հաղթանակ տարան և իրենց միացրեցին ներկայիս Դաղստանը, Վրաստանը և ներկայիս Ադրբեջանի մեծ մասը համաձայն Գյուլիստանի պայմանագրի[19]։ Հարավ արևելքում Ռուսաստանը ցանկանում էր ընդարձակվել Օսմանյան կայսրության հաշվին` օգտագործելով Վրաստանը որպես ռազմական հենակետ դեպի Կովկաս և Անատոլիա։ 1820-ական թվականները Ռուսաստանի համար ռամզական տեսանկյունից հաջող էին։ Չնայած 1826-28 թվականների Ռուս-պարսկական պատերազմի առաջին տարում Ռուսաստանը կորցրեց գրեթե բոլոր նվաճված հողերը, ռուսները հակահարձակում գործեցին և հասան Պարսկասանի խորքերը, արդյունքում կնքվեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը, որով Ռուսաստանին անցան Արևելյան Հայաստանը, ներկայիս Ադրբեջանը և Իգդիրի մարզը[20]։ 1828-29 թվականների Ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքով, Ռուսաստանը նվաճեց հյուսիս արևելյան Անատոլիան և Էրզրում ու Գյումուշխանե քաղաքները։

Ռուսաստանի զարգացման ուղիների խնդիրը սկսվել էր Պետրոս Մեծի նորմածություններից։ Շատերին դուր էր գալիս Արևմտյան Եվրոպայի մոդելների կիրառումը, սակայն որոշ կառույցներ դեմ էին դրան և ցանկանում էին վերադառնալ նախկին ավանդույթներին։ Վերջինիս կողմնակիցներին անվանում էին «Սլավոֆիլներ», որոնք ատելությամբ էին լցված Արևմուտքի նկատմամբ։ Սլավոֆիլները բյուրոկրատիայի ընդդիմադիրն էին, ովքեր գերադասում էին միջնադարյան Ռուսաստանի կոլեկտիվիզմը արևմտյան ինդիվիդուալիզմից[21]։ Շատ արմատական սոցիալական դոկտրինաներ մշակվել են այնպիսի ռուս արմատականների կողմից ինչպիսիք էին Ալեքսանդր Գերցենը, Միխայիլ Բակունինը և Պյոտր Կրոպոտկինը։

Ռուսական ցարերը ճնշեցին երկու ապստամբություն նոր կցված լեհական տարածքներում` 1830 թվականի Նոյեմբերյան ապստամբությունը և 1863 թվականի Հունվարյան ապստամբությունը։ Ռուսական անձնիշանության պատճառով լեհական արհեստավորները 1863 թվականին ապստամբեցին, որպեսզի պահպանեն իրենց ազգային ինքնությունը, լեզուն, կրոնը և մշակույթը[22]։ Արդյունքում ռուսները մեծ ուժերի շնորհիվ ճնշեցին Հունվարյան ապստամբությունը։ Ֆրանսիան, Բրիտանիան և Ավստրիան փորձեցին միջամտել, սակայն չկարողացան։ Ռուսական հայրենասիրական մամուլը լեհական ապստամբությունն օգտագործեց ռուսական ազգային համախմբման համար և ըստ նրանց Ռուսաստանին աստծու կողմից հանձնարարվել է փրկել Լեհաստանը և աշխարհը[23]։ Լեհաստանը պատժվեց՝ կորցնելով քաղաքական և դատական իրավունքները, ռուսականացվեցին դպրոցները և ուսումնական կենտրոնները[24]։

Տասնիններորդ դարի երկրորդ կես խմբագրել

Մոսկվայի համայնապատկերը 1867 թվականին։


 
Ռուսական նավահանգիստ Ստավրոպոլի տասնմեկամսյա պաշարումը Ղրիմի պատերազմի ժամանակ։

1854-55 թվականներին Ռուսաստանը պարտվեց Բրիտանիային, Ֆրանսիային և Թուրքիային Ղրիմի պատերազմում։ Պատերազմի գլխավոր նպատակն էր Ղրիմի թերակղզուն տիրանալը, սակայն պատերազմը ընթացավ նաև Բալկանյան և Կովկասյան ճակատներում։ Խաղալով գլխավոր դերը Նապոլեոնին պարտության մատնելու մեջ` Ռուսաստանը ուներ ռազմական տեսանկյունից անպարտելիի համբավ, սակայն մեկ անգամ ընդդիմանալով Եվրոպական գերտերություններին, բացահայտվեց ցարական ռեժիմի թույլ կողմերը ցամաքում և ծովում։

Երբ Ալեքսանդր II-ը բազմեց գահին 1855 թվականին, ձեռնամուխ եղավ լայնամասշտաբ բարեփոխումների։ 1859 թվականին Ռուսաստանում ապրում էին մոտ 23 միլիոն ճորտ գյուղացիներ, որոնք գտնվում էին աղքատության եզրագծին։ Ալեքսանդր II-ը որոշեց վերացնել ճորտատիրությունը, քանի որ համուզված էր, որ այն վաղ թե ուշ վերանալու է հեղափոխական ուղով[25]։

1861 թվականի գյուղացիական կանոնադրություններով ճորտերը ազատ արձակվեցին, ինչը համարվում է 19-րդ դարի Ռուսաստանի պատմության ամենանշանակալի իրադարձությունը։ Դրանով սկիզբ դրվեց հողատեր ազնվականների մոնոպոլ իշխանության վերջին։ 1860-ական թվականներին իրականացվեցին այլ սոցիալ-տնտեսական բարեփոխումներ, որոնք բարձրացրեցին Ռուսաստանի կառավարության վստահությունը ժողովրդի և միջազգային կառույցների մոտ[26]։ Էմանսիպացիան բերեց քաղաքներում աշխատուժի առաջարկի մեծացման, արդյունաբերությունը սկսեց զարգանալ, միջին խավը մեծացավ։ Այնուամենայնիվ, չնայած գյուղացիները իրենց հողերը ստացան որպես նվեր, նրանք ստիպված էին վճարել բազում տեսակի հարկեր, որոնք չվճարելու համար պետությունը հետ էր վերցնում հողերը։ Բազմաթիվ գյուղացիներ կորցրեցին իրենց հողերը և ստիպված էին վարձով աշխատել այլ կալվածատերների մոտ, արդյունքում ճորտատիրությունը վերացվեց, բայց հեղափոխական տրամադրությունները ժողովրդի մոտ չվերացավ, ինչպես մտածում էր Ալեքսանդ II-ը։

 
Ռուս զինվորները նվաճում են Սամարղանդը (8 հունիսի 1868)։

Ալեքսանդր II-ը վերցրեց Վերին Մանջուրիան Ցին կայսրությունից 1858-60 թվականներին և վաճառեց Ալյասկան ԱՄՆ-ին 1867 թվականին։

1870-ական թվականների վերջին Ռուսաստանը նորից պատերազմեց Օսմանյան կայսրության դեմ։ 1875-77 թվականներին Բալկանյան ճգնաժամը առիթ եղավ բազմաթիվ ապստամբությունների ընդդեմ Օսմանյան լծի։ Սա Ռուսաստանի համար քաղաքական ռիսկ էր, որը կարող էր զայրացնել Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի մուսուլմաններին։ Ռուսական ազգայնական կարծիքը եղավ որոշիչ օգնելու Բալկանների քրիստտոնյաներին և Բուլղարիան և Սերբիան դարձնել անկախ։ 1877 թվականին սկսվեց Ռուս-թուրքական պատերազմը։ Մեկ տարվա ընթացքում ռուսները մոտեցան Ստամբուլին և օսմանցիները հաշտություն խնդրեցին։ Ռուսների և Օսմանյան կայսրության միջև 1878 թվականի մարտին կնքվեց Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը, որով Բուլղարիան անկախանում էր։ Սակայն եվրոպական գերտերությունների շահերից չէր բխում Ռուսաստանի հզորացումը և ստիպեցին Ռուսաստանին հրաժարվել պայմանագրից։ Փոխարենը 1878 թվականի հուլիսին գումարվեց Բեռլինի կոնգրեսը, որով Բուլղարիան դարձավ ինքնավար պետություն Օսմանյան կայսրության տարածքում։

