Կապան

Կապան
Քաղաք
	Կապան
	Զինանշան
	Տեսարաններ Կապանից
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Սյունիքի մարզ
Համայնք	Կապան (համայնք) \| Կապան համայնք
Համայնքի ղեկավար	Գևորգ Փարսյան
Հիմնադրված է	V-րդ դար թ.
Առաջին հիշատակում	5-րդ դար
Այլ անվանումներ	մինչև 1990 — Ղափան;
Տվյալ կարգավիճակում	Քաղաք թվականից
Մակերես	36 կմ²
ԲԾՄ	910 մ
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	42 600 մարդ (2016)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականուն	Կապանցի
Ժամային գոտի	UTC+4, ամառը UTC+5
Հեռախոսային կոդ	+374 (285)
Փոստային ինդեքս	3310
Փոստային դասիչ	3301–3308
Պաշտոնական կայք	kapan.am
	Կապան (Հայաստան)
	Կապան (Սյունիքի մարզ)
	Կապան Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կապան (այլ կիրառումներ)

Կապան, քաղաք Հայաստանի Սյունիքի մարզի համանուն համայնքում^[1]՝ հայ-ադրբեջանական շփման գծի հարևանությամբ^[3]։

Վերջինիս մարզկենտրոնն է։ 2017 թվականի նոյեմբերից, իր մեջ միավորելով տարածաշրջանի գյուղական համայնքները, դարձել է Կապան խոշորացված համայնք։ Գտնվում է երկրի հարավ-արևելքում, Երևանից 320 կմ հարավ-արևելք, Ողջի գետի ափին, Խուստուփ լեռան հյուսիսային ստորոտին, ծովի մակարդակից 910 մ բարձրության վրա, մշտական բնակչությունը 2015 թվականի դրությամբ՝ 42 700։ Քաղաքի անունը ծագում է «կապան» հասարակ անունից, որ նշանակում է «կիրճ, նեղ անցք երկու լեռների միջև», նաև «կիրճի նեղ մասում եղած ամուր դուռ»^[4]։

Կապանն իբրև բնակավայր հայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է դեռևս մեր թվարկության 5-րդ դարավերջից, որպես քաղաք՝ 10-րդ դարի վերջերից։ Խորհրդային շրջանում՝ 1938 թվականին, ստացել է շրջանային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ, 1963 թվականին՝ հանրապետական ենթակայության, եղել է Ղափանի շրջանի շրջկենտրոնը։

Աշխարհագրություն

Հարավից և հյուսիսից շրջափակված է Մեղրու և Բարգուշատի լեռներով։ Քաղաքի տարածքում Ողջի գետը ընդունում է Վաչագան և Կավարտ վտակները։

Կլիմա

Կապան քաղաքը Սյունիքի մարզկենտրոնն է։ Գտնվում է ծովի մակարդակից 705-1050 մ /միջինը 910 մ/ բարձրությունների վրա։ Հեռավորությունը մայրաքաղաքից 300 կմ է։ Առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարում։ Միջնադարում եղել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաք։ Ավերվել է սելջուկների կողմից 1103 թվականին։ Ներկայիս Կապանը գտնվում է պատմական քաղաքից 10 կմ հարավարևելք Ողջի գետի և նրա Վաչագան, Կավարտ, Գեղանուշ վտակների ու Խուստուփ /3210 մ/ լեռան հարևանությամբ։ Քաղաքի կարգավիճակ է ստացել 1938 թվականին։ 2016 թվականի հունիսի 1-ի գնահատմամբ ունի 43,2 հազար բնակիչ։

