Հյուսիսային Կովկաս

Հյուսիսային Կովկաս, ընդգրկում է Նախակովկասը և Մեծ Կովկասի հյուսիսային լանջը։ Հյուսիսային Կովկասում են Ռոստովի մարզի հարավային մասը, Կրասնոդարի, Ստավրոպոլի երկրամասերը, Կաբարդինո-Բալկարական, Հյուսիս-Օսեթական, Չեչենա-Ինգուշական, Դաղստանի ինքնավար հանրապետությունները, որոնք կազմում էին նախկին ԽՍՀՄ-ի Հյուսիս-Կովկասյան տնտեսական շրջանը։

Map of modern-day North Caucasus Economic Region (Raion)

Իսլամը Հյուսիսային Կովկասում

Մշտապես խիտ բնակեցված Կովկասի լեռնային և մասամբ նախալեռնային շրջանները վաղ միջնադարում իրենցից ներկայացնում էին բազմաթիվ ցեղերի կու­տա­կումներ: Դեռ հնուց Լեռնային Կովկասը շատ ժողովուրդների համար ապաս­տա­րան է եղել:[1]

Հյուսիսային Կովկասը, ըստ էթնիկական կազմի, իրենից ներկայացնում է ան­մի­­­ա­­տարր տարածք` բնակեցված բազմաթիվ ազգերով: Դրանց մի մասը բազմա­քա­նակ է, իսկ մյուսներն էլ մի քանի հազար են: Շատ ժողովուրդներ ունեն իրենց լեզուն, որոշ­ներն էլ կամ կորցրել են լեզուն կամ էլ ձուլվել են ավելի մեծ լեզ­վա­ըն­տա­նիք­նե­րի: Որոշները համարվում են Կովկասի բնիկ ժողովուրդներ, իսկ մյուսները այս տա­րած­քում վերաբնակվել են բոլորովին վերջերս:

Հյուսիսային Կովկասի տարբեր ազգային խմբերի փոխազդեցությունն արտա­ցոլ­վել է նրանց լեզվի, մարդաբանական տեսակի, նյութական և հոգևոր մշակույթի առանձնահատկություններում:

Հյուսիսային Կովկասի բնիկ ժողովուրդներն են ադիգ­նե­րը, ավար­նե­րը, լակ­ցի­նե­րը, դարգինները, ինգուշները, կաբարդինո-բալկարները, չերկեսները, օսերը և չե­չեն­­ները:[2]

Հյուսիսային Կովկասը հնուց բնակեցված էր ադիգների նախնիներով, ով­քեր հայտնի են նաև որպես ղաշաղներ կամ զիքեր: Ադիգեական ցեղերը վաղ միջ­նա­դա­րում համարվում էին Կովկասի ամենաբազմաքանակ ժողովուրդներից մեկը` զի­ջե­լով միայն ալաններին: Նրանք միշտ մասնատված էին և թշնամացած էին ոչ միայն իրենց հարևանների, այլև միմյանց հետ: Ադիգները` որպես Հյուսիսային Կովկասի բնիկ ժողովուրդներ, ունեն “ադիգե” էթնոնիմը:

Հնագույն ժամանակներում իրենց “ադիգե” էին կոչում նաև չերկեսները: Չեր­կես­ների էթնիկական ձևավորումը տեղի է ունեցել հին ադիգեական ցեղերի հիման վրա, ովքեր բնակեցված էին ժամանակակից Չերկեսիայի տարածքում: “Չերկես” տերմինի ծագումը կապված է 13-րդ դարի քաղաքական իրադարձությունների հետ:

Ժամանակակից կաբարդինների նախնիները, ովքեր նույնպես հայտնի են ադի­գե անունով, մ. թ. ա. 1-ին հազարամյակի կեսերին Թամանի թերակղզում ունեին իրենց պետական միավորումը, որը հետագայում մտավ Բոսպորի թագավորության կազ­մի մեջ: 4-րդ դարում հոների արշավանքը ստիպեց ադիգեյցիներին վերա­բնակ­վել Կովկասի լեռների մոտ: Մոտավորապես այդ նույն ժամանակ հյուսիսկովկասյան ցե­ղերի և Պրիազովյայի բուլղարների միախառնման արդյունքում ձևավորվեց բալ­կա­րիա­կան ազգը: 13-րդ դարում մոնղոլ-թաթարների ներխուժման հետ կապված բալ­կար­ների նախնիները վերաբնակվեցին լեռներում: 14-րդ դարում ադիգների մի մա­սը ստացավ կաբարդիններ անվանումը և զբաղեցրեց բնակչության ժա­մա­նա­կա­կից տարածքը:

Ավարները, ագուլները, անդինները, արչինները, բեժտինները, բոտ­լիհ­­ները, հինուհները ձևավորում են Դաղստանի ժողովուրդ­նե­րի ամբողջությունը: Չեչենների և ինգուշների նախնիներն են համարվում վայնախները: Ինգուշ­նե­րի ինքնանվանումը գիտնականների մեծ մասի կողմից թարգմա­նա­բար նշանակում է “աշ­տա­րակների բնակիչներ”: Ինգուշական աշտարակները հա­մար­վում են Հյուսի­սա­յին Կովկասի խորհրդանիշներից մեկը: “Ինգուշը” ժողովրդի ռու­սական անվանումն է, որն առաջին անգամ ռուսական աղբյուրներում հայտնվել է 18-րդ դարում և ծագում է 17-րդ դարում ինգուշների կողմից հիմնված Անգուշտ բնա­կա­վայրի անվանումից: Չե­չեն­ները Հյուսիսային Կովկասի ամենաբազմաքանակ ժողովուրդն են: Չեչենների էթ­նո­նիմն է “նոխչո” (հին անվանումը` “նախչա”, որը թարգ­մանաբար “նախ” վայնա­խա­կան բառից նշանակում է ժողովուրդ, մարդիկ):[3]

Օսերը համարվում են ալանների սերունդները, ովքեր Կովկասում հիշատակ­վում են մեր թվարկության 1-ին հազարամյակի սկզբներից, թեև, անկասկած, նրանք այս­տեղ են եկել ավելի վաղ: Այս ժողովրդի պատմությունը համարվում է բարդ ուսում­նասի­րու­թյան համար: Բազմաթիվ գիտնականների մի քանի սերունդների ուսում­նասի­րու­թյուն­ները հաստատել են, որ օսերի էթնոգենեզը նախևառաջ Հյուսի­սա­­յին Կովկասի սկյութա-սարմատա-ալանական ցեղերի երկարատև ներքին զար­գաց­ման արդյունք է:

7-րդ դարի կեսերից արաբները Դաղստանի գրաված շրջաններում սկսեցին տա­­­րածել իսլամ: Միաժամանակ նրանք դիմում էին ոչ միայն զենքի ուժին, այլև խա­ղաղ միջոցների, հաճախ` հարկային քաղաքականության: Նրանք, ովքեր ընդունում էին իսլամ, ազատվում էին շնչահարկից, երբեմն էլ հողահարկից: Շատ չանցած արաբ­­­ները սկսեցին նաև միսիոներական գործունեություն: Դրա արդյունքում որոշ ժա­­­մանակ անց իսլամը սկսեց տարածվել Դաղստանի լեռնային շրջաններում: Այս գոր­­­ծընթացը տևեց հարյուրամյակ, ընդ որում բնակչության նշանակալի մասը, հատ­կա­­­պես լեռների բնակիչները մնում էին նախկին հավատալիքների հետևորդները մին­­­չև 15-րդ դարի վերջը:

Հատկանշական է, որ իսլամի երկրպագուներ էին դառնում նախ և առաջ տե­ղա­­­կան ֆեոդալները: Ամբողջ մուսուլմանական կրոնը համակված էր հնազան­դու­թյան գաղափարով, որը համապատասխանում էր իրենց դասակարգային հետա­քրքրու­թյուններին: Այն օգնում էր աշխատող լեռնականներին պահել հնազանդության մեջ և նրանց շեղել դասակարգային պայքարից ու հեղափոխական գործողություն­նե­րից: Ֆեոդալները ստիպում էին իրենց գյուղացիներին ընդունել նոր կրոնը: Կարելի է ասել, որ այն ծնվել է ֆեոդալիզմի պայմաններում և ամենից լավ ծառայում էր ֆեո­դա­­­­լա­կան դասակարգին:

Ինչպես մյուս երկրներին ու ժողովուրդներին, չեչենա-ինգուշական ժողովրդին նույն­­պես իսլամը բռնությամբ էր պարտադրվում: Դա անում էր տեղական ֆեոդալա­կան վերնախավը արաբ և այլ միսիոներների օգնությամբ: Ժողովրդական զանգված­նե­­րը ջանում էին հավատարիմ մնալ հին հեթանոսական աստվածներին:[4]

Մուսուլմանական  միսիոներները սկսեցին ակտիվորեն  Դաղստանից Չեչնիա թա­­փանցել 16-րդ դարից: Շատ ժողովրդական լեգենդներում պատմվում է, թե ինչ­պես ավարական և կումիկական մուլաները չեչենական գյուղերում վարձվում էին որ­պես հովիվներ և այնտեղ տարածում իսլամը: Քանի որ 15-17-րդ հարյուրամյակ­ն­ե­րում չեչենական և ինգուշական լեռնական հասարակությունը գտնվում էր զար­գաց­ման ավելի վաղ փուլում, քան իրենց հարևանները` դաղստանցիներն ու կա­բար­դին­­ները, որտեղ տեղի էր ունենում ֆեոդալական հարաբերությունների  զարգացում, ապա բնական է, որ նրանք ձգտում էին իրենց ազդեցությունը հաստաատել չեչեն­նե­րի և ինգուշների վրա: Բացի դրանից նրանց հետաքրքրում էր Չեչենա-Ինգու­շե­տիա­յի դիրքը, որի նկատմամբ  հատուկ հետաքրքրություն էին ցուցաբերում որոշ դաղս­տան­ցի ֆեոդալներ:

Բնականաբար, ձգտելով քաղաքականորեն  հաստատվել այն տարածքում, որ­տեղ ապրում էին չեչեններն ու ինգուշները, ֆեոդալները ջանում էին ամրապնդել իրենց գաղափարական դիրքերը: Դրա համար էլ նրանք ակտիվորեն տարածում էին իրենց ազդեցությունը Հյուսիսային Կովկասի այդ հատվածի բնակչության վրա: Քանի որ այդ ժամանակ Դաղստանում իսլամը կրոնի գերիշխող ձևն էր, ապա դաղստանա­կան ֆեոդալները օգտագործում էին այն իրենց քաղաքական նպատակներում Չեչե­նա-Ինգուշետիա թափանցելու և այն տեղի բնակչության շրջանում տարածելու համար: Դա բավական երկար գործընթաց էր: Չեչենա-Ինգուշետիայի որոշ ցեղերի մոտ իսլամը թափանցեց ավելի վաղ, իսկ մյուսների մոտ` բավական ուշ:[5]

Չեչենա­կան բնակավայրերից իսլամը սկսեց տարածվել Ինգուշետիայի լեռնային աուլները:

Օսմանյան կայսրության պատմու­թյան ամբողջ ընթացքում ստամբուլական սուլթանների և պարսկական շահերի միջև մրցակ­ցություն էր տեղի ունենում: Շատ տա­րիների ընթացքում սուլթանական Թուր­քիա­յի և շահնշահական Իրանի միջև տե­ղի էին ունենում արյունահեղ և հյուծիչ պատերազմներ: Արդեն 15-րդ դարում Թուր­քիա­յի ձեռքն անցան Վրաստանի սևծովյան ափը, Աբխազիան: 1475 թ. նվաճվեցին Սև ծովի ափերի գենուեզական և վենետիկյան  գաղութները: Փաստացի Թուրքիայի ձեռ­քերում էր Ղրիմը, որի խանը  դարձավ սուլթան-հավատակցի վասալը:

Ձգտելով ամրապնդել իրենց ազդեցությունը Ադիգեայում, Կաբարդիայում և Չեր­կեսիայում` նվաճողները արմատավորում էին իսլամը: Սակայն թուրքական փա­շա­ները և Ղրիմի  խաները այդ ռազմական արշավանքները միայն հանուն իրենց կրոնի տա­րածման չէին կատարում: Իսլամական կրոնը հանդիսանում էր միայն վառ նվա­ճողական բնութագիր ունեցող այդ արշավանքների նշանը:

Մուսուլմանական պաշտամունքի հետևորդներն այն շրջաններում, որտեղ իս­լա­մը գերիշխող կրոն էր, մոտ էին  գտնվում իշխող դասակարգին: Չնայած առանձին լեռ­նական ժողովուրդների, օրինակ կաբարդինների մոտ, իսլամն արդեն 17-րդ դա­րում սկսեց նշանակալի դեր խաղալ, սակայն տեղական բնակչության շրջանում մու­սուլմանական հոգևորականությունը մեծ հեղինակություն չուներ: Մուլլերը և ղա­դի­ները ամենայն հավանականությամբ եկվորներ էին Ղրիմից և Թուրքիայից: Նրանք լեռ­նականների շրջանում պարտադրում էին օտար սովորույթներ և բարքեր: Տե­ղա­կան բնակչությունը հատկապես դիմադրեց մուսուլմանական կրոնական-ֆեոդալա­կան օրենքին` շարիաթին, նախընտրելով ադատներով դատավարությունը: Երբեմն այն ստիպում էր հոգևորականությանը իր գործունեությունը հարմարեցնել տեղական ադատներին:[6]

Հետևաբար, ի տարբերություն Արևելյան Կովկասի, որտեղ իսլամի տարածու­մը այս կամ այն աստիճանով կապված էր արաբների նվաճումների հետ, Հյուսի­սա­յին Կովկասում այդ կրոնը պարտադրում էին թուրքական սուլթանները` վարելով նվա­ճո­ղական քաղաքականություն:

15-րդ դարի վերջին և 16-րդ դարի սկզբին թուրքերը ներթափանցեցին Հյու­սի­սա­յին Կովկասի ծովափնյա շրջաններ: 16-րդ դարի կեսերին սկսվեց Հյուսիս-արևմտ­յան Կովկասի ժողովուրդների իսլամականացումը (ադիգեական և աբազինական ցե­ղե­րի): 16-17-րդ դարերում այստեղ այդ քաղաքականության ակտիվ քարոզիչներն էին Ղրիմի խաները:

Քաղաքական իրավիճակով պայմանավորված` ադիգեական ցեղերից որոշ­նե­րի մոտ իսլամը ավելի վաղ հաստատվեց, մյուսների մոտ` ավելի ուշ: Տարածման կենտ­րոնը Անապան էր, որը մինչև 1829 թ. գտնվում էր Թուրքիայի տիրապետության տակ: Այդ պատճառով էլ ծովափին մոտ գտնվող ադիգեական հասարակությունները ավելի շուտ ենթարկվեցին իսլամի և թուրքական հոգևորականության ազդեցությանը, քան նրանք, ովքեր ապրում էին լեռների խորքում: Այսպես, ճանապարհորդների վկա­­յությամբ, ովքեր այդ ժամանակ այցելել են Հյուսիս-արևմտյան Կովկաս, 16-րդ դա­րի կեսերին իսլամն արդեն ամրապնդվել էր միայն ադիգեական ցեղերի շրջանում, իսկ նրանցից արևելք` Կաբարդիայում ապրող չերկեսական և աբազինական ցեղերը հե­­թանոսներ էին: 1641թ. թուրք ճանապարհորդ Էվլիան, լինելով այդ վայրերում, գրում է, որ իսլամը դանդաղ ներթափանցում է Վերին Կուբանում և Ղում գետի մոտ ապ­րող աբազինների, չերկեսների և կաբարդինցիների շրջանում: Արտասահմանցի ճա­նապարհորդներ Ասկոլին, Վիթթսենը և Շարդենը նշում են, որ դեռևս 17-րդ դարում մի քանի աբազինական ցեղեր քրիստոնյա են եղել: Իսկ Գագրում և Պսհու գետի ափե­րում բնակվող աբազինների շրջանում կային անձեռնամխելի հեթանոսական սրբավայրեր:[7]

