Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում

Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում, ԽՍՀՄ կուսակցական և այլ մարմինների կողմից տեղեկատվության բովանդակության և տարածման վերահսկումը, այդ թվում՝ տպագրվող նյութերի, երաժշտական և բեմական ստեղծագործությունների, կերպարվեստի, կինեմատոգրաֆիական գործերի, լուսանկարների, ռադիո և հեռուստահաղորդումների՝ պաշտոնական տեղեկատվությունից տարբերվող տեղեկատվության բոլոր այլընտրանքային աղբյուրների ճնշման, խորհրդային տեսանկյունից վնասակար և անցանկալի համարվող գաղափարների և տվյալների տարածումը սահմանափակելու կամ թույլ չտալու նպատակով։

Քաղաքական համընդհանուր գրաքննության համակարգը ներառում էր գաղափարաբանական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևեր և մեթոդներ․ ուղղակի մեթոդների հետ մեկտեղ (հրատարակման վրա արգելք, գրաքննական միջամտություն, շեղում բնագրից) կիրառվում էին ամենատարբեր անուղղակի մեթոդներ, որոնք վերաբերվում էին կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականությանը։

Գրաքննական վերահսկման գործառույթները դրվել էին պետական հատուկ հաստատությունների վրա։ Գրաքննությունը վերահսկում էր տեղեկատվության տարածման բոլոր ներքին պաշտոնական ուղիները՝ գրքերը, պարբերական հրատարակությունները, ռադիոն, հեռուստատեսությունը, կինոն, թատրոնը և այլն, դրսից եկող տեղեկատվությունը (ԽՍՀՄ ժողովուրդների լեզվով հեռարձակվող արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացումը, «հակախորհրդականության» թեմայով արտասահմանյան տպագիր ԶԼՄ-ների մանրակրկիտ վերահսկումը)։

Լայն տարածում ուներ նաև ինքնագրաքննությունը։

Գրաքննության հիմնական առարկաներն էին այսպես կոչված «հակախորհրդային քարոզչությունը» (որի մեջ էր մտնում այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում ընթացիկ գաղափարաբանական դրույթներին), ռազմական և տնտեսական գաղտնիքները (օրինակ՝ ազատազրկման վայրերի և աշխարհագրական քարտեզների մասին տեղեկատվությունը), երկրի գործերի մասին բացասական ինֆորմացիան (աղետներ, տնտեսական խնդիրներ, միջազգայնական հակամարտություններ, բացասական սոցիալական երևույթներ և այլն), ցանկացած տեղեկատվություն, որը կարող էր անցանկալի ալյուզիաներ առաջացնել։

ԽՍՀՄ-ում գրաքննությունն առաջին հերթին գաղափարաբանական բնույթ էր կրում։ Որոշ հետազոտողներ նշում են, որ խորհրդային գրաքննությունը մասնավորապես չէր խոչընդոտում բռնի տեսարանների ցուցադրմանը, եթե դրանք համապատասխանում էին ընթացիկ գաղափարաբանական դրույթներին, օրինակ՝ ցույց էին տալիս խորհրդային իշխանության թշնամիների ոչնչացումը կամ երևան էին հանում թշնամու վայրագությունը, սակայն, այդուհանդերձ, մյուս հետազոտողները նշում են, որ խորհրդային աուդիովիզուալ ողջ պատմության ընթացքում չկար այնպիսի դեպք, երբ հեռարձակվող նյութերում առկա բռնության կերպարները բացասական ազդեցություն թողնեին։

Հետազոտողների մեծամասնությունը նշում է խորհրդային գրաքննության ամբողջատիրական բնույթը և գրաքննական մարմինների վերահսկվելը Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության կողմից։ Իրավապաշտպանները պնդում էին, որ գրաքննությունը խախտում է ԽՍՀՄ միջազգային պարտավորվածությունները։

Գիտատեխնիկական տեղեկատվության գրաքննության վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ գոյություն ունեն։ Գլավլիտի բարձրաստիճան աշխատակից Վլադիմիր Սոլոդինը պնդում էր, որ «գրաքննությունը երբեք չի վերահսկել տեխնիկական և գիտական գրականությունը», սակայն մի շարք հետազոտողներ գրում են, որ գրաքննության և արգելքների էին ենթարկվում այնպիսի գիտական ուղղություներ, ինչպիսիք են միջուկային ֆիզիկան, հոգեբանությունը, սոցիոլոգիան, կիբեռնետիկան, կենսաբանությունը, գենետիկան։ Բացի այդ, գրաքննության էին ենթարկվում առանձին հեղինակների ստեղծագործությունները՝ անկախ դրանց ձևից և բովանդակությունից։

Պատմություն

Պատմական նախադրյալներ

Մինչհեղափոխական գրաքննության օրինակ։ Նիկոլայ Գրեչի «Իմ կյանքի գրառումները» գիրքը, Սանկտ Պետերբուրգ, 1886 թ., էջ 349։ Գրաքննության ենթարկված մասերը փոխարինվել են կետերով։

Ռուսիայում որոշ գրքերի ընթերցման վրա արգելք է դրվել՝ սկսած քրիստոնեության ընդունումից (առաջին պահպանված «Մերժված գրքերի ցանկը» թվագրվում է 1073 թվականին)։

Կրոնական, այնուհետև նաև հասարակական գրաքննությունը Ռուսաստանում գործում էր 16-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ առաջ եկավ գրատպությունը։

Մինչև 18-րդ դարի վերջը պետությունը մենաշնորհ ուներ գրքերի տպագրության ոլորտում։ Նիկոլայ I-ի կառավարման վերջին տարիներն (1848-1855) ընդունված է անվանել «Գրաքննական սարսափի դարաշրջան» կամ «մռայլ յոթ տարիներ»։ Առլեմ Բլյումը գրում էր, որ շատ ընդհանրություններ կան այդ շրջանի գրաքննական մեթոդների և կոմունիստական գրաքննական մեթոդների միջև։

Տվյալ ժամանակաշրջանի գրաքննությունը մերկացնողներից էր անվանի գրող Միխայիլ Սալտիկով-Շչեդրինը։ Չնայած բոլոր խոչընդոտներին՝ 1901-1916 թվականներին Ռուսաստանում տպագրվում էր 14000 պարբերական, որից 6000-ը՝ Պետերբուրգում և Մոսկվայում։ Ինչպես գրում է պրոֆեսոր Պավել Ռեյֆմանը՝ գրաքննությունը մինչհեղափոխական Ռուսաստանում խիստ էր, սակայն «Խորհրդային Միությունում այն նոր որակ ձեռք բերեց, դարձավ համապարփակ, ամենազոր»։

Գրաքննությունը Խորհրդային Ռուսաստանում

Իշխանության բռնազավթումից հետո բոլշևիկները խիստ գրաքննություն մտցրեցին։ Նրանք գրավեցին տպարանները և արգելեցին «բուրժուական» թերթերի տպագրումը։ Վլադիմիր Լենինն ասում էր. «Մենք նախկինում ևս հայտարարել էինք, որ կարգելենք բուրժուական թերթերը, եթե իշխանության գլուխ գանք։ Հանդուրժել այդ թերթերի գոյությունը նշանակում է դադարել սոցիալիստ լինել»։

Արդեն 1917 թվականի հոկտեմբերի 27-ին (նոյեմբերի 9) Ժողկոմխորհը հրապարակեց «Տպագրության մասին որոշումը», որով փակվեցին այն թերթերը, որոնք

• կոչ էին անում չենթարկվել կառավարությանը
• փաստերի աղավաղման միջոցով խռովություն էին սերմանում
• հանցավոր գործողությունների էին մղում։

Բոլշևիկներին ընդդիմադիր հրատարակչատները տպագրության մասին որոշումը համեմատում էին 1890 թվականի ցարական գրաքննական կանոնների հետ և մատնանշում էին դրանց բովանդակային նմանությունը։ «Տպագրության մասին որոշման» հիման վրա 1917 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1918 թվականի հունիսը փակվեց կամ իր գործունեությունը դադարացրեց 470 ընդդիմադիր թերթ։

Նոյեմբերի 4-ին (17) Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեն ձայների մեծամասնությամբ ընդունեց բոլշևիկների՝ տպագրության բնագավառում Ժողկոմխորհի քաղաքականությունը սատարող բանաձև։ Նոյեմբերի 6 -ին (19) Տպագրական գործի աշխատավորների միության լիազորների ժողովը, որը ղեկավարում էին մենշևիկները, որոշեց համընդհանուր գործադուլ-ցույց սկսել թերթերի փակման կապակցությամբ։ Մենշևիկների և Էսէռների կուսակցությունների կենտկոմները, Պետրոգրադի քաղաքային դուման, Տպագրական գործի աշխատավորների միությունն ստեղծեցին «Տպագրության ազատության համար պայքարի կոմիտե»։ Սակայն գործադուլ տեղի չունեցավ, քանի որ պոլիգրաֆիստների մեծ մասը այդ գաղափարին սատար չկանգնեց։

1917 թվականի նոյեմբերի 8-ին Ժողկոմխորհը հրապարակեց «Հայտարարությունների տպագրման մենաշնորհի մասին» որոշումը, ըստ որի՝ հայտարարություններ տպագրել կարող էին միայն կառավարական հրատարակչատները։ Սրանով մնացած հրատարակչատները զրկվեցին փողային մուտքերից։

