Գահնամակ
Գահնամակ (պահլ․ Gahnamak), հայոց արքունիքում իշխանների կամ նախարարների ունեցած տեղերի, գահերի կամ պատվաստիճանների հրովարտակ, վավերական ցուցակ։ Նախարարի կամ իշխանի գահը որոշվել է նրա տնտեսական ու ռազմական հզորությամբ, ինչպես նաև հնագույն ավանդական հիմքով։ Գահնամակը մեզ հասած տեսքով հայտնաբերել է հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևը 424 թվականի դեկտեմբերի 25-ին պարսից արքունի դիվանում (արխիվում)։
Ավատատիրական համակարգին հատուկ այդ արտոնագիրը վավերացրել է նախարարների կամ իշխանների նկատմամբ տերունական իրավունքներ ունեցած թագավորը։ Նախարարների գահերը եղել են կայուն և ժառանգական։ Միայն բացառիկ դեպքերում թագավորը կարող էր Գահնամակում մասնակի փոփոխություններ մտցնել։
Հայ իշխանների գահակարգությունը ավանդվել է հնագույն ժամանակներից։ Մովսես Խորենացին այդ հրովարտակի հիմնադիրը համարում է Հայոց ավանդական թագավոր Վաղարշակին։ Նախարարական գահակալությունը գործել է Արշակունիների թագավորության ամբողջ ժամանակաշրջանում (1 - 5-րդ դարեր)։ Այն շարունակվել է նաև մարզպանական ժամանակներում (5-7-րդ դարեր)՝ Սասանյան թագավորների գերագահության ներքո։
Տարբեր դարերից մեզ հասած Գահնամակի օրինակների տեղեկությունները գահ ունեցող նախարարների թվի և նրանց զբաղեցրած գահերի աստիճանների մասին տարբեր են ու անորոշ։ Ըստ 4-րդ դարի վերագրվող Գահնամակի, որը պահպանվել է «Ներսեսի վարք»-ում, Արշակ Բ-ի գահակալման ժամանակ (350 - 368) հայ նախարարների թիվը հասել է 400-ի։ Սակայն «Վարք»-ի հեղինակը հիշատակել է ընդամենը 167 նախարարի անուն (որից 13-ը գահ չունեցող)՝ վերջում ավելացնելով, որ չի կարող բոլորին գրի առնել։
13-րդ դարի հայ պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը նույնպես հիշատակում է Տրդատ Գ-ի օրոք (287-332) եղած 400 գահ ու պատիվ ունեցող նախարարների։ Փավստոս Բյուզանդը Արշակ Բ-ի ժամանակ հիշատակվում է 900 գործակալ իշխանների, որոնք նրա արքունիքում այս կամ այն առիթով բազմել են հատկացյալ բարձերին կամ գահերին։ Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևին (գահակալել է 387-439) վերագրվող Գահնամակում, որը նա ներկայացրել է Սասանյան արքունիքին, հիշատակված են 70 նախարար, իսկ 4-րդ դարի մեկ այլ վավերագրում թվարկված է 86 նախարար։ Ըստ 9-րդ դարի արաբ մատենագիր Յակուբիի՝ Արմինիա վարչամիավորման մեջ գոյություն են ունեցել 113, իսկ ըստ Յակուտ ալ-Համավիի (12-ից - 13-րդ դարեր)՝ 118 իշխանություն։
Հայ նախարարությունների մասին հարուստ տեղեկություններ են հաղորդում հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բյուզանդը, Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Մովսես Խորենացին, Սեբեոսը և ուրիշներ։ Պահպանված Գահնամակների ու պատմիչների տեղեկությունների հիման վրա կազմված ցուցակներն այնուհանդերձ լրիվ չեն ամփոփում բոլոր հայ նախարարությունները։
Հայոց նախարարների գահնամակները և տոհմացուցակներն ըստ առանձին հեղինակների
խմբագրելԸստ Մովսես Խորենացու
խմբագրել- Բագրատունիներ,
- Վանանդացիներ,
- Գնթունիներ,
- Խորխոռունիներ,
- Վարաժնունիներ,
- Գաբեղյաններ,
- Աբեղյաններ,
- Արծրունիներ,
- Գնունիներ,
- Սպանդունիներ,
- Հավնունիներ,
- Ձյունականներ,
- Մուրացյաններ կամ Մարացվոց տեր,
- Սիսակյաններ,
- Կադմեյաններ,
- Ուտեացիներ,
- Գարդմանից տեր,
- Ծավդեացիներ,
- Գարգարացիներ,
- Գուշարներ,
- Աշոցքի տեր,
- Գուգարաց բդեշխ,
- Որդունիներ,
- Անգեղ-տուն,
- Ծոփաց նախարար,
- Ապահունիներ,
- Մանավազյաններ,
- Բզնունիներ,
- Սլկունիներ,
- Մանդակունիներ,
- Վահունիներ,
- Առավենյաններ,
- Զարեհավանյաններ,
- Շավարշյաններ կամ Սանասարյաններ,
- Մոկաց նախարար,
- Կորդվաց նախարար,
- Անձևացիներ,
- Ակեացիներ,
- Ռշտունիներ,
- Գողթնյաց «տեր»,
- Հաշտենից տեր,
- Արտաշամյաններ կամ Միհրդատյաններ,
- Աղիովիտյաններ կամ Արշակունիներ,
- Առբերանյաններ կամ Արշակունիներ,
- Աղձնյաց բդեշխ,
- Դիմաքսյաններ,
- Տրունիներ,
- Ամատունիներ,
- Առավեղյաններ,
- Ռոփսյաններ,
- Վճենից տոհմ,
- Մամիկոնյաններ,
- Կամսարականներ,
- Մարդպետունիներ,
- Անձիտի տեր,
- Խադունիներ,
- Խորձենից տեր,
- Ճիճրակեցիներ,
- Գեղամյաններ,
- Շարայաններ,
- Քանանացիներ,
- Տաշրաց տեր։
Ըստ «Ներսեսի Վարք»-ի
խմբագրել- Հայկազնյաններ,
- Պարթևյաններ,
- Այրարատյաններ,
- Բագրատունիներ,
- Տրդատունիներ կամ Տրպատունիներ,
- Ասպետունիներ,
- Մաղխազունիներ,
- Խորխոռունիներ,
- Արծրունիներ,
- Մամիկոնյաններ,
- Սյունեցիներ,
- Ամատունիներ,
- Անգեղյաններ,
- Վրացիներ,
- Ծոփքի «տերեր»,
- Վարաժնունիներ,
- Մարդպետունիներ կամ Մարզպետունիներ,
- Վահևունիներ,
- Պալունիներ կամ Պահլավունիներ,
- Կազբեր,
- Սիսանյաններ կամ Սիսյաններ,
- Կադմեյաններ,
- Մանավազյաններ,
- Եդեսյաններ,
- Գամրյաններ,
- Բզնունիներ,
- Սասանյաններ,
- Գիսոններ կամ Գիսանյաններ,
- Եկեղյաններ,
- Քավպետունիներ կամ Քամունիներ, Քայպետունիներ,
- Անձտեացիներ,
- Սեբաստյաններ,
- Աշտիշատյաններ,
- Սրվանձտյաններ,
- Անձևացիներ,
- Ասպակունիներ,
- Ռշտունիներ,
- Վահանունիներ,
- Աղձնունիներ,
- Քողյաններ կամ Գոշյաններ,
- Կազբունիք կամ Կազմունիներ,
- Կամսարականներ,
