Պարթենոն
- Վերահղված «Աթենասի տաճար» հոդվածից։ Անվանման այլ կիրառումների համար տե՛ս Պարթենոն (այլ կիրառումներ) և Աթենասի տաճար (այլ կիրառումներ)։ Չշփոթե՛լ Հին Հռոմի Պարթենոնի հետ
Պարթենոն (/ˈpɑːrθəˌnɒn, -nən/ , հին հունարեն՝ Παρθενών, հին հունարենից թարգմանաբար՝ «կույս»), հայտնի է նաև որպես Աթենասի տաճար[6], հելլենիստական տաճար Հունաստանի քաղաքամայր Աթենքում գտնվող Ակրոպոլիսի հնագիտական համալիրում[7], որը նվիրված է հին հունական դիցարանի իմաստության, ողջախոհության և կանխամտածված պատերազմի աստվածուհուն՝ Աթենաս Պալլասին[8]։ Տաճարի շինարարությունը, որը Ֆիդիասի հսկողությամբ ղեկավարել են ճարտարապետներ Իկտինոսը և Կալիկրատեսը, սկսել է Աթենական կայսրության ռազմաքաղաքական հզորության շրջանում՝ մ․թ․ա․ 447 թվականին, և ավարտվել՝ մ․թ․ա․ 432 թվականին։ Որպես շինանյութի միջոց օգտագործվել է պենտելիկոնյան սպիտակ մարմարը։ Պարթենոնը համարվում է Դասական ժամանակաշրջանի Հին Հունաստանից մեզ հասած ամենանշանավոր հեթանոսական տաճարը, որն ընդհանուր առմամբ համարվում է դորիական օրդերի ազդեցությունը կրող գլխավոր շինությունը։ Տաճարի ներսում գտնվող քանդակները համարվում են հին հունական դասական արվեստի գլուխգործոցներ։ Պարթենոնը համարվում է Հին Հունաստանի, Աթենական ժողովրդավարության և արևմտյան քաղաքակրթության խորհրդանիշ հանդիսացող ամենանշանավոր մշակութային հուշարձանը։ Տաճարը կառուցող աթենացիները, Պարթենոնը (ինչպես և ողջ Ակրոպոլիսը) և նույն ժամանակահատվածում կառուցված մյուս պերիկլեսյան հուշարձանները, սկզբունքայնորեն դիտարկել են որպես աքեմենյան զավթիչների դեմ հույների հաղթանակի խորհրդանիշ և աստվածներին ուղղված շնորհակալական նշան։ Հունաստանի մշակույթի նախարարությունը ներկայումս հանձն է առել Պարթենոնի տաճարի և հարակից շինությունների վերականգնման և վերակառուցման աշխատանքները՝ մասնակի ավերված կառույցների կայունության ապահովման համար։ Տաճարն ինքնին կառուցված է դորիական ոճով՝ 14 սյուներից։ Տաճարի երկու ճակտոնները ամբողջապես զարդարված են արձանախմբերով, որոնք ներկայացնում են Աթենաս աստվածուհու ծնունդն ու Ատտիկային տիրելու համար Աթենասի և Պոսեյդոնի միջև տեղի ունեցած վեճը։ Ֆրիզի 92 սալերի վրա պատկերված են դրվագներ գիգանտոմաքիայից, կենտավրոսների և լապիթոսների կռվից, ամազոնուհիների հետ ճակատամարտից և Տրոյական պատերազմից։
| Պարթենոնի տաճար Παρθενώνας | |
|---|---|
 Աթենքի Պարթենոնի տաճարը 1978 թվականին | |
| Հիմնական տվյալներ | |
| Տեսակ | հեթանոսական տաճար |
| Երկիր |  Հունաստան |
| Տեղագրություն | Աթենք, Հունաստան |
| Դավանանք | Հին հունական դիցաբանություն |
| Հիմնական ամսաթվերը | մ.թ.ա. 5-րդ դար[3] |
| Ներկա վիճակ | վերակառուցված |
| Մասն է | Աթենյան Ակրոպոլիս |