Կլիմայի վրա ազդող գործոններ

Ինչպես ցանկացած տեղանքի, այնպես էլ Կապանի կլիմայի վրա ազդում է ինչպես ընդհանուր կլիմայական, այնպես էլ տեղական գործոններ։ Ընդհանուր գործոններից է նրա աշխարհագրական դիրքը։ Քաղաքը գտնվում է հս.լ.39^օ12՛ վրա, այսինքն՝ մերձարևադարձային կլիմայական գոտու հյուսիսում, որտեղ ամռանը ակտիվանում են հարավից թափանցող արևադարձային տաք և չոր օդային զանգվածները, իսկ ձմռանը հյուսիսից եկող ցուրտ օդը։ Զգալի է նաև Կասպից ծովի ազդեցությունը։ Տեղանքը անհարթ է, բարձրությունների տատանումները գերազանցում են 300 մ-ը։ Հաճախ երբ բնակավայրի բարձրադիր մասերում ձմռանը ձյուն է տեղում, ապա ցածրադիր հատվածներում՝ անձրև։ Հարակից լեռնալանջերի թեքությունները, որոնք հասնում են 30-40 աստիճանների բուսածածկի հետ միասին ևս կլիմայաստեղծ ակտիվ գործոններ են։

Կլիմայական բնութագրիչներ

Հունվարյան բազմամյա միջին ջերմաստիճանը 0°C է, հուլիսյանը՝ 23-24°C: Տարեկան միջին բազմամյա ջերմաստիճանը 11,5°C: Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է հունվարին՝ -27°C, իսկ բացարձակ առավելագույնը հուլիսին՝ +39°C: Տարեկան բացարձակ ջերմաստիճանի լայնույթը 66°C: Տեղումների բազմամյա միջին տարեկան քանակը 544 մմ է/նվազագույն տարեկան միջինը 380 մմ է/: Տեղումների ընդհանուր քանակի մոտ 55%֊ը գալիս է մարտ-հունիս ամիսներին, իսկ 17%֊ը՝ հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին։ Ամենից տեղումնաշատ ամիսը մայիսն է, իսկ ամենից քիչ տեղումներ գալիս են դեկտեմբեր և օգոստոս ամիսներին։ Անսառնամանիք օրերի թիվը տատանվում է նվազագույնը 165-ից մինչև առավելագույնը 240 օրվա։ Ուժգին քամիներ հազվադեպ են լինում։ 15 մ/վրկ. և ավելի ուժգնությամբ քամիներ տարվա կտրվածքով կարող են դիտվել ընդամենը 2-3 օր։ Տիրապետող են հարավարևելյան և արևելյան ուղղության քամինները՝ 1-3 մ/վրկ միջին արագությամբ։

Կլիմայի հիմնական բնութագրիչներ	Հունվար	Փետրվար	Մարտ	Ապրիլ	Մայիս	Հունիս	Հուլիս	Օգոստոս	Սեպտեմբեր	Հոկտեմբեր	Նոյեմբեր	Դեկտեմբեր	Տարեկան
Օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը ^օC	23	26	29	32	35	38	40	39	38	35	29	26	40
Օդի բազմամյա միջին ջերմաստիճանը ^օC	0	1, 6	5, 4	10, 7	15, 8	19, 6	23.3	22.7	18, 2	13	6.6	1.8	11.5
Օդի բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը ^օC	-27	-19	-17	-7	-2	2	6	6	-1	-7	-15	-23	-27
Տեղումների բազմամյա միջին քանակը մմ	26	30	57	72	100	70	32	26	33	40	34	24	544

Տարվա եղանակների հերթափոխություն

Կապան քաղաքը ընկած լինելով մերձարևադարձային և բարեխառն կլիմայական գոտիների սահմանագլխում ունի շատ հստակ արտահայտված տարվա եղանակների հերթափոխ։ Համառոտակի բնութագրենք այդ հերթափոխը.

Ձմեռ-բնորոշվում է անկայուն եղանակներով։ Տեղումները հիմնականում գալիս են ձյան տեսքով, սակայն կայուն ձնածածկ չի առաջանում և այն ուղեկցվում է հալոցքներով։ Երբեմն ձյան շերտի բարձրությունը կարող է հասնել 25-50 սմ-ի, իսկ ձնածածկույթը պահպանվել՝ 3-ից 5 օր։ Ձմռանը տեղումները կարող են դիտվել նաև անձրևի տեսքով՝ կապված հարավարևմյան տաք և խոնավ օդային հոսքերի թափանցման հետ։ Սակայն հաճախ թափանցում են նաև արկտիկական չոր և սառնամանիքային օդ հյուսիսից, Սիբիրից, կամ կենտրոնական Ասիայի բարձր ճնշման մարզերից և առաջացնում բավականին ցուրտ և պարզկա եղանակներ։
Գարուն-սկսվում է վաղ՝ փետրվարի կեսերից։ Բնորոշ են անկայուն եղանակներով։ Հաճախ են ամպամած և մառախլապատ եղանակները։ Դիտվում են ուշ գարնանային ցրտահարություններ, երբ արդեն ծաղկած են լինում ծառերը։ Ձյան տեսքով տեղումներ դիտվել են ապրիլ-մայիս ամիսներին։ Տեղումնաշատ սեզոնն է։ Երբեմն լինում են տեղատարափ անձրևներ և կարկուտ։
Ամառ-Կապանում ամռանը շոգ է և չոր։ Երբեմն դիտվում են տեղատարափ անձրևներ, որոնք կարող են ուղեկցվել սելավային հոսքերով։ Օրինակ 1961 թվականի հուլիսի 21-ին մեկ օրվա ընթացքում տեղացել է 176 մմ տեղումներ, կամ ամբողջ տարվա տեղումների քանակի 1/3 մասը։
Աշուն-երկարատև է՝ սեպտեմբերի կեսերից մինչև դեկտեմբերի կեսերը։ Բնորոշ են տաք եղանակները։ Երբեմն լինում են մառախուղներ և ցրտահարություններ։ Այս սեզոնին է գալիս տարեկան տեղումների մոտ 1/4-ը։ Կապանի կլիման նպաստավոր է արքայախնձորի/կորոլյոկ/, նռան, թզի, դեղձի, թթի, խաղողի մշակության համար։ Քաղաքի հյուսիսահայաց լանջերն ու գետահովիտները ծածկված են անտառներով և թփերով, որտեղ լավ աճում են ընկուզենին, տխլենին, հոննին, մոշենու թփերը։

Կապանի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Միջին բարձր °F (°C)	40 (4)	43 (6)	52 (11)	64 (18)	73 (23)	81 (27)	87 (31)	87 (31)	79 (26)	68 (20)	54 (12)	44 (7)	64.3 (18)
Միջին ցածր °F (°C)	26 (−3)	28 (−2)	35 (2)	45 (7)	53 (12)	60 (16)	66 (19)	64 (18)	58 (14)	48 (9)	38 (3)	30 (−1)	45.9 (7.8)
Տեղումներ դյույմ (մմ)	0.83 (21.1)	0.98 (24.9)	1.42 (36.1)	1.93 (49)	2.64 (67.1)	1.65 (41.9)	0.63 (16)	0.71 (18)	0.83 (21.1)	1.34 (34)	1.18 (30)	0.83 (21.1)	14.97 (380.3)
աղբյուր: {{{աղբյուր 1}}}

Պատմություն

Կապանի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է 5-րդ դարի վերջերին։ Ըստ երևույթին, այդ ժամանակ Կապանը սովորական բնակավայր էր։ 10-րդ դարից սկսած մատենագիրների մոտ Կապանն արդեն հիշատակվում է որպես քաղաք։ Կապանը 10-րդ դարի վերջին (հավանաբար 998-1001 թվականներին) դարձել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը։

Կապանն ուներ դիրքային մի շարք առավելություններ։ Նրա արևմտյան կողմում գտնվող Բաղաբերդ և Բաղակու քար բերդերը ապահովում էին քաղաքի անվտանգությունն արևմտյան և հյուսիսարևմտյան կողմերից։ Քաղաքի հյուսիսային կողմով անցնում է Կապան գետը, որն այդ մասում առաջացրել է խոր կիրճ՝ խիստ զառիվեր և անտառապատ լանջով, իսկ դիմացը մի քանի հարյուր մետրի հասնող ժայռ է։ Հարավային կողմով ձգվում էին Արևիքի բարձրաբերձ և ժայռոտ լեռները, որոնք անմատչելի էին դարձնում քաղաքը հարավային կողմից։ Այս է եղել պատճառը, որ քաղաքը հարավային և հյուսիսային կողմերից հարկ չի եղել պարսպապատելու։ Համեմատաբար դյուրին էր քաղաք մտնել արևելյան կողմից, այդ պատճառով էլ քաղաքի այս մասը պարսպապատված է եղել։

