Վիքիպեդիա

Հայ բնակչության պատմական միգրացիաներ


Հայ բնակչության պատմական միգրացիաներ, Պատմական Հայաստանի տարբեր ռազմաքաղաքական և տնտեսական գործոնների ազդեցության տակ հայ բնակչության միգրացիա, որը տեղի է ունեցել XI-XXI դարերում։

Հայոց պատմություն
Հայաստանի զինանշանը
Նախապատմություն
Մ.թ.ա. 2800 - մ.թ.ա. 590
Արատտա
Մ.թ.ա. 2800~16-րդ
Հայասա
Մ.թ.ա. 16-13-րդ
Վանի թագավորություն
Մ.թ.ա. 9-6-րդ
Հին շրջան
Մ.թ.ա. 590 - մ.թ. 428
Երվանդունիների թագավորություն
Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե
Արտաշեսյանների թագավորություն
Արշակունիների թագավորություն
Քրիստոնեության ընդունում
Ավատատիրության հաստատում
Գրերի գյուտ
Միջնադար
428 - 1375
Պարսկա-Բյուզանդական տիրապետություն
Արաբական տիրապետություն
Բագրատունիների թագավորություն
Վասպուրական
Վանանդ, Լոռի և Սյունիք
Կիլիկիայի հայկական թագավորություն
Զաքարյան իշխանապետություն
Օտար տիրապետություն
1375 - 1918
Խաչենի իշխանություն
Կարա-Կոյունլուներ և Ակ-Կոյունլուներ
Թուրք-պարսկական
տիրապետություն
Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի կազմում
Հայոց ցեղասպանություն
Հայկական սփյուռք
Ժամանակակից պատմություն
1918 - ներկա
Հայաստանի առաջին հանրապետություն
Լեռնահայաստան
Խորհրդային Հայաստան
Արցախյան ազատամարտ
Հայաստան
Արցախի Հանրապետություն
Հայաստանի պորտալ

Պատմական Հայաստանի տարածքից հայ բնակչության տեղահանում

խմբագրել

Հայերը ներկայիս Հայաստանի տարածքում գտնվող տեղաբնիկ բնակչության կենսաբանական հետնորդներն են, իսկ Այրարատ հովիտը՝ պատմական հայկական պետականության կենտրոնը (մ.թ.ա. III-II դարեր), որտեղ էլ եղել են Մեծ Հայքի մայրաքաղաքները՝ Արմավիրը, Երվանդաշատը, Արտաշատը, Վաղարշապատը, Դվինը (V դարի վերջից մինչև X դարի սկիզբը՝ հոգևոր կենտրոն), ինչպես նաև Անին՝ միջնադարյան Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաքը։ Այս քաղաքները հին հայկական մշակույթի զարգացման կենտրոններն են եղել։ Արևելյան Հայաստանն Արարատյան դաշտավայրի հարակից լեռնային շրջաններով (Լոռի, Տավուշ, Զանգեզուր և այլն), հայ ժողովրդի կազմավորման կենտրոնն է հանդիսացել, ինչին նպաստել են նրա մշակութային և լեզվական միասնությունը[1]։

Հայերը Բյուզանդիայում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Բյուզանդական Հայաստան
Հիմնական հոդվածներ՝ Հայերը Բյուզանդիայում, Հայաստանի առաջին բաժանում, և Հայաստանի երկրորդ բաժանում
 
Հռոմեա-պարսկական սահմանը 387 թվականի Երզնկայի պայմանագրով

Հռոմեական կայսրության և Սասանյան պետության միջև Հայաստանի բաժանումից հետո (մ.թ.ա. 387) պատմական Հայաստանի այն հատվածը, որը գտնվում էր Եփրատից դեպի արևմուտք, միացվել է Հռոմեական կայսրությանը։ Հայկական թագավորության տարածքի մոտավորապես երեք քառորդը (Այրարատ, Սյունիք, Վասպուրական, Տուրուբերան, Մոկք, Տայք, Գուգարք նահանգները) դարձել էր վասալական Հայաստան՝ Սասանյանների իշխանության տարածք։ Այնուամենայնիվ, Մարզպանական Հայաստանում պահպանվել էր նախարարական տների և հոգևորականների ավանդական իրավունքերը, կար միասնական զորաբանակ՝ Հայոց սպարապետի գլխավորությամբ, կաթողիկոսը ազգային-կրոնական ժողովներ էր գումարում։ Սակայն 400-ական թվականներից պարսկական արքունիքը Մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարությունը վերացնելու քաղաքականություն սկսեց վարել․ Նախ՝ 442 թվականին հայկական զորքը Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ուղարկեց Միջին Ասիա՝ քուշանների դեմ պատերազմելու, որից հետո ի թիվս բազմաթիվ խարդախ միջոցների ու չարաշահումների, 449 թվականին Հազկերտ II-ը հրովարտակով դիմեց հայոց կառավարությանը՝ պահանջելով ուրանալ քրիստոնեությունը և ընդունել զրադաշտականություն[2]։ Նույն թվականին ստացավ հայկական իշանական տների ու Հայ Առաքելական եկեղեցու մերժման պատասխանը[3]։ Ինչն ի վերջո վերաճեց հայ նախարարական տների ապստամբության, Վասակ Սյունու և այլ նախարարների պառակտման։ Բյուզանդիան էլ իր հերթին դավանաբանական պահանջներ էր դնում Հայաստանի առաջ և չաջակցեց Հայաստանին ընդդեմ Սասանյան Պարսկաստանի մղած կրոնական պայքարում։ Վարդնանց պատերազմը պսակվեց Ավարայրի ճակատամարտով, որից հետո Հազկերտ երկրորդը հանեց զորքը Հայաստանից և հրաժարվեց կրոնափոխության ծրագրերից[4]։

451 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, երբ գումարվեց Քաղկեդոնի ժողովը, Հայկական եկեղեցին զրադաշտականության դեմ պայքարի մեջ էր և չմասնակցեց Բյուզանդիայում տեղի ունեցող քրիստոսաբանական վեճին։

Այդ ընթացքում և հետագայում, զգալի թվով հայեր կրոնափոխությունից խուսափելով՝ տեղափոխվել են Արևմտյան Հայաստան՝ Բյուզանդական Փոքր Ասիա, Կոստանդնուպոլիս և Բյուզանդական կայսրության եվրոպական մաս։

Հայերի առկայությունը Հռոմեական կայսրության տարածքում արդեն հայտնի էր մեր թվարկության I դարի սկզբին։ IV-V դարերի ընթացքում Կայսրության տարբեր մարզերում և քաղաքներում ձևավորվել են հայկական համայնքներ։ Մինչև Հուստինիանոս I կայսեր գահակալությունը (527-565) Բյուզանդական կայսրության տիրապետության ներքո հայ իշխանական տները պահպանում էին իրենց ռազմական և տնտեսական ինքնուրույնությունը, ինչը խանգարող հանգամանք էր կայսրության տարած ձուլման քաղաքականության համար։ Այս վիճակը չհանդուրժելով՝ Հուստինիանոս կայսրը 529 թվականին կայսրության ենթակա հողերը միավորեց առանձին ռազմական շրջանի մեջ բյուզանդացի ստրատեգոսի գլխավորությամբ։ Որից հետո Արևմտյան Հայաստանը մասնատեց չորս նահանգների (Առաջին, Երկրորդ, Երրորդ, Չորրորդ) և նախարարական տների ժառանգման իրավունքը տարածելով բոլոր՝ նաև իգական սեռի զավակների վրա (536 թվականի հրովարտակ)՝ ձգտում էր թուլացնել նախարարական տների հզորությունը։ Այս հրովարտակների հետևանքով բռնկվեցին ապստամբություններ[4]։

571 թվականին, շատ հայեր՝ հայոց մարզպան և գերագույն սպարապետ Վարդան III Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ապստամբել են Սասանիդների արքունիքի հայահալած քաղաքականության դեմ[Ն 1]։ Դվինը գրավելուց հետո Միհրևանդի գլխավորությամբ պարսկական 20 հազարանոց զորաբանակը ներխուժեց Հայաստան, բայց Խաղամախայի ճակատամարտում Վարդանը կրկին պարտության մատնեց պարսից զորքին։ Նա իր շուրջը համախմբելով Կովկասի աղվան, վրաց, եգեր, աբխազ քրիստոնյաներին թոթափեց պարսից գերիշխանությունը, և բյուզանդական կայսր Հուստինոս երկրորդի աջակցությամբ հաղթեց պարսից արքա Խոսրով Ա Սասանյանին։ 575 թվականի զինադադարի համաձայն հայերն, այնուամենայնիվ ստիպված էին ապաստանել բյուզանդական Փոքր Ասիայում, մասնավորապես, Պերգամ քաղաքում, որտեղ էլ ձևավորել են խոշոր գաղութ[5][6]․ Բյուզանդական կայսր Փիլիպպիկոսը (711-713) ծագումով հայ էր[7]։

 
Պատմական Հայաստանը համաձայն Բրիտանիկա հանրագիտարանի

  Մեծ Հայք

  Բյուզանդական Հայաստան

  Կիլիկիայի հայկական թագավորություն կամ Փոքր Հայք

  Խորհրդային Հայաստան

Կարմիր Վարդանի ապստամբությունը պատճառ դարձավ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև բռնկված պատերազմի, որը տևեց շուրջ 20 տարի (571-591)։ 591 թվականին Բյուզանդիայի Մավրիկիոս կայսրը, հաղթելով պարսիկներին, Հարավային Կովկասը և Հայաստանի մնացած տարածքների մեծ մասը միացրեց իր կայսրությանը՝ երկրի սահմաններն ընդլայնելով մինչև Վանա լիճ։ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի պայքարը Հայաստանի և Հարավային Կովկասի համար շարունակվեց մինչև 630-ական թվականներ՝ Արաբական արշավանքներ։ VI դարի վերջերից Հայաստանը, փաստացի, վերածվել էր Բյուզանդիայից կախյալ վասալական պետության։

Բյուզանդիայի ներսում նույնպես տեղի են ունեցել հայերի բռնի տեղահանումներ պատմական բնակության վայրերից դեպի այլ գավառներ։ Այսպես, օրինակ, Տիբերիոս Բ-ի օրոք (578-582) 10 հազար հայեր Ախձնիքից վերաբնակեցվել են Կիպրոս[8]։ Կոստանդին V (741-775) օրոք հայերն ու սիրիացի միաբնակները հաստատվել են Թրակիայում։