 
Թուրքական դիրքերի նվաճում Պլեվնայի պաշարման ժամանակ (1877)։

Ռուս-թուրքական պատերազմի մյուս նշանակալի ձեռքբերումն էր Բաթումի, Արդահանի և Կարսի միացումը Ռուսաստանում, որի արդյունքում ստեղծվեցին Բաթումի մարզը և Կարսի մարզը։

Ալեքսանդր III խմբագրել

1881 թվականին Ալեքսանդր II-ը սպանվեց Նարոդնայա Վոլյա Նիգիլիստական ահաբեկչական կազմակերպության կողմից։ Գահը անցավ Ալեքսանդր III-ին (1881–1894), ով Նիկոլայ I-ի գաղափարների կրողն էր։ Որբես ընգծված Սլավոֆիլ, Ալեքսանդր III-ը հավատում էր, որ Ռուսաստանը կփրկվի քաոսից միայն Արևմտյան Եվրոպայի ազդեցությունից դուրս գալու դեպքում։ Նրա օրոք կնվեց Ֆրանս-ռուսական դաշինքը ի հակադրություն Գերմանիայի աճող հզորության, ավարտեց նվաճումները Կենտրոնական Ասիայում և Լուծեց տարածքային վեճերը Ցին կայսրության հետ։ Ցարի ամենաազդեցիկ խորհրդականը Կոնստանտին Պոբեդոնոսցևն էր, ով Ալեքսանդր III-ի և նրա որդի Նիկոլայի տնային ուսուցիչն էր։ Նա սովորեցրել էր իր անվանի աշակերտին զգուշանալ խոսքի և մամուլի ազատությունից, չսիրելով ժողովրդավարությունը, սահմանադրությունը և խորհրդարանական համակարգը։ Պոբեդոնոսցևի ժամանակներում հեղափոխականները հետապնդվում էին, իսկ ոստիկանությունը ռուսիֆիկացվել էր[27][28]։

Առաջխաղացումը Աֆղանստանով դեպի Հնկաստան կասեցվեց Բրիտանիայի կողմից, որի պատճառով չիրականացվեց ռուսների ջանքերը տաք ջրերում նավահանգիստ կառուցման հարցում։ Երկու երկրներն էլ չէին ցանկանում պատերազմել միմյանց դեմ, ավելին 1907 թվականին դարձան դաշնակիցներ[29][30]։

Քսաներորդ դարի սկիզբ խմբագրել

 
Ռուսական Կայսրության դրոշը 1914-1917 թվականներին

1894 թվականին Ալեքսանդր III-ին փոխարինեց նրա որդի Նիկոլայ II-ը, ով շարունակեց անձնիշխանությունը։ Նիկոլայ II-ը կառավարեց անարդյունավետ և վերջ դրեց իր տոհմին և գահընկեց արվեց հեղափոխության միջոցով[31]։ Արդյունաբերական հեղափոխությունը սկսեց նշանակալի ազդեցություն ունենալ Ռուսաստանի վրա, սակայն երկիրը մնում էր ագրարային թույլ տնտեսությամբ երկիր։ Արդյունաբերական կապիտալիստների և ազնվականության լիբերալ տարրերը հավատում էին խաղաղ հասարակական բարեփոխումներին և սահմանադրական միապետության անցմանը և ստեղծեցին Սահմանադրական ժողովրդական կուսակցությունը[32]։

Ձախակողմյան Սոցիալիստ հեղափոխական կուսակցությունը (ՍՀԿ) միավորվեց Նարոդնիկների գաղափարների շուրջ և համարում էին, որ հողը պետք է պատկանա նրանց, ով դրա վրա աշխատում է, այսինքն գյուղացիներին։ Մեկ այլ արմատական խումբ էր Ռուսական սոցյալ ժողովրդական աշխատավոր կուսակցությունը հիմնված էր Մարքսիզմի գաղափարների վրա։ Սոցյալ դեմոկրատները տարբերվում էին ՍՀԿ-ից նրանով, որ գտնում էին հեղափոխությունը պետք է հիմնված լինի արդյունաբերության բանվորների վրա, ոչ գյուղացիների[33]։

1903 թվականին տեղի ունեցավ Սոցյալ ժողովրդական կուսակցության 2-րդ հանրագումարը, որը կուսակցությունը բաժանեց երկու մասի` գրադուալիստ Մենշևիկների և ավելի արմատական Բոլշևիկների։ Մենշևիկները հավատում էին, որ Ռուսաստանի բանվոր դասակարգը բավարար զարգացված չէ և սոցիալիզմի կարելի է հասնել միայն բուրժուական ժամանակաշրջանից հետո։ Այսպիսով նրանք դաշինք կազմեցին բուրժուա-դեմոկրատական ուժերի հետ։ Բոլշևիկները Վլադիմիր Լենինի գլխավորությամբ, աջակցում էին փոքր էլիտար արհեստավարժ հեղափոխականների խմբի ստեղծման գաղափարին, որը ուժեղ կարգ ու կանոն կմտցնի կուսակցությունում և կառաջնորդի պրոլետարիատին հասնել իշխանության[34]։

Ռուս-ճապոնական պատերազմում (1904–1905) պարտությունը դարձավ ցարական ռեժիմի գլխավոր սխալը։ 1905 թվականի հունվարին տեղի ունեցավ միջադեպ, որը հայտնի է «Արյունոտ կիրակի» անվամբ, որի ժամանակ քահանա Գեորգի Գապոնի գլխավորած երթը դեպի Սանկտ Պետերբուրգի Ձմեռային պալատ ավարտվեց արյունահեղությամբ, ցարական բանակի զինվորները կրակ արձակեցին ցուցարարների ուղղությամբ` սպանելով հարյուրավոր մարդկանց։ Սրանից հետո սկիզբ առավ 1905 թվականի հեղափոխությունը։ Խորհուրդներ (բանվորների խորհուրդներ) կազմվեցին քաղաքների մեծ մասում և սկսեցին հեղափոխական ակտիվություն ցուցաբերել։ Ռուսաստանը պարալիզացվեց և կառավարությունը անհույս վիճակում էր[35]։

Տեսարան դեպի Մոսկվա գետ Կրեմլինից, 1908 թվական

1905 թվականի հոկտեմբերին Նիկոլայը իր կամքին հակառակ թողարկեց Հոկտեմբերյան հռչակագիրը, որով ստեղծվեց ազգային Դուման (օրենսդիր մարմինը), որը կանչվեց անմիջականորեն։ Տրվեց քվեարկության իրավունք և ոչ մի օրենք չէր կարող գործել առանց Դումայի հաստատման։ Որոշ ուժեր բավարարված էին, սակայն սոցիալիստնը համաձայնության չեկան և կազմակերպեցին նոր բախումներ։ 1905 թվականի վերջի դրությամբ բարեփոխողների մեջ միասնությունը բացակայում էր, ինչը ուժեղացնում էր Ցարի դիրքը։

 
Ռուսական հեղափոխություն 1905, նկարը Իլյա Ռեպին։

[36][37]

Պատերազմ, հեղափոխություն, կործանում խմբագրել

 
Գրիգորի Ռասպուտին, ռուսաստանի վերջին ցար Նիկոլայ II-ի և թագուհի Ալեքսանդրա Ֆեոդորովնայի սիրելին։

Նիկոլայ II կայսրը մուտք գործեց Առաջին համաշխարհային պատերազմ մեծ խանդավառությամբ և հայրենասիրությամբ, որպեսզի Ռուսաստանը պաշտպանի Ուղղափառ սլավոն սերբերին։ 1914 թվականի օգոստոսին, Ռուսական բանակը ներխուժեց Արևելյան Պրուսիա և նվաճեց Ավստրո-Հունգարիայի մաս կազմող Գալիցիան։ Սակայն Գերմանիայի վերահսկողության ներքո գտնվող Բալթիկ ծովը և Օսմանա-գերմանական հսկողության տակ գտնվող Սև ծովը կտրել էին Ռուսաստանի հիմնական սնուցման ուղիները։