Արագ զարգացող Կապանը 9-րդ դարի դարի վերջին և 10-րդ դարի սկզբին վերակառուցել ու պարսպապատել է Ջվանշիր Սիսակյանի որդին՝ Ձագիկ Գ իշխանը։ X դարի վերջից դարձել է Սյունիքի իշխանանիստը, ապա՝ թագավորության մայրաքաղաքը։ 1103 թվականին սելջուկյան թուրքերը՝ Չորթմանի առաջնորդությամբ, համառ կռիվներից հետո, թափանցել են քաղաքի պարսպից ներս, սակայն, հազարավոր սպանվածներ թողնելով միջնաբերդի մոտ, ավերել են քաղաքը և նահանջել։ Հետագայում, աստիճանաբար լքվելով բնակիչներից, անշուքացել և դարձել է ավերակ։ 1103 թվականին Կապանն ավերման է ենթարկվում սելջուկների կողմից։ Այնուհետև Կապանը մի քանի դար շարունակում է իր գոյությունը, բայց արդեն իբրև ոչ քաղաք, այլ սովորական բնակավայր։ Կապանի բնակչությունը ըստ երևույթին միատարր չի եղել։ Նա ուներ հրեաների հատուկ թաղ^[5]։

Կապանի մոտ գտնվող Հալիձորի բերդում տեղի են ունեցել ինքնապաշպանություններ 1720-ական թվականներին Դավիթ Բեկի մասնակցությամբ։ Վերջինիս պատվին քաղաքում դրված է մեծ արձան։

Հնամենի Կապանը 15-րդ դարի սկզբում ավերվել է, նրա անունը թուրքական աղավաղմամբ սկսեց արտասանվել Ղափան։ Այդ Ղափան անունն էլ ժառանգեց 19-րդ դարի 50-ական թվականներին այսօրվա քաղաքի տարածքում ձևավորվող նոր բնակավայրը, իսկ Հայաստանի անկախացումից հետո քաղաքը կրկին վերականգնեց իր պատմական Կապան անունը։

Պատմամշակութային հուշարձաններ

Նախկին «Կատար» բնակավայրի տարածքում կանգուն է «Կատարի վանք» եկեղեցին։ Հիշարժան կառույցներից են Կատարավանք ամրոցը (X- XVIII դդ)՝ իր օժանդակ շինություններով, Կկոց Քար ամրոցը (X դ), Հալիձորի ամրոցը բազմաթիվ դամբարաններով։ 1723 թվականին Դավիթ Բեկի կողմից վերակառուցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Վահանավանք եկեղեցին ներկայացնում է իրենից մի վանական համալիր, իսկ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին աչքի է ընկնում բազմաթիվ տապանաքարերով։

Բնակչություն

Կապանի ազգաբնակչության փոփոխությունը.^[6]

Տարի	1831	1897	1926	1939	1959	1976	2001	2011	2016	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Բնակիչ	196	2272	2658	8511	19315	36351	45711	43190	42600^[7]	42700	42600	42500	42500	42200	42100^[8]

Տնտեսություն

Սյունիքի մարզի համայնքների բյուջետային ընդհանուր եկամուտների կատարողականը, 2021

Քաջարան			98.7 %
Սիսիան			94.4 %
Տաթև			91.5 %
Տեղ			89.8 %
Գորայք			83.5 %
Գորիս			81.7 %
Մեղրի			80.8 %
Կապան			74.6 %
Աղբյուր՝ Սյունիքի մարզպետարան

Կապանն արդյունաբերական կենտրոն է։ Տարածքը հարուստ է գունավոր մետաղների, պղնձի պաշարներով։ Հատկապես զարգացած է պղնձարդյունաբերությունը։ Ներկայումս շահագործվում է Կապանի պղնձի հանքավայրը։ Բնակչությունը զբաղվում է նաև գյուղատնտեսությամբ։