- Մոկացիներ,
- Սլկունիներ,
- Գնթունիներ,
- Ատրպատունիք կամ Ապատունիներ,
- Գողթնացիներ,
- Գազրիկյաններ,
- Ձողկերտներ,
- Մաղխազյաններ (նաև Մահյաններ),
- Մրունիներ,
- Ռազմունիներ,
- Գաբեղյաններ,
- Սպարունիներ (նաև Ասպարունիներ),
- Վահունիներ,
- Վրնջունիներ,
- Սուրյաններ (նաե Սիրյաններ),
- Դիմակսյաններ (նաև Դիմաքսյաններ),
- Սրունիներ (նաև Մրունիներ),
- Դարբանդյաններ,
- Արագածյաններ,
- Կոգովտյաններ,
- Ապահունիներ,
- Ընծայեցիներ,
- Հարքյաններ,
- Կորդվացիներ,
- Առավեղյաններ,
- Հաշտյաններ,
- Վրյաններ,
- Վանանդյաններ,
- Փառաճունիներ (նաև Ռաճունիներ),
- Տաշրացիներ,
- Ուրծեցիներ,
- Մանդակունիներ,
- Տայեցիներ,
- Մելիտյաններ,
- Դաշտկարունիներ (նաև Դաշտկարիններ),
- Բասենյաններ,
- Ծաղկունիներ,
- Մամիկոնյաններ (երկրորդ),
- Փերեժունիներ,
- Տլքյաններ (Մլքյաններ),
- Բագավանյաններ,
- Աշտոցյաններ (նաև Աշտորսյաններ),
- Աբեղունիներ,
- Խաղտյաններ,
- Սահառունիներ,
- Աշխագորյաններ,
- Գնունիներ,
- Համազգունիներ,
- Ակեացիներ,
- Վիժունիներ,
- Առոփսունիներ,
- Շահոռապետներ,
- Ծայթիունիներ,
- Զանահճիրապետներ (նաև Վահանաճիրապետներ),
- Վարազատակյաններ (նաև Վարազյաններ),
- Ընծայենիներ,
- Մղրունիներ,
- Արշունիներ,
- Քառյաններ,
- Մարդաղյաններ,
- Լեկանդյաններ,
- Խորձյաններ (նաև Խորենիներ),
- Ձյունականներ,
- Համբուժյաններ (նաև Համուծյաններ),
- Կորթյաններ (նաև Կարթյաններ),
- Կղունդիներ,
- Զարեհավանյաններ,
- Տուրբերանյաններ,
- Բժունիներ (Բժնունիներ),
- Տփխունիներ,
- Մեհրունիներ,
- Քաղաքապետներ,
- Կայուշյաններ,
- Սպանդունիներ,
- Արտաշատյաններ (կամ Արտաշամյաններ),
- Որսապետներ,
- Արքածոց տերեր (նաև Արծվոց տերեր),
- Ռոփսյաններ,
- Բագրասպունիներ (նաև Բագրատունիներ),
- Պարսպունիներ (նաև Պարսպարունիներ),
- Աղեղնադրոշներ,
- Գրչունիներ,
- Նետողներ,
- Նամականիներ,
- Քամյաններ,
- Ասպարախազներ,
- Աբրահամյաններ,
- Հյուսնականներ,
- Բաղասականներ,
- Ճիղբեր,
- Լեռնականներ,
- Սապրասամյաններ,
- Հեճմատակներ,
- Գորողվայներ,
- Վարդեշյաններ (նաև Վարդանյաններ),
- Դրամանդներ (նաև Դրամատներ),
- Խաչյաններ,
- Խաղբակյաններ,
- Դրոշակիրներ,
- Մախալունիներ (նաև Մաշխալունիներ),
- Ոսկեմանիներ,
- Արուճյաններ,
- Կաղարջյաններ (նաև Կղարճյաններ),
- Տաթևյաններ,
- Դատավճիռյաններ,
- Ձորաբնակյաններ,
- Ճակատամուղներ,
- Դերջաիններ (նաև Դերջանիներ, Դերձանիկներ),
- Շահապունիներ,
- Բարմյաններ,
- Կամխյաններ,
- Գավառապետներ։
և ուրիշներ, որոնք գահերի կարգում չէին
խմբագրել- Հուրիպյաններ (Հովսեփյաններ),
- Փոքայունիներ,
- Մուացյաններ (Մսացյաններ),
- Ապեկունիներ,
- Խնունիներ,
- Բազնունիներ (նաև Բզնունիներ, Բազաունիներ),
- Աղնևունիներ (նաև Աղեսունիներ),
- Հյուրանյաններ (նաև Հիսանյաններ),
- Կզնունիներ (նաև Կղզունիներ),
- Տուշունիներ (նաև Տուշկունիներ),
- Կռունիներ,
- Մազնունիներ (նաև Մազկենիներ),
- Մաղխազունիներ։
Ըստ Սահակ Պարթևի
խմբագրել- Սյունյաց տեր,
- Ասպետ,
- Արծրունյաց տեր,
- Մամիկոնյաց տեր,
- Շահապ Ծոփաց տեր,
- Մոկաց տեր,
- Ռշտունյաց տեր,
- Վահունյաց տեր,
- Կասպեից տեր,
- Անձևացյաց տեր,
- Ապահունյաց տեր,
- Կամսարական,
- Այլ Ապահունի,
- Վանանդացի,
- Ամատունի տեր,
- Գողթան տեր,
- Գնունյաց տեր,
- Այլ Անձևացի,
- Տայոց «տեր»,
- Բասենի դատավոր,
- Գնթունյաց տեր,
- Վարձավունի,
- Գարդմանի տեր,
- Մաղխազ,
- Սահառունի,
- Գաբեղենից տեր,
- Աբեղենից տեր,
- Սյունյաց (երկրորդ),
- Արծրունյաց (երկրորդ),
- Արծրունյաց (երրորդ),
- Մամիկոնյաց (երկրորդ),
- Ռոփսյան,
- Աշոցյան,
- Դիմաքսյան,
- Բուխա Դիմաքսյան,
- Այլ Աբեղյան,
- Այլ Դիմաքսյան,
- Պալունի,
- Առավեղյան,
- Աշահմարյան,
- Համբուժյան,
- Վարասպակյան,
- Ձյունական,
- Ակնացի,
- Զարեհավանյան,
- Ընծայեցի,
- Մանդակունի,
- Սլկունի,
- Տայգրյան,
- Երմանթունի,
- Սպանդունի,
- Առավենյան,
- Տրունի,
- Մամբերացի (Տամբերացի),
- Հավնունի,
- Բժնունի,
- Քաջբերունի,
- Մեհնունի,
- Նախճերի,
- Քաղաքապետ արքունի,
- Որսապետ արքունի,
- Արտաշեսյան,
- Վանանդացի (երկրորդ)
- Ցուլ,
- Վիժանի,
- Աքածի,
- Շիրակի Դիմաքսյան,
- Գազրիկան,
- Մարացյան տեր,
- Վագրասպունի։
Ըստ Եղիշեի
խմբագրելՎարդանի զինակիցներ
խմբագրել- Արծրունի Ներշապուհ (նաև Շավասպ, Շնգին, Մեհրուժան, Պարգև, Տաճատ),
- Խորխոռունի Խորեն,
- Մամիկոնյան Վարդան (նաև Համազասպյան, Հմայակ, Համազասպ, Արտավազդ),
- Պալունի Արտակ,
- Ամատունի Վահան (նաև (նաև Առանձար, Արտակ),
- Վահևունի Գյուտ,
- Դիմաքսյան Թաթուլ (նաև Սատո, Մուշ «է»),
- Արշարունի Արշավիր կամ Կամսարական (նաև Թաթ, Վարձ, Ներսեհ, Աշոտ),
- Անձևացի Շմավոն (նաև Զվարեն, Առավան),
- Գնթունի Տաճատ,
- Գնունի Ատոմ, Վահան,
- Գաբեղյան Խոսրով,
- Սահառունի Կարեն,
- Դիմաքսյան Հմայակ (երկրորդ Դիմաքսյան),
- Դիմաքսյան Գազրիկ (երրորդ Դիմաքսյան),
- Քաջբերունի Ներսեհ,
- Մանդակունի Փարսման (նաև Սահակ),
- Ընծայեցի Արսեն,
- Սլկունի Այրուկ,
- Տաշրաց Վրեն,
- Արծրունի Ապրսամ (երկրորդ Արծրունի),
- Արքունի Շահախոռապետ,
- Սրվանձտյան Խուրս (նաև Գարեգին),
- Քողյաններ,
- Ակեացիներ,
- Տրպատունիներ,
- Ռշտունյաց զորք (այլ նախարար Ռշտունի),
- Մոկաց Արտակ,
- Վանանդացի Թաթուլ,