872 թվականին պավլիկյանների նկատմամբ Վասիլ I-ի (867-886) տարած հաղթանակից հետո, հայերից շատերը ցրվել են ամբողջ կայսրությունում։ Արևելյան նահանգներից պավլիկյանները տեղափոխվել են Թրակիա նաև Հովհաննես Չմշկիկի (969-976) օրոք։ Բարսեղ Բ- Բուլղարասպանը (976-1025) բազմաթիվ հայերի վերաբնակեցրել է իր հսկողության տակ գտնվող հողերից դեպի Պլովդիվ և Մակեդոնիա՝ հետագայում բուլղարացիների դեմ պաշտպանություն կազմակերպելու համար։

9-րդ դարի սկզբին Նիկիֆոր I (802-811) կողմից Սպարտայում վերաբնակեցված ժողովուրդների մեջ հայերը հիշատակվում են որպես այս ավերված քաղաքը վերականգնողներ, որի համար՝ 885 թվականին Նիկիֆոր Ֆոկաս ավագ հրամանատարը բազմաթիվ հայերի, այդ թվում նաև պավլիկյաններին, հնարավորություն է տվել վերաբնակվել Կալաբրիայում։ 961 թվականին Կրետեն վերանվաճելուց հետո այդտեղ հաստատվել են նաև հայեր, և 10-րդ դարի կեսերից հայերը սկսել են ինտենսիվորեն բնակեցնել Կապադովկիան, Կիլիկիան և հյուսիսային Սիրիան[9]։

Ըստ արաբական աղբյուրների՝ 9-րդ դարից մինչև խաչակրաց արշավանքները (XI դար) բյուզանդական բանակի 90 000-ից 23 000-ը (25%-ից ավելին)[10], 80 000 -ից 18 000-ը (22%-ից ավելին)[11] հայեր էին[9]։

Արաբական կառավարման ժամանակաշրջան

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Արաբական արշավանքները Հայաստան և Արմինիա կուսակալություն
 
Ալ - Արմինիա, 750-885 թվականներ

VII դարի կեսերին Սասանյան պետությունը պարտվեց արաբ խալիֆներին։ Արաբները նաև պարտության մատնեցին Բյուզանդական կայսրությանը և իրենց տիրապետությունը հաստատեցին Մերձավոր Արևելքի երկրներում։

Հայոց մարզպան և սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին վերամիավորեց Հայաստանի արևմտյան (բյուզանդական) և արևելյան (պարսկական) տարածքները, համախմբեց նախարարաներին և դարձավ երկրի փաստական կառավարիչ իշխանը (639-654)։ Այդ ընթացքում արաբներն առաջին անգամ կողոպտչական արշավանքներով (640-643) արշավեցին Հայաստանի վրա։ 650 թվականին հակահարված ստացան։ Ռշտունին հզորացրեց հեծելազորը, ամրապնդեց երկրի սահմանները և ի հեճուկս Բյուզանդիայի ինքնուրույն քաղաքականություն վարելով՝ արաբ կուսակալ Մուավիայի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեց։ Բյուզանդական զորքերին հաղթելով՝ ազատագրեց հյուսիս-արևմտյան հողերը, հասավ մինչև Տրապիզոն։ Խալիֆայությունը Ռշտունուն ճանաչվեց Հայոց, Վրաց, Աղվանանց գերագույն իշխան։

VII դարի վերջին, Սմբատ Բագրատունու օրոք (693-726) արաբները ներխուժեցին Հայաստան (695) ամբողջ Հարավային Կովկասը միավորեցին մի հսկայական վարչամիավորի մեջ (701), որն անվանեցին ալ-Արմինիա[12]։ Արաբական խալիֆայությունը սկսեց հայահալած քաղաքանություն վարել․ Վալիդ I խալիֆան ծրագրում էր հայ նախարարական տոհմերին բնաջնել; Ծրագիրն իրականացնելու նպատակով զորավար Կասըմը 705 թվականին խաբեությամբ իր մոտ հրավիրելով 1200 հայ ազնվատոհմիկների, նրանց փակեց Նախճավանի ու Խրամի եկեղեցիներում և բոլորին ողջակիզեց[13]։ Ղևոնդ պատմագրի խոսքերով «Երկիրը թափուր մնաց նախարարների տոհմից»[14]։

VIII դարում Հայաստանում հակաարաբական մի քանի ապստամբություններ են եղել։ Դրանք գլխավորում էին հիմնականում Մամիկոնյան և Բագրատունի տոհմերի ներկայացուցիչները։ Ապստամբները հավատում էին, «որ այժմ շուտով թագավորության գավազանը կրկին կվերադարձվի Թորգոմի տանը»[14]։ Սակայն 775 թվականի ապրիլի 24-ին Արձնի գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հայկական զորքերը պարտություն կրեցին, զոհվեցին Մուշեղ Մամիկոնյանը, Սահակ և Սմբատ Բագրատունիները և այլ իշխաններ[13]։ Այդ պայքարում Մամիկոնյանների և հայ նախարարների հիմնական դաշնակիցն էր Բյուզանդական կայսրությունը, սակայն չստանալով սպասված աջակցությունը և պարտություն կրելով՝ Մամիկոնյան, Կամսարական, Ամատունի, Գնունի, Ռշտունի և ուրիշ նախարարական տոհմեր ստիպված էին թողնել իրենց տարածքները Հայաստանում և հեռանալ Բյուզանդիա` համալրելով այդ երկրի հայկական մեծ գաղութը[15]։

781 թվականին, խալիֆայության հետապնդումներից խուսափելով, 50 հազար հայ բնակություն են հաստատել Բյուզանդիայում։ Կայսրուհի Իրինան և նրա որդի Կոստանդին VI (780-797), պաշտոնապես դիմավորել են նրանց Կոստանդնուպոլսում՝ խրախուսելով ժամանողներին ըստ իրենց ազնվականության, կոչումներով և կալվածքներով[16]։ Մինչդեռ Բագրատունիների ընտանիքը, հարմարվելով քաղաքական իրավիճակին, հարմար պահի էր սպասում խալիֆայության դեմ ինքնուրույն ապստամբելու և Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու համար։ Հայկական իշխող տների հիմնական մասը միավորվել էր Բագրատունու շուրջ, իսկ Մամիկոնյաններն ու նրանց աջակիցները ստիպված էին լքել քաղաքական ասպարեզը։ VII-IX դարերում, Խալիֆայության հզորության թուլացմանը զուգընթաց, Հայաստանից արտագաղթած նախարարական տոհմերի տիրույթները (Մոկք, Տարոն, Սասուն, Արշարունիք, Շիրակ, Աշոցք, Տաշիր, Տայք, Կղարջք և այլն) հիմնականում անցան Բագրատունիներին, նրանց տոհմին անցան Հայոց իշխանի և Սպարապետի պաշտոնները։

850-855 թվականների համապետական ընդվզման արդյունքում խալիֆայությունը զորքը դուրս բերեց Հայաստանից և Հայաստանը ստացավ լիարժեք ինքնավարություն, իսկ 885 թվականին վերականգնվեց Հայկական թագավորությունը, որը գոյատևեց մինչ 1045 թվականը։

Բյուզանդիայի զավթողականություն․ X - XI դարեր

խմբագրել
 
Վասպուրականի թագավորության սահմանների փոփոխությունը 908-1021 թվականներին
 
Բագրատունիների թագավորությունը Հայաստանում՝ XI դարի սկիզբ

XI դարի առաջին քառորդում հայկական պետությունները թևակոխեցին տնտեսական բարձր աճի և ժամանակավոր քաղաքական համախմբման մի շրջան, որին, սակայն, հաջորդեց ֆեոդալական մասնատվածության աճը։ Դեռևս X դարում Բագրատունիների հայկական թագավորությունից (885 - 1045) առանձնացել էր Վասպուրականի (մայրաքաղաք՝ Վան, 908), Վանանդի (մայրաքաղաք՝ Կարս (963-964)), Սյունիքի (մայրաքաղաք՝ Կապան, 970) և Տաշիր-Ձորագետի (մայրաքաղաք՝ Լոռի, 988) թագավորությունները։ XI դարի առաջին քառորդում Վասպուրականը մասնատվեց երեք իշխանական տան՝ քոչվոր օղուզների ասպատակություններին ենթարկվելով (1016)։ Միևնույն ժամանակ, տեղի ունեցավ Անիի թագավորության ժամանակավոր ամրապնդում․ Անիի թագավորության շահնշահ Սմբատ II -ին (977-990) և Գագիկ I -ին (990-1020) հաջողվել էր կայունացնել իրավիճակը։ Անիի թագավորությանը միացվեցին Սալարիդներ նորաստեղծ և կարճատև կյանք ունեցած ( 941-981) դինաստիայի ձեռքն անցած Դվինի ամիրայությունը, Վայոց Ձորի իշխանությունը, Սյունիքի և Փառիսոսի թագավորությունների տարածքները[17]։

Այնուամենայնիվ, մասնատվածությունը և բռնկված ֆեոդալական հակասություններն անմիջական ազդեցություն ունեցան հայկական պետությունների վրա, երբ Մերձավոր Արևելքում արտաքին քաղաքականությունը փոփոխվեց։ Բյուզանդիան, օգտվելով խալիֆայության թուլացումից, սկսեց ընդլայնվել դեպի արևելք՝ նպատակ ունենալով միակցել վրացական և հայկական պետությունները (Բյուզանդա-վրացական պատերազմ)։

1018-1019 թվականներին կայսրը սկում է Թեոդոսոպոլիսի (Էրզրումը Թեոդոսիոս II կայսեր անունով) վերականգնումը, որը Բյուզանդական Հայաստանի ռազմական և վարչական կենտրոնն էր V դարից ի վեր։ Այդպիսով կայսրը ռազմական հենակետ ունեցավ Վրաստանի և հայկական պետությունների մոտ։

1020 թվականին Հայոց կաթողիկոս դարձավ բյուզանդամետ Պետրոս Գետադարձը, մահացավ շահնշահ Գագիկ I-ը և անմիջապես գահի համար պայքար բռնկվեց նրա որդիների՝ Հովհաննես-Սմբատի և Աշոտի միջև։ Ինչն ավարտվեց Անիի թագավորության մասնատմամամբ և Դվինի ամիրայությունում Շադադիդյան քրդական ամիրայության ձևավորմամբ, որոնք սկզբում տիրացան Դվինի և Գանձակի ամիրայություններին, ապա Անիի թագավորությանը։ Բյուզանդական կայսրը ողջունում էր շադադիդների նվաճումները, որը հեշտացրեց դեպի արևելք Բյուզանդիայի ընդարձակումը, մասնավորապես՝ Անին գրավելը (1044)[18]։