1915 թվականի կեսերին պատերազմից հիասթափությունը ամենուր էր։ Սննդի և վառելիքի պաշարները սպառվում էին, կորուստները մեծանում, իսկ գնաճը արագորեն բարձրանում։ Բախումները քիչ վճարվող բանվորների շրջանում ավելացան և լուրեր էին պտտվում, որ բարեփոխումների սպասող գյուղացիները նույնպես դժգոհ են։ Նիկոլայը որոշեց անձամբ գլխավորել զորքերը և տեղափոխվեց ռազմաճակատ` թուղնելով իր կնոջը` կայսրուհի Ալեքսանդրային մայրաքաղաքում։ Իր որդու` Ալեքսեյի հիվանդության պատճառով Ալեքսանդրան կառավարչական գործերը հանձնեց սիբիրցի գյուղացի Գրիգորի Ռասպուտինին (1869 – 1916), ով համոզել էր արքայական ընտանիքին, որ ինքը ունի դեղամիջոցներ, որոնք կբուժեն Ալեքսեյին։ Նա ուներ մեծ ազդեցություն, սակայն չէր կարողանում ազդել որևէ որոշման վրա։ 1916 թվականին նրա սպանությունը ազնվականների խմբի կողմից չվերադարձրեց ցարի կորցրած հեղինակությունը[38]։

1917 թվականի մարտի 3-ին մայրաքաղաքի գործարաններից մեկում կազմակերպվեց բախում, որը շղթայական աճեց և մեկ շաբաթ հետո քաղաքի փողոցներում սկսեցին կռիվները։

Ցարական ռեժիմը տապալվեց 1917 թվականի լիբերալ Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո։ Ստեղծվեց Ժամանակավոր կառավարություն և Ռուսաստանը հռչակվեց հանրապետություն։ Սակայն այն երկար չգոյատևեց, մեկ այլ հեղափոխություն տեղի ունեցավ նույն 1917 թվականի հոկտեմբերին, որի արդյունքում իշխանությունը անցավ Բոլշևիկներին, իսկ ցարական ընտանիքը ենթարկվեց մահապատժի 1918 թվականին[39]։

Տարածք խմբագրել

Սահմաններ խմբագրել

 
Ռուսական կայսրության քարտեզը 1912 թվականի դրությամբ։

Եվրոպական Ռուսաստանի սահմանները անցնում էին Ֆինլանդիայով և Լեհաստանով և ընդգրկում էին գրեթե ամբողջ Արևելյան Եվրոպան։ Հյուսիսում սահմանակցում էր Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսին։ Նովայա Զեմլյան, Կոլգուևը և Վայգաչը նույնպես պատկանում էին Ռուսաստանին։ Արևելքում կայսրության կազմի մեջ էին մտնում Սիբիրը և Ղրղզական տափաստանը, որոնք բաժանվում էին Եվրոպական մասից Ուրալյան լեռներով, Ուրալ գետով և Կասպից ծովով։ Հարավում սահմանը ձգվում էր միչև Սև ծով և Կովկաս։ Արևմուտքում սահմանը անցնում էր Կոլայի թերակղզիով Վարանգեր ֆյորդից Բոտնիկի ծոց։ Այնուհետև այն անցնում էր Կուրոնյան ծոցով, հարավային Բալթիկ ծովով մինչև Դանուբի գետաբերան` ներառելով այժմյան Լեահստանի մեծ մասը և սահմանակցելով Պրուսիայի, Ավստրիական Գալիցիայի և Ռումինիայի հետ։

Չնայած ահռելի տարածքին, Ռուսաստանը շատ քիչ ելքեր ուներ դեպի բաց ծով, չհաշված Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսը, որտեղ նավարկելը ձմռան ամիսներին անհնար էր։ Բոտնիկի ծոցը և Ֆիննական ծոցը շրջապատված էր էթնիկ ֆիննական տարածքներով և միակ ապահով վայրը մայրաքաղաքն էր, որը տեղակայված էր Նևա գետի գետաբերանին։ Ռիգայի ծոցը և Բալթիկ ծովը նույնպես այն տարածքներից էին, որոնք բնակեցված չէին սլավոններով, այլ բալթյան, ֆիննական և գերամանակ ժողովուրներով։ Սև ծովի արևելյան ափը մտնում էր Հարավային Կովկասի մեջ, որը բաժանված էր բարձր լեռնային համակարգով։ Սակայն չնայած վահանին, սա միակ ելքներ դեպի Բոսֆոր, մինչդեռ չնայած Կասպից ծովը լիճ էր շրջապատված անապատներով, այն ավելի կարևոր կապող օղակ էր Ռուսաստանը Ասիական տարածների հետ։

Աշխարհագրություն խմբագրել

 
Եվրոպական Ռուսաստանի էթնիկ քարտեզը մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը

19—րդ դարի վերջի դրությամբ Ռուսական կայսրության մակերեսը կազմում էր մոտ 22.400.000 կմ քառակուսի, կամ Երկիր մոլորակի ցամաքի 1/6-րդ մասը, ինչը փոքր էր միայն իր ժամանակների Բրիտանական կայսրությունից։ Սակայն այդ ժամանակ բնակչության մեծ մասը ապրում էր Եվրոպական Ռուսաստանում։ Ռուսական կայսրության տարածքում ապրում էին մոտ 100 տարբեր էթնիկ խմբեր, որոնց մեջ էթնիկ ռուսները կազմում էին բնակչության 45%-ը[40]։

Տարածքի ընդարձակում խմբագրել

Բացի ներկայիս Ռուսաստանի տարածքի 1917 թվականի դրությամբ Ռուսական կայսրության մեջ էին մտնում Դնեպրյան Ուկրաինան, Բելառուսը, Բեսարաբիան, Ֆինլանդիան, Հայաստանը, Արցախը, ներկայիս Ադրբեջանը, Վրաստանը, Կենտրոնական Ասիայում Ռուսական Թուրքեստանը, Բալթյան երկրների մեծ մասը, Լեհական թագավորության մեծ մասը, Արևմտյան Հայաստանի մի մասը։

1742-ից 1867 թվականներին Ռուս-ամերիկյան ընկերությունը կառավարում էր Ալյասկան որպես գաղութ։

1808-1809 թվականների Ֆիննական պատերազմում Շվեդիայի պարտությունից հետո 1809 թվականի սեպտեմբերի 17-ին ստորագրվեց Ֆրդրիխհամնի պայմանագիրը, որի համաձայն Շվեդիայի արևելյան մասը, որը հետո դարձավ Ֆինլանդիա, կացվեց Ռուսական կայսրությանը, որպես ինքնավար մեծ դքսություն։

 
Ռուսական կայսրության արևմտյան նահանգների քարտեզը 1910 թվականին

1806-1812 թվականների Ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում ստորագրվեց Բուխարեստի պայմանագիրը, որով Մոլդովիայի նահանգի արևելյան մասը անցավ Ռուսական կայսրությանը։ Այս տարածքը (Բեսարաբիա) Ռուսական կայսրության վերջին ձեռքբերումն էր Եվրոպայում։ 1815 թվականին Վիեննայի կոնֆերանսով Ռուսաստանը իրավունքներ ձեռք բերեց Լեհական թագավորության նկատմամբ, որը թղթի վրա համարվում էր ինքնիշխան թագավորություն և դաշինքի մեջ էր Ռուսաստանի հետ։ Սակայն Լեհական թագավորությունը ինքիշխանությունը կորցրեց 1831 թվականի ապստամբությունից հետո և վերջնական արգելվեց 1867 թվականին։

Ռուսաստանը իրեն միացրեց Կովկասը 19-րդ դարում, երբ արշավեց Պարսկաստանի դեմ և հաղթեց 1804-1813 և 1826–28 թվականների պատերազմներում և համաձայն Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերով[41]։

Հայաստանի վերաբերյալ կարևոր է նել, որ, ինչպես 1924 թվականին վկայում էր ՀՀ ռազմական նախարար (1920) Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, Ռուսաստանը «...զգում և գիտակցում էր, թե լա՛յն ինքնավարությամբ թուրքահայ վիլայեթներում ոտքի կանգնած հայ ժողովուրդը՝ իր շարժումները պիտի ծավալի նաև Անդսրկովկասում և հայկական ինքնավարության պատնեշները ցցի Ռուսիայի առաջխաղացության առջև»[42]։ Նման հեռանկարն, ըստ Տեր-Մինասյանի, չէր կարող Ռուսաստանի հավանությանն արժանանալ, քանի որ Ռուսաստանին «անհրաժեշտ էին թուրքահայ հողերը, բայց միայն... առանց հայերի»[42]։ Բացի այդ, ըստ Տեր-Մինասյանի, Թուրքիայում «հայկական կոտորածներից մի քանիսը կատարվել են թուրքական ձեռքերով և ռուսական ներշնչումով»[42]։ Տեր-Մինասյանի կարծիքով, Ռուսաստանը թուրքական իշխանության միջոցով «առանց իր ձեռքերը արյունոտելու, հարվածում, թուլացնում և կոտորում էր հայերին, և այսպիսով, իր թիկունքն ապահովելով Անդրկովկասում, ճանապարհ բանում դեպի հայկական ամբողջ բարձրավանդակը, դեպի Միջերկրական»[42]։