| Ժառանգության կարգավիճակ |  ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգության օբյեկտ |
| Նվիրված | Աթենաս Պալլաս աստվածուհի |
| Ճարտարապետ | Իկտինոս Կալիկրատես |
| Ճարտարագետ | Ֆիդիաս (քանդակների հեղինակ) |
| Ճարտարապետական ոճ | Դասական ճարտարապետական ոճ |
| Կառուցման սկիզբ | մ․թ․ա․ 447 թվական[1][2] |
| Կառուցման ավարտ | մ․թ․ա․ 432 թվական[1][2] |
| Հիմնադրված | մ.թ.ա. 5-րդ դար[3] |
| մոտ 30,8 մետր[4] | |
| Երկարություն | 69,61 մետր[5] |
| Լայնություն | մոտ 30,8 մետր[4] |
| Բարձրություն | 13,72 մետր |
| Շինանյութ | պենտելիկոնյան սպիտակ մարմար |
 | |
 | |
 Parthenon Վիքիպահեստում | |
Պարթենոնի տաճարը կառուցվել է նախկին Աթենաս աստվածուհու անտիկ տաճարի տեղում։ Նախկինում գոյություն ունեցած շինությունը քանդվել է մ․թ․ա․ 480 թվականին՝ պարսից բանակի ներխուժմանը զուգընթաց։ Արխաիկ դարաշրջանին հաջորդած ժամանակներում Պարթենոնը, ինչպես և աստվածներին նվիրված աթենական տաճարների մեծ մասը, գործնականում կիրառվել են որպես արքայական գանձարան։ Ժամանակի ընթացքում այն ծառայել է որպես Աթենական ծովային միության փոխարկված Դելոսյան միության դրամական միջոցների և հարստության պահոց։ Բյուզանդական կայսրության օրոք՝ 6-րդ դարի վերջին, Պարթենոնը վերածվում է տիրամայր Մարիամ Աստվածածնին նվիրված քրիստոնեական եկեղեցու։ Օսմանյան թուրքերի կողմից Հունաստանի գրավումից հետո՝ 1460-ական թվականների սկզբին, տաճարը վերածվել է մզկիթի և ծառայել որպես կրոնափոխ եղած հույների աղոթատեղի։ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում և դրանից հետո Պարթենոնը վերածվել է վառոդի պահեստի՝ զինանոցի։ 19-րդ դարի սկզբին Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Էլջինը բարբարոսաբար ջարդել և տեղահանել է Պարթենոնի քանդակների մի մասը և այն տեղափոխել Լոնդոն։ Ներկայումս, այդ քանդակները ցուցադրվում են Լոնդոնի բրիտանական թանգարանում։ Հակառակ այս բոլոր ավերումներին՝ Պարթենոնն այսօր ևս ապշեցնում է համամասնությունների կատարելությամբ և անտիկ ճարտարապետների բարձր վարպետությամբ։
Անվան ծագումնաբանություն
խմբագրելՔաղաքների հովանավորչության համար Պոսեյդոնի և աստվածների միջև ծավալված վեճերից մեկի համաձայն՝ Աթենքի շուրջ մրցակցություն է ծավալվել Պոսեյդոնի և Աթենասի միջև, չնայած նրան, որ երկիրը բոլոր աստվածների համար ազատ գոտի էր։ Նախքան վեճը, նա իր եռաժանիով հարվածել է միջնաբերդի բլրին և, այսպիսով Աթենքում ստեղծել ջրի աղբյուր։ Աթենասը, մրցակցելով Պոսեյդոնի հետ, Ատտիկային որպես նվեր առաջարկել էր ձիթապտղի ծառ։ Աստվածները խոստովանել են, որ Աթենասի նվերն ավելի օգտակար է և դասական այս քաղաքը կոչել են նրա անվամբ։ Պարտության զգացումը Պոսեյդոնին դրդրում է ջրհեղեղներ առաջացնել Աթենքում։