1918 թվականի հունվարի 28-ին ժողկոմխորհն ընդունեց «Տպագրման հեղափոխական տրիբունալի մասին» որոշումը, որով «հակահեղափոխական ելույթների» համար տարբեր պատժամիջոցներ էին սահմանվում՝ տուգանքից և թերթի փակումից մինչև քաղաքական իրավունքների զրկում կամ ազատազրկում։ Տրիբունալն իրավունք ուներ փակել «սուտ տեղեկություն տարածող» հրատարակությունները։ Տպագրման տրիբունալները գործեցին մինչև 1918 թվականի մայիսը։

1918 թվականի մարտի 4-ին ժողկոմխորհն ընդունվեց «Կինոընկերությունների վերահսկման մասին» որոշումը, որով մասնավոր կինեմատոգրաֆը պետք է ենթարկվեր տեղական խորհուրդներին, իսկ 1919 թվականի օգոստոսին բոլոր լուսա- և կինոարդյունաբերություններն ազգայնացվեցին։

1918-1919 թվականներին բոլոր մասնավոր տպարանները և թղթի արդյունաբերություները բռնագրավվեցին, այսպիսով, տպագրական ոչ մի օրգան չէր կարող լույս տեսնել առանց կառավարության թույլտվության։ Այս որոշման իրավաբանական հիմքը ամրագրված էր 1918 թվականի ՌԽՖՍՀ օրենսդրության մեջ, որով խոսքի ազատությունը երաշխավորվում էր միայն բանվորներն և ամենաաղքատ գյուղացիներին, սակայն հասարակության ոչ բոլոր խավերին։

ԽՄԿԿ-ն հայտարարեց «հասարակության սոցիալ-քաղաքական և գաղափարական միասնությունը», իսկ գաղափարական պլյուրալիզմն ընդհանրապես մերժվեց։

Լենինյան կուսակցությունը... անողոքաբար պայքարում է ցանկացած հայացքների և գործողությունների դեմ, որոնք հակասում են կոմունիստական գաղափարախոսությանը։

Սովետական Մեծ Հանրագիտարանի 2-րդ հրատարակության 46-րդ հատորի (1957) «Գրաքննություն» հոդվածում ասվում է․

Գ.-ն ԽՍՀՄ-ում ընդհանրապես այլ բնույթ է կրում, քան բուրժուական պետություններում։ Այն սոցիալիստական պետության օրգան է, նրա գործունեությունն ուղղված է տպագրության մեջ պետական և ռազմական գաղտնիքի պահպանմանը, ինչպես նաև այնպիսի նյութերի հրապարակման կանխարգելմանը, որոնք կարող են աշխատավորների շահերին վնաս հասցնել։ ԽՍՀՄ օրենսդրությունը (էջ 125) բոլոր աշխատավորներին երաշխավորում է տպագրության ազատություն, որն ապահովվում է տպագրատներին և աշխատավորներին ու նրանց ներկայացուցիչներին թղթի և այլ նյութական միջոցների տրամադրմամբ։ Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)   Ц. в СССР носит совершенно иной характер, чем в буржуазных государствах. Она является органом социалистического государства, её деятельность направлена на охрану военной и государственной тайны в печати, а также на предотвращение публикации материалов, к-рые могут нанести ущерб интересам трудящихся. Конституция СССР (ст. 125) гарантирует всем трудящимся свободу печати, к-рая обеспечивается предоставлением типографий, запасов бумаги и других материальных условий в распоряжение трудящихся и их представителей.

Սովետական Մեծ Հանրագիտարանի 3-րդ հրատարակության (1969-1978) «Գրաքննություն» հոդվածում արդեն գրված էր.

ԽՍՀՄ օրենսդրությունը ժողովրդի շահերին համապատասխան և սոցիալիստական կարգերի ամրապնդման և զարգացման նպատակներով քաղաքացիներին երաշխավորում է տպագրության ազատություն։ Պետական վերահսկողությունը սահմանվել է, որպեսզի կանխարգելվի բաց տպագրությունում և զանգվածային լրատվամիջոցներով այնպիսի տեղեկությունների հրապարակումը, որոնք պետական գաղտնիք են հանդիսանում կամ այլ տեղեկություններ, որոնք կարող են աշխատավորների շահերին վնաս հասցնել։ Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)   Конституция СССР в соответствии с интересами народа и в целях укрепления и развития социалистического строя гарантирует гражданам свободу печати. Государственный контроль установлен с тем, чтобы не допустить опубликования в открытой печати и распространения средствами массовой информации сведений, составляющих государственную тайну, и др. сведений, которые могут нанести ущерб интересам трудящихся.

Պատմական գիտությունների դոկտոր Ալեքսանդր Նեկրիչի կարծիքով խորհրդային գրաքննության նպատակը «ժողովրդի նոր, հավաքական հիշողություն ստեղծելն էր. ամբողջությամբ դուրս նետել իրականում կատարվող իրադարձությունների մասին հիշողությունները, պատմությունից հանել այն ամենը, ինչը չի համապատասխանում կամ ուղղակիորեն մերժում է ԽՄԿԿ-ի պատմական պահանջները»։

Ռազմական գրաքննություն և ՄՊՔՎ-ի քաղվերահսկողություն

Նամակների գրաքննություն ռուսական բանակում, 1915 թ.։

Երկրում քաղաքացիական պատերազմ սկսելու հետ կապված, որը վերահսկում էր Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակը, ռազմական գրաքննություն մտցվեց, որը վերահսկում էր ռազմական թեմայի հետ կապված ցանկացած տեղեկություն։ Սկզբում գրաքննությամբ զբաղվում էր Հեղափոխական զինվորական խորհուրդը և ՌԽՖՍՀ փոստերի և հեռագրատների ժողովրդական կոմիսարիատը, իսկ 1921 թվականին ռազական գրաքննության բոլոր գործառույթները փոխանցվեցին ՀԱՀ-ին (Համառուսաստանյան Արտակարգ Հանձնաժողով, ավելի ուշ՝ ՄՊՔՎ)։

1918 թվական հունիսի 21-ին Հեղափոխական զինվորական խորհրդի նախագահ Լև Տրոցկին հաստատեց «թերթերի, ամսագրերի և բոլոր տպագիր ստեղծագործությունների ռազմական գրաքննության ենթարկվելը» և «նախնական զննման ենթակա տեղեկությունների ցուցակը»։ Մշակվեց նաև «Ռազմական գրաքննիչների համար հրահանգ», որն ստեղծեց Հեղափոխական զինվորական խորհրդի օպերատիվ բաժնի ռազմագրաքննական բաժանմունքը։ Դեկտեմբերի 23-ին լույս տեսավ «Ռազմական գրաքննության մասին կանոնակարգը», որի շրջանակներում ռազմագրաքննական բաժիններ հիմնվեցին։ Յուրաքանչյուր տարի կանոնակարգը ճշգրտվում էր և բարելավվում։

1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Հեղափոխական զինվորական խորհուրդը փաստաթուղթ ընդունեց, որի համաձայն թերթերի բոլոր խմբագրությունները, հրատարակչատները և այլն, հրատարակման ենթակա ամբողջ նյութը պետք է «ներկայացնեին ռազմական գրաքննության» (բացառությամբ ձևաթղթերի, առևտրային գրքերի և այլն), իսկ լույս տեսնելուց հետո Ռազմական գրաքննության վարչություն ուղարկեին տպագրված նյութից երկուական նմուշ, որը ենթարկվել էր նախնական գրաքննության։ «Բոլոր կինոարտադրությունները նոր կինոժապավեն թողարկելիս պետք է փորձնական ցուցադրման ժամանակ ռազմական գրաքննության ներկայացուցչի հրավիրեն»։ Ընդ որում, փոստերի, թերթերի և հեռագրերի ռազմական գրաքննության գործառույթները փոխանցվեցին ՀԱՀ-ի Հատուկ բաժին։ ՀԱՀ-ում ռազմական գրաքննության բոլոր գործառույթների ամբողջական փոխանցումն ավարտվեց 1921 թվականի օգոստոսին։

1921 թվականի դեկտեմբերի 21-ին ՄՊՔՎ-ի շրջանակներում կազմավորվեց քաղվերահսկողության բաժին, որն զբաղվում էր փոստահեռագրային գաղտընթերցմամբ։ Այս բաժնի լիազորություններն ավելի ընդարձակ էին, քան վերջերս լուծարված ռազմական գրաքննության լիազորությունները. գաղտընթերցումից, և նամակագրության բռնագրավումից բացի այս ծառայության աշխատակիցները հետևում էին տպարանների, գրախանութների աշխատանքներին, ստուգում էին երկիր բերվող և դուրս տարվող տպագիր հրատարակությունները, կինոարտադրությունները, 1922 թվականի հունիսի 21-ից քաղաքական վերահսկողություն սահմանվեց նաև թատրոնների և կինոթատրոնների գործունեության վրա։ 1922 թվականի հունիսի 21-ից քաղվերահսկողության բաժինը գլխավորեց Բորիս Էտինգոֆը, իսկ 1923 թվականի մայիսի 1-ից նրան փոխարինեց Իվան Սուրտան։