1021 թվականին Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II-ը արշավեց ոչ միայն Տայք (վրացական՝ Տաո), այլև չեզոք Վանանդ։ Արիստակես Լաստիվերցին գրում է․ «Կայսրն արշավեց աշխարհի բոլոր չորս ուղղություններով՝ խստիվ հրամայելով ոչ մեկին չխնայել․․․ Այդ գործողություններով նա մինչև ձմռան գալն ամայացրեց ծաղկուն երկիրը»։

Վասիլ II-ը դաժան դատաստան տեսավ վրացինրին աջակցող Տայքի և Կղարջքի հայ բնակչության հետ։ Տեղի բնակչության մի մասը կոտորվեց, մյուս մասը տեղահանվեց դեպի Խալդիա թեմ։ Կայսրը նահանջեց Տրապիզոն՝ նախապատրաստվելով Բագրատունյաց տարածքներ ներխուժել։ Դա կանխելու նպատակով Հովհաննես-Սմբատը 1022 թվականի հունվարին Տրապիզոն պատվիրակություն ուղարկեց Հայոց կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձին[13]։ Բյուզանդամետ կաթողիկոսը Վասիլի II -ի հետ կնքեց այսպես կոչված Տրապիզոնի պայմանագիրը, որը համաձայնագիր-կտակ էր, որով շահնշահ Հովհաննես-Սմբատի մահից հետո Անիի թագավորությունն իր տիրույթներով անցնելու էր Բյուզանդիային (Լաստիվերցին այս արարքն անվանել է ավելի վատ, քան Հուդայի դավաճանությունը)։ Միևնույն ժամանակ, Վասիլ II -ը Վասպուրականի թագավոր Սենեքերիմ Արծրունուն հարկադրեց Վասպուրականը «կտակել» Բյուզանդիային, դրանց դիմաց ստանալով Սեբաստիան, Լարիսան և Ավարան, միևնույն ժամանակ դառնալով Կապադովկիայի պատրիարք և ռազմավար։ Այնտեղ տեղափոխվեց 1023 թվականին՝ 14 հազարանոց զորքի, իրենց կանանց և երեխաների հետ։ Նրա հետ միասին Վասպուրականից Կապադովկիա տեղափոխվեց ևս 400 հազար հայ[17]։

XI դարի սկզբին Սիրիայի, Միջագետքի և Փոքր Ասիայի բյուզանդական մի շարք շրջաններ արդեն բնակեցված էին հայերով։ Սա մասամբ արդյունք էր Բյուզանդիայի ներքին քաղաքականության, որը փորձում էր հույսը դնել հայերի վրա խալիֆայությունից նվաճված շրջանների մուսուլման բնակչության հետ հարաբերություններում, բայց հիմնականում դա Բյուզանդիայի կողմից հայկական հողերը նվաճելու հետևանք էր Եդեսայից մինչև Սամոսատ և Մելիտենա։ Կապադովկիայում Արծրունիների տարածքները դարձան բյուզանդական տարածքում կիսանկախ հայկական պետությունների կազմավորման սկիզբը[19]։

1045 թվականին Բյուզանդիան ավարտեց Անիի թագավորության բռնակցումը։ Դրան նպաստեց հայ ֆեոդալների մի մասի բյուզանդանամետ դիրքորոշումը, որոնք թյուրքական ցեղերի կողմից նվաճման վտանգի ուժեղացման պայմաններում նախընտրում էին իրենց հողերը փոխանցել Բյուզանդիական կայսրություն՝ տիտղոսների, վարչական պաշտոնների և նոր տարածքների դիմաց[19]։

Արևելյան Հայաստանում կենտրոնացված հայկական պետության անկումից հետո պահպանվեցին հայկական ազգային պետական կառույցի մնացորդները՝ Սյունիքի և Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունները[20], ինչպես նաև Խաչենի իշխանությունը և Խամսայի մելիքությունները (Լեռնային Ղարաբաղ)[21]։

Իր կարճատև տիրապետության տարիներին (1045-1071, Մանազկերտի ճակատամարտ) Բյուզանդիան վարում էր հայերի արտագաղթեցման, քաղաքական և ռազմական հզորության թուլացման, տնտեսական ճնշման և քաղկեդոնականության պարտադրման քաղաքականություն։ Սրանով թուլացավ ոչ միայն Հայաստանը, այլև Բյուզանդիան․ հայկական պատնեշը խարխլելով՝ դժվարացավ թուրանական ցեղերին, սելջուկ թուրքերին դիմակայելը ոչ միայն Հայաստանի, այլև Բյուզանդիայի Փոքր Ասիայի տարածքներում[13]։

Թյուրքական արշավանքների հետևանքով զանգվածային արտագաղթ։ XI-XV դարեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հայկական միջնադարյան գաղթավայրերը Եվրոպայում
 
Ռումի սուլթանություն 1100-1240 թվականներին
 
Կիլիկյան հայկական թագավորություն

  Բյուզանդական կայսրություն

  Ռումի սուլթանությունy մինչև 1307 թվական

  Անտիոքի դքսություն

  Հալեպի Էմիրություն

  Իլխանություն

  Կիպրոսի թագավորություն

XI դարի երկրորդ կեսերից սկսած, երբ Հայաստանի տարածք ներխուժեցին սելջուկյան թուրքերը, հայ բնակչությունը սկսեց լքել հայրենի հողերը և արտագաղթել Վրաստան, Հյուսիսային Կովկաս և հատկապես Կիլիկիա։ 1071 թվականին՝ Մանազկերտի ճակատամարտից հետո, սելջուկները կազմավորեցին առաջին պետությունը՝ Ռումի սուլթանությունը, որն ընդգրկում էր ամբողջ Հայաստանը և Անատոլիայի ներքին տարածքը։ Դա հանգեցրեց հայերի միգրացիայի ավելացմանը դեպի ափամերձ տարածքներ, հատկապես դեպի Կիլիկիա[22]։ 1072 թվականին Շեդդադյանների քրդական տոհմը սելջուկներից ստացավ նախկին Անիի թագավորության վասալությունը՝ ձևավորելով Անիի էմիրություն։ Այսպիսով, XI դարից սկսած Հայկական լեռնաշխարհում և Անդրկովկասում սկսեց եկվոր թյուրքերի կողմից հայ և քուրդ բնակչության տեղահանության դարավոր գործընթացը։ Անդրկովկասյան Հայաստանում միայն Սյունիքին՝ (Զանգեզուր) և Տաշիրին հաջողվեց խուսափել սելջուկների հարձակումից[20]։

Բյուզանդիայի կողմից նվաճվելուց հետո ազգային պետականության կորուստը, ինչպես նաև սելջուկների մուտքը հանգեցրեց հայերի զանգվածային տեղահանմանը, ավերված երկրից դեպի առավել անվտանգ տարածքներ՝ Կիլիկիա, Լիբանան, Սիրիա և այլ երկրներ։ Հայաստանից հայերի զանգվածային վերաբնակեցումը դեպի բյուզանդական հողեր ավելի շատ գլոբալ հետևանքներ ունեցավ, քան պարզապես համայնքի աճը։ XI դարի երկրորդ կեսին հայերն այստեղ ստեղծեցին առնվազն 6 պետություն. 1071 թվականին՝ Փիլարտոս Վարաժնունու պետություն, Մալաթիայի իշխանություն, 1080 թվին՝ Կիլիկիայի իշխանություն, 1083 թվին՝ Եդեսիայի իշխանություն, միևնույն ժամանակ ՝ Կեսունի և Պիրի իշխանությունները։

Սելջուկ թուրքերի, Բյուզանդական կայսրության և խաչակիր ասպետների դեմ XI դար վերջին քառորդին և XII դարի առաջին երեսնամյակին Ռուբինյաններ հայ իշխանների ռազմական հաջողություններով ազատագրվեցին Դաշտային Կիլիկիան և ծովեզրյա մի շարք հայաբնակ շրջաններ (1130)։ Հաջողությունները պայմանավորված էին Կիլիկիայում և հարակից երկրամասերում հայ բնակչության մեծամասնությամբ, նաև տնտեսական և հոգևոր-մշակությանի կյանքում ունեցած դերով[13]։

1198 թվականին Կիլիկիան կոչվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորություն։ Նույն թվականի հունվարի 6-ին Տարսոն քաղաքի սուրբ Սոֆիա մայր տաճարում Լևոն II-ը (1187-1219) հայկական և լատինական ծեսերով օծվեց «Թագավոր ամենայն Հայոց և նահանգին Կիլիկեցեց և Իսավրիայի»։ Դա համազգային քաղաքական մեծ իրադարձություն էր և hնամենի Հայոց թագավորության վերականգնում։ Մինչև XIV դարի ավարտը Կիլիկիան հայկական քաղաքական և մշակութային կյանքի կենտրոն էր[13]։

XIII դարի վերջին, մոնղոլների արշավանքների արդյունքում ղաջարների թուրքմենական ցեղը բնակություն հաստատեց Իրանում և Անդրկովկասում, ինչը մեծացրեց ճնշումը քրիստոնյա հայ բնակչության վրա, հատկապես Նախճավանում և հարակից շրջաններում։

XIV դարում արտաքին թշնամիների և ներքին գժտությունների սրման հետևանքով թուլացավ Հայոց թագավորության դիմադրողականությունը։ 1308 թվականին Անարզաբա քաղաքում Լևոն IV թագավորը և 40 այլ իշխաններ սրատվեցին, խզվեց հայ-մոնղոլական դաշինքը, որը կնքվել էր 1254 թվականին։ Եգիպտոսի սուլթանությունը աստիճանաբար զավթեց Կիլիկյան Հայաստանի մեծ մասը, ավերեց բնակավայրեր և հայ բնակչության արտագաղթի պատճառ հանդիսացավ։ 1375 թվականին գրավեց Սիս մայրաքաղաքը, գերի վերցրեց Լևոն VI -ին, որը դարձավ Կիլիկիայի վերջին թագավորը[13]։ Որոշ հայ իշխանական տներ լեռնային շրջաններում, նաև Զեյթունում, Հաճնում, Մարաշում և այլ բերդաքաղաքներում պահպանեցին իրենց կիսանկախ վիճակը մինչև XIX դարը։