Ռուսական կայսրությունը ընդլայնեց իր ազդեցությունը Կենտրոնական Ասիայում հատկապես 19-րդ դարի վերջին` նվաճելով Ռուսական Թուրեստանի մեծ մասը 1865 թվականին և շարունակեց ընդլայնել տարածքը մինչև 1885 թվականը։

Նոր հայտնաբերված արտիկական կղզիները դարձան Ռուսական կայսրության մաս, քանի որ ռուս ճանապարհորներն էին հայտնաբերել դրանք, այդ թվում Նորսիբիրական կղզիները 18-րդ դարի սկզբից, Հյուսիսային երկիրը («Նիկոլայ II կայսրի երկիր») առաջին անգամ քարտեզագրվել է Ռուսական կայսրության կազմում 1913 թվականին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանը կարճ ժամանակով նվաճեց Արևելյան Պրուսիայի փոքր հատվածը, Ավստրիական Գալիցիայի մեծ մասը և Արևմտյան Հայաստանի զգալի մասը։ Չնայած ժամանակակից Ռուսաստանի դաշնության կազմի մեջ է մտնում Կալինինգրադի մարզը, որը պատմական Երևելյան Պրուսիայի հյուսիսային մասն է, այն տարբերվում է կայսրության 1914 թվականին նվաճված հատվածից։

Կայսերական տարածքներ խմբագրել

 
Ռուսական բնակավայր Սրբ. Պողոսի հրվանդանում (ներկայիս Կադյակ (քաղաք)), Կադյակ կղզում

Համաձայն Օրգանական օրենքի առաջին հոտվածի, Ռուսական կայսրությունը անվաժանելի պետություն է։ Համաձայն նույն օրենքի 26-րդ հոդվածի «Ռուսական կայսրեական թագը անբաժանելի է Լեհաստանի թագավորությունից և Ֆինլանդիայի մեծ իշխանությունից»։ Ֆինլանդիայի մեծ իշխանության հետ հարաբերությունները կարգավորվում էին նաև 2-րդ հոդվածով, համաձայն որի «Ֆինլանդիայի մեծ իշխանությունը համարվում է Ռուսական կայսրության անբաժանելի մասը։

1744-ից 1867 թվականներին կայսրությունը նաև վերահսկել է Ռուսական Ամերիկան, որը ներկայիս Ալյասկան էԼ

Բացի այդ կայսրությունը որոշ ժամանակ վերահսկել է վիճելի տարածքներ, որոնցից նշանակալիներն էին Կվանտունյան մարզը և Չինական արևելյան երկաթուղին, որոնք հետագայում զիջել է Ցին Չինաստանին։

1815 թվականին Դոկտոր Շաֆերը, ով ռուս ծովագնաց էի, ժամանեց Կուաի և կղզու պաշտպանության մասին պայմանագիր կնքեց Կաումուալիի նահանգապետի հետ, սակայն Ռուսաստանի ցարը հրաժարվեց վավերացնել պայմանագիրը։

1889 թվականին մեկ այլ ռուս ճանապարհորդ Նիկոլա Իվանովիչ Աչինովը փորձեց ռուսական գաղութ հիմնել Սագալլոյում, որը գտնվում էր Տանջուրա ծոցում, ներկայիս Ջիբութի։ Սակայն փորձը կանխվեց ֆրանսիացիների կողմից, որոնք ռազմանավ ուղարկեցին գաղութի դեմ։ Փոքր բախումից հետո գաղութը շրջապատվեց և ռուս բնակիչները ուղարկվեցին Օդեսսա։

Կառավարություն և վարչական համակարգ խմբագրել


Կայսրության ձևավորումից մինչև 1905 թվականի հեղափոխությունը երկիրը միանձնյա կեղավարում էր ցարը/կայսրը, ցարական մենիշխանական համակարգի ներքո։ 1905 թվականի հեղափոխությունից հետո ձևավորվեց նոր կառավարման համակարգ, որը դժվար է դասակագել։ 1910 թվականին Գոթայի Ալմանախը Ռուսաստանը բնորոշեց որպես սահմանադրական միապետություն անձնիշխանական ցարի վերահսկողության նեքո։ Այսպիսով 1905 թվականի հոկտեմբերից հետո Ռուսաստանում հաստատվեց մի կառավարման համակարգ, որը յուրահատուկ է իր տեսակի մեջ։ Մինչև 1905 թվականը Ռուսաստանի օրենքներով կայսրին տրված էր անսահմանափակ իրավունքներ։ 1905 թվականի հոկտեմբերիվ հետո կայրը մնում էր Ռուսաստանի միանձնյա ղեկավարը և սահմանադրությունից հեռացվել էր «անսահմանափակ» բառը։ Մինչդեռ կայսրին մնաց իր հին իրավունքների մեծ մասը, ներառյալ վետոյի իրավունքը օրենսդրական գործընթացներում, առանց կայսրի համաձայնության ոչ մի օրենք չէր կարող ընդունվել կամ փոփոխվել։ Իրականում համակարգը շատ հեռու էր խորհրդարանական կոչվելուց, միայն «անսահմանափակ անձնիշխանություն» արտահայտությունը փոխարինվել էր «սահմանաձակ անձնիշխանություն» արտահայտությամբ, այս պայմաններում Ռուսաստանի կառավարման համակարգը ավելի ճիշտ է բնորոշել «սահմանափակ միապետություն կայսրի միանձնյա իշխանության ներքո» արտահայտությամբ։

Կայսր խմբագրել

 
Ձմեռային պալատի դիմացի պալատային հրապարակը, որը եղել է Բանակի գլխավոր շտաբի նստավայրը:
 
Եկատիրինյան պալատը, որը տեղակայված է Ցարսկոյե Սելոյում, եղել է կայսրերական ընտանիքի նստավայրը: Այն անվանվել է կայրուհի Եկատերինա Iի պատվին, ով կառավարել է 1725--ից 1727 թվականներին:

Պետրոս Մեծը փոխեց իր տիտղոսը Ցար-ից 1721 թվականին, որբ նա իրեն հռչակեց Ամբողջ Ռուսաստանի կայսր։ Սակայն իր հետևորդները պահպանեցին այս տիտղոսը, Ռուսաստանի ղեկավարը նաև հայտնի էր Ցար կամ Ցարիցա մինչև կայսրության անկումը։ Մինչև 1905 թվականի Հոկտեմբերյան հռչակագիրը, կայսրը կառավարում էր որպես միանձնյա միապետ, երկու սահմանափակմամբ, առաջինը, որ կայսրը պետք է պատկանի Ռուս Ուղղափառ եկեղեցուն և պետք է բավարարի ժառանգության օրենքներին (Պետրոսյան օրնքներ) հիմնադրված Պետրոս Մեծի կողմից։

1905 թվականի հոկտեմբերի 17-ին իրադրությունը փոխվեց։ Կայսրը ինքնակամ սահմանափակեց իր օրենսդրական իշխանությունը, օրինագծեր ընդունելու գործառույթը դնելով Կայսրեկան դումայի վրա, որը ազատորեն ընտրվում էր Օրգանական օրենքով` ընդունված 1906 թվականի ապրիլի 28-ին։ Սակայն կայսրը իրավունք էր իրեն վերապահում ցրել նոր հիմնադրված Դուման ցանկացած ժամանակ։ Նա նաև ուներ վետոյի իրավունք ցանկացած ընդունված օրենքի վրա։ Նրա նախարարները ենթարկվում էին իրեն և ոչ Դումաին, որը կարող էր միայն հարցեր ուղղել նախարարներին։

 
Նիկոլայ IIը եղել է Ռուսաստանի վերջին կայսրը` կառավարելով 1894-ից 1917 թվականներին:

Կայսրեկան խորհուրդ խմբագրել

1906 թվականի փետրվարի 20-ի գլխավոր օրենքի համաձայն պետական Դումայի հետ միասին ստեղծվեց Կայսրության խորհուրդը որպես օրենսդիր Վերին պալատ[43]։ Կայսրերական կամ կայսրության խորհուդը բաղկացած էր 196 անդամից, որոնցից 98-ին նշանակում էր կայսրը, իսկ 98-ը որոշվում էին ընտրությունների արդյունքում։ Նախարարները ի պաշտոնե համարվում էին անդամներ։ Ընտրված անդամներից 3-ը պետք է ներկայացված լինեին «սև» հոգևորականությունից, 3-ը` «սպիտակ» հոգևորականությունից, 18-ը` ազնվական կազմակերպություններից 6-ը` համալսարաններից և գիտական ակադեմիաներից, 6-ը առևտրականների ճամբարից, 6-ը արդյունաբերական խորհուրդներից, 16-ը` պետք է չունենային զեմստվոներ, 34-ը` զեմստվո ունեցող մարզերից և 6-ը` Լեհաստանից։ Որպես օրենսդիր մարմին խորհրդի իրավունքները կորդինացվում էին Դումայի հետ, սակայն գործնական խորհուրդը հազվադեպ էր օրենսդրական նախաձեռնությամբ հանդես գալիս։

Պետական դումա և ընտրական համակարգ խմբագրել

Կայսրության դուման կամ կայսերական դուման, որը համարվում էր Ռուսաստանի խորհրդարանի Ստորին պալատ, բաղկացած էր 442 անդամից, որոնք ընտրվում էին չափազանց դժվար մեթոդով։ Անդամները հիմնականում ներկայացված էին ապահովված հատվածից կամ հողատերերից, բացի այդ նախապատվություն էր տրվում ազգությամբ ռուս անդամներին։ Կայսրության յուրաքանչյուր մարզ, բացառությամբ Կենտրոնական Ասիայի, ուներ անդամների ստույգ քանակ, դրանց գումարվում էր մեծ քաղաքներից ընտրված անդամները։ Դումայի անդամները ընտրվում էին ընտրողների կոլեգաների կողմից, որոնք իրենց հերթին կազմվում էին երեք դասերի ժողովների արդյունքում` հողատերեր, քաղաքացիներ և գյուղացիներ։ Այս ժողովներին հարուստները ներկայանում էին անձամբ, իսկ ցածր դասի ներկայացուցիչների անունից ներկա էր գտնվում լիազորված անձ։ Քաղաքի բնակչությունը վաժանվում էր երկու դասի, համաձայն իրենց մուծված հարկերի և ընտրում էին կոլեգային ուղղակիորեն։ Գյուղացիները ներկայացված էին լիազորված անձանց միջոցով, որոնք նշանակվում էին տեղական վարչատարածքային միավորի կողմից, որոնք կոչվում էին վոլոստներ։ Բանվորները ունեին հատուկ կարգավիճակ, ամեն հինգ հարյուր բանվոր ուներ մեկ կոլեգայի ընտրելու իրավունք։

Կոլեգայի անդամները իրենց հերթին դումայի անդամ ընտրում էին փակ քվեարկությամբ, անդամները ընտրվում էին ձայների պարզ մեծամասնությամբ։ Քանի որ կոլեգաները հիմնականում կազմված էին պահպանողական հայացքներ ունեցող անդամներից, նորարարական մտածելակերպով թեկնածուներին շատ դժվար էր դառնալ դումայի անդամ, չնայած նվազագույնը մեկ անդամ պետք է ներկայացված լիներ բոլոր հինգ դասերից։ Դումայի փոքրաթիվ արմատական տարրերը հիմնականում ներկայացնում էին կայսրության խոշորագույն քաղաքները։

Նախարարների խորհուրդ խմբագրել

Համաձայն 1905 թվականի հոկտեմբերի 18-ի օրենքի, կայսրին օգնության նպատակով ստեղծվեց Նախարարների խորհուրդ (Սովետ Մինիստորով) Նախարարության նախագահի ենթակայության ներքո, ինչը առաջին վարչապետականին փոխարինող պաշտոնն էր Ռուսաստանին։ Այս խորհրդի կազմում էին բոլոր նախարարները և կարևոր վարչությունների ղեկավարները։ Նախարարներն էին.

  • Կայսրական պալատի նախարար,
  • Արտաքին գործերի նախարար,
  • Զինվորական նախարար,
  • Նավատորմի նախարար,
  • Ֆինանսների նախարար,
  • Առևտրի և արդյունաբերության նախարար,
  • Ներքին գործերի նախարար (ներառյալ ոստիկանություն, առողջապահություն, մամուլ, կապ, վիճակագրություն,
  • Գյուղատնտեսության և պետական ակտիվների նախարար,
  • Հաղորդակցության ճանապարհների նախարար,
  • Արդարադատության նախարար,
  • Ազգային համաձայնության նախարար։

Սրբագույն Սինոդ խմբագրել

 
Սենատի և Սինոդի նստավայրերը, ներկայումս Ռուսաստանի Ֆեդերացիայի սահմանադրական դատարանի նստավայրը, որը գտնվում է Սանկտ Պետերվուրգում:

Սրբագույն Սինոդը (հիմնադրվել է 1721 թվականին) եղել է Ռուսական կայսրության Ուղղափառ եկեղեցու բարձրագույն մարմինը։ Այն ներկայացնում էր կայսրին և հանդես էր գալիս որպես դատական օրգան և ներկայացված էր երեք մեծ քաղաքներում` Մոսկվա, Սանկտ Պետերբուրգ և Կիև։

Սենատ խմբագրել

Սենատը (Կառավարական սենատ), սկզբնապես հիմնադրվել է Պետրոս Մեծի կառավարական բարեփոխումներին արդյունքում, որի անդամներին նշանակում էր կայսրը։ Այն ուներ լայն իրավունքներ և բաժանված էր տարբեր դեպարտամենտների։ Այն համարվում էր վճռաբեկ դատարան, աուդիտորական գրասենյակ և բարձր ատյանի դատարան բոլոր քաղաքական գործընթացների համար։

Վարչատարածքային բաժանում խմբագրել

 
Ռուսական կայսրության վարչական բաժանումը 1914 թվականին:
 
Մոսկվայի նահանգապետի նստավայրը (1778–82)

Ռուսական կայսրությունը 1914 թվականի դրությամբ բաժանված էր 81 նահանգի (գուբերնյա), 20 մարզերի և 1 շրջանի։ Ռուսական կայսրության կախյալ տարածքները և պրոտեկտորատներն էին Բուխարայի էմիրությունը, Խիվայի խանությունը և 1914 թվականից հետո Տիվայի Հանրապետությունը։ Ռուսական կայսրության 11 նահանգներ, 17 մարզեր և 1 շրջան (Սախալին) մտնում էին Ասիական Ռուսաստանի տարածքում։ Մնացած 8 նահանգները Ֆինլանդիայում էին, 10-ը` Լեհաստանում։ Եվրոպական Ռուսաստանում կային 59 նահանգներ և 1 մարզ (Դոնի մարզ)։ Դոնի մարզը ընկած էր պատերազմի նախարարի ուղղակի վերահսկողության ներքո, մնացած բոլոր նահանգները ղեկավարում էին նահանգապետերը։ Բացի այդ կային նաև գեներալ-նահանգապետեր, որոնք նշանակված էին մի քանի նահանգներում և ունեին զորքերի հրամանատարության իրավունք իրենց կարգավիճակին համապատասխան։ 1906 թվականին գեներալ-նահանգապետեր կային Ֆինլանդիայում, Վարշավայում, Վիլնայում, Կիևում, Մոսկվայում և Ռիգայում։ Մյուս մեծ քաղաքներում (Սանկտ Պետերբուրգ, Օդեսսա, Սևաստոպոլ, Կերչ, Նիկոլաև, Դոնի Ռոստով) ուներին իրենց վարչակառուցվածքային ձևը և անկախ էին նահանգապետերից, այստեղ ոստիկանության ղեկավարը ի պաշտոնե նահանգապետի պարտականություններն էր կատարում։