Հետագայում քաղվերահսկողության աշխատակիցները ղեկավարության դատին ներկայացրին գրական ստեղծագործությունների վերաբերյալ Գլավլիտի և Գլավռեպերտկոմի թույլատրական որոշումների չեղարկման մասին առաջարկություններ։ Մասնավորապես այս բաժնի առաջարկությամբ ՄՊՔՎ-ն որոշում ընդունեց բռնագրավել Բորիս Պիլնյակի «Մահացու հրապույր» պատմվածքների ժողովածուն, որը վրիպել էր գրաքննության աչքից։

Ըստ Էտինգոֆի՝ 1922 թվականի սեպտեմբերի 4-ին ՄՊՔՎ-ի գաղտնի օպերատիվ բաժնի պետի տեղակալ Հենրիխ Յագոդային ներկայացրած զեկույցի՝ միայն մեկ ամսվա ընթացքում` 1922 թվականի օգոստոսին, քաղվերահսկողության աշխատակիցներն ստուգել էին արտասահմանից ՌԽՖՍՀ ուղարկված 300 000 փոստային առաքումներից 135 000-ը և գրաքննության ենթարկել ՌԽՖՍՀ-ից արտասահման ուղարկված բոլոր 285 000 նամակները։

Գրաքննությունը նէպ-ի տարիներին

Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից և նոր տնտեսական քաղաքականության (ՆԷՊ) ազդարարումից հետո ՌԽՖՍՀ-ում ի հայտ եկան բազում նոր մասնավոր հրատարակչություններ, թերթեր և ամսագրեր, առօրյա գործածության մեջ մտավ «նէպ» եզրը՝ անկախ տպագրությունը, իսկ կուսակցական խորհրդային մամուլը հայտնվեց «ծանրագույն ճգնաժամում»։ Հենց այս ժամանակ տեղի ունեցավ Վ․ Լենինի և Գ․ Մյասնիկովի հանրային բանավեճը, որով ժողովրդավարացման կոչ էր արվում, այդ թվում՝ «խոսքի և տպագրության ազատության»՝ «տպագրության ազատության՝ միապետականներից մինչև անարխիստները ներառյալ»։

Մյասնիկովի առաջարկին՝ Լենինը գրեց․

Տպագրության ազատությունը ՌԽՖՍՀ-ում, որը շրջապատված է թշնամիներով՝ ամբողջ աշխարհից, բուրժուազիայի քաղաքական կազմակերպման և նրա հավատարիմ ծառաների՝ մենշևիկների և էսեռների ազատությունն է։ Այս փաստն անհերքելի է։ Բուրժուազիան (ամբողջ աշխարհում) մեզանից շատ անգամ ավելի ուժեղ է։ Նրան տալ նաև այնպիսի զենք, ինչպիսին է տպագրության կազմակերպման ազատությունը (տպագրության ազատությունը, քանզի տպագրությունն է հենց քաղաքական կազմակերպման կենտրոնն ու հիմքը), նշանակում է թեթևացնել թշնամու գործը, օգնել դասական թշնամուն։ Մենք չենք ցանկանում ինքնասպան լինել և այդ պատճառով դա չենք անի։

Բացի իր հայտնի արտահայտությունից, որ «բոլոր արվեստներից ամենակարևորը... կինոն է»՝ Լենինը Ա. Լունաչարսկու հետ այդ նույն զրույցում հայտարարել է.

Իհարկե, գրաքննությունն այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է։ Հակահեղափոխական և անբարոյական ժապավենները չպետք է տեղ ունենան։

Լենինը պահանջում էր ավելի խիստ գրաքննական սահմանափակումներ, հաստատեց նաև Ռուսաստանից գրականագետների, փիլիսոփաների և այլ գիտնականների ու մշակույթի գործիչների ավելի մեծ խմբի աքսորը, որոնց բոլշևիկները համարում էին խորհրդային իշխանության թշնամիներ։

Գրաքննության կենտրոնացում

1920-ական թվականներին գրաքննության անջատ մարմինները կենտրոնացվեցին։ Բազմաթիվ վերաձևավորումների և վերակազմավորումների արդյունքում դրանցից գլխավորը դարձավ «Գլավլիտ»-ը՝ Գրականության և հրատարակչության գլխավոր վարչությունը։ Այդ տարիներին ստեղծված գրաքննության համակարգն այնքան արդյունավետ դարձավ, որ առանց էական փոփոխությունների գործեց մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը։

Այդ ժամանակաշրջանում խստացվեցին գրաքննական սահմանափակումները։ ՄՊՔՎ աշխատակիցները ներթափանցում էին գրականագետների շարքերը՝ «հակախորհրդային» հրատարակությունները բացահայտելու և կանխարգելելու նպատակով։ Գրաքննության առաջին զոհերից մեկը դարձավ Միխայիլ Բուլգակովը։

Արգելվում էր նաև տարածել Սոլովեցկի համակենտրոնացման ճամբարների, գնացքների վթարների մասին ինֆորմացիան, անչափահասների գործերով հանձնաժողովի նիստերի զեկույցները, «գործադուլների, զանգվածային հակախորհրդային ցույցերի, անկարգությունների և խռովությունների մասին տեղեկությունները» և այլն։ Վերահսկողություն սահմանվեց թատրոնների խաղացանկերի, գյուղական ակումբների ելույթների և նույնիսկ պատի թերթերի նկատմամբ։

Որպեսզի խուսափեն գրաքննությունից՝ հրատարակչությունները երբեմն ստիպված էին դիմել ամենահնարավոր խորամանկությունների։ Այսպես, Արթուր Կոնան Դոյլի «Մարաքոտի անդունդը» վեպի թարգմանության երկրորդ մասը, որը լույս տեսավ 1929 թվականին «Վսեմիրնի սլեդոպիտ» ամսագրի 5 և 6-րդ համարներում, կրճատվեց, ընդ որում թարգմանիչը փոխարինեց Կոնան Դոյլի տեքստի մի մասն իր գրած տեքստով։

1925 թվականին արգելվեցին անգործության և սովի պատճառով տեղի ունեցած ինքնասպանությունների և խելացնորության դեպքերի մասին հրապարակումները, չէր կարելի գրել «կնճիթավոր բզեզով, տզով և այլ վնասատուներով հացի վարակվածության մասին՝ խուճապից․․․ և այդ տեղեկությունների չարակամ մեկնաբանություններից խուսափելու համար»։

1929 թվականին Գլավլիտը կարգադրեց համաձայնեցնել պարերի երեկոների անցկացումը. «Սրանով պարզաբանվում է, որ յուրաքանչյուր առանձին դեպքում պարերի անցկացման թույլտվության հարցը պետք է համաձայնեցվի Գլավլիտի և տեղական քաղլուսօրգանների հետ»։

Պետհրատ

Պատմաբանների կարծիքով խորհրդային գրաքննության ձևավորման գործում կարևոր դեր խաղաց 1919-1921 թվականների ժամանահատվածը, երբ վերահսկումը կենտրոնացնելու առաջին փորձն արվեց։ Այս նպատակով ստեղծվեց «ՌԽՖՍՀ պետական հրատարակչությունը» (Պետհրատ), որտեղ միավորվեցին Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի, Մոսկվայի ու Պետրոգրադի խորհուրդների և այլ մարմինների մի շարք հրատարակչություններ։ 1919 թվականի մայիսի 21-ին հրապարակվեց «Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի կանոնադրությունը Պետական հրատարակչության մասին»։ Պետհրատի ղեկավար նշանակվեց Վացլավ Վորովսկին։ Պետհրատը դարձավ պետական մարմին և իրականացնում էր ողջ հրատարակչական ոլորտի գրաքննական գործառույթները մինչև Գլավլիտի ի հայտ գալը։

Պետհրատի կազմում գրաքննությամբ զբաղվում էր Քաղբաժինը։ Այն գլխավորում էր Նիկոլայ Մեշչերյակովը, որն արդյունքում դարձավ Գլավլիտի առաջին ղեկավարը։

Գլավլիտի ստեղծում

1922 թվականի հունիսի 6-ին ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի որոշմամբ ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատին կից ստեղծվեց Գրականության և հրատարակչության գլխավոր վարչությունը (Գլավլիտ), որի նպատակն էր «միավորել տպագիր ստեղծագործությունների բոլոր տեսակի գրաքննությունները»։ Պաշտոնապես Գլավլիտը ենթարկվում էր ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատին, իսկ 1946 թվականից՝ ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին, սակայն փաստացի գրաքննությունն առաջին իսկ օրերից վերահսկվում էր կուսակցական մարմինների կողմից։ Գլավլիտի ղեկավարի թեկնածությունը հաստատում էր ԽՄԿԿ Կենտկոմը՝ Կենտկոմի տպագրության և հրատարակչության բաժնի ղեկավարի առաջարկի հիման վրա։ Կազմավորումից հետո ԽՍՀՄ Գլավլիտը ձևավորեց տեղական կառույցներ՝ հանրապետական Գլավլիտներ և Գրականության և հրատարակչության շրջանային և քաղաքային վարչությունների ցանց (ռուս.՝ облгорлитов)։ Միակ հանրապետությունը, որը չուներ առանձին հանրապետական Գլավլիտ, ՌԽՖՍՀ-ն էր, որին վերահսկում էր միութենական Գլավլիտը։

1923 թվականի փետրվարի 9-ին Գլավլիտի շրջանակներում ստեղծվեց Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչությունը՝ բոլոր թատերական ներկայացումները վերահսկելու նպատակով։