Հայ բնակչության հետագա արտահոսքը տարածաշրջանից կապված էր թաթար-մոնղոլական, ապա՝ Թամերլանի արշավանքների հետ, որի ընթացքում նրանք հողերը խլեցին հայերից և բնակեցրեցին թյուրքական ցեղերով։ Թամերլանը Անդրկովկասում (Երևանի, Գանձակի և Արցախի շրջաններ) վերաբնակեցրեց ղաջարների 50 հազար ընտանիքներ, որոնց թիվը ժամանակի ընթացքում ավելացավ։

 
Լվովի հայկական վանք, 1260-1370 թվականներ

XIII-XV դարերի ընթացքում Հայաստանում հայ խոշոր և միջին ֆեոդալները աստիճանաբար իրենց տեղը զիջեցին ռազմատենչ քոչվորների վերնախավին՝ մոնղոլական, թյուրքական և քրդական։ Քոչվորների գրոհի տակ հայերը ստիպված էին ընտրություն կատարել բնաջնջման, ստրկության և զանգվածային արտագաղթի միջև։ Արշավանքների ընթացքում ոչնչացվեցին և թալանվեցին նյութական մշակույթի արտադրողական ուժերն ու հուշարձանները։

1380 թվականին Ոսկե Հորդայի խան Թոխթամիշը գերեվարեց Լեռնային Ղարաբաղի և Սյունիքի տասնյակ հազարավոր հայերի[23]։

Թյուրքերի կողմից հայկական հողերի զավթման գործընթացը շարունակվեց նաև XV դարում։ 1410 թվականից այս տարածքները մտան թյուրքական օղուզ ցեղային միության՝ Կարա-Կոյունլու պետության կազմի մեջ՝ Թավրիզ մայրաքաղաքով։ Դրանից կես դար անց՝ XV դարի ընթացքում, Կարա-Կոյունլուի տարածքներն անցան թյուրքական նոր Ակ-Կոյունլու պետությանը՝ Չուխուր-Սաադ վարչական միավորի մեջ, որն ընդգրկում էր ներկայիս Հայաստանի տարածքը։ Այս ժամանակահատվածում հայ բնակչությունը շարունակում էր ենթարկվել բռնի տեղահանության, կողոպուտի և բնաջնջման, ոչնչացվում էին հայկական մշակութային հուշարձաններ։ Միաժամանակ Փոքր Ասիայի արևմուտքում ձևավորվում էր նոր պետություն՝ Օսմանյան կայսրությունը[24]։ 1487 թվականին Օսմանյան Թուրքիան նվաճեց Կիլիկյան Հայաստանը։

1480-ական թվականներին Վրաստանի հարավային տարածքներում (Ղազախի շրջան, Փամբակի և Շիրակի շրջանները) թյուրքական ցեղերի վերաբնակեցման կապակցությամբ Փամբակի հայ բնակչության մի մասը գաղթեց Վրաստան։

«Մեծ աքսոր»։ XVI-XVIII դարեր։ հայերի դրությունը օսմանա-պարսկական մրցակցության պայմաններում

խմբագրել
 
Շահ Աբբաս I մեծը, ով 1603 թվականին Անդրկովկասի հայերին արտաքսեց Պարսկաստան

Սեֆյանների տոհմի հիմնադիր Իրանի շահ Իսմայիլ I -ը XVI դարի սկզբին ջախջախելով Ակ-Կոյունլուին, գրավեց Արևելյան (Անդրկովկասյան) Հայաստանը։ Այս իրադարձությունը սկիզբ դրեց Օսմանյան կայսրության և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև Անդրկովկասին տիրելու դարավոր մրցակցությանը։

XVI դարի կեսերին Օսմանյան կայսրությունն ու Պարսկաստանը 40-ամյա պատերազմից հետո համաձայնության եկան ազդեցության ոլորտների բաժանման շուրջ։ Արևելյան հայկական հողերը անցան Սեֆյաններին, արևմտյանները՝ օսմանցիներին։ Ժամանակավորապես դադարեցին ավերիչ պատերազմները, և այդ ընթացքում Անդրկովկասը մեկից մյուսին էր անցնում։

Իսմայիլ I-ը, ով ամբողջովին ապավինում էր իրեն հավատարիմ քոչվոր ղզլբաշ Թուրքերի աջակցությանը, կառավարիչներ նշանակեց բացառապես ցեղային առաջնորդներին։ Մասնավորապես, Չուխուր-Սաադը դարձավ օղուզ ծագմամբ ուստաջլի ցեղի ժառանգական ուլկա։ Ուստաջլուից բացի, Հայաստանի այս մասում բնակություն հաստատեցին Ալպաութի և Բայաթի ղզլբաշ ցեղերը։ Ուստաջլուի և նրա տիրակալների իշխանությունը Չուխուր-Սաադում շարունակվեց մինչև XVI դարի վերջին օսմանյան նվաճումը։

XVII դարի սկզբին օսմանյան զորքերին վտարելուց հետո պարսիկ շահ Աբբաս I-ը, վերականգնելով կորցրած տարածքները, որ գոյություն ուներ մինչև Աֆշարի տոհմի անկումը, Արևելյան Հայաստանը բնակեցրեց Ախչա-Կոյունլու Քաջար ցեղերով, քրդական մի շարք ցեղեր էլ բնակություն հաստատեցին Լեռնային Ղարաբաղի՝ (ժամանակակից Քարվաճառի և Բերձորի շրջանների տարածքներում), որի նպատակն էր թուլացնելու Արցախի հայ կառավարիչների կապերը հայկական հիմնական տարածքների ներկայացուցիչների հետ։

XVII դարում հայերի կամավոր արտագաղթը թուրքական և պարսկական տարածքներից շարունակվեց։ Հայերը հաստատվեցին նաև Եվրոպայում և Ասիայում արդեն գոյություն ունեցող հայկական գաղութներում։

Այնուամենայնիվ, ըստ Բուռնությանի, մինչև XVII դարը հայերը Արևելյան Հայաստանի բնակչության մեծամասնություն էին կազմում[25]։ Այս հողում հայերի ներկայությանը նշանակալի հարված հասցրեց Շահ Աբբաս I-ի կողմից 1603 թվականի «Մեծ աքսորը»՝ հայ բնակչության տեղահանման կազմակերպումը, որի հետևանքով Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը (Արարատյան դաշտ, Նախիջևան և այլն) հայաթափվեց։ Աբասը Պարսկաստանի խորքերն ուղարկվեց ավելի քան 250 հազար հայ։ Այդ վերաբնակեցման մեկ այլ պատճառ էր հայերի արհեստավորական և առևտրային հմտությունները օգտագործելու ցանկությունը։

Աբասի առանձնահատուկ ուշադրությունն ու վերաբերմունքը Ջուղայի բնակչության նկատմամբ բացահայտ էր։ Խոսքը հարուստ վաճառականների ու նրանց ընտանիքների մասին է, քանի որ վերջիններս իրենց վրա էին կրում հարավային Պարսկաստանի տնտեսության աշխուժացման հիմնական ծանրությունը։ Խստագույն սպառնալիքներով պարսիկ զինվորները իրագործեցին շահի հրամանը, որի ժամանակ տեղահանվեց և բռնագաղթի ենթարկվեց մոտ 3 հազար հայ ընտանիք։ Դեռ 1581 թվականին քաղաքում ծխերի թիվը հասնում էր 3 հազարի, իսկ բնակչությունն կազմում էր 15-20 հազար։ Տաս տարի անց՝ 1590 թվականին Ջուղայում կար 2 հազար ծուխ, 10 հազար բնակչությամբ։ XVII դարի սկզբներին Ջուղան ուներ 10-12 հազար բնակչություն։ Ջուղայեցիները հաստատվեցին Սպահանում ու իրենց հատկացված հողի վրա կառուցեցին Նոր Ջուղա արվարձանը, որը XVII դարում եվրոպացի ուղեգիրների տվյալներով շուրջ 650 հազար բնակչություն ունեցող մայրաքաղաքին կից, տնտեսապես զարգացած, մոտ 30 հազար բնակիչ ունեցող բնակավայր էր։

Որոշ ժամանակ անց Ջուղայի բնակչության աննշան մասն, 200 ընտանիք խուսափելով բռնագաղթից նորից հաստատվեց հայրենի քաղաքում։ Սակայն 1606 թվականի գարնանը, Ջուղայում մնացած բնակչությանը կրկին տեղահանեցին շահական հրովարտակով Ջուղա ժամանած Համդամ աղան.

  «և եկեալ Համդան աղայն ընդ իւր զօրէք ի Ջուղայ՝ կոչեաց զմնացեալ ժողովուրդն առաջի և խօսեցաւ ընդ նոսա սաստիւ և բռնութեամբ, եթէ հնազանդեալ անսայք հրամանայ թագաւորին ելէք ձերովք ընտանեօք և ստացուածովք զի ի միասին երթիցուք, և թէ ոչ կամիք գնալ, զարուս և զկարողս ձեր սրով կոտորեմք՝ և զինչս և զնտանիս ձեր ի գերութիւն առնումք։ Այլև գնացեալ ի լերինս և ի ձորս տեղիս փախարէիցն գտին զփախուցեա լսն, և բերին ի Ջուղա, և յինանց երկրորդում կիրակէի երկուշաբաթ օրն չուեցուցին ի Ջուղայոյ՝ և ուղևորեցին դեպի Թավրէզ» Աբբաս I-ը դեռ վաղուց էր մտադրվել հայ բնակչությանը տեղահանել ու գաղթեցնել Պարսկաստան «և զոր ի վաղ ժամանակաց ունէր ի մտի զքշելն ազգին քրիստոնէից՝ և զաւերելն աշխարհն Հայոց՝ անդ յայտնեաց խորհրդակցաց իւրոց»»[26]  

Ուշադրություն չդարձնելով հայերի աղերսանքներին, Շահ Աբբասը իր մոտ կանչեց հայ երևելիներին, նրանցից նշանակեց վերակացուներ ու բնակիչներին ուղեկցողներ, որպեսզի յուրաքանչյուր իշխան իր զորքով երկրից վտարեր գավառների բնակչությանը, ընդ որում՝ Երևան քաղաքը, Արարատի մարզը և մոտակա գավառները վստահվել են Ամիրգուն խանին։ Ավերվեց հայկական մեծ Ջուղա քաղաքը, (այժմ ՝ Նախիջևանի մոտակայքում գտնվող Ջուլֆա), և նրա բնակիչները (ըստ տարբեր տեղեկությունների՝ 12 հազար ընտանիքից մինչև 20 հազար մարդ) տեղափոխվեցին Սպահան, որտեղ 1605 թվականին իրենց հատկացված հողում ստեղծեցին «Նոր Ջուղա»։ Միևնույն ժամանակ, հայերի արտագաղթը դեպի Հարավարևելյան Ասիայի երկրներ, մասնավորապես՝ Հնդկաստան և Բիրմա, աճեց։ Արևելյան Հայաստանից Իրան վերաբնակեցված հայերի թիվը մոտ 250 էր[27], իսկ որոշ տվյալներով՝ մինչև 300 հազար մարդ։ Պարսից մեծ արքա Շահ Աբբասը առաջինը վտարեց հայ ժողովրդին բնիկ Հայաստանից և քշեց Պարսկաստան՝ հայերի երկիրը կործանելու և պարսիկների երկիրը կերտելու, հայ բնակչության թիվը կրճատելու և պարսիկներինը ավելացնելու համար[28][29]։

