Մոկք
Մոկք, նաև Մոկս, Մեծ Հայքի 5-րդ նահանգը։ Հյուսիսից և արևելքից սահմանակցել է Վասպուրականի հետ, արևմուտքից՝ Աղձնիքին, հարավից՝ Կորճայքին։ Նահանգի կենտրոնն է եղել Մոկս բերդաքաղաքը։
| Երկիր |  Մեծ Հայք
 |
|---|---|
| Ներառում է | գավառ |
| Գլխավոր քաղաք | Մոկս |
| Այլ քաղաքներ | Առուանց, Միջա |
| Ստեղծվել է | Մ.թ.ա. 189 |
| Վերացել է | Մ.թ. 387 |
 | |
Աշխարհագրական դիրքԽմբագրել
Մոկքր զբաղեցրել է Ջերմ (ներկայումս՝ Բոհտանսոլ) գետի ավազանի միջին մասը և գտնվել է Մեծ Հայքի հարավային սահմանագլխից շուրջ 70—80 կմ հյուսիս[1]։
ՊատմությունԽմբագրել
Մոկքը Մեծ Հայքի ամենափոքր աշխարհն էր, որի տարածքը «Աշխարհացույցի» համաձայն վարչականորեն բաժանվել է 9 գավառների[2] ։ Ի տարբերություն Մեծ Հայքի մյուս աշխարհների՝ Մոկքի վարչական ձևավորումը տեղի է ունեցել անհամեմատ ուշ, ամենայն հավանականությամբ 3-րդ դարից ոչ շուտ։ Մոկքը չի հիշատակվել Կլավդիոս Պտղոմեոսի՝ Մեծ Հայքի նկարագրության մեջ։ Համաձայն 6-րդ դարի բյուզանդական պատմագիր Պետրոս Պատրիկիոսի հաղորդած տեղեկությունների՝ Հռոմը Մծբինի 298 թվականի քառասնամյա հաշտության պայմանագրով Պարսկաստանից, ի թիվս այլ երկրամասերի, ստացել է 5 նահանգներ՝ Անգեղտունը, Ծռփքը, Աղձնիքը, Կորդուքը և Ծավդեքը, որոնք, հանդիսանալով հայկական երկրամասեր, 3-րդ դարում միացվել էին Սասանյան Պարսկաստանին, հայոց Խոսրռվ II թագավորի եղերական սպանությունից հետո[3]։ Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Մոկքի տարածքն ընդգրկվել է Վանի թագավորության, ապա՝ Երվանդունիների թագավորության կազմի մեջ։ Մովսես Խորենացու հավաստմամբ, Հայոց թագավոր Վաղարշակը Մոկքում հաստատել է առանձին նախարարություն։ Որպես Հայաստանի հարավային նահանգ՝ հնուց ի վեր Մոկքը ունեցել է պաշտպանական կարևոր նշանակություն, իսկ նրա նախարարները՝ ազդեցիկ դեր։ Մեծ Հայքի թագավորության բաժանումից (387 թվական ) և անկումից հետո (428 թվական) Մոկքը սկզբում անցել է Արևելահայկական թագավորությանը, իսկ ավելի ուշ մաս կազմել Հայկական կամ Արմնի մարզպանության։ 451 թվականի Ավարայրի ճակատամարտում Մոկքի մեծ իշխանը եղել է առաջին զորագնդի հրամանատարի օգնական։ Հայոց Արշակունի թագավորության անկումից հետո Մոկքի իշխանները պահպանել են իրենց ինքնուրույնությունը։ 8-րդ դարի սկզբին Բագրատունիների մի ճյուղը հաստատվել է Մոկքում։ 9-րդ դարի 2–րդ կեսին Մոկքը ենթարկվել է Վասպուրականի Արծրունյաց իշխաններին։ 10-րդ դարի 2–րդ կեսին Բյուզանդիան ջանացել է իր ազդեցության տակ գցել Մոկքը, որպեսզի դյուրացնի Վասպուրականի նվաճումը։ Վասպուրականի թագավորության անկումից հետո թեև Մոկքը միացվել է Բյուզանդիային, սակայն այնտեղ Արծրունիները շարունակել են ճանաչել Վասպուրականում մնացած Արծրունիների շառավիղներ Խեդենեկյանների գերակայությունը։ 16-րդ դարի սկզբից Մոկքի տարածքը բռնատիրել է Օսմանյան Թուրքիան։ Վերջինիս կազմում այն մտել է Վանի էլայեթի մեջ, որպես առանձին սանջակ՝ Մոկս անունով։ 16-19-րդ դարերում Մոկքում շարունակել են գոյատևել հայկական կիսանկախ համայնքները։ Այնտեղ ժառանգական հողատերեր էին հայերը, մասամբ՝ քրդերը։ Մոկքում զարգացած էր խաղողամշակությունը, բամբակագործությունը, ձիթատու բույսերի մշակությունը, մեղվաբուծությունը։ Մոկքի 49 բնակավայրերի հայ բնակչությունը՝ ավելի քան 900 ընտանիք, 1915 թվականին տեղահանվել են և հիմնականում զոհ գնացել բռնագաղթի ճանապարհին։ Փրկվածները անցել են Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատել Թալինի, Աշտարակի շրջաններում, Սևանի ավազանում և այլուր։
Վարչական բաժանումԽմբագրել
Մոկքը ուներ հետևյալ 9 գավառները.
- Իշայր
- Մյուս Իշայր (Միւս Իշայր)
- Իշոց գավառ (Իշոց գաւառ)
- Առվենից ձոր (Առուենից ձոր) — կենտրոնը՝ Առվանց (Առուանց)
- Միջա — կենտրոնը՝ Միջա[4]
- Մոկք Առանձնակ — կենտրոնը՝ Մոկս
- Արգաստովիտ
- Ջերմաձոր — կենտրոնը՝ Շատախ ավան
- Արքայից գավառ (Արքայից գաւառ)
ԾանոթագրություններԽմբագրել
Արտաքին հղումներԽմբագրել
- Պատմական Հայաստանի քաղաքներ
- Հարությունյան Բ․ (2021-07-20)։ Historical-Philological Journal։ էջեր 42–52։ ISSN 0135-0536։ doi:10.52853/01350536-2021.2-88