1925 թվականին «Հույժ գաղտնի» մակագրությամբ Գլավլիտը թողարկեց առաջին «Տեղեկությունների ցանկը, որոնք գաղտնի էին և ենթակա չէին տարածման՝ ԽՍՀՄ քաղաքատնտեսական շահերը պաշտպանելու նպատակով»։ Առաջին ցանկի տեքստը 16 էջ էր և բաղկացած էր 96 կետից։ Բացի ցանկից հրապարակվեցին նաև արգելված թեմաները նշող շրջաբերականներ։ Արգելված թեմաների թիվն արագ աճում էր։ Փաստաթուղթը, որի հետ աշխատում էին գրաքննիչները ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիներին, բաղկացած էր 213 պարագրաֆից, որից յուրաքանչյուրն ուներ 5, 6, նույնիսկ 12 կետ։

Հետագայում ի հայտ եկավ «залитовать» եզրը՝ հաստատել Գլավլիտի գրաքննիչի մոտ, ստանալ հրատարակության թույլտվություն։ Գրաքննության էին ենթարկվում բոլոր գրքերը, ամսագրերը, կինոֆիլմերի սցենարները։ Իշխանությանը ոչ պիտանի մասերը հանվում էին, որը հաճախ ազդում էր ստեղծագործության գեղարվեստական արժեքի վրա։ Յուրօրինակ և ստեղծագործական աշխատանքները գրաքննությունը կարող էր մեկնաբանել որպես գործող իշխանության սխալների ակնարկ, քողարկված քննադատություն կամ ծաղր։

Առանց Գլավլիտի մարմինների թույլատրության չէր կարող լույս տեսնել ոչ մի տպագիր ստեղծագործություն, որը կարող էր թեկուզ այլ իմաստային երանգ ունենալ՝ ընդհուպ մինչև նամականիշներ, այցեքարտեր, լուցկու կպչուն պիտակներ և հրավիրատոմսեր։ - Առլեն Բլյում, «Советская цензура в эпоху тотального террора»

Գլավլիտի վերահսկողությունից ազատվեցին (այսինքն՝ ցանկացած գրաքննությունից, բացառությամբ՝ ռազմական) Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների), Կոմունիստական ինտերնացիոնալի, Պետհրատի, Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի «Իզվեստիա» թերթի հրատարակությունները, Գիտությունների ակադեմիայի գիտական աշխատանքները։ Հետագայում նախնական գրաքննությունից ազատվեցին նաև Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի Հասարակական գիտությունների գիտական տեղեկատվության ինստիտուտի հրատարակությունները և, որոշ տվյալներով, մի շարք նեղ մասնագիտական ամսագրեր։

1927 թվականի մարտի 7-ին Գլավլիտի ղեկավար Պավել Լեբեդև-Պոլյանսկին Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Կազմբյուրո ներկայացրեց կազմակերպության աշխատանքի մասին զեկույց։ Այնտեղ, մասնավորապես, ասվում էր.

Գեղարվեստական գրականության, արվեստի, թատրոնի և երաժշտության ոլորտում վերացնել խորհրդային իշխանությունների դեմ ուղղված գրականությունը... Փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի թեմաներով վառ գաղափարական ուղղվածություն ունեցող գրականությունը չթույլատրել՝ սահմանափակ տպաքանակով թողնելով միայն դասական գրականությունը և գիտական գրքերը... Կարելի է և պետք է խստություն կիրառել գրականագետների լիովին ձևավորված բուրժուական գեղարվեստական միտումների նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է անգթություն ցուցաբերել այդպիսի գեղարվեստագրական խմբավորումների նկատմամբ...

1928 թվականի ապրիլի 13-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի որոշմամբ ստեղծվեց մշակույթի ոլորտը ղեկավարող միասնական մարմին՝ Գեղարվեստական գրականության և արվեստի գլխավոր վարչությունը (Գլավիսկուստվո)։ Վերջինիս գործառույթներն այնքան հաճախ էին խաչվում Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության գործառույթների հետ, որ 1929 թվականի փետրվարի 26-ին ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատը հրաման արձակեց «Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության և Գեղարվեստական գրականության և արվեստի գլխավոր վարչության գործառույթների սահմանազատման մասին», ըստ որի՝ Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության վրա էր դրվում «ներկայացումների խաղացանկի քաղաքական վերահսկողությունը»՝ առանց միջամտության «ստեղծագործության այս կամ այն մեկնաբանությանը կամ հասարակական կատարման ոճին»։

Ռադիոյի ի հայտ գալը

Պարբերական ռադիոհեռարձակմանը համընթաց 1924 թվականին ի հայտ եկավ նաև ռադիոհաղորդումների գրաքննման համակարգը։ Այն վերջնականապես հաստատվեց 1927 թվականին «Ռադիոհաղորդումներ» բաժնետիրական միության հրամանով, ըստ որի՝ բոլոր հաղորդումների տեքստերը պետք է նախօրոք պատրաստվեին և հաստատվեին գրաքննությամբ։

1928 թվականին «Ռադիոհաղորդումներ»-ի աշխատանքը ոչ արդյունավետ ճանաչվեց, և միությունը լուծարվեց։ 1933 թվականի հունվարին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից ստեղծվեց Ռադիոֆիկացման և ռադիոհեռարձակման համամիութենական կոմիտե, որը Պետհրատի նման պետական մարմին էր։

Հատուկ պահպանության բաժնի ստեղծում

Գրադարանների հատուկ պահպանության բաժիններում պահպանման ենթակա գրքերի ցանկը։

1920-ական թվականների սկզբին գրադարանների ֆոնդերը սկսեցին զանգվածաբար մաքրել «գաղափարապես օտար» գրականությունից։ Այս արշավի ակտիվ գործիչը Լենինի կինն էր՝ Նադեժդա Կրուպսկայան։

Սկզբնական շրջանում գրքերն ուղղակի ոչնչացվում էին, սակայն 1926 թվականին խոշոր գրադարաններում ստեղծվեցին այսպես կոչված «հատուկ պահպանության բաժիններ» (ռուս.՝ спецхраны), որտեղ գրաքննական մարմինների որոշմամբ տեղ էին գտնում այն գրքերն ու պարբերականները, որոնք, գրաքննության կարծիքով, կարելի էր տրամադրել միայն հատուկ թույլտվությամբ։ 1926 թվականի նոյեմբերին ընդունված «Գրադարանում հատուկ պահպանության բաժնի մասին որոշման» մեջ ասվում էր, որ հատուկ պահպանության բաժնի մեջ պետք է ընդգրկել՝

• ԽՍՀՄ-ում լույս տեսած այն գրականությունը, որը դուրս է բերվել ընդհանուր կիրառությունից
• արտասահմանյան ռուսական գրականությունը (որոնք գիտական կամ քաղաքական նշանակություն ունեն)
• այլ հաստատությունների կողմից հատուկ պահպանման նպատակով հանրային գրադարանին փոխանցվող հրատարությունները։

Խոշոր գրադարաններում առաջին հատուկ պահպանության բաժինները ստեղծվում էին մինչ հեղափոխությունը գործող «գաղտնի բաժինների» հիման վրա, որտեղ բավականին քիչ գրքեր էին պահ տրված։ Խորհրդային հատուկ պահպանության բաժինների մասշտաբներն ուղղակի վիթխարի էին. 1980-ական թվականների վերջերին դրանցից որոշներում կարելի էր գտնել մինչև կես միլիոն գրքեր և պարբերականներ։

Հետագայում հատուկ պահպանության բաժիններ փոխանցվող գրականության ցանկն անընդհատ լրացվում էր և մանրամասնվում։ Հատուկ պահպանության բաժին էին փոխանցվում բռնաճնշման ենթարկված հեղինակների գործերը։ Հատուկ կողմնակալ գնահատական էր տրվում արտասահմանյան տպագիր հրատարակություններին։ Հանրային օգտագործման համար արգելված գրքերի թվին էին պատկանում ավելի քան 400 արևմտյան քաղաքական առաջատար թերթերը, ինչպես նաև տարագիրների բոլոր հրատարակությունները՝ բովանդակությունից անկախ։

Ցանկացած արտասահմանյան գրականություն բաժանվում էր 2 մեծ կատեգորիայի՝ ընդհանուր օգտագործման, որոնք հնարավոր էր տարածել խանութներում, գրադարաններում և այլն և ընդհանուր օգտագործման համար փակ։ Արդյունքում փակ կատեգորիայի գրականության համար հասանելիության 4 մակարդակ էր առանձնացվել՝ «1ս», «2ս», «3ս» և «4ս»։

«1ս» մակարդակ մուտք ունեին միայն Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) (ԽՄԿԿ Կենտկոմ) Կենտկոմի հատուկ պահպանության բաժինները, պետական անվտանգության մարմինները, Լենինի անվան գրադարանը և Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հասարակական գիտությունների գիտական ինֆորմացիայի ինստիտուտի գրադարանը։ Ավելի ցածր մակարդակի հատուկ պահպանության բաժիններն արդեն ամբողջ գրականությունը չէին ստանում։ Օրինակ, «4ս» կատեգորիայի ֆոնդեր (օրինակ, ԽՍՀՄ ԳԱ հատուկ պահպանության բաժինը) էին ուղարկվում երկրի՝ ընդհանուր օգտագործման համար արգելված գրքերի միայն մեկ քառորդը։ 1960-ական թվականների կեսերին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հատուկ պահպանության բաժնում պահպանվում էր 24433 միավոր գիրք։

Հասանելիության մակարդակի նշագրումը կատարում էր Գլավլիտի գրաքննությունը։ 1938 թվականի հունիսի 10-ից նշագրումն իրենից վեցանկյան տեսքով կնիք էր ներկայացնում՝ այսպես կոչված «տափօղակ»։ Մեկ «տափօղակը» նշանակում էր «4ս» կատեգորիա, երկու «տափօղակները»՝«3ս» և այդպես շարունակ մինչև 4 «տափօղակ»։

Լենինի անվան գրադարանի հատուկ պահպանության բաժնում պահպանվող գրականության հատուկ ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ գրադարանում պահվում էին հետևյալ հրատարակությունները.