- Ռափսոնյան Բաբիկ և Հոհան,
- Ռըմբոսյան Ներշապուհ,
- Առավեղյան Փապակ, Վարազդեն, Դաղ։
Վասակի զինակիցներ
խմբագրելԸստ Ղազար Փարպեցու
խմբագրելՎարդանի զինակիցներ
խմբագրել- Արծրունյաց Ներշապուհ (նաև Շավասպ, Շնգին, Պարգև, Տաճատ),
- Խորխոռունյաց Խորեն,
- Մաղխազ Վրիվ,
- Մամիկոնյան Վարդան (նաև Հմայակ, Համազասպյան, Համազասպ, Արտավազդ, Մուշեղ),
- Մոկաց Արտակ,
- Անձևացյաց Շմավոն (նաև Առավան),
- Վանանդացի Առավան,
- Արշարունյաց Արշավիր կամ Կամսարական (նաև Թաթ, Վարձ),
- Ամատունյաց Վահան (նաև Առանձար, Առնակ),
- Գնունյաց Ատոմ,
- Աշոցքի Հրահատ,
- Դիմաքսյան Հմայակ (նաև Թաթուլ, Սատո, Մուշէ և ուրիշ երկուսը),
- Աբեղյան Գազրիկ,
- Առավեղյան Փապակ (նաև Վարազդեն, Դաղ),
- Ձյունական Վրեն,
- Պալունի Արտակ,
- Գնթունի Տաճատ,
- Քաջբերունի Ներսեհ,
- Գնունի Վահան (թերևս երկրորդ Գնունի),
- Ընծայեցի Արսեն,
- Սրվանձտյան Գարեգին,
- Վանանդացի Թաթուլ (թերևս երկրորդ Վանանդացի),
- Արծրունյաց Ապրսամ (թերևս երկրորդ Արծրունի),
- Մանդակունյաց Սահակ և Փարսման,
- Տաշրաց Վրեն,
- Ռոփսյան Բաբիկ և Հոհան,
- Ամատունյաց իշխան (թերևս երկրորդ Ամատունի),
- Աշոցքի իշխան,
- Գնթունյաց իշխան (թերևս երկրորդ Գնթունի),
- Վանանդի իշխան (թերևս Թաթուլ կամ Առավան),
- Վահևունի Գյուտ։
Վասակի զինակիցներ
խմբագրել- Սյունյաց Վասակ (նաև Բաբգեն, Բակուր եղբայրներ),
- Ռշտունյաց Արտակ, 3․ Խորխոռունյաց Գադիշո (երկրորդ Խորխոռունի),
- Բագրատունյաց Տիրոց,
- Ապահունյաց Մանեճ,
- Վահևունի Գյուտ (երկրորդ Վահևունի),
- Պալունյաց Վարազշապուհ,
- Աբեղենից Արտեն (թերևս երկրորդ Աբեղյան),
- Ուրծի Ներսեհ,
- Գաբեղենից Արտեն։
Վարդանանց և Վահանանց ժամանակ այլ առիթով հիշվում են՝
խմբագրել- Աղձնյաց բդեշխ,
- Անգեղ-տան իշխան,
- Ծոփաց իշխան,
- Հաշտենից իշխան,
- Եկեղյաց իշխան,
- Արշակունի,
- Արշամունի,
- Արտակունի,
- Մարդպետունի,
- Հովսեփյան,
- Երվանդունի,
- Սահառունի,
- Առավենյան,
- Աղբերկացի,
- Կարքային տոհմերի նախարարները։
Բնագրի հրատարակություններ
խմբագրելՏես նաև
խմբագրելԳրականություն
խմբագրել- Բ. Հ. Հարությունյան, «Գահնամակի» թվագրման հարցի շուրջը.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1976, № 2, էջ 57-74
- Գ. Խ. Սարգսյան, Մովսես Խորենացու նախարարական տոհմերի ցանկը.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1996, № 1-2, էջ 73-90։
- Յակոբեան Ալեքսան, «Գահնամակ Ազատաց Եւ Տանուտէրանց Հայոց» Եւ «Զաւրանամակ»,- «Բազմավէպ», 2013, 3-4։ Արխիվացված 2014-06-05 Wayback Machine
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 662)։ |