Դատական համակարգ խմբագրել

Ռուսական կայսրության դատական համակարգը գոյություն է ունեցել 19-րդ դարի կեսերից և հիմնադրվել է Ալեքսանդր II-ի կողմից ըստ 1864 թվականի դատական բարեփոխման։ Այս համակարգը հիմնված էր մասամբ անգլիական և մասամբ ֆրանսիական մոդելների վրա, համաձայն որի տարանջատվել են դատական և վարչարարական գործառույթները, դատարաններին տրվել է անկախություն, տրվել է հրապարակայնություն, բոլոր դասերին տրվել է հավասարություն օրենքի առաջ։ Բացի այդ Երդվյալների դատարանի ստեղծմամբ մտցվեց ժողովրդավարական տարր, համաձայն որի դատավորներն ընտրովի պաշտոն էր։ Դատական համակարգի հիմնադրմամբ Ռուսական կայսրությունում վարչակառավարչական համակարգում տեղի ունեցավ մեծ փոփոխուն, համաձայն որի գործադիր իշխանության ոլորտը դադարեցրեց դեպրոտիզմ լինել։ Այս իրողությունը հիասթափեցրեց ռուսական բյուրոկրատական համակարգին և Ալեքսանդ II-ի կառավարման վերջին տարիների և Ալեքսանդր III-ի կառավարման ժամանակ աստիճանաբար հրաժարվեցին այս համակարգից։

Տեղական ինքնակառավարում խմբագրել

Տեղական ինքնակառավարման մարմինները Ռուսաստանում բաժանվում էին երեք խմբի իրենց գործառույթներով.

  • գյուղացիների ժողովներ և վոլոստներ,
  • զեմստվոներ 34 նահանգներում,
  • տարածքային դումաներ։

Տարածքային դումաներ խմբագրել

 
Մոսկվայի տարածքային դուման:

1870 թվականից Եվրոպական Ռուսաստանի վարչատարածքային միավորներում ներմուծվեցին նոր մարիմին, որը կոչվում էր զեմստվո։ Բոլոր տնային սեփականատերերը, հարկատուները, աշխատողները գրանցվում էին համաձայն իրենց ունեցվածքի։ Ընդհանուր գնահատման արդյունքում նրանք բաժանվում էին երեք հավասար մասերի, որոնք ներկայացնում են ընտրողների երեք խումբ, որոնցից յուրաքանչյուրը ընտրում է հավասար թվով պատվիրակներ քաղաքային դումայում։ Գործադիր իշխանությունը գտնվում էր քաղաքապետի և ուպրավայի ձեռքում, որը բաղկացած էր մի քանի անդամից ընտրված դումայի կողմից։ Ալեքսանդր III-ի ժամանակ օրենքներում կատարվեցին որոշ փոփոխություններ 1892 և 1894 թվականներին, համաձայն որոնց տարածքային դումաները ենթարկվում էին նահանգապետերին։

Բալթյան նահանգներ խմբագրել

Նախկինում շվեդահպատակ բալթյան տարածքները (Կուրզեմե, Լիվոնիա և Էստոնիա) կցվեցին Ռուսական կայսրությանը Հյուսիսային պատերազմում Շվեդական կայսրության պարտությունից հետո։ Համաձայն 1721 թվականի Նիշտադտի հաշտության Բալթյան գերմանական ազնվականությանը տրվեց մեծ իշխանություն սեփական կառավարության ստեղծման և մեծ թվով իրավունքներ կապված կրթության, ոստիկանության և տեղի դատական համակարգի ձևավորման հարցերում։ 167 տարի կառավարելուց հետո գերմանախոս իշխանությունը 1888 և 1889 թվականների օրենքների համաձայն իշխանությունը փոխանցեց կենտրոնական կառավարությանը։ Այս ժամանակներից այստեղի որոշ տարածքներում սկսվեց ռուսիֆիկացման գործընթացը։

Տնտեսություն խմբագրել

 
100 ռուբլի (1910 թվական):
 
Ռուսական և ԱՄՆ բաժնետոմեսրը 1865-ից 1917 թվականներին:

Հանքարդյունաբերություն և ծանր արդյունաբերություն խմբագրել

Ռուսական կայսրության հանքարդյունաբերությունը և ծանր արդյունաբերությունը 1912 թվականին ըստ տարածաշրջանի (տոկոսը ազգային արդյունքում)։
Ուրալյան տարածաշրջան Հարավային տարածաշրջան Կովկաս Սիբիր Լեհաստանի թագավորություն
Ոսկի 21% 88.2% -
Պլատին 100%
Արծաթ 36% 24.3% 29.3%
Կապար 5.8% 92% 0.9%
Ցինկ 25.2% 74.8%
Պղինձ 54.9% 30.2% 14.9%
Պողպատ 19.4% 67.7% 9.3%
Երկաթ 17.3% 36.2% 10.8%
Մագնեզիում 0.3% 29.2% 70.3%
Ածուխ 3.4% 67.3% 5.8% 22.3%
Նավթ 97%

Ենթակառուցվածք խմբագրել

Երկաթգծեր խմբագրել

 
Ցարսկոսելսկայա երկաթգիծ, 1830 թվական:
 
Ռուսական երկաթգծերի քարտեզ 1916 թվականին

1860 թվականից հետո երկաթգծի ցանցի պլանավորումը և կառուցումը ահռելի ազդեցություն ունեցավ Ռուսական կայսրության մշակույթի և տնտեսության վրա։ Կառուցման հարցում գլխավոր բեռն իրենց վրա վերցրեցին կայսրեական էլիտան և կենտրոնական հեղինակությունները, սակայն տարածքային էլիտան նույնպես իր ներդրումն ունեցավ։ Տարածքային ազնվականները, առևտրականները և ձեռներեցները հնարավորություն ունեին կայսրության առաջ ավելի լավը երևալու։ Հաճախ նրանք համագործակցում էին այլ քաղաքների հետ։ Ըմբռնելով իրենց դերը երկաթգծի համակարգի կառուցման հարցում, նրանք հասկացան ինչ կարևոր են կայսրության տնտեսության համար[44]։ Ռուսական բանակը կառուցեց երկու գլխավոր երկաթգծերը Կենտրոնական Ասիայում 1880-ականների ընթացքում։ Տրանսկովկասյան երկաթգիծը միացրեց Սև ծովի ափին գտնվող Բաթումը նավթային կենտրոն Բաքվի հետ։ Տրանսկասպիական երկաթգիծը սկսվում էր Կասպից ծովի ափին գտնվող Կրասնովոդսկից և հասնում էր Բուխարա, Սամարղանդ և Տաշկենտ։

Տարեթիվ 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1911
Կիլոմետր 26 601 1,590 11,243 23,982 32,390 56,976 78,468

Նավահանգիստներ խմբագրել

Կրոն խմբագրել

 
Կազանի տաճարը Սանկտ Պետերբուրգում կառուցվել է 1801-ից 1811 թվականներին և Սուրբ Իսահակի տաճարի հետ միասին գլխավոր Ուղղափառ եկեղեցիներն էին Ռուսական կայսրությունում:
 
Ռուսական կայսրության վարչատարածքային միավորները ստ խոշորագույն լեզվամշակութաբանության խմբերի (1897):

Ռուսական կայսրության պետական կրոնը Ուղղափառ քրիստոնեությունն էր[45]։ Կայսրին չէր թույլատրվում դավանել կամ հետևել ուղղափառից բացի այլ կրոնի (Ռուսաստանի 1906 թվականի հիմնական օրենքի 62-րդ հոդված։ Չնայած նա էր նշանակում եկեղեցու բարձ պաշտոնյաներին, սակայն նա իրավունք չուներ հակադրվել եկեղեցիական օրենքներին և ուսմունքներին։ Ուղղափառ եկեղեցու պաշտոնյաները մեծ լիազորություններ ունեին կայսրության ամբողջ տարածքում և ղեկավարվում էին Սրբագույն Սինոդի կողմից։ Բոլոր կրոններով թույլատրվում էր ազատորեն դավանել, բացառությամբ որոշ սահմանափակումների հրեաների և կրոնական սեկտաների հանդեպ։ Համաձայն 1905 թվականին հրատարակվեց Ռուսական կայսրության 1897 թվականի մարդահամարի տվյալները, որոնց համաձայն կրոնական ըստ պատկանելության երկիրի բնակչությունը ուներ հետևյալ տեսքը.

