Սպահան

Սպահան
Քաղաք
	Սպահան
	اصفهان
Երկիր	Իրան
Օսթան	Սպահանի նահանգ
Մակերես	493,82 կմ²
ԲԾՄ	1574 մետր
Պաշտոնական լեզու	Պարսկերեն
Բնակչություն	1 583 609 մարդ (2006)
Ազգային կազմ	պարսիկներ, հայեր, ասորիներ
Կրոնական կազմ	Իսլամ, զրադաշտականություն, ՀԱԵ, Ասորի եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+3:30
Հեռախոսային կոդ	031 և 0913
Փոստային դասիչ	811
Պաշտոնական կայք	isfahan.ir(պարս.)
	Սպահան (Իրան)
	Սպահան (Իրան)
	Սպահան Վիքիպահեստում

Սպահան^[1]^[2] (պարսկերեն՝ اصفهان - esfahān), Իրանի՝ մեծությամբ երրորդ քաղաքը, գտնվում է մայրաքաղաք Թեհրանից 340 կմ դեպի հարավ։ Բնակչությունը՝ 1583 հազար մարդ (2006)^[3]։ Սպահանը եղել է կարևոր կենտրոն պարսկահայության համար, հատկապես` Նոր Ջուղա թաղամասը։

Քաղաքում կան մեծ թվով հուշարձաններ, որոնք վերաբերվում են 16-19-րդ դարերի իսլամական ճարտարապետության շրջանին։ Հատկապես հայտնի են Նաղշե Ջահան կամ Իմամի հրապարակը և Ուրբաթօրյա մզկիթը, որը ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության ցուցակում։ Իրանում քաղաքն անվանում են Նեսֆ-է-ջահան, ինչը նշանակում է աշխարհի կեսը^[4]։

Անվանում Խմբագրել

Սպահան քաղաքի անվանումը (պարս. اصفهان‎) միջին պարսկերեն Սպահան (Spahān) անվանման արաբացված տարբերակն է, որը գալիս է հին արաբերենից և նշանակում է spāda — բանակ։ .

Աշխարհագրություն Խմբագրել

Քաղաքը տեղակայված է Զայանդեռուդ գետի հովտում` Զագրոս լեռնաշղթայի ստորոտին։ Քաղաքի կլիման համեմատաբար մեղմ է, արտահայտված սեզանային փոփոխություններով։ Սպահանից դեպի հյուսիս, մինչև 90 կմմ գոություն չունի որևէ լեռնային արգելք և հյուսիսային քամիները փչում են հենց այդ կողմից։ Սպահանը տեղակայված է Իրանը հյուսիսից հարավ և արևմուտքից արևելք հատող գլխավոր երթուղիների վրա։

Ծովի մակարդակից բարձրությունը կազմում է 1590 մետր։ Տեղումների միջին տարեկան քանակը կազմում է 355 մմ. Ջերմաստիճանը տատանվում է 2-ից 28 С°. Ֆիքսված ջերմաստիճանային մաքսիմումը` 42 С°, մինիմումը`19 С°. Սպահանի հարավային և արևմտյան շրջաններն ունեն լեռնային ռելյեֆ, արևելքում և հյուսիսում բերքատու հարթավայրեր են։

Պատմություն Խմբագրել

Նախապատմական շրջան Խմբագրել

Սպահանի պատմությունը հասնում է մինչև պալեոլիթ. Վերջին հնագիտական պեղոմների ընթացքում հայտնաբերվել են գտածոներ, որոնք վերաբերում են պալեոլիթին, մեզոլիթին, նեոլիթին, բրոնզե և երկաթե դարերին.

Էլամից մինչև արաբական նվաճումներ Խմբագրել

Հին սպահանը եղել է (Էլամ) պետության մի մասը։ Ասպադանա անվանմամբ, քաղաքը դարձավ Մադայի (Միդիա) թագավորության վիլայեթների գլխավոր քաղաքներից մեկը, երբ այնտեղ հաստատվեցին իրանական մադացիները։ Արդյունքում նահանգը դարձավ Աքեմենյանների դինաստիայի մի մասը, իսկ Արշակունիների կողմից Իրանը Մակեդոնիայի տիրապետությունից ազատելուց հետո` [Պարթևական թագավորության մի մասը։ Սպահանը մեծ նահանգի կենտրոնն էր, որը կառավարում էին Արշակունիները։ Սասանյանների ժամանակ Սպահանը կառավարվում էր արքունական բարձր պաշտոններ զբաղեցնող ազնվական ընտանիքների անդամների կողմից։ Այդ շրջանում Սպահանը համարվում էր կարևոր ռազմական կենտրոն` հզոր պաշտպանական կառույցներով։ Քաղաքի մերձակայքում բնակվում էին մեծ թվով հրեաներ և քրիստոնյաներ։ Իրանի վերջնական պարտությունից հետո, քաղաքը գրավեցին արաբները։