Պարթենոնի տաճարի հայերեն անվանման համար հիմք է ծառայել հին հունարեն համապատասխան բառը։ Հաճախ արդի հայերենում օգտագործվում է «Պարթենոնաս» բառը, որը փոխառություն է ժամանակակից հունարենից։ «Պարթենոն» եզրը ծագում է հին հունարեն «Παρθενών» բառից, որը թարգմանաբար նշանակում է «կույս աստվածուհու տաճար»։ Ըստ երևույթի՝ հին հույն հեղինակների ստեղծագործություններում և աշխատություններում հիշատակված «Պարթենոն» անվանումը վերաբերվել է միայն ժամանակակից տաճարի մի հատվածին[9]։ Ըստ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչության «հունարեն-անգլերեն տերմինաբանական բառարան»-ի՝ Պարթենոնը դա Աթենաս աստվածուհու տաճարի արևմտյան հատվածն է։ Բառարանի հեղինակային անձնակազմի հետ համակարծիք է նաև իռլանդացի պատմիչ և բյուզանդագետ Ջոն Բեգնել Բյուրին[10]։ Ամերիկացի հելլենագետ Քրիստոֆեր Փելլինգը Պարթենոնի անվան ծագումնաբանության համար հիմք է ընդունում Հին Աթենքում տարին մեկ կազմակերպվող համաժողովրդական տոներից մեկը՝ համաաթենական հանդիսավոր երթը, որը, սկսվելով Աթենքի ագորայից (գլխավոր հրապարակ), հասնում էր մինչև Պարթենոն։ Ըստ նրա՝ Պարթենոն է անվանվել երթի մասնակիցների ծառուղու եզրակետը։ Ըստ նույն հեղինակի տեսության՝ Պարթենոն նշանակում է «կույս աստվածուհու տաճար» և կապված է հին հույների շրջանում տարածքված Օլիմպոսի տասնեկու գերագույն աստվածներից մեկի՝ իմաստության, ողջախոհության և կանխամտածված պատերազմի աստվածուհի Աթենաս Պալլասի պաշտամունքի հետ[11]։ «Παρθένος» բառը, որպես մակդիր, թարգմանաբար նշանակում է «կույս», սակայն երկիմաստաբար գործածվելիս նշանակում է «կույս աստվածուհի»։ Հին հունական իրականության մեջ այս բնորոշումը հատկանշական է եղել հատկապես վայրի կենդանիների, որսորդության և պտղաբերության աստվածուհու՝ մշտապես երիտասարդ Արտեմիսի համար։ Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ տաճարն իր անվանումը ստացել է ի պատիվ Աթենք քաղաքի անվտանգության և զարթոնքի համար զոհաբերություն կատարող կույսերի (պարթենոյների)[12]։
Տաճարի «Պարթենոս» անվանումը շարունակել է կիրառվել Բյուզանդիայում քրիստոնեության տարածումից և տաճարի եկեղեցու վերածումից հետո։ Սակայն այս դեպքում «կույս» բնորոշումն առնչվում էր ոչ թե հունական աստվածությունների, այլև Հիսուս Քրիստոսի մոր՝ Մարիամ Աստվածածնի (հունական իրականության մեջ՝ Պարթենոս, Թեոտոկոս) անվան հետ։ Այն մասին, որ «Պարթենոն»-ն ամբողջ տաճարն է, այլ ոչ թե ընդամենը մի հատվածը, առաջին անգամ խոսել է մ․թ․ա․ 4-րդ դարի աթենական պետական գործիչ և հռետոր Դեմոսթենեսը։ Մ․թ․ա․ 5-րդ դարին թվագրվող գրառումներից մեկը Պարթենոնին առաջին անգամ տալիս է «տաճար» որակումը։ Պարթենոնի ճարտարապետներ Իկտինոսն ու Կալիկրատեսը տաճարը կառուցելուց հետո