Կրոն Հավատացյալների քանակ[46] %
Ռուս Ուղղափառ 87,123,604 69.3%
Մուսուլմաններ 13,906,972 11.1%
Լատինական կաթոլիկներ 11,467,994 9.1%
Հրեաներ 5,215,805 4.2%
Լյութերականներ 3,572,653 2.8%
Հնակրոնականներ 2,204,596 1.8%
Հայ Առաքելական 1,179,241 0.9%
Բուդդիստներ և Լամայականներ 433,863 0.4%
Այլ ոչ քրիստոնեական հավատքներ 285,321 0.2%
Կալվինիստներ 85,400 0.1%
Մաննոնիստներ 66,564 0.1%
Հայ Կաթոլիկներ 38,840 0.0%
Բապտիստներ 38,139 0.0%
Կարաիստ հրեաներ 12,894 0.0%
Անգլիականներ 4,183 0.0%
Այլ քրիստոնեական հավատքներ 3,952 0.0%
 
Ռուսական զինվորները պատրաստվում են գրոհել պարսկական զորքի վրա 1804-1813 թվականների Ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ:

Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու ղեկավարությունը կազմված էր երեք Մետրոպոլիտից (Սանկտ Պետերբուրգ, Մոսվա, Կիև), տասնչորս արքեպիսկոպոսներից և հիսուն եպիսկոպոսներից։ Շարքային հոգևորականներին թույլատրվում էին ամուսնությունները, սակայն կնոջ մահանալուց հետո երկրորդ անգամ ամուսնանալն արգելված էր, այս կանոնը գործում է մինչ օրս։

Զինված ուժեր խմբագրել

 
Երկու թուրքական նավերի հարձակումը «Մերկուրի» բրիգի վրա Ռուս-թուրքական պատերազմ (1828-1829)-ի ժամանակ, Հովհաննես Այվազովսկու նկարը:

Ռուսական կայսրության զինված ուժերի մեջ էին մտնում Ռուսական կայսերական բանակը և Ռուսական կայսերական նավատորմը։ 1853-56 թվականների Ղրիմի պատերազմում ցուցաբերած վատ արդյունքն առիթ հանդիսացավ լայնամասշտաբ բարեփոխումների Ռուսական զինված ուժերի կազմում։ Սակայն ժամանակի ընթացքում ռուսական զորքերը ավելի ու ավելի էին զիջում տեխնիկական, զորավարժական և կազմակերպչական տեսանկյունից գերմանական, ֆրանսիական և հատկապես բրիտանական զինված ուժերին[47]։

Հասարակություն խմբագրել

 
Ալեքսանդր II-ի թագադրման վերաբերյալ հայտարարություն:
 
Մասլենիցան Բորիս Կուստոդիևի նկարում, ցույց է տալի ռուսական քաղաքը ձմռանը:

Ռուսական կայսրությունը ուներ բազմամշակույթ հասարակություն` սփռված անծայրածիր տարածքում։ 1913 թվականին բնակչության 80%-ը գյուղացիներ էին։ Խորհրդային պատմագրությունը վկայում է, որ 19-րդ դարում Ռուսական կայսրությունը ճգնաժամերի մեջ էր, ինչը բնորոշվում էր ծայրագույն աղքատ բանվորներով և գյուղացիներով, ինչի արդյունքում տեղի ունեցան հեղափոխություններ 20-րդ դարի սկզբին։ Ռուս գիտնականների վերջին հետազոտությունները ժխտեցին այս տեսակետները։ Միրոնովի կարծիքով 1861 թվականի բարեփոխումների արդյունքում էական բարելավվեցին գյուղացիների կենսամակարդակը։ Ավելի գլոբալ, նա կարծում է, որ ռուս հասարակության կենսամակարդակը անկում է ապրել մինչև 18-րդ դարը և դանդաղորեն վերականգնվել է 18-րդ դարից մինչև 1914 թվականը[48][49]։

Հասարակական դասեր խմբագրել

Ռուսական կայսրությունում հասարակությունը բաժանված էր «սոսլովյե»-ների կամ հասարակական դասերի, ինչպիսիք էին ազնվականությունը, հոգևորականությունը, առևտրականները, կազակները և գյուղացիները։ Կովկասի բնիկները, ոչ էթնիկ ռուսական տարածքի բնակիչները, ինչպիսիք էին Թաթարստանը, Բաշկիրստանը, Սիբիրը և Կենտրոնական Ասիան պաշտոնապես գրանցված էին որպես այլ դաս, որն անվանում էին ինոռոդցի (ոչ սլավոններ, բառացի թարգմանված «այլ ծագում ունեցով ժողովուրներ»)։

Բնակչության 81.6%-ը գյուղացիներ էին, ազնվականությունը` 0.6%, հոգևորականությունը` 0.1%, առևտրականները` 9,3% և զինվորականները` 6.1%: Գյուղացիները հաշվվում էին ավելի քան 88 միլիոն մարդ։ Նրանց մի մասը ճորտ էին (10,447,149 տղամարդ 1858 թվականին)։

Ճորտատիրություն խմբագրել

Ճորտատիրությունը, որը զարգացել է Ռուսաստանում 16-րդ դարում, պաշտոնապես ընդունվեց 1649 թվականին և չեղյալ հայտարարվեց 1861 թվականին[50][51]։

Տնային սպասավորները և ծառաները ստացան միայն ազատություն, իսկ գյուղացիները ստացան տուն, այգի և վարելահողում աշխատելու իրավունք։ Այս իրավունքները տրվում էին գյուղական համայնքների կողմից, որոնք ձևավորվում էին այս իրավունքների հարկերի միջոցներից։ Գյուղացիները ստիպված էին վճարել հաստատուն ռենտա վարելահողի համար։ Նրանց փոխարեն այս վճարները կարող էր վճարել պետությունը, սակայն գյուղացին մնում էր պարտք պետությանը քառասունինը տարով` տարեկան 6% տոկոսադրույքով։

Գյուղացիներ խմբագրել

 
Երիտասարդ ռուս կինը ավանդական փայտե տնակի առջև:
 
Գյուղացիները Ռուսաստանում:

Նախկին ճորտերը դարձան գյուղացիները՝ միանալով միլիոնավոր մյուս գյուղացիներին[52]։ Բարեփոխումից հետո գյուղացիների քառորդ մասը ստացավ վարելահող 2,9 ակր, իսկ կեսը` 8,5-ից 11,4 ակր, գյուղացու գոյությունը պահպանելու համար հողատարածքի նորմալ չափսը պետք է կազմեր 28-ից 42 ակր։ Այսպիսով, գյուղացին ստիպված էր վարձակալությամբ հող վերցնել հողատերերից։ Որոշ դեպքերում հողի վճարները հասնում էր 185-ից 275 %-ի, որն ներառում էր հարկերը, ռենտան, ոչ պաշտոնական հարկերը եկեղեցուն, ճանապարհներին, տեղական ինքնակառավարման մարմիններին, որոնք հիմնականում ապրում էին գյուղացու հաշվին։ Տարածքները տարեց տարի դատարկվում էին, մեկ հինգերորդ մասը լքեցին իրենց տները, խոշոր եղջերավոր անասունները քչանում էին։ Ամեն տարի աշխատունակ բնակչության կեսը թողնում էր իրենց տները և թափառում էին Ռուսաստանով մեկ աշխատանքի որոնմամբ։ Սևծովյան տարածքներում իրավիճակը մի փոքր լավ էր։ Շատ գյուղացիներ վճարում էին ցածր ռենտաներ, որոնք շատ ժամանակ կազմում էին միջին ռենտաների իններորդ մասը[53][54]։

Խերսոն 2.9-ից 5.8 ակրի համար գյուղացին միջինում վճարում էր 5-ից 10 ռուբլի։ Գյուղացիների վիճակը մի փոքր լավ էր, սակայն հեռու էր բարեկեցիկ լինելուց։