1. 19-րդ դարի վերջի 20-րդ դարի սկզբի ռուսական հրատարակությունները և այնպիսի խորհրդային ռուս հեղինակների գրքերը, ինչպիսիք են Աննա Ախմատովան, Օսիպ Մանդելշտամը, Միխայիլ Բուլգակովը, Իգոր Սևերյանինը, Ալեքսեյ Ռեմիզովը, Ֆեոդոր Սոլոգուբը և այլն
2. 20-րդ դարի արտասահմանյան գրականությունը, որը հազվադեպ էր հրատարակվում ԽՍՀՄ-ում, այնպիսի գրողների աշխատանքներ, ինչպիսիք են Մարսել Պրուստը, Ջոն Դոս Փասոսը և այլք
3. «սամիզդատ» կամ արտասահմանում հրատարակված արգելված խորհրդային և ռուս հեղինակների աշխատանքները (Ալեքսանդր Սոլժենիցին, Բորիս Պաստեռնակ, Վյաչեսլավ Իվանով և այլն)
4. կրոնական բովանդակության գրքերը (Աստվածաշունչ, Ղուրան, Թալմուդ), ռուս կրոնական փիլիսոփաների աշխատանքները
5. արևմտյան փիլիսոփայական ուղղություն ունեցող և հոգեբանական գրքերը
6. նշանագիտության, կառուցվածքային լեզվաբանության և այլն խորհրդային և արտասահմանյան հրատարակությունները (Յուրի Լոտմանի, Միխայիլ Բախտինի, Բորիս Էյխենբաումի գրքերը)։

Բացի այդ, հատուկ պահպանության բաժին էին ուղարկում կենսաբանության, միջուկային ֆիզիկայի, հոգեբանության, սոցիոլոգիայի, կիբեռնետիկայի, գենետիկայի գիտական աշխատությունները։ Ֆոնդի կազմի մեջ էր մտնում նաև տարբեր խորհրդային հաստատություններից և ինստիտուտներից գրադարան ուղարկված գրականությունը՝ «ծառայողական օգտագործման» նշումով․ դրանք հիմնականում տեխնիկական, տնտեսագիտական, վիճակագրական գրքեր էին։

Բնագիտության և տեխնիկայի պատմության ինստիտուտի աշխատակից Միխայիլ Կոնաշևը նշում էր, որ հատուկ պահպանության բաժինն ուներ տեղեկության արտադրման և վերահսկման կուսակցապետական համակարգի բոլոր գծերը՝ «օրենքից վեր լինելը, անանունությունը, խորհրդավորությունը»։

Պետական գաղտնիքի պահպանություն

Մինչև 1921 թվականը Ռուսաստանում փորձ չէր արվում պետական գաղտնիք պարունակող փաստաթղթերը կարգավորել և պահպանել։ 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի որոշմամբ հաստատվեց «Տեղեկությունների ցանկը, որոնք գաղտնի էին և ենթակա չէին տարածման»։ Այդ տեղեկությունները բաժանվում էին երկու խմբի՝ ռազմական և տնտեսական։ 1922 թվականի օգոստոսի 30-ին Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղարությունը որոշում կայացրեց «Գաղտնի փաստաթղթերի տեղաշարժման և պահպանման կարգի մասին»։ Այդ փաստաթղթով առաջին անգամ նախատեսվում էր կազմակերպություններում գաղտնի բաժիններ ստեղծել՝ գաղտնի գործավարության կազմակերպման և վարման նպատակով։

1926 թվականի ապրիլի 24-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը հաստատեց նոր բաց «Տեղեկությունների ցանկը, որոնց բովանդակությունը հատուկ պահպանության ենթակա պետական գաղտնիք» էր։ Այդ տեղեկություններն արդեն բաժանվեցին 3 խմբի՝ ռազմական, տնտեսական և այլ բնույթի։ Բացի այդ, գաղտնիության երեք կատեգորիա ներմուծվեց՝ «հույժ գաղտնի», «գաղտնի» և «հրապարակման ոչ ենթակա»։ 1926 թվականի հունիսին ՄՊՔՎ-ին կից գործող հատուկ բաժինը հրատարակեց «Հույժ գաղտնի, գաղտնի և հրապարակման ոչ ենթակա հարցերի ցանկը»։ Այս ցանկի բովանդակությունն ավելի մանրամասն նկարագրված էր Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի ապրիլի 24-ի ցանկում, որտեղ գաղտնի տեղեկություններն արդեն բաժանվում էին 4 խմբի՝ ռազմական, ֆինանսատնտեսական, քաղաքական (այդ թվում՝ կուսակցական) և ընդհանուր բնույթի։

1920-ական թվականների վերջին գաղտնի մարմինների կազմի միասնականացում արվեց և հաստատվեց կազմակերպությունների և հաստատությունների գաղտնի ապարատների պաշտոնների ստանդարտ անվանացուցակ։ Խոշոր ժողկոմատներում գաղտնի բաժիններ ստեղծվեցին, մյուսներում՝ գաղտնի մասեր, ավելի փոքր կազմակերպություններում՝ գաղտնի բաժանմունքներ։ Գաղտնի մարմինների կառույցը նախատեսում էր՝ գաղտնի գործավարություն, մեքենագրական բյուրո, գծագրական բյուրո, սղագրական բյուրո, վերահսկիչ խումբ, հաշվարկային-բաշխողական աշխատանքի խումբ, անցագրերի և տեղեկանքների բյուրո։

1929 թվականին ընդունվեց «ՄՊՔՎ-ի տեղական մարմինների հրահանգը՝ հաստատությունների և կազմակերպությունների գաղտնի և մոբիլիզացված գործավարությանը հետևելու նպատակով»։ Այսպիսով, գաղտնի գործավարություն վարելու պահանջի վերահսկումը դրվեց ՄՊՔՎ-ի ստորին բաժինների վրա։

Գրաքննությունը 1930-1953 թվականներին

Խորհրդային գրաքննության զարգացման այս շրջանն Առլեն Բլյումը կոչում է «համընդհանուր ահաբեկման դարաշրջան», իսկ Գենադի Ժիրկովը՝ «համընդհանուր կուսակցական գրաքննության» ժամանակաշրջան։ Այս տարիներին վերջնականապես ձևավորվեց գրաքննության բազմամակարդակ համակարգ՝ ինքնագրաքննությունից մինչև գրաքննական ապարատի կուսակցական վերահսկում. գրաքննության արդյունքում արգելվեցին ոչ միայն բռնաճնշումների ենթարկված հեղինակների սիրելի ստեղծագործությունները, այլև դրանց մասին հիշատակումները։ Գիտության ամբողջական ուղղություններ (հատկապես հումանիտար բնագավառում) նույնպես արգելվեցին։

Մինչև Հայրենական մեծ պատերազմ

Բանվորական դասի ազատագրման համար պայքարի միության ղեկավարներից մեկը՝ Ալեքսանդր Մալչենկոն 1929 թվականի ձերբակալությունից հետո անհետացավ Լենինի համախոհների հետ նկարից։

Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Նիկոլայ Եժովը, որը կանգնած էր Ստալինի կողքին, ձերբակալվեց և գնդակահարվեց։ Գրաքննությունը վերախմբագրեց լուսանկարը։

1930 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Քաղբյուրոն որոշում կայացրեց «Գլավլիտ կենտրոնական ապարատին ազատել տպագիր նյութի նախնական զննումից»։ Այս նպատակով պետական և հասարակական հրատարկչություններին, ռադիոհեռարձակող կազմակերպություններին, հեռագրային գործակալություններին, փոստատներին և մաքսատներին կից ստեղծվեցին Գլավլիտի լիազոր ինստիտուտներ։ Լիազորվածների թիվը որոշում էր Գլավլիտը, սակայն դրանք պահպանում էին իրենց գոյությունն այն կազմակերպությունների հաշվին, որոնց օրոք գործում էին։ 1931 թվականից գաղտնի, «հակախորհրդային կամ խորհրդային գործունեությունը խեղաթյուրող» նյութերի տպագրությունը թույլ տալու համար լիազորները պատասխանատվության էին ենթարկվում՝ ընդհուպ մինչև քրեական։

1930 թվականին «տրոցկիստական» բնորոշմամբ արգելվեցին ինֆորմացիայի տեսության բնագավառում կատարված առաջին հետազոտությունները։ «Լրագրության կոմունիստական ինստիտուտի» ղեկավարությունը, որի կազմի մեջ էին մտնում գիտնականներ Միխայիլ Գուսը և Ալեքսանդր Կուրսը, հայտարարվեց «բուրժուական թերթավարման ներմուծողներ»։