անվանել են «Հեկատոմպեդոս» (հին հունարեն՝ εκατόμπεδος, հին հունարենից թարգմանաբար՝ «հարյուր ոտնաչափ»)։ Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում և դրանից հետո Պարթենոնը նկարագրած հեղինակներն այն անվանել են «հեկատոմպեդոս» կամ «հեկատոմպեդոն», ինչպես նաև «Պարթենոն»։ Մեր թվականության 1-ին դարի հունա-հռոմեական պատմագիր Պլուտարքոսը տաճարն անվանել է «Հեկատոմպեդոս Պարթենոն»։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Պարթենոնի տաճարը նվիրված է հունական դիցարանի Աթենաս աստվածուհուն, այն հաճախ ավանում են նաև Աթենասի տաճար։ Հռոմեական նվաճումներից հետո Աթենասը նույնացվել է Միներվայի հետ և Պարթենոնը սկսել է անվանվել նաև Միներվայի տաճար։ Միներվայի տաճար եզրույթն առավել լայն կիրառություն է ստացել հատկապես Վերածննդի դարաշրջանում՝ 19-րդ դարում։
Նշանակություն
խմբագրելՊարթենոնը ճարտարապետական տեսանկյունից կառուցված է որպես տաճար, այնուամենայնիվ, այն չի գործածվում բառից բուն իմաստով։ Շինության մեջ գոյություն է ունեցել փոքրիկ սրբատեղի, որն ամենայն հավանականությամբ տեղակայված է եղել մասունքների տապանակի տեղում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Պարթենոնը նվիրված է եղել հին հունական դիցարանի ողջախոհության աստվածուհուն, այնուամենայնիվ, շինության ներսում երբևիցե տարածված չի եղել Աթենաս Պալլասի պաշտամունքը և նրա պատվիր զոհաբերություններ չեն կատարվել։ Կուռքը, որն իրենից ներկայացնում էր ծովի պաշտամունքի հատկանիշներ կրող քսոանոն՝ պեպլոսի վրա, տեղակայված է Ակրոպոլիսի հնագիտական համալիրի հյուսիսային հատվածում։
Հույն քանդակագործ, բարձր դասական արվեստի խոշորագույն վարպետ Ֆիդասի կողմից հեղինակված Աթենասի արձանը որևէ կապ չի ունեցել աստվածուհու պաշտամունքի հետ։ Պարթենոնի ներսում Աթենասին նվիրված հոգևոր սպասավորություն և զոհասեղան ևս գոյություն չի ունեցել։ Ըստ Թուկիդիդեսի վկայության՝ Աթենական պետության ստրատեգոս Պերիկլեսն Աթենասի պարթենոնյան արձանը հիշատակել է որպես ոսկու պահուստ, ընդգծելով, որ այն «կազմված է եղել քառասուն տաղանդ մաքուր ոսկի է պարունակում և բոլորը հանվել են»։
Պատմություն
խմբագրելՀնագույն ժամանակներ և տաճարի կառուցում
խմբագրելԱկրոպոլիսում պահպանվել են հնագույն շինությունների հսկայական թվով ճարտարապետական տարրեր և նրանց հիմքերը։ Նրանց պատկանելիությունը աղբյուրներից հայտնի այս կամ այն կառույցին, որպես օրենք, վիճելի է։ Նոր ժամանակներում հայտնի առաջին տաճարը Աթենասինն է, որի գոյությանը համաձայն է աշխարհի գիտնականների մեծամասնությունը, կառուցվել է Ակրոպոլիսում, հավանաբար Պիսիստրատոսի օրոք։ Տաճարը կոչվում է նաև, ինչպես հետագայում և արդի շրջանում Պարթենոն Հեկատոմպեդոնիս, այսինքն՝ հարյուր ոտնաչափ (երկարության չափ, որ հավասար է 30 սմ)։ Տաճարի կառուցումը Պիսիտրատոսի՝ Աթենքի կառուցապատման և զարգացման քաղաքականության օրգանական մասն էր։ Հեկատոմպեդոնիսը ինչ-որ ձև նաև համարվում է Էրեքթեոնի նախորդը (Աթենական պոլիսի բոլոր գլխավոր սրբությունները պահպանվում էին այնտեղ)։