Սահմանամերձ շրջանների բնակիչների վտարումը Իրանի կենտրոնական շրջաններ շարոնակվել է շուրջ ութ տարի, մինչև 1612 թվականին Թուրքիայի հետ հաշտության պայմանագրի կնքումը։ Հայաստանի որոշ շրջանների բնակչությունը տեղափոխվեց Սպահանի շրջան։ Հարևան Օսմանյան կայսրությունում հազարավոր հայեր լքեցին երկիրը ջալալինների շարժման ավազակախմբերի ջարդերի և կողոպուտների պատճառով։ Ինքնաբուխ արտագաղթն այնքան զգալի էր, որ դրանք շոշափելի հետևանքներ ունեցան Օսմանյան կայսրության համար։ Թուրք սուլթան Ահմեդ I- ը 1610 թվականին, փորձելով ինչ-որ կերպ ազդել հայերի արտահոսքի վրա, նույնիսկ հրաման արձակեց բոլորին վերադարձնել իրենց նախկին բնակավայրերը[30]։

XVIII դարի կեսերին, Նադիր շահի օրոք Անդրկովկասում պարսիկների ամբողջ ունեցվածքը միավորվեց մեկ նահանգի մեջ՝ ընդգրկելով տարածքներ Երևանի խանությունից մինչև Դերբենդի խանությունըներառյալ։ 1746 թվականին Նադիր շահի հրամանով 1000 հայ ընտանիք վերաբնակեցվեց Նախիջևանից Խորասան։

1747 թվականին Նադիր շահի մահը հանգեցրեց կայսրության կազմալուծմանը և կենտրոնական իշխանության թուլացմամբ առաջացան քիչ թե շատ անկախ պետական կազմավորումներ՝ խանություններ, սուլթանություններ, մելիքություններ։ Մասնավորապես, Չուխուր Սաադի (Երևանի կուսակալություն) տարածքում առաջացան Նախիջևանի խանությունը, Երևանի խանությունը, Ղարաբաղի խանությունը։

1795 թվականին Աղա Մուհամմադ խանի արշավանքների և ֆեոդալ ղեկավարների ներքին պայքարի արդյունքում Ղարաբաղից ավելի քան 700 հայ ընտանիք ստիպված արտագաղթեցին Բոլնիսի ազատ հողեր։ 1807 թվականին քուրդ առաջնորդներից Մահմեդ Սեֆի-սուլթանը, հատելով ռուս-պարսկական սահմանը, իր տոհմը, ներառյալ 600 քրդական ընտանիք, վերաբնակեցրեց Ղարաբաղում։

Անդրկովկասի էթնիկական կազմի քանակական գնահատականներ XVIII դարի սկիզբ-XIX դարի վերջ

խմբագրել

Շահ Աբբասի կողմից բռնի տեղահանությունը և այլ զանգվածային վերաբնակեցումները հանգեցրին նրան, որ 19-րդ դարում հայերը զգալի մեծամասնություն էին կազմում միայն Ղարաբաղի և Զանգեզուրի լեռնային շրջաններում։ Ինչ վերաբերում է Երևանի և Նախիջևանի խանություններին, ապա այս ժամանակահատվածում հայերը ներկայացնում էին բնակչության միայն 20% -ը (1795-1827 թվականներին, Երևանի խանությունից միայն Վրաստան տեղափոխվեց շուրջ 20,000 հայ)[31]։

  1733 թվականին Ղարաբաղի հայերը թուրքերին վտարեցին իրենց տիրապետության տակ գտնվող տարածքներից, որից հետո մելիքների միջև պատերազմ ծագեց, տևելով ավելի քան քսան տարի։ Մելիք Շահնազարը օգնության կանչեց քոչվոր ջավանշիրների տիրակալ Փանահ խանին և նրան հանձնեց Շուշիի բերդը։ Փանահ խանի մահից հետո նրա որդի Իբրահիմ խանը, այնպես արեց, որ մելիքներից շատերը տեղափոխվեցին Վրաստան, իսկ նրանց հայ հպատակները սփռվեցին աշխարհի տարբեր կողմերում՝ Ռուսաստան, Վրաստան և Շիրվան․․․ Ներկայումս այս հարուստ գավառում, որտեղ բնակվում էր մինչև 60 հազար տնային տնտեսություն, մնացել է հազիվ հինգ հազար բնակիչ։ 1796 թվականին, Պարսկաստան կատարած արշավանքի ժամանակ, Ղարաբաղում հաշվվում էր մինչև 30 հազար զինված հայ, որոնք բոլոր մյուսներից տարբերվում են ռազմական արհեստներ ունենալու ունակությամբ։ Շուշիի բերդը՝ Ղարաբաղի խանության մայրաքաղաքը, Պարսկաստանում հարգվում է որպես անառիկ[32]։
- Ս․ Մ․ Բռոնևսկի, 1807 թվական
  

Ղարաբաղից և Անդրկովկասի հայկական այլ շրջաններից հայ բնակչության արտաքսմանը զուգահեռ, այդ հողերը բնակեցվեցին թուրքերով։ Ահմեդ-բեյ Ջավանշիրը 19-րդ դարի սկզբին նշել է, որ Վրաստանից և հարևան խանություններից Փանահ խանը Ղարաբաղ տեղափոխեց մի շարք քոչվոր ցեղեր[33]։

18-րդ դարի երկրորդ կեսին հայ բնակչության վտարումը և դրա փոխարինումը թյուրքերով և քրդերով էապես փոխեց Անդրկովկասի էթնիկական կազմը[34]։

1823 թվականի առաջին կեսին Ռուսաստանի իշխանությունների կողմից անցկացվեց Ղարաբաղյան խանության բնակչության մարդահամար, որտեղ երևաց, որ Խանության հայ բնակչությունը կենտրոնացած էր 21 մագալատներից՝ (շրջաններ) ութում, որից հինգը (Գյուլիստան, Ջրաբերդ, Խաչեն, Վարանդա,Դիզակ) հայկական մելիքություններում։ Այսպիսով, հայերը գերակշիռ մեծամասնություն էին կազմում ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի և Զանգեզուրի տարածքում[35]։

18-րդ դարի երկրորդ կեսին Ղարաբաղում հայերի ժողովրդագրական աղետի մասշտաբը հասկանալու համար բավական է համեմատել այդ ժամանակաշրջանի ռուս գեներալների նամակագրության տվյալները հայերի թվաքանակի տվյալների հետ մինչև սկզբին 19-րդ դար։ Իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինի Եկատերինա Երկրորդին ուղղված հուշագրում ասվում էր (09/02/1783) Ղարաբաղում շուրջ 30 հազար հայկական ընտանիքի (մոտ 150 հազար մարդ) մասին, 19-րդ դարի առաջին կեսի մարդահամարների համաձայն՝ հայերին բաժին է ընկել Ղարաբաղի ողջ տարածքի բնակչության մեկ երրորդից մի փոքր ավելին (34.8%) (իր ընդհանուր մասով մինչև Կուր գետի գետաբերանը)[36]։

Սովետական հետազոտող Ա. Ն. Յամսկովը կասկած հայտնեց Ղարաբաղում մարդահամարների արդյունքների ճշգրտության վերաբերյալ։ Նա նշեց, որ պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ մարդահամարները սովորաբար իրականացվում էին ձմռան ժամանակահատվածում, երբ քոչվոր և կիսաքոչվոր ադրբեջանական բնակչությունը գտնվում էր հարթավայրերում, մինչդեռ ամռան ամիսներին նրանք բարձրանում էին բարձրադիր արոտավայրեր, ինչը բնականաբար փոխում էր ժողովրդագրական իրավիճակը լեռնային շրջաններում։ Ադրբեջանի բնակչության այս մասը երբեք պաշտոնապես չի համարվել Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության մաս (օրինակ ՝ 1920-ականների սկզբին գրանցված ադրբեջանական բնակչությունը կազմում էր ընդամենը 6 % )։

1845 թվականին դաշտային և լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը բաղկացած էր 30 հազար հայից և 62 հազար մուսուլմանից, որոնցից 50 հազարը (ավելի քան 80% -ը) քոչվոր էին։ Ըստ նրա, 1897-ին Շուշիի և Ջավանշիրի շրջանների գյուղական բնակչությունը, որի տարածքն ընդգրկում էր գրեթե ամբողջ պատմական Ղարաբաղը (ինչպես լեռնային, այնպես էլ հարթավայրային), բաղկացած էր հայերի 43,3% -ից (93,6 հազ.),ադրբեջանցիների 54,8% -ից (115,8 հազ.)։ Բացի այդ, քոչվոր և կիսաքոչվոր բնակչությունը հողերի սեզոնային օգտագործման իրավունք չուներ, ինչը ներկայացվում է որպես սեզոնային տարածքների նկատմամբ քոչվոր բնակչության իրավունքների անտեսում[37]։

Հայերի միգրացիան դեպի ռուսական տարածք․ XVIII-XIX դարեր

խմբագրել

Դեռևս 16-րդ դարի կեսերից հայ աշխարհիկ ազնվականությունն ու հոգևորականությունը, որոնք առաջնորդում էին օտար տիրապետության դեմ պայքարը, ակտիվորեն որոնում էին արտաքին դաշնակիցներ, առանց որի անկախության նվաճումը բոլորովին անիրատեսական էր։ Արևմուտքի վրա խաղադրույք կատարելու մի քանի անհաջող փորձերից հետո (Ֆրանսիա, Վատիկան, Ավստրիա, Պֆալց) «Ռայնից Թավրիզ ռազմական արշավանք» անունով հիասթափություն առաջացավ, ինչը դրդեց ղարաբաղյան մելիքների ֆեոդալական վերնախավին վերանայել արտաքին գերակայությունների ընտրության մոտեցումները[38]։ Դրանում առանձնահատուկ դեր խաղաց ղարաբաղցի ականավոր քաղաքական գործիչ և դիվանագետ Իսրայել Օրին (1658-1711)։ Նա հայերի տեղահանությունների խնդրի լուծումը տեսնում էր Ռուսաստանի հովանու ներքո՝ այդպիսով, դառնալով Հայաստանի ռուսական կողմնորոշման հիմնադիրը[39]։