1930-ական թվականների սկզբին արգելվեցին ԽՍՀՄ-ում տիրող սովի, տարերային աղետների և նույնիսկ վատ եղանակի մասին հիշատակումները։ Նույն ժամանակաշրջանում արգելք դրվեց ԽՍՀՄ-ում հրեատեցության դրսևորումների մասին ցանկացած տեղեկության վրա, իսկ հրեատեցությունը մինչհեղափոխական ժամանակաշրջանում բացառապես ներկայացվում էր որպես ցարական կառավարության կողմից հրահրվող երևույթ։ Արդյունքում 1937 թվականին Ալեքսանդր Կուպրինի ժողովածուի «Гамбринус» պատմվածքը հրատարակվեց կրճատումներով։

Այս ժամանակ որպես «ոչ մարքսիստական» ոչնչացվում է 1920-ական թվականների մանկավարժության այնպիսի նորաձև ուղղությունը, ինչպիսին է մանկաբանությունը։ Արդյունքում մանկաբանության բոլոր գրքերը հանվեցին գրադարաններից և գրախանութներից, հանվեցին նաև բոլոր մատենագիտական նյութերը, որոնցում հիշատակվում էին այդ գրքերը, դրանք բոլորը մտան Գլավլիտի հրատարակած «Գրքերի ցանկ, որոնք ենթակա էին գրադարաններից և վաճառքից հանման»։ Վերոնշյալ գրքերն այս ցանկում մնացին մինչև 1987 թվականը։

1931 թվականի հուլիսի 6-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը հրապարակեց Գլավլիտի մասին նոր որոշում։ Ինչպես նշում է Գենադի Ժիրկովը «պետությունում, այն էլ սոցիալիստական պետությունում միաժամանակ ներդրվեց և նախնական և հաջորդող գրաքննություն»։

Նույն թվականին Գլավլիտի ղեկավար նշանակվեց Բորիս Վոլինը։ Նա բոլոր տեսակի գրաքննությունների միավորման կողմնակից էր, ինչպես նաև կողմ էր բոլոր հանրապետական Գլավլիտների միավորմանը, այսինքն՝ ՌԽՖՍՀ Գլավլիտի հիման վրա ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից Գլավլիտի միության ստեղծմանը։

1933 թվականից խստացվեց ռազմական գրաքննությունը։ 1933 թվականի հունվարին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը որոշում ընդունեց ուժեղացնել ռազմական գաղտնիքների պահպանումը, որով նախատեսվում էր ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի կողմից լիազորված ինստիտուտ ստեղծել՝ տպագիր մամուլում ռազմական գաղտնիքների պահպանման նպատակով։ Այս որոշումը հաստատվեց 1933 թվականի նոյեմբերին ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի կողմից։ ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի լիազորվածը (նույն ինքը՝ ՌԽՖՍՀ Գլավլիտի պետը) պետք է քաղաքացիական մամուլում ռազմական գաղտնիքի պահպանումն իրականացներ ԽՍՀՄ ամբողջ տարածքում։ Գլխավոր խնդիրը Վոլինը համարում էր նախնական գրաքննությունը։

1933-1935 թվականներին ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի՝ «Գրադարաններից գրքերի հանման, կոմպլեկտավորման և պահպանման կարգի մասին» հրամանից հետո (1933 թվականի փետրվար) գրքերի հանումը որոշ քանակով կրճատվեց։ Սակայն գրադարանների մաքրումը հետագայում կրկին շարունակվեց։ Ինչպես գրում է Առլեն Բլյումը, հաշվետվությունների հիման վրա միայն 1935 թվականի հուլիսին «Լենինգրադի 500 ստուգված կոմունիստներ ստուգեցին 1078 գրադարաններ և գրախանութներ, հանեցին մոտ 20000 գիրք, որոնք այրեցին աղբայրման կայանում»։

1935 թվականի հունիսի 1-ից ԽՍՀՄ Պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի № 031 (0131) հրամանով բանակում և նավատորմում նոր որոշում ընդունվեց «Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակում ռազմական գրաքննություն մտցնելու մասին»։ Այսպիսով բանակում վերականգնվեց ռազմական գրաքննությունը, որը նախկինում փոխանցվել էր ՀԱՀ/ՄՊՔՎ-ին։

1935 թվականին Ռադիոկոմիտեի աշխատանքը վերաձևավորվեց՝ 1935 թվականի հուլիսի 9-ի Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Կազմբյուրոյի որոշման հիման վրա։ Ռադիոհաղորդումների գրաքննությունը նույնպես վերափոխվեց 1935 թվականի դեկտեմբերի 27-ի ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի հրամանի հիման վրա։ Գլավլիտին հանձնարարվեց «հետագա գրաքննությունը և կենտրոնական, տեղական և ստորին օղակների ռադիոհաղորդումների գրաքննության օպերատիվ-կազմակերպչական վերահսկումը»։ Կենտրոնական ռադիոհեռարձակման վարչությանը կից Գլավլիտի լիազորությամբ կազմավորվեց «ինքնուրույն գրաքննական խումբ՝ կենտրոնական հեռարձակման նախնական վերահսկումն իրականացնելու համար»։ Ռադիոկոմիտեն մշակեց ռադիոհաղորդումների բոլոր տեքստերի նախնական գրաքննության մանրամասն կանոնակարգը։

1930-1937 թվականներին վերին կուսակցական մարմինները (Քաղբյուրո, Կազմբյուրո և Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղարություն - Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների)) Գլավլիտի աշխատանքներին վերաբերող 19 որոշում ընդունեցին։

1937-1938 թվականներին գրաքննության քաղաքականությունը փոխվեց. եթե նախկինում վերահսկվում էր գրքերի բովանդակությունը, թե արդյոք դրանք տարբերվում են կուսակցության վարած քաղաքականության գաղափարական հայացքներից, ապա այժմ գրքերը հատուկ պահպանության բաժիններ ուղարկելու հիմք հանդիսացավ հեղինակի անձը։ Եթե հեղինակը «ժողովրդի թշնամիների» ցանկում էր, նրա գրքերն անմիջապես հանվում էին գրադարաններից։ Ընդ որում հրատարակության բնույթը ոչ մի նշանակություն չուներ՝ հանվում էր ցանկացած գրականություն՝ ներառյալ գիտատեխնիկական։ Բացի գրքերի հանելը, ոչնչացվում էին նաև այլ հրատարակություններից դեպի այդ գրքեր հղումները և պարզապես ազգանվան հիշատակումը։ Երկու տարվա ընթացքում գրադարաններից և գրախանութներից հանվեց 16 453 անուն գիրք՝ ընդհանուր 24 138 799 օրինակ։ Նմանատիպ ակցիաներն սկսեցին 1933 թվականից։

1930-ական թվականների վերջին Գլավլիտը վերահսկում էր 70 000 գրադարան, մոտ 1800 ամսագիր, նախապես գրաքննության էր ենթարկում գրեթե 40 000 անուն գիրք՝ մոտ 700 մլն օրինակով։ 1938 թվականին Գլավլիտի աշխատակազմը բաղկացած էր 5800 անձից։

Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտի կնքումից հետո գրադարաններից հանվեց հակաֆաշիստական գրականությունը, թատրոնների խաղացանկի և կինովարձույթի ցանկերից հանվեցին ֆաշիզմը քննադատող ստեղծագործությունները։ Հիտլերի և այլ նացիստական առաջնորդների քննադատությունները, որոնք տպագրվում էին մինչև 1939 թվականի օգոստոսը, արգելվեցին։ Բացի այդ արգելքի տակ հայտնվեցին ռուս-պրուսական պատերազմի մասին ստեղծագործությունները, պատմության մեջ Ռուսաստանի և Գերմանիայի միջև տեղի ունեցած պատերազմների մասին ցանկացած այլ հիշատակումները։ Արգելքը հանվեց միայն Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելուց հետո։

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիների կնիք, որով կնքվում էին Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի զինվորականների ստուգված նամակները։

ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողկոմի գրաքննությունն անցած բացիկ։ Դաշտային փոստով ռազմաճակատից ուղարկվել է Աշխաբադ 1942 թվականի հուլիսի 3-ին։

1941 թվականի հունիսի 2-ին Գլավլիտի պետ Ն. Սադչիկովը Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի ագիտացիայի և քարոզչության բաժանմունք ուղարկեց «Գլխավոր գրաքննության մասին կանոնակարգը»՝ «ԽՍՀՄ-ում ռազմական գրաքննությունն խստացնելու նպատակով»։ Առաջարկվում էր Գլխավոր գրաքննիչի պաշտոն մտցնել, իսկ Գլավլիտի աշխատակիցների մի ամբողջ խմբի համարել զինվորական ծառայության մեջ գտնվող։ Առաջարկվում էր խստացնել փոստահեռագրային գրաքննությունը այն պատճառաբանությամբ, որ տվյալ գրաքննությունն արդեն խստացվել է պատերազմի մեջ գտնվող բոլոր երկրներում։ Սադչիկովը պահանջում էր աշխատակազմի ավելացում։ Ինչպես գրում է Պավել Ռեյֆմանը, «մինչև պատերազմի սկիզբը 20 օր էր մնացել, իսկ ռազմական գրաքննության հարցն արդեն դրվել էր։ Եվ այս առումով, պատերազմը թվում է, թե արդեն սկսվել է»։