Այժմ ապացուցված է, որ երկար ժամանակ Հեկատոմպեդոնիսին վերագրվող հիմքը չունի անհրաժեշտ երկարություն, որպեսզի նրա վրա կառուցվեր հարյուր ոտնաչափ երկարությամբ սենյակ և հետևաբար, չի կարող լինել վերոհիշյալ տաճարը։ Բայց տաճարի գոյությունն ինքնին չի բացառվում։ Պարսկական աղբի միջից գտնվել են նրա երկու վերնաճակատները և այլ մասեր։ Մարաթոնի ճակատամարտից հետո անմիջապես սկսվեց Աթենքի նոր տաճարի կառուցումը, որը աղբյուրներում հիշատակվում է որպես Օփիստոդոմիս։ Տաճարը տեղակայված էր ներկայիս Էրեխտեյոնիսի և Պարթենոնի միջև։ Տաճարի շինարարությունն ակնհայտ է, որ չի ավարտվել պարսիկների հետ վերսկսված պատերազմի և Աթենքի մոտալուտ թալանի պատճառով[13]։ Այս շինությունից Էրեխտեյոնիսի հյուսիսային պատի մոտ մնացել են միայն սյուների թմբուկները։ Հին Պարթենոնի մասերը Պերիկլեսի ժամանակաշրջանում օգտագործվել են Ֆիդիասի կողմից Ակրոպոլիսը կառուցելու համար։ Հույն-պարսկական պատերազմների ավարտից հետո՝ Պերիկլեսի ժամանակաշրջանում, արդեն պատրաստված միջնաբերդի տարածքում որոշվում է կառուցել նոր, ավելի փառահեղ ու շքեղ տաճար։ Շինարարական աշխատանքների մեջ ներգրավվում են ժամանակ լավագույն նկարիչները, և ծախսվում ահռելի միջոցներ։ Պարթենոնի շինարարներ են համարվում Իկտինեսը և Կալիկրատեսը։
Դասական հետազոտողները կարծում են, որ առաջինին պատկանում է կառույցի նախագիծը, իսկ երկրորդը ղեկավարում էր կառուցապատման աշխատանքները։ Հանճարեղ ճարտարապետ Ֆիդիասը կատարում է երեսպատումը և Պերիկլեսի հետ վերահսկում շինարարությանը։ Շինարարության սկզբի ամսաթիվը գիտնականները կարողացան ճշգրիտ որոշել մարմարե փոքրիկ տախտակների շնորհիվ, որոնց վրա աթենական իշխանությունը պոլիսի բնակչությանը ներկայացնում էր պաշտոնական հրահանգներն ու ֆինանսական հաշվետվությունները։ Աթենացիների համար նման գրառումները ծախսերը վերահսկելու և գանձարանը թալանելուց զերծ պահելու միջոց էին։ Պարթենոնը կառուցեցին մ.թ.ա. 446-447 թվականներից (Հին Հունաստանում տարին սկսվում էր ամառային գիշերահավասարից) տասը տարիների ընթացքում։ Առաջին տարում միջոցներ տրամադրվեցին պենթելական մարմար գտնելու և քաղաք տեղափոխելու համար[14]։ Մ.թ.ա. 444-443 թվականներին փայտի համար նախատեսված ծախսերը կապված էին շինարարական անտառների կառուցման հետ։ Այն մասին, որ մ.թ.ա. 438-437 թվականներին Աթենաս Պալլասի արձանը Ֆիդիասը ավարտել էր, վկայում է աշխատանքների ավարտից հետո մնացած ոսկու վաճառքը[15]։ Տաճարի օծումը տեղի ունեցավ Պանաթենասի տոնի ժամանակ՝ մ.թ.ա. 438 թվականին, բայց ձևավորումը (հիմնականում քանդակագործական աշխատանքները) շարունակվեցին մինչև մ.թ.ա. 432 թվականը։