Բավական ուշ, քան աբազինական և ադիգեական ժողովուրդների մոտ, իս­լա­մը ներթափանցեց բալկարների և կարաչաևների մոտ: Կարաչայի լեռներում իս­լա­մը սկսել է ներթափանցել միայն 18-րդ դարի վերջին քառորդում: Գերմանացի ճա­նա­պարհորդ Յուլիուս Կլապրոտը, ով 1807-1808 թթ. այցելել է Կարաչա, նշում է, որ նոր կրոնն այստեղ առաջին անգամ սկսել է քարոզել էֆենդի Իսհակ Աբուկովը 1782 թ.: Նա ծառայում էր սուլթանական Թուրքիայի կառավարությանը: Կարաչաևցի պատ­միչ Հ. Օ. Լայպանովը նշում է.”Իսհակ էֆենդիի քարոզներին ժողովուրդը թշնամաբար էր մոտենում: Իսլամի ներմուծումը նպաստեց կարաչևո-բալկարիական հասարա­կու­թյան ավատական վերնախավի իշխանության ուժեղացմանը, աշխատող զանգ­ված­նե­­րի հարստահարմանը և նրանց աղքատացմանը”:[8] Բալկարիացիների մոտ իսլամը սկսել է ներթափանցել 18-րդ դարի կեսերից: Բայց միայն 19-րդ դարի սկզբում այն վերջնականապես հաստատվեց Կարաչայի և Բալ­կարիայի լեռներում, սակայն դեռ շատ տասնամյակների ընթացքում այդ ժողո­վուրդ­ների շրջանում պահպանվում էին նախկին, մինչմուսուլմանական  հավատա­լիք­ները:

Օսերի ճնշող մեծամասնությունը նախքան հեղափոխությունը քրիստոնեու­թյուն էր դավանում, միայն մի փոքր մասն էր մուսուլման: Իսլամը օսերի մոտ ներ­թա­փան­ցեց Կաբարդիայից 17-18-րդ դարերում և տարածվեց առավելապես Հյու­սի­սա­յին Օսեթիայի բարձր դասի շրջանում:

Գրականություն

1.    Абазатов М. А., О вреде пережитков щариата и адатов в Чечено-Ингушетии и путях их преодоления. Грозный, 1963.

2.    Авксентьев А., Ислам на Северном Кавказе. Ставрополь, 1984.

3.    Бушуев С., Очерки истории Адыгеи. - Майкоп, 1957.

4.    Кушева Е. И., Народы Северного Кавказа и их связи с Россией. Вторая поло­ви­­на 16 века 30-е годы 18 века. - Москва, 1963.

5.    Лайпанов Х. О., К истории карачаевцев и балкарцев. - Черкесск,1957.

6.    Ногмов Ш. Б., История адыгейского народа. Нальчик, 1947.

7.    Смирнов Н. А., Политика России на Кавказе 16-19 веках. Москва, 1958.

8.    Арсланов Р. А., Народы Северного Кавказа, /http://www.protown.ru/information/hide/hide-1743_html

9.    Курахви Р., Блиц-даваат на Северном Кавказе /http://www.islam.ru/pressclub/analitika/blic-dawaa

10. Павлова О. С., Ислам как фактор формирования социотипического поведения пред­с­тави­те­лей Северного Кавка­за /http://www.fpo.ru/etnopsy/pavl-isla.html

---

Ծանոթագրություններ

[1] Арсланов, /http://www.protown.ru/information/hide/hide-1743_html

[2] Павлова, /http://www.fpo.ru/etnopsy/pavl-isla.html

[3] Павлова, /http://www.fpo.ru/etnopsy/pavl-isla.html

[4] Абазатов, 1963, с. 8

[5] Кушева, 1963, с. 84

[6] Смирнов, 1958, с. 19

[7] Бушуев, 1957, с. 281

[8] Лайпанов, 1957, с. 46

Տես նաև

• Հարավային Կովկաս

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 447)։