XVIII դար։ Անդրկովկասից դեպի Հյուսիսային Կովկաս հայերի վերաբնակեցում

խմբագրել

VIII դարում հայկական ազգային պետական կառուցվածքը պահպանվել է միայն Լեռնային Ղարաբաղում՝ Խամսայի մելիքություններում։ Շատ հայեր Պարսկաստանից արդեն տեղափոխվել էին Ռուսաստանի տարածք, հատկապես՝ Հյուսիսային Կովկաս։

Դեռևս XVIII դարի առաջին քառորդում Պարսկաստանի տարբեր նահանգներից հայերը բնակություն են հաստատել, օրինակ, Թերեքի ձախ ափին։ Այս գաղթի պատճառն առաջին հերթին Անդրկովկասի տնտեսական և սոցիալ-մշակութային կյանքի անկումն էր, ինչպես նաև Իրանում, Թուրքիայում և Անդրկովկասի խանություններում հայերի ծայրահեղ ծանր վիճակը։ Թերեքի և Կասպից տարածաշրջանի հայերով բնակեցնելու կազմակերպումը բխում էր ռուսական շահերից։

Պետրոս I-ը դեռ 1722-1723 թվականների պարսկական արշավանքներից առաջ է հայերին հրավիրել Ռուսաստան։ Նա համարում էր, որ Պրիտերեչյեն (ներկայիս Չեչնիայի Գրոզնենսկի և Գուդերմեսկի շրջանների հյուսիսային մասը և Նաուրսկի և Շելկովսկի շրջանների հարավային մասը) և Աստրախանի շրջանը առավել նպաստավոր են խաղողագործության, գինեգործության և մետաքսագործության զարգացման համար։ Այդպիսով, XVIII դարի 20-ական թվականներին հայերի միգրացիայի նոր ալիք սկսվեց՝ Ղարաբաղից և Զանգեզուրից դեպի Հյուսիսային Կովկասի արևելյան տարածքներ։

18-րդ դարի վերջին Ղարաբաղից ժամանած հայերը կազմում էին Ռուսաստանի հարավում հաստատված հայ բնակչության զգալի մասը։ 1797 թվականին Ռուսաստանի կայսր Պավել I -ը արձակեց հրամանագիր՝ «1799 թվականի շնորհագիր»[40]։ Ռուսաստանն իր հովանավորության տակ է վերցրել ղարաբաղյան մելիքներին և նրանց հպատակ 11 հազար ընտանիքներին, ինչպես նաև Կովկասի տարածքում նրանց բնակավայրերը։

Պարսից շահ՝ Աղա Մոհամմադ խանի Անդրկովկաս կատարած կործանարար արշավանքից հետո, որով փորձում էր վերականգնել վերահսկողությունը Արևելյան Անդրկովկասի վրա, մոտ 3,5 հազար հայ բնակչությունը, որը Բաքվի, Դերբենդի և Ղուբայի խանություններից անցել էին Կովկասի գիծը, հաստատվել Կիզլյարում, Մոզդոկում, Հին Մաջառում[41] և Կովկասյան նահանգի այլ վայրերում[42]։

Հայերի վերաբնակեցումը Թուրքմանչայի խաղաղությունից հետո

խմբագրել

Թուրքմենչայի խաղաղություն

խմբագրել
 
Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի ստորագրում

1804-1813 թվականների և 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմների արդյունքում Պատմական Հայաստանի տարածքները հանձնվեցին Ռուսաստանին, իսկ Արաքս գետը դարձավ Ռուսաստանի և Պարսկաստանի նոր սահմանը։

Ըստ Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրի (1813), Պարսկաստանը ճանաչեց Արևելյան Անդրկովկասի մի շարք խանությունների միացումը (ներառյալ Ղարաբաղի խանությունը) Ռուսաստանին, իսկ Թուրքմենչայի խաղաղության պայմանագրով (1828) Ռուսաստանը ձեռք բերեց Երևանի և Նախիջևանի խանությունները։ Այսպիսով, հայերը, ինքնաբերաբար դարձան Ռուսաստանի հպատակներ։ Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո Պարսկաստանի այլ շրջանների հայ բնակչության մի մասը ցանկություն հայտնեց տեղափոխվել Ռուսաստանի տարածք, ինչպես ամրագրված էր Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի պայմաններով[43]։

Հայկական մարզի ստեղծում

խմբագրել

Ռուսական զորքերի կողմից Երևանի բերդաքաղաքի գրավումից անմիջապես հետո Ռուսաստանում հայերը սկսեցին առաջ քաշել ինքնավար հայկական տարածաշրջան ստեղծելու հարցը՝ դրոշով և Հայաստանի կառավարիչներով։ Ռուս սպաներից Լազար Լազարևը, Ալեքսանդր Խուդաբաշյանը և Մովսես Արղուտինսկի-Դոլգորուկին, մշակեցին Ռուսաստանի հովանավորչության տակ ինքնավար հայկական իշխանության ստեղծման ծրագիր, սակայն կայսր Նիկոլայ I- ը մերժեց այս գաղափարը, հավանություն տալով Երևան մայրաքաղաքով հայկական շրջան ստեղծելու ծրագրին, համաձայն որի՝ Ռուսաստանի ղեկավարները պետք է իրականացնեին տարածաշրջանի ղեկավարումը[44]։

Հայկական տարածաշրջանի մեջ ներառվեցին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների և Օրդուբադ շրջանի հողերը, ինչը մոտավորապես համապատասխանում է ժամանակակից Հայաստանի և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքներին։

Հայերի վերաբնակեցման կազմակերպում

խմբագրել
 
Ռուսական կայսրության դեսպան՝ Ա. Ս. Գրիբոյեդով։

Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո շատ հայեր ցանկություն հայտնեցին վերադառնալ հայրենի երկիր, որն այժմ անցել էր Ռուսաստանին։ Պայմանագրով նախատեսում էր մեկ տարվա ընթացքում Իրանական Ադրբեջանում բնակվող քաղաքացիների անարգել վերաբնակեցում Ռուսաստան՝ բնակիչների և պաշտոնատար անձանց նկատմամբ առանց հետապնդում կամ որևէ պատժամիջոց կիրառելու՝ իրենց կարծիքի, գործողությունների կամ դրսևորած վարքի համար։ Վերաբնակիչներին տրամադրվելու էր մեկ տարի ժամանակ՝ ընտանիքի հետ Պարսկաստանի տարածքից Ռուսաստանին միացված Արևելյան Հայաստանի շրջաններ անարգել անցնելու, շարժական գույքը տեղափոխելու և վաճառքի համար, առանց որևէ խոչընդոտի։

Վերաբնակեցման կազմակերպության ղեկավարումը վստահվել էր գնդապետ Լ. Ե. Լազարևին։ Լազարևը կազմում էր ներգաղթյալների ցուցակներ, գումար տրամադրում կարիքավորներին։ Պարսկաստանի կառավարությունը, գիտակցելով հազարավոր վերաբնակիչների հեռանալու հետ կապված կորուստները, գաղտնի արգելեց Ռուսական հպատակության անցնողներից անշարժ գույք գնել։ Երեքուկես ամսվա ընթացքում ավելի քան ութ հազար ընտանիք (մոտ քառասուն հազար մարդ) անցավ դեպի Արաքս ու հաստատվեց նախկին խանությունների ՝ Երևանի, Ղարաբաղի և Նախիջևանի տարածքներում։

Խնդիրներ

խմբագրել

Ոչ բոլորը հավանություն տվեցին Ռուսաստանի պաշտոնյաների շտապողականությանը։ Պայմանագիրը ստորագրվեց 1828 թվականի փետրվարի 10-ին և հուլիսի 26-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության փոխկանցլեր և նահանգապետ, ՌԴ կայսրության դեսպան Կ.Վ. Նեսելրոդեին ուղղված նամակում Ա.Ս. Գրիբոյեդովը նշել է.

  Էջմիածնից ժամանած հայ Ներսես արքեպիսկոպոսը ինձ շատ բան պատմեց գետի այն կողմից եկած հայերի 8000 ընտանիքների վերաբնակեցման մասին։ Արաքս ՝ հաստատվելու մեր գավառներում՝ արդյունքում, Մարաղան, Սալմաստը և Ուրմիան գրեթե զրկվեցին բնակչությունից, ինչը Աբբաս Միրզայի համար, ըստ պարսիկների ֆինանսական հաշվարկի, տարեկան եկամտի 100000 թումանի կորուստ է, կամ կապիտալի 4 քուրուր, որը նրան խիստ վրդովեցրեց…[45]  

Կովկասում ռուսական բանակի գերագույն գլխավոր հրամանատար, կոմս Ի.Ֆ.Պասկևիչին հղած զեկույցում Գրիբոյեդովը կտրուկ քննադատեց վերաբնակեցումն անմիջականորեն իրականացնող իշխանությունների շտապողականությունն ու անգործունակությունը։

  Նախիջևանի շրջանում ես հայերի վերաբնակեցումից ավելի շատ անկարգություններ ու հետապնդումներ գտա, քան Երևանում։ Ձերդ Գերազանցությունը գիտի, թե որքան աղքատ են նախկին բնակիչները և որքան աղքատ է այս մարզը։ Այստեղ հայերը, եկվորները, ավելի լավ վիճակում են, քան ցանկացած այլ վայրում, որտեղ ես հանդիպել եմ նրանց, բայց թաթարների մտքում խմորումն ու տհաճությունը հասնում են ամենաբարձր աստիճանի[46]։  

Հայերի վերաբնակեցումը Նախիջևանում հանգեցրեց տեղի մուսուլման բնակչության դժգոհությանը։ Նախիջևանի շրջանում հայերի վերաբնակեցումից ավելի շատ անկարգություններ ու հետապնդումներ տեղի ունեցան, քան Երևանում։ Այդ ամենը պայմանավորված էր մի շարք հանգամանքներով, որոնք հաշվի չէին առնվել երկրում մի շարք արտոնություններ մշակելի

Հայրենադարձություն

խմբագրել
 
Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878 թվականներ)