Պարթենոնը Հռոմեական և Բյուզանդական կայսրությունների կազմում
խմբագրելՊարթենոնը փառքի և Աթենքի հովանավոր Աթենաս աստվածուհու վեհության խորհրդանիշի պաշտոնում հանդես է գալիս շուրջ հազար տարի։ Արդի պատմագիտության մեջ չկա հստակ մատնանշված թվական, որը նշում է թե երբ է Պարթենոնը վերածվել քրիստոնեական եկեղեցու։ Հայտնի է, որ դա եղել է 4-րդ դարում՝ հռոմեացիների կողմից Աթենքի գրավումից հետո։ Բյուզանդական կայսրության կազմում Աթենքը վերածվում է հասարակ գավառական քաղաքի, իսկ այդ ժամանակահատվածում Պարթենոնը կորցնում է իր հեղինակությունը։ 5-րդ դարում տաճարը թալանվում է Հռոմեական կայսրության ղեկավարների կողմից, իսկ Պարթենոնի նախկին գանձերը տեղափոխվում են Բյուզանդիայի թագավորանիստ Կոստանդնուպոլիս։
Որոշ աղբյուրներ հավաստում են այն մասին, որ Կոստանդնուպոլսի Պողոս III պատրիարքը Պարթենոնի տեղում կառուցում է Սուրբ Սոֆիայի անունը կրող եկեղեցական համալիր։ 13-րդ դարում՝ չորրորդ խաչակրաց արշավանքի ընթացքում, վնասվում է Աթենաս Պրոմախոսի արձանը, որը, հավանաբար, ստեղծվել էր մ․թ․ա․ 3-րդ դարում։ Հռոմեական և բյուզանդական կայսրերը բազմիցս հրովարտակներով արգելել են հեթանոսական պաշտամունքը կայսրության տարածքում, սակայն Հունաստանում այն չափազանց խոր արմատներ ուներ։ Մեր օրերում ընդունված է այն կարծիքը, որ Պարթենոնի տաճարը քրիստոնեական եկեղեցու վերածվել է միայն 6-րդ դարում։ Արևելյան Հռոմեական կայսրությունում՝ Բյուզանդիայում, այն ծառայել է որպես Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի ուղղափառ եկեղեցի։ Այն եղել է չորրորդ ամենակարևոր ուխտագնացության կենտրոնն ամբողջ Բյուզանդական կայսրությունում՝ Կոստանդնուպոլսի, Եփեսոսի և Սալոնիկի տաճարներից հետո։ Հայտնի է, որ Բյուզանդիայի կայսր Բարսեղ II Բուլղարասպանը՝ հայկական (մակեդոնական) հարստությունից, 1018 թվականին բուլղարացիների նկատմամբ տարած վճռական հաղթանակից հետո երկրպագել է Պարթենոնի տաճարում։
13-րդ դարում Հունաստանի տարածքն անցնում է Լատինական կայսրությանը, իսկ Աթենքի դքսության ղեկավարումը՝ Օտտոն դե լա Ռոշին։ Կարճ ժամանակահատվածում Պարթենոնը վերածվում է Նոթր Դամ դ'Աթենս անվանումով կաթոլիկ տաճարի։ Հաջորդ երկուս ու կես դարերի ընթացքում վարձկանների հարձակումների, ռազմական հեղաշրջումների և դիվանագիտական խարդավանքների հետևանքով Աթենքն անցնում նախ ֆրանսիացիներին և ապա՝ կատալոնացիներին։ Աթենքն ու շրջակա տարածքները միասին կազմում են Աթենքի դքսությունը, որը 1371 թվականին մտնում է Արագոնի թագավորության մեջ։ Աթենքը մնում է կատալոնական տիրապետության տակ մինչև 1386 թվականը։ Այդ ժամանակ Աթենքի պաշտոնական լեզուն կատալոներենն էր, իսկ պետական կրոնը՝ կաթոլիկությունը։ 1387 թվականին իշխանությունն անցնում է ֆլորենցիական Աչայոլի ազնվականական ընտանիքին, որի վերահսկողության տարիներին հունարեն լեզուն և հույն ուղղափառ եկեղեցին վերադարձնում են իրենց դիրքերը։ Զարգացած միջնադարի այս դարակազմիկ փոփոխությունների ընթացքում Պարթենոնը վերածվում է լավ ամրեցված վերածննդի պալատի։ Վերջինս ստանում է նախ Սանտա Մարիա դը Սեթինաս (կատալանացիների իշխանության ներքո) և ապա Սանտա Մարիա դի Ատեն (իտալացիների իշխանության ներքո) անվանումները։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Պարթենոնի հեթանոսական տաճարը Academic.reed.edu. Վերցված է 4 փետրվարի, 2018
- ↑ 2,0 2,1 Պարթենոնը՝ անտիկ ճարտարապետների ձեռակերտ գլուխգործոցը Ancientgreece.com Վերցված է 4 փետրվարի, 2018
- ↑ 3,0 3,1 3,2 https://web.archive.org/web/20130918073307/http://odysseus.culture.gr/h/2/eh251.jsp?obj_id=912
- ↑ 4,0 4,1 Oxford Classical Dictionary / S. Hornblower, A. Spawforth, E. Eidinow — Oxford: OUP, 2012. — ISBN 978-0-19-173525-7
- ↑ Arachne
- ↑ Դիցաբանական բառարան, Երևան, 1985, էջ 187–188։
- ↑ Բարլետա, Բարբարա Ա․ (2005). «Դասական Պարթենոնի ճարտարապետությունն ու ճարտարապետները». In Ջենիֆեր Ն․ (ed.). Պարթենոնը՝ հին ժամանակներից մինչև մեր օրեր. Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. էջ 67. ISBN 978-0-521-82093-6. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 8-ին. «Պարթենոնը՝ նշանավորը հունական տաճարների մեջ»
- ↑ Եյլի համալսարան, Կոնեկտիկուտ նահանգի Հանրագիտարանային դպրոց (1924). Պարթենոնը և հունական տաճարները. Միացյալ Նահանգներ: Եյլի համալսարանի հրատարակչություն.
- ↑ Պարթենոն (παρθενών), Հենրի Ջորջ Լիդել, Ռոբերտ Սքոթ, Հունարեն-անգլերեն տերմինաբանական բառարան՝ ըստ Պերսևսի թվային գրադարանի
- ↑ Բյուրի, Ջ․Բ․ (1956). Հունաստանի պատմությունը մինչև Ալեքսանդրի մահ, 3-րդ դար. Օքսֆորդ, Միացյալ Թագավորություն: Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. էջեր 367–369.
- ↑ Փելլինգ Քրիստոֆեր, Հին Հունաստանի մասին․ «Վեճեր Պարթենոնի շուրջ», Հունական ողբերգությունն ու պատմությունը, էջ 169
- ↑ «Պարթենոնի հեթանոսական տաճար // Պատմություն և փաստեր». Բրիտանիկա հանրագիտարան (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
- ↑ Геродот "История" 8, 53
- ↑ Manolis Korres. From Pentelicon to the Parthenon
- ↑ Lisa Kallet. Accounting for culture in Fifth-Centure Athens//Democracy, Empire, and the Arts in Fifth-Century Athens. — Cambridge, Massachusetts, — 1998
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պարթենոն» հոդվածին։ |