Իսլամական շրջան Խմբագրել

Սպահանը, ինչպես և Իրանի մյուս քաղաքները, ընկավ արաբական տիրապետութան տակ մինչև Աբբասյանների ժամանակաշրջանը։ X դարում, Բուվայհիների ժամանակ Սպահանը վերագտնում է իր նշանակությունը։ Մելիք-շահ սուլթանի օրոք (1072-1092) Սպահանը դարձավ Սելջուկների պետության մայրաքաղաքը։ XI դարում Սպահանում ապրել է հայտնի իրանցի փիլիսոփա` Աբու Ալի իբն Սինան` Ավիցեննան ։

XIII դարում մոնղոլները թալանեցին քաղաքը։ 1387 թ տեղի ունեցավ Լենկթեմուրի արշավանքը։ Քաղաքը գրավվեց, սակայն անմիջապես տեղի ունեցավ ընդվզում` դարբին Ալի Քոչապի ղեկավարությամբ։ Ժողովրդի զայրույթը թափվեց Լենկթեմուրի զինվորների ու հարկավաքների գլխին։ Ընդվզումը ճնշելու ժամանակ Լենկթեմուրը ցուցաբերեց ծայրաստիճան դաժանություն. կոտորվեց շուրջ 70 հազար մարդ, իսկ նրանց կտրված գլուխներից կառուցվեցին աշխատարկներ։ Սակայն իր աշխարհագրական լավ դիրքի շնորհիվ, Սպահանը արագ վերականգնվեց և սկսեց ծաղկել, հատկապես Սեֆյանների օրոք։

Սպահանի ոսկե շրջանը սկսվեց XVI դարում` Շահ Աբբասի օրոք (1587—1629): Շահը Սպահանը դարձրեց Սեֆյանների մայրաքաղաքը, որն այդպես մնաց 100 տարուց ավելի։ Շահ Աբբասի օրոք Սպահանում կային այգիներ, գրադարաններ ու մզկիթներ, որոնք ապշեցնում էին եվրոպացիներին։ Իրանիցները քաղաքն անվանեցին Նեսֆ-է-ջահան, ինչը նշանակում է «աշխարհի կեսը, այդպիսով ցանկանալով ասել, որ Սպահանը տեսնելը նշանակում է տեսնել աշխարհի կեսը։ Սպահանն այդ ժամանակ աշխարհի խոշորագույն քաղաքներից էր` մոտավորապես 600 հազար բնակչությամբ։ Քաղաքում կային 163. մզկիթներ, 48 դպրոց, 1801 կրպակ և 263 հասարակական բաղնիք։

1722 թվականին Սպահանը գրավեցին աֆղանցիները, որոնք թալանեցին այն։ Քաղաքի մեծ մասը վերածվեց ավերակների։ Այս հարձակումը, ինչպես նաև առևտրի համար ավելի էժան ծովային ճանապարհների բացումը, պատճառ դարձավ, որպեսզի քաղաքն աստիճանաբար անկում ապրի։ XVIII դարի կեսին Սպահանը դադարեց լինել Իրանի մայրաքաղաքը։

Նոր ժամանակներ Խմբագրել

Այսօր Սպահանը Իրանի` մեծությամբ երրորդ քաղաքն է։ Այստեղ արտադրվում են գորգեր, տեքստիլ, մետաղյա և ձեռագործ աշխատանքներ։ Սպահանի պողպատի գործարանը խոշորագույններից է տարածաշրջանում։ Այն կառուցվել է 1960-70թթ։

Սպահան մեգապոլիսը ներառում է Նաջաֆաբադ, Խանե-Իսֆահան, Խոմեյնի-Շահր, Շահին-Շահր, Զերին-Շահր և Ֆուլադե-Մոբարաքե քաղաքները։ Քաղաքում գործում է միջազգային օդանավակայան, իսկ 2015թ. հոկտեմբերի 15-ին բացվել է մետրոյի առաջին ուղղությունը։

Սպահանում գործում են խոշոր նավթամշակման գործարան, մետալուրգիական կոմբինատ, ռազմաօդային ուժերի կայան, և ՀԵՍԱ ավիարտադրող ընկերությունը։ Աստեղ հավաքվում է ուկրաինա-իրանական Իր-ԱՆ-140 ինքնաթիռը։

2007թ Սպահանում անցկացվել է դպրոցականների ֆիզիկայի միջազգային XXXVIII օլիմպիադան։