Պարսկաստանից ներգաղթյալների մեծ մասը բնակություն հաստատեց նախկին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքում, 279 հայ ընտանիք որոշեց տեղավորվել Ղարաբաղի տարածքում՝ հաստատվելով Կապանում և Մեղրիում (այսինքն, Զանգեզուրում)։ Հայկական ներգաղթին առնչվող աղբյուրները ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանի իշխանությունները, քաղաքական, ռազմական և տնտեսական տարբեր պատճառներով, առաջարկել են հայերին բնակություն հաստատել նոր կազմավորվող հայկական շրջաններում։ Հայերից շատերը մտադիր չէին Վրաստանից տեղափոխվել այդ տարածքներ, և Ռուսաստանի իշխանությունները շեշտը դնում էին 17-րդ դարում Շահ-Աբբասի կողմից Իրան վտարված հայերի հայրենադարձության վրա։

Սա «տուն վերադառնալու ձև» էր, երբ 1828 թվականից հետո շուրջ 57 հազար հայեր Պարսկաստանից տեղափոխվեցին Երևանի և Ղարաբաղի նահանգներ։ Միևնույն ժամանակ, 87 հազար մուսուլմաններից մոտ 35 հազարը՝ ադրբեջանցիներ, քրդեր, լեզգիներ և Երևանի խանությունում բնակվող տարբեր քոչվոր ցեղերի ներկայացուցիչներ լքեցին այս տարածքները։

Այս զանգվածային գաղթերից հետո հայերը սկսեցին կազմել նախկին խանության բնակչության մեծ մասը (65 հազար հայ և 50 հազար մուսուլման, այդ թվում` 10 հազար քուրդ)[47]։

1855-1856 և 1877-1878 թվականների Ռուս-թուրքական պատերազմներից հետո հայերի վերաբնակեցումը շարունակվեց։ Այս անգամ Օսմանյան կայսրությունից հայերը տեղափոխվեցին Ղարաբաղ, Ռուսաստան, Անդրկովկասի այլ շրջաններ, իսկ հազարավոր մուսուլմաններ փախան ռուսական տարածքներից։ Թուրքմենչայի պայմանագրի ստորագրումից հետո առաջին ամիսների ընթացքում Արաքսն անցած 40 հազար հայերից միայն 3000-ը հաստատվեցին Զանգեզուրում, և մոտ 1000 Ղարաբաղում՝ հիմնելով Մարաղա գյուղը[Ն 2][48]։ Ղարաբաղ գաղթած հայերի մեծ մասը նախկին բնակիչներ էին, ովքեր նախկինում լքել էին շրջանը Իբրահիմ Խանի ճնշումների պատճառով։ Ջևանշիրի շրջանի գյուղացիների տնտեսական կյանքը նկարագրելիս, Մարաղայից բացի, նշվում է Վերին Չայլու և Ներքին Չայլու գյուղերը, որոնք հիմնադրվել են 1820-ականներին Պարսկաստանից հայ վերաբնակիչների կողմից։ Փոքրաթիվ հայ ընտանիքներ բնակություն հաստատեցին հարևան Կասպյան տարածաշրջանի սահմանային տարածքում։ Միայն սահմանամերձ Ղարաբաղի նահանգում 2240 մարդ է տեղափոխվել 1840 թվականին։ Նախիջևան գավառում բնակվում էր 30 507 մարդ (սա չէր ներառում Շարուրը և Օրդուբադը), որից 17 138 մարդ մուսուլման էր, 2 690 մարդ՝ բնիկ հայ, 10 625 մարդիկ Պարսկաստանից վերաբնակեցված հայեր էին, իսկ Թուրքիայից տեղափոխված հայերի կողմից 27 մարդ[49]։

Հայերի վերաբնակեցումը Ադրիանապոլսի պայմանագրից հետո

խմբագրել

Ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագրից որոշ ժամանակ անց սկսվեց ռուս-թուրքական պատերազմը, որը տեղի էր միաժամանակ և՛ Բալկաններում և՛ Կովկասում։ Հունիսին ռուսական բանակը Պասկևիչի գլխավորությամբ Գյումրիի մոտ անցնելով Ախուրյան գետը և շարժվեց դեպի Կարս։ Երեք օր ու գիշեր տևած կատաղի մարտերից հետո ռուսներին հաջողվեց գրոհով վերցնել ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող Կարսի բերդը։ Ռուսների ձեռքն անցավ մեծաքանակ ռազմամթերք, գերիների թիվը անցնում էր 1300-ից։

Կարսից հետո իրար հետևից գրավեցին Ախալքալաքը, Ախալցխան, Արդահանը։ Ռուսական մի այլ զորամաս գեներալ Ճավճավաձեի գլխավորությամբ գրավում է Բայազետը, ապա՝ Ալաշկերտը։ Անգլիայի հրահրումով Թուրքիան մեծ ուժեր է կուտակում Էրզրումում (Կարինում) և 1829 թվականի գարնանը հարձակման անցնում։ Նրանք կարողանում են ներխուժել Ախալցխա և կորուստներ պատճառել տեղի կայազորին։ Ռուսական զորքերին հաջողվում է կասեցնել թուրքերի գրոհները և անցնել հակահարձակման։ Հունիս ամսին նրանք գրեթե առանց կռվի գրավում են Էրզրումը՝ Թուրքիայի ռազմական ամենակարևոր կենտրոնը։ Էրզրումի գրավման օրերին Պասկևիչի բանակ եկավ ռուս մեծ բանաստեղծ Պուշկինը, ով Էրզրում քաղաքում իր ուղեգրությունների մասին գրում է.

  «Մենք տեսանք քաղաքը, որը զարմանալի տեսարան էր ներկայացնում։ Թուրքերն իրենց տափակ կտուրներից մռայլ նայում էին մեզ վրա։ Հայերն աղմկելով վխտում էին նեղ փողոցներում։ Նրանց տղաները վազում էին մեր ձիերի առջևից՝ խաչակնքելով ու կրկնելով՝ քրիստոնյանե՛ր, քրիստոնյանե՛ր»։  

«Մենք տեսանք քաղաքը, որը զարմանալի տեսարան էր ներկայացնում։ Թուրքերն իրենց տափակ կտուրներից մռայլ նայում էին մեզ վրա։ Հայերն աղմկելով վխտում էին նեղ փողոցներում։ Նրանց տղաները վազում էին մեր ձիերի առջևից՝ խաչակնքելով ու կրկնելով՝ քրիստոնյանե՛ր, քրիստոնյանե՛ր»։

Շարունակելով հաղթարշավը՝ ռուսական զորքերը գրավեց Օլթին, Խնուսը, Մուշը և այլ բնակավայրեր։ Պատերազմի ընթացքում արևմտահայությունը ձգտելով թոթափել թուրքական ծանր լուծը, նյութական ու ռազմական օգնություն էր ցույց տվեց ռուսական զորքին։ Արևելյան Հայաստանի նման այստեղ ևս կազմակերպվեցին կամավորական ջոկատներ։ Բայազետում Մելիք Մարտիրոսյանի գլխավորությամբ մի քանի օրում ձևավորվեց 500 հոգուց բաղկացած ջոկատ, որն ակտիվորեն մասնակցեց պատերազմական գործողություններին։ Արևելահայերն իրենց հերթին կազմակերպեցին կամավորական ջոկատներ և օգնության հասան հայրենակիցներին։

Ռուսների հաջողությունները առավել մեծ էին Բալկանյան ռազմաճակատում։ Ռուսական զորքերը հաղթարշավով 1829թ. օգոստոսին հասավ Կոստանդնուպոլսի մատույցներին։ Սուլթանի խնդրանքով սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսում կնքվեց հաշտության պայմանագիր, համաձայն որի՝ Սև ծովի արևելյան ափերը՝ Փոթի նավահանգստով, և Ախալցխան ու Ախալքալաքը անցավ Ռուսաստանին։ Ներում շնորհվեց պատերազմին մասնակցած երկու կողմերի հպատակներին ու ռազմագերիներին։ Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող հայերին թույլատրվեց անցնել Ռուսաստան։ Պատերազմող կողմերի միջև վերականգնվեց դիվանագիտական հարաբերությունները։ Պայմանագրով ամրապնդվեց Ռուսաստանի դիրքերը Սև ծովում, Բալկաններում և Անդրկովկասում։

Ադրիանապոլսի պայմանագիրն ամենևին չարդարացրեց հայերի հույսերը, նրանց արդարացի ձգտումները։ Արևմտահայերը փորձեցին թոթափել թուրքական լուծը և վերամիավորվել իրենց արևելահայության հետ, սակայն այդ ցանկությունը չիրականացավ Ռուսաստանի հակառակորդ եվրոպական մեծ պետությունների վարած քաղաքականության։ Նրանց հարկադրական ճնշման տակ Ռուսաստանը Թուրքիային վերադարձրեց Կարսը, Արդահանը, Էրզրումը, Մուշը, Բայազետը և գրաված մյուս շրջանները։

Ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար Պասկևիչը ևս դժգոհ մնաց, երբ իմացավ, որ զենքի ուժով իր գրաված տարածքները վերադարձվում են Թուրքիային։ Նա Էրզրումից Նիկոլայ I-ին գրել է․

  Հաշտության պայմանագիրը «ընդհանուր ուրախության հետ իրավացի տրտմության մեջ է գցել ժողովրդի այն մասին, որը արժանի էր մեր կարեկցությանը և' մշտապես կրած իր տառապանքներով, և' ռուսական զորքի հաջողությանը ցույց տված իր փորձով, և' այն դժբախտ ապագայով, որ նրան սպասում է»։  

Հայերի վերաբնակեցումը 20-րդ դարում

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Հայոց ցեղասպանություն, Կովկասյան ճակատ, ԽՍՀՄ տարածքային պահանջներն ընդդեմ Թուրքիայի, Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին, և Արցախյան հակամարտություն

Հայերի վերաբնակեցումը 21-րդ դարում

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Սիրիական ճգնաժամ և Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)

Պատմության կեղծարարությունն Ադրբեջանում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Պատմության կեղծարարությունն Ադրբեջանում