Հողատերեր խմբագրել

Նախկին ճորտատերերի վիճակը նույնպես բարվոք չէր։ Համակերպված լինելով ստիպողական աշխատուժ ունենալուն, նրանք չադապտացվեցին նոր իրականությանը։ Կառավարության կողմից տրամադրված միլիոնավոր ռուբլիները որպես փոխհատուցում ծախսվեցին առանց որևէ իրական արդյունք հասնելու։ Անտառները վաճառվեցին և միակ եկամտի աղբյուրը դարձավ գյուղացիների կողմից իրենց հողերի վարձակալությունը։ 1861-ից 1892 թվականներին ազնվականների սեփական հողերը կրճատվեցին 30%-ով։ Մյուս կողմից 1861 թվականից և հատկապես 1882 թվականից, երբ հիմնադրվեց Գյուղացիների հողային բանկը, գյուղացիները կարողացան վարկերի միջոցով հողեր ձեռք բերել, միայն նախկին ճորտերը 1883—ից 1904 թվականներին գնեցին մոտ 19.500.000 ակր հողատարածք իրենց նախկին տերերից։ Այսպիսով բարձրացվեց բարեկեցությունը շատ քչերի մոտ, սակայն համատարած գյուղացին մնաց աղքատ։

Մեդիա խմբագրել

Գրաքննությունը խստորեն վերահսկվում էր մինչև Ալեքսանդր II-ի կառավարումը[55]։ Օրաթերթերը շատ սահմանափակ էին և նրանք կարող էին միայն հրատարակել ազնվականությանը հաճո տեղեկատվություն։ Ֆեոդոր Դոստոևսկին օրինակ ծաղրի է ենթարկել Պետերբուրգի մամուլւ, ինչպիսիք էին Գոլոսը և Պետերբուրսկի Լիստոկը, որոնք հրատարակում էին ոչ կարևոր և հասարակության շեղող տեղեկատվություն[56]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. . Swain says, "The first government to be formed after the February Revolution of 1917 had, with one exception, been composed of liberals." Geoffrey Swain (2014). Trotsky and the Russian Revolution. Routledge. էջ 15.; also see Alexander Rabinowitch (2008). The Bolsheviks in Power: The First Year of Soviet Rule in Petrograd. Indiana UP. էջ 1.
  2. In pictures: Russian Empire in colour photos, BBC News Magazine, March 2012.
  3. Brian Catchpole, A Map History of Russia (1974) pp 8-31; MArtin Gilbert, Atlas of Russian history (1993) pp 33-74.
  4. Catchpole,, Brian (1974). A Map History of Russia. էջ 25.{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  5. Pipes, Richard (1974). «Chapter 1: The Environment and its Consequences». Russia under the Old Regime. New York: Scribner. էջեր 9–10.
  6. James Cracraft, The Revolution of Peter the Great (2003)
  7. Lindsey Hughes, Russia in the Age of Peter the Great (1998)
  8. Philip Longworth and John Charlton, The Three Empresses: Catherine I, Anne and Elizabeth of Russia (1972).
  9. Isabel De Madariaga, Russia in the Age of Catherine the Great (Yale University Press, 1981)
  10. John T. Alexander, Autocratic politics in a national crisis: the Imperial Russian government and Pugachev's revolt, 1773–1775 (1969).
  11. Robert K. Massie, Catherine the Great: Portrait of a woman (2011)
  12. Catherine II. Novodel Sestroretsk Rouble 1771, Heritage Auctions, Վերցված է 1 September 2015-ին
  13. Nicholas Riasanovsky, A History of Russia (4th ed. 1984), p 284
  14. Alan Palmer, Napoleon in Russia (1967).
  15. Leonid Ivan Strakhovsky, Alexander I of Russia: the man who defeated Napoleon (1970)
  16. Baykov, Alexander. "The economic development of Russia." Economic History Review 7.2 (1954): 137–149.
  17. W. Bruce Lincoln, Nicholas I, emperor and autocrat of all the Russians(1978)
  18. Anatole Gregory Mazour, The first Russian revolution, 1825: the Decembrist movement, its origins, development, and significance (1961)
  19. Dowling, 2014, էջ 728
  20. Dowling, 2014, էջ 729
  21. Stein, 1976
  22. Stephen R. Burant, "The January Uprising of 1863 in Poland: Sources of Disaffection and the Arenas of Revolt." European History Quarterly 15#2 (1985): 131-156.
  23. Olga E. Maiorova, "War as Peace: The Trope of War in Russian Nationalist Discourse during the Polish Uprising of 1863." Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 6#3 (2005): 501-534.
  24. Norman Davies: God's Playground: A History of Poland (OUP, 1981) vol. 2, pp.315–333; and 352-63
  25. Edvard Radzinsky, Alexander II: The Last Great Tsar (2006)
  26. Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. էջ 81. ISBN 9781107507180.
  27. Charles Lowe, Alexander III of Russia (1895) online.
  28. Robert F. Byrnes, Pobedonostsev: His Life and Thought (1968).
  29. Seton Watson, The Russian Empire, pp 441-44 679-82.
  30. * Rodric Braithwaite, "The Russians in Afghanistan". Asian Affairs 42.2 (2011): 213-229. summarizes the long history.
  31. Robert D. Warth, Nicholas II: the life and reign of Russia's last monarch (1997).
  32. Gregory L. Freeze, ed., Russia: A History (3rd ed. 2009) pp 234-68.
  33. Oliver H. Radkey, "An Alternative to Bolshevism: The Program of Russian Social Revolutionism." Journal of Modern History 25#1 (1953): 25-39.
  34. Richard Cavendish, "The Bolshevik-Menshevik split November 16th, 1903." History Today 53#11 (2003): 64+
  35. Abraham Ascher, The Revolution of 1905: A Short History (2004) pp 160-86.
  36. Ascher, The Revolution of 1905: A Short History (2004) pp 187-210.
  37. Sidney Harcave, First blood: the Russian Revolution of 1905 (1964) ch 1.
  38. Andrew Cook, To kill Rasputin: the life and death of Grigori Rasputin (2011).
  39. Geoffrey Swain (2014). Trotsky and the Russian Revolution. Routledge. էջ 15.; also see Rabinowitch (2008) p 1
  40. Martin Gilbert, Routledge Atlas of Russian History (4th ed. 2007) excerpt and text search
  41. Dowling, 2014, էջ 728-730
  42. 42,0 42,1 42,2 42,3 Ռուբեն Տեր-Մինասյան, Հայ-թուրքական կնճիռը, Կահիրե, «Յուսաբեր», 1924 — 30-31, էջեր 30-31 — 158 էջ։
  43. Fundamental Laws of the Russian Empire, Chapter 1, Article 7.
  44. Walter Sperling, "Building a Railway, Creating Imperial Space: 'Locality,' 'Region,' 'Russia,' 'Empire' as Political Arguments in Post-Reform Russia," Ab Imperio (2006) Issue 2, pp 101–134.
  45. Article 62 of the 1906 Fundamental Laws (previously, Article 40): ″The primary and predominant Faith in the Russian Empire is the Christian Orthodox Catholic Faith of the Eastern Confession.″
  46. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по вероисповеданиям и регионам [First general census of the population of the Russian Empire in 1897. Distribution of the population by faiths and regions] (ռուսերեն). archipelag.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  47. David R. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya (2006).
  48. Boris N. Mironov, "The Myth of a Systemic Crisis in Russia after the Great Reforms of the 1860s–1870s," Russian Social Science Review (July/Aug 2009) 50#4 pp 36–48.
  49. Boris N. Mironov, The Standard of Living and Revolutions in Imperial Russia, 1700–1917 (2012) excerpt and text search
  50. Elise Kimerling Wirtschafter, Russia's age of serfdom 1649–1861 (2008)
  51. Jerome Blum, Lord and Peasant in Russia from the Ninth to the Nineteenth Century (1961)
  52. Jerome Blum, Lord and Peasant in Russia: from the ninth to the nineteenth century (1961).
  53. Steven Hoch, "Did Russia's Emancipated Serfs Really Pay Too Much for Too Little Land? Statistical Anomalies and Long-Tailed Distributions". Slavic Review (2004) 63#2 pp. 247–274.
  54. Steven Nafziger, "Serfdom, emancipation, and economic development in Tsarist Russia" (Working paper, Williams College, 2012). online Արխիվացված 2014-04-29 Wayback Machine
  55. Louise McReynolds, News under Russia's Old Regime: The Development of a Mass-Circulation Press (1991).
  56. Katia Dianina, "Passage to Europe: Dostoevskii in the St. Petersburg Arcade." Slavic Review (2003): 237-257. in JSTOR
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 36