Ռադիոհաղորդիչների հանձնման մասին հայտարարություն։

1941 թվականի հունիսի 25-ին ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհի որոշմամբ բնակչությունը պետք է Համախորհրդային Ռադիոկոմիտե (փաստացի՝ մոտակա փոստի բաժանմունք) ժամանակավոր հանձներ իր ռադիոընդունիչները և ռադիոհաղորդիչները։ Փոխարենը ստացական էր տրվում, որով պատերազմից հետո կա՛մ հետ էին վերադարձնում հանձնած ընդունիչները, կա՛մ նույն դասի այլ սարք էին տրամադրում, կա՛մ դրամական փոխհատուցում էին տալիս։ Կազմակերպություններում տեղադրված ընդունիչները վստահվում էին կոնկրետ անձի, որը պատասխանատվություն էր կրում լսվող հաղորդումների բովանդակության համար։

1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ին բարձրացվեց Ռազմական գրաքննության կենտրոնական բաժանմունքի կարգավիճակը․ Ի․ Ստալինի պաշտպանության ժողկոմի հրամանով այն դուրս բերվեց Գլխավոր հետաքննչական վարչության կազմից և ընդգրկվեց Պաշտպանության ժողկոմխորհի կազմի մեջ, սակայն 1943 թվականի սեպտեմբերի 18-ին «ռազմական գրաքննության ղեկավարումը բարելավելու նպատակով» ռազմական գրաքննության բաժանմունքը ներառվեց Գլխավոր շտաբի կազմի մեջ։

1943 թվականի դեկտեմբերի 16-ին պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի № 0451 հրամանով 1935 թվականի հուլիսի 22-ից գործող կանոնակարգի փոխարեն գործի դրվեց «Կարմիր բանակում ռազմական գրաքննության մասին կանոնակարգը»։ Կանոնակարգում ասվում էր, որ «Կարմիր բանակի ռազմական գրաքննության մարմինները վերահսկում են բոլոր տպագիր հրատարակությունների, ռադիոհաղորդումների և լուսանկարների, կինոարտադրանքի բովանդակությունը՝ հետևելով, որ քարոզչական այդ մարմինները ռազմական գաղտնիք չբացահայտեն»։ Չէին գրաքննվում միայն հրամանները և հրահանգները։ Բոլոր ռազմական գրաքննիչները ենթարկվում էին վերադաս պաշտոնյաներին՝ Գլխավոր շտաբի Ռազմական գրաքննության բաժանմունքի գլխավորությամբ։ Գրաքննական աշխատանքը գաղտնի հայտարարվեց․ «բոլոր գրաքննական փոփոխությունները, ջնջումները և հեռացումները բացի գրաքննիչից պետք է հայտնի լինեն միայն խմբագրին, նրա տեղակալին և նրանց անմիջական պետին»։

Ռազմական գրաքննությամբ և գաղտընթերցմամբ զբաղվում էր ԽՍՀՄ պետական անվտանգության ժողկոմի «В» բաժինը, որը տարբեր տարիներին ղեկավարում էին Վլադիմիր Սմորոդինսկին, Միխայիլ Գրիբովը և Պավել Մատվիևսկին։

1944 թվականի փետրվարի 15-ին պաշտպանության ժողկոմի տեղակալի № 034 հրամանով սկսեցին կիրառվել «Կարմիր բանակի տպագրության մեջ ռազմական գաղտնիքի պահպանման մասին կանոնները (ռազմական ժամանակաշրջանում)», որոնցում մանրամասն նշվում էին հրապարակման համար արգելված տեղեկությունները։

Արգելված էր հրապարակային հիշատակել, որ ԽՍՀՄ-ում գրաքննություն է գործում։ Այսպես, 1943 թվականին արգելվեց Գլավլիտի ղեկավար Ն․ Սադչիկովի «Գրաքննությունը Հայրենական պատերազմի օրերին» գիրքը։

Ըստ 1926 թվականի ՌԽՖՍՀ ՔՕ 185 հոդվածի՝ գրաքննական գործընթացների խախտմամբ տեղեկության տարածումը պատժվում էր մինչև 3 ամիս ուղղիչ աշխատանքներով կամ տուգանքով։

Հայրենական մեծ պատերազմից հետո

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ գրաքննությունը կենտրոնացած էր ռազմական գաղտնիքի պահպանման վրա, սակայն ռազմական գործողությունների ավարտից հետո կրկին գաղափարական մաքրում սկսվեց։ Օրինակ, 1946 թվականին արգելվեց Իլյա Էրենբուրգի և Վասիլի Գրոսմանի «Սև գիրքը»՝ Հոլոքոստի ժամանակ ԽՍՀՄ-ի հրեա բնակչության դեմ գերմանական բռնազավթների կատարած հանցագործությունների մասին փաստագրական ստեղծագործությունը։ Գաղափարական որոշումը պահանջում էր չտարբերակել պատերազմի արդյունքում տուժած ԽՍՀՄ ազգություններին։

1950-ական թվականների սկզբին Լենինգրադում լայնածավալ գրաքննական ակցիա անցկացվեց. հանվեցին ոչ վաղ անցյալում «Լենինգրադի գործով» բռնաճնշված հեղինակների ստեղծագործությունները, իսկ բացի այդ նաև Լենինգրադի շրջափակման հետ կապված նյութերը։ Մասնավորապես Գլավլիտի պետի հրամանով հանվեց Օլգա Բերգոլցի «Խոսում է Լենինգրադը» գիրքը, որը տպագրվել էր 1946 թվականին։

Գրաքննությունը ձգտում էր վերահսկել տեղեկությունը ոչ միայն ԽՍՀՄ ներսում, այլև արտասահմանյան թղթակիցների կողմից տպագրված տեղեկությունները։ 1946 թվականի փետրվարի 25-ին ընդունվեց Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի որոշումը ԽՍՀՄ-ից ուղարկվող տեղեկության գրաքննության մասին։

1947 թվականին Գլավլիտի կազմում 7 բաժանմունք կար, որոնցից մեկն զբաղվում էր ռազմական և պետական գաղտնիքների պահպանմամբ, ևս մեկը վերահսկում էր արտասահմանյան թղթակիցների՝ ԽՍՀՄ-ից ուղարկվող տեղեկությունը, իսկ մնացած 5-ը զբաղվում էր ԽՍՀՄ ներսում գաղափարական գրաքննությամբ։

Պատերազմից հետո որոշ ժամանակ կինոթատրոնների էկրաններին ցուցադրվում էին այսպես կոչված «հաղթական ֆիլմեր». հետագայում Հոլիվուդի աշխատանքներն անհետացան էկրաններից, և ամբողջ համաշխարհային կինոարտադրությունից խորհրդային հանդիսատեսը կարող էր դիտել միայն ֆրանսիական կատակերգություններ և հնդկական մելոդրամաներ։ Այնուամենայնիվ, «կինոհաղթանակները» ևս նախապես գրաքննվում էին, առաջարկվող ֆիլմերի մի մասը թույլ չէր տրվում ցուցադրել, մի մասը վերամոնտաժվում էր, մի մասի ենթագրերն էլ՝ փոխվում։ Իսկ մինչպատերազմական «Քամուց քշվածները» ֆիլմը խորհրդային հանդիսատեսը կարողացավ դիտել միայն 1990 թվականին։

Կինեմատոգրաֆում գրաքննության պատմության համար հատկանշական է նաև ռեժիսոր Ալեքսանդր Դովժենկոյի «Հաջողությո՜ւն, Ամերիկա՛» ֆիլմի հետ կապված իրավիճակը։ Ֆիլմը մտածվել էր, որպես քարոզչական պարսավագիր՝ որը նկարահանվել էր քաղաքական փախստական Աննաբել Բյուկարի գրքի մոտիվներով, որը ԽՍՀՄ էր գաղթել ԱՄՆ-ից։ Սակայն, երբ ֆիլմը գրեթե պատրաստ էր, ռեժիսորը հրաման ստացավ դադարեցնել նկարահանումները։ Ֆիլմն այդպես էլ չավարտվեց, 46 տարի մնաց արխիվում և միայն 1995 թվականին էկրան բարձրացավ։

Նույն ճակատագրին արժանացավ նաև Սերգեյ Էյզենշտեյնի «Իվան Ահեղ» ֆիլմի երկրորդ սերիան, որն արգելվեց ցուցադրել պաշտոնական պատմական ուսմունքի անբավարար արտացոլման պատճառով և էկրան բարձրացավ միայն 1958 թվականին։ Այդուհանդերձ, Էյզենշտեյնի հասցեին հնչած «գեղարվեստական քննադատությանը» կողմ արտահայտվեցին կինեմատոգրաֆում նրա գործընկերներ Սերգեյ Գերասիմովը և Իվան Պիրևը։

1932-1952 թվականներին ԽՍՀՄ Գլավլիտի և նրա տեղական բաժանմունքների կողմից հանրային օգտագործումից տպագիր հրատարակությունների հանման վերաբերյալ հրապարակվեց 289 ցանկ, մատենագիտական տեղեկատուներ և հրամաններ։ Տեղում գրաքննիչները բավականին ակտիվ աշխատանք էին տանում. օրինակ, 1949 թվականին Խաբարովսկի տարածաշրջանում տպագրված տեքստերից հանվեցին 239-ը, իսկ 1952 թվականին՝ արդեն 630-ը։