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Մարզպանական Հայաստանում պարսից Սասանյան արքունիքը ոտնահարելում էր հայ ավատատերերի իրավունքները՝ հարկերը ծանրացնելով և բռնի կրոնափոխման քաղաքականություն վարելով, հաձինս պարսիկ մարզպան Սուրենի, որը սաստկացրել է հայերի հալածանքները, նենգորեն սպանել Վարդան Մամիկոնյանի եղբայր Մանվելին, Դվինում հիմնել ատրուշաններ և այլն։ 572 թվականին Վարդանը գրավել է Դվինը և գլխատել Սուրենին[5]։
  2. ↑ 1978 թվականին այդ իրադարձության 150-ամյակին նվիրված «Մարաղա 150» հուշարձան է բացվել Մարաղա գյուղում։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Волкова Н. Г. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, էջ 29
  2. ↑ Լեո «Հայոց Պատմություն։ Միջին դարեր» երկրորդ հատոր։ Երևան։ «Հայաստան» հրատարակչություն։ 1967։ էջ 63
  3. ↑ Վարդանանց պատմությունը։ Երևան։ «Հայպետհրատ»։ 1958։ էջեր 28–30
  4. ↑ 4,0 4,1 «Հայոց պատմություն։ Հայաստանի պետական-քաղաքական կացությունը V-IX դարերում» (PDF). էջ 41-44.
  5. ↑ 5,0 5,1 Foundation, Encyclopaedia Iranica. «ARMENIA AND IRAN ii. The pre-Islamic period». iranicaonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 16-ին.
  6. ↑ Stratos, Andreas N. (1980). Byzantium in the seventh century / 5, Justinian II., Leontius and Tiberius 685-711. Amsterdam: Hakkert. էջ 165. ISBN 90-256-0852-3. OCLC 310632334.
  7. ↑ Parry, V. J. (2012 թ․ ապրիլի 24). «Bergama». Encyclopaedia of Islam, Second Edition (անգլերեն).
  8. ↑ Nakada, Kosuke. «Uxtanēs of Sebasteia and Byzantine-Armenian Relations in the Tenth Century». Revue des Études Arméniennes.
  9. ↑ 9,0 9,1 Peter Charanis. «I. The Armenians in the Byzantine Empire by Peter Charanis, Armenian Medieval History, Armenia, Armenian Highlands, Byzantium, Byzantine Empire». www.attalus.org (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 22-ին.
  10. ↑ E. W. Brooks, Arabic Lists of the Byzantine Themes, The Journal of Hellenic Studies 21 (1901) 72-76 and note 5 on էջ 75. ( «Բյուզանդական թեմաների արաբական ցուցակները», «Հելլենիկ ուսումնասիրություններ» ամսագիր 21 (1901) 72-76 և նշում 5 էջ 75)
  11. ↑ Kodama in M. J, de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, 6. Lugduni-Batavorum, 1889, էջ 196-199. Հայկական ուժերին քանակի փոփոխության մասին խոսվում է H. Gelzer, Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung. Leipzig, 1899, էջ 97-98. և Cf. Pertusi, Constantino Porfirogenito de thematibus, էջ 118
  12. ↑ Восток в средние века // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: «Восточная литература» РАН, 1997:
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Հայոց պատմություն․ Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը (ուսումնական ձեռնարկ), խմբագիր՝ Հր․ Ռ․ Սիմոնյան, Երևան, 2000, ԵՊՀ Հայոց պատմության ամբիոն
  14. ↑ 14,0 14,1 «Պատմութիւն Հայոց - [Ա]». digilib.aua.am. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 27-ին.
  15. ↑ Шнирельман В. А. (2003). «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье: Шнирельман Виктор Александрович — Алфавитный каталог — Электронная библиотека Руниверс». runivers.ru. М.: ИКЦ "Академкнига". էջ 44. ISBN 5-94628-118-6. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 22-ին.
  16. ↑ Treadgold W. The Byzantine Revival 780-842. — Stanford University Press, 1988. էջ 92
  17. ↑ 17,0 17,1 В. П. СТЕПАНЕНКО (2012 թ․ հունվարի 11). «ПОЛИТИЧЕСКАЯ ОБСТАНОВКА В ЗАКАВКАЗЬЕ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XI В.» (PDF). web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
  18. ↑ Foundation, Encyclopaedia Iranica. «SHADDADIDS». iranicaonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 24-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 В. П. СТЕПАНЕНКО. «ПОЛИТИЧЕСКАЯ ОБСТАНОВКА В ЗАКАВКАЗЬЕ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XI В.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 13-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 Fisher, William Bayne; Boyle, J. A.; Boyle, John Andrew; Gershevitch, Ilya; Yarshater, Ehsan; Frye, Richard Nelson; Avery, Peter; Jackson, Peter (1991). The Cambridge History of Iran (անգլերեն). Cambridge University Press. էջեր 64, հատոր 5, . ISBN 978-0-521-06936-6.{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  21. ↑ «Armenia | Geography, Population, Map, Religion, & History». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 28-ին.
  22. ↑ Mutafian, Claude (2009). Последнее королевство Армении : XII-XIV вв. = Le royaume arménien de Cilicie : XIIe-XIVe siècle. Сурен Апикян, Наталья Хачатрян. [Можайск]. ISBN 978-5-9901129-5-7. OCLC 891657127.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  23. ↑ G. Hovannisian, Richard (2004). «The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I։ The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century». www.goodreads.com. Palgrave Macmillan. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 28-ին.
  24. ↑ «А. П. Новосельцев. Освобождение Руси от золотоордынского ига и народы Кавказа и Закавказья [1983 - - Куликовская битва в истории и культуре нашей Родины]». historic.ru. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 28-ին.
  25. ↑ Джордж Бурнутян. Раздел «Eastern Armenia from the Seventeenth Century to Russian Annexation» в книге «The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century». Под редакцией Р. Ованнисяна. Стр. 96:
  26. ↑ «Քաղաքական անցուդարձի վերլուծությունը տե՛ս Լ. Գ. Դանեղյան, Առաքել Դավրիժեցու երկը որպես Սեֆյան Իրանի XVII դարի պատմության սկզբնաղբյուր, Երևան»,1978, էջ 65-110
  27. ↑ Olson, James Stuart; Pappas, Lee Brigance; Pappas, Nicholas Charles; Pappas, Nicholas C. J. (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires (անգլերեն). Greenwood Publishing Group. էջ 44. ISBN 978-0-313-27497-8.
  28. ↑ MELKONYAN, CHRISTINE (2018). «ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ 1960-ԱԿԱՆ ԹԹ. ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԻՆ». THE COUNTRIES AND PEOPLES OF THE NEAR AND MIDDLE EAST: 108–121. doi:10.52837/18291422-2018.31-108. ISSN 1829-1422.
  29. ↑ Առաքել Դավրիժեցի, Հայոց պատմություն, գլուխ 17
  30. ↑ САРГСЯН, ТАТЕВИК (2003). «НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИСТОРИИ АРМЯНСКИХ КУЛЬТОВЫХ СООРУЖЕНИЙ КАФЫ (ФЕОДОСИИ)» (PDF). www.webcitation.org. Историко-филологический журнал, № 2. էջեր 138–162. ISBN 0135-0536. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 30-ին. {{cite web}}: Check |isbn= value: length (օգնություն)
  31. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. — Palgrave Macmillan, 2004. — С. 96. — 512 с. — ISBN 140396422X, 9781403964229. (англ.)
  32. ↑ С. М. Броневский. «С. М. БРОНЕВСКИЙ->ИСТОРИЧЕСКИЯ ВЫПИСКИ о сношениях России с Персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со времен Ивана Васильевича доныне. ->ЕПОХА III Ч. 2». www.vostlit.info. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 2-ին.
  33. ↑ Ахмед-бек Джаваншир. О политическом существовании карабахского ханства (с 1747 по 1805 год).. — Москва: Баку, 1961. — С. 5.
  34. ↑ George A. Bournoutian. The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh (англ.) // «Journal of the Society for Armenian Studies». — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103.
  35. ↑ George A. Bournoutian. The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh (англ.) // «Journal of the Society for Armenian Studies». — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103. «These 8 districts are located in Mountainous Karabakh and present-day Zangezur (then part of Karabakh). Thus 34.8 percent of the population of Karabakh populated 38 percent of the land. In other words the Armenians, according to the survey cited by Altstadt, formed 91.58 percent of the population of Mountainous Karabakh.»
  36. ↑ Докладная записка Г. А. Потемкина Екатерине II (02.09.1783)
  37. ↑ Анатолий ЯМСКОВ. Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт // Фактор этноконфессиональной самобытности в постсоветском обществе. Ред.: Олкотт М., Малашенко А. М.: Московский Центр Карнеги, 1998, с. 168—197:
  38. ↑ «1699 г. апреля 29 — Перевод послания армянских меликов Петру I․». www.vostlit.info. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
  39. ↑ С. В. Востриков (1999). «Карабахский кризис и политика России на Кавказе» (PDF). Общественные науки и современность • № 3. էջ 74.
  40. ↑ Жалованная грамота Павла I об учреждении Российско - Американской компании, о покровительстве Павла I над компанией и о даровании ей на 20 лет привилегий. 27 декабря 1799 г. "Польза и выгоды, проистекающие для империи нашей от промыслов и торговли произво (ռուսերեն).
  41. ↑ Goroda Rossii (Repr. izd ed.). Moskva: Drofa. 2003. ISBN 5-7107-7399-9. OCLC 231980002.
  42. ↑ П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г., ч. II. СПб.,1869, стр. 169, 265, 424, 425. Цит. по изд.: Волкова Н. Г.. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 6
  43. ↑ «ԹՈՒՐՔՄԵՆՉԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ՝ ՕՐԻԳԻՆԱԼ ՏԵՔՍՏ - Diplomat.am». www.diplomat.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
  44. ↑ George Bournoutian. Richard G. Hovannisian (ed.). «The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II․ Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century։ Russian Annexation of Eastern Armenia». www.goodreads.com. էջ 106. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
  45. ↑ ФЭБ. Письмо А. С. Грибоедова к К. В. Нессельроде. — 1963
  46. ↑ [[Грибоедов А. С. Записка о переселении армян из Персии в наши области. // Грибоедов А. С. Полное собрание сочинений: [В 3 т.]. — Пг.: Изд. Разряда изящной словесности Акад. наук, 1911—1917. — Т. 3. — 1917. — С. 267—270]]
  47. ↑ Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. Columbia University Press, 2006. ISBN 0-231-13926-8. Стр. 121—122
  48. ↑ George A. Bournoutian. A Brief History of the Aghuank Region. — «Mazda Publishers», 2009. — P. 9, 15-17, 68.
  49. ↑ И. И. Шопен. «Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ея присоединения к Российском Империи». Императорская Академия наук, 1852 г., с. 635-638.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայ_բնակչության_պատմական_միգրացիաներ&oldid=10071576» էջից