Կադրային խնդիրներ

Գրաքննական մարմնի աշխատակիցներն այդ ժամանակ հաճախ ոչ միայն բարձրագույն, այլև միջնակարգ կրթություն չունեին։ Օրինակ, 1940 թվականին ՌԽՖՍՀ-ում 5000 գրաքննիչներից միայն 506-ը բարձրագույն կրթություն ուներ։ Գլխավոր պահանջն անբասիր դասական ծագում ունենալն էր՝ ցանկալի էր՝ պրոլետարական։ Փաստացի, գրաքննիչներ նշանակում էին նախկին գյուղացիներին, որոնք նոր էին քաղաք եկել։ 1933 թվականին Գլավլիտի պետ Բորիս Վոլինը բողոքում էր Ռուսաստանում որակավորված կադրերի պակասից։ Նույն խնդիրը նաև Բելառուսում էր և Ուկրաինայում։ Գրաքննիչների ոչ կոմպետենտ լինելն անհեթեթության էր հասնում։ 1937 թվականին գրաքննիչներից մեկը Մայակովսկու բանաստեղծություններից ջնջեց մի հատված, որովհետև, ըստ նրա, այդ հատվածը «խեղաթյուրում էր Մայակովսկուն»։ Շրջանային լիազորներից մեկն առաջարկեց հանել գործարանի աշխատանքի մասին գրառումը միայն որովհետև այնտեղ հիշատակվում էին ռևոլվեր արտադրող հաստոցների մասին։ Նա ենթադրում էր, որ քանի որ այդ հաստոցներով ռևոլվերներ էին արտադրում, նշանակում է գրառումը խախտում է ռազմական գաղտնիքը։ Նույն տրամաբանությամբ գրաքննիչներից մեկն անվանափոխեց «Слово о полку Игореве»-ն «Слово о подразделении Игореве»-ի։ Գրաքննիչը Յուլի Այխենվալդին արգելեց «մահանալ, քնել» տողը, որպես միստիցիզմ։ Արգելքը հանել օգնեց սկզբնաղբյուրի՝ Ուիլյամ Շեքսպիրի «Համլետ»-ին հղումը։

Երբեմն գրաքննությունը որպես գործիք էր օգտագործվում գրաքննական ապարատի ներսում անձնական հաշիվների մաքրման համար։ Այսպես, 1922 թվականին Եվգենի Զեմյատինի թույլատրված «Քարանձավ» պատմվածքը 2 ամիս անց արգելվեց մեկ այլ գրաքննիչի կողմից, որը կռված էր առաջինի հետ։

1944 թվականի օգոստոսի 17-ին Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարոզչական բաժինը Ա. Իվանովի ստեղծագործությունների վերաբերյալ հրամանի առիթով փաստաթուղթ կազմեց «Գլավլիտի աշխատանքներում լուրջ թերացումների մասին». Իվանովը բռնազավթման ժամանակ համագործակցում էր գերմանացիների հետ, «դավաճանեց հայրենիքը և անցավ թշնամու կողմը»։ Գլավլիտն արգելված գրականության ցանկում ավելացրեց բոլոր Ա. Իվանովների ստեղծագործությունները՝ ներառյալ Ռազմածովային բժշկական ակադեմիայի պետ, գեներալ-մայոր Ալեքսեյ Իվանովին, որը ռազմաճակատում էր և թշնամու կողմն անցած Իվանովի հետ որևէ կապ չուներ։

Գրաքննական արգելքների անհեթեթ դեպքեր եղան նաև հետագա տարիներին։ Այսպես, 1961 թվականի ապրիլի 12-ին Յուրի Գագարինի առաջին տիեզերական թռիչքից մեկ տարի անց գրաքննիչն արգելեց «Օգոնյոկ» ամսագրի նկարիչներին նկարել «տիեզերանավը, քաղաքները և երկրները, որոնք տեսել էր Գագարինը լուսանցույցից», քանի որ նույնիսկ մտացածին նկարները նրանք համարում էին «գերգաղտնի օբյեկտներ»։

Կուսակցական վերահսկողություն

Գրաքննության մեջ կուսակցության միջամտությունն առավել պարզ երևաց 1925 թվականից և կտրուկ տեմպերով աճեց 1930-ական թվականներին։

Այդ ժամանակաշրջանում գրաքննական հարցերում կուսակցության ուղիղ վերահսկման մասին են վկայում Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի կողմից ընդունված մի շարք կարևորագույն փաստաթղթեր՝ «Գեղարվեստական գրականության ոլորտում կուսակցության քաղաքականության մասին» (1925), «Հրատարակչական աշխատանքի մասին» (1931), «Գրական-գեղարվեստական կազմակերպությունների բարեփոխման մասին» (1932), «Մանկական գրականության հրատարակչության մասին» (1933), «Գրաքննադատության և մատենագրության մասին» (1940), ինչպես նաև 1946-1948 թվականների այլ որոշումներ (մասնավորապես, «Զվեզդա» և «Լենինգրադ» ամսագրերի մասին որոշումները)։

Կուսակցական թելադրանքը և դրա հետ մեկտեղ կուսակցական գրաքննությունը 1930-1940-ականներին աճում էին երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Ամեն ինչ որոշում էին կուսակցական կառույցները՝ սկսած Քաղբյուրոյից, նրա յոթնյակները, հնգյակները, եռյակները, Գլխավոր քարտուղարությունը։ - պրոֆեսոր Գ. Ժիրկով «История цензуры в России XIX-XX вв»

Տեղական մարմինները հրատարակում էին սեփական գրաքննական ցուցումները։ 1950 թվականի մայիսին Բելառուսի Կոմկուսի Կենտկոմն ընդունեց «Թանգարաններում պետական գաղտնիքների բացահայտման փաստերի վերացման միջոցառումների մասին» որոշումը։ Հայրենական մեծ պատերազմի թանգարանի ցուցադրությունից հանեցին ԲԽՍՀ ժողովրդատնտեսական օբյեկտների պայմանական նշանակումները, ռազմատուգանքից ստացված խոշոր եղջերավոր անասունների քանակի մասին տվյալները, պատերազմի ժամանակ պարտիզանական ջոկատների տեղաբաշխման քարտեզները և շատ այլ բաներ։

Գրաքննություն և բռնաճնշումներ

Գրաքննիչները սերտորեն համագործակցում էին անվտանգության մարմինների հետ։ Գլավլիտի պետ (1935֊1938) Սերգեյ Ինգուլովը դեռևս 1928 թվականին է գրել.

Քննադատությունը պետք է հետևանքներ ունենա։ Ձերբակալություններ, դատական պատիժ, խիստ դատավճիռներ, ֆիզիկական և բարոյական գնդակահարություններ...

Հայտնի են բազում դեպքեր, երբ գրաքննիչների նկատած սովորական վրիպակները հավասարեցվում էին հակապետական հանցագործություններին, և այսպիսի դեպքերի մասին տեղեկությունը փոխանցվում էր պետական անվտանգության մարմիններին։

1943 թվականի հունիսի 21-ին Գլավլիտի պետ (1938֊1946) Ն. Սադչիկովը Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղար Պուզինին ուղարկեց Կրասնովոդսկի «Կոմունիստ» թերթում նկատված 2 վրիպակների մասին գաղտնի հաղորդումը․ հունիսի 21-ի թողարկման մեջ «главнокомандующий» բառի մեջ բաց է թողնված «լ» տառը, իսկ մայիսի 14-ի թողարկման մեջ «Сталинград» բառում՝ «ր» տառը։

Հաղորդելով այս մասին, կարծում եմ, որ այս հակահեղափոխական վրիպակները թշնամու ձեռքի գործն են։ Այս փաստերի մասին ես հաղորդել եմ նաև ԽՍՀՄ պետական անվտանգության ժողկոմին...

1947 թվականի ապրիլի 5-ին Գլավլիտի պետ (1946֊1957) Կ. Օմելչենկոն գրել է ԽՍՀՄ պետական անվտանգության նախարար Վիկտոր Աբակումովին.

1947 թվականի «Մոլոդոյ կոլխոզնիկ» ամսագրի 1-ին համարի տպաքանակի որոշ մասերում «Երջանկություն» բանաստեղծության ձոնման մեջ նույնպես կոպիտ խեղաթյուրում է տեղի ունեցել. «В 1920 году В. И. Ленин охотился в Брянских лесах» («1920 թվականին Վ․ Լենինը որսորդություն էր անում Բրյանսկի անտառներում») նախադասության փոխարեն գրվել է «В 1920 году В. И. Ленин окотился в Брянских лесах»։ Այս փաստերը, ըստ իս, Պետական անվտանգության նախարարության ուշադրության կարիքն ունեն։

Գրաքննիչները ևս ենթարկվում էին բռնաճնշումների. 1937 թվականին Գլավլիտի տասնյակ աշխատակիցներ ձերբակալվեցին, իսկ կազմակերպության պետ Սերգեյ Ինգուլովը՝ գնդակահարվեց։ Որպես «ժողովրդի թշնամիներ» պիտակվեցին Վրացական, Ադրբեջանական և Ուկրաինական ԽՍՀ-ների Գլավլիտների պետերը։ Տարիների ընթացքում գրաքննական կորպուսը գրեթե ամբողջությամբ նորացվեց։

Հետագա տարիներին գրաքննության էական տարրերից դարձան ՌԽՖՍՀ ՔՕ № 70 («հակախորհրդային ագիտացիա և քարոզչություն») և № 190-1 («խորհրդային կարգերն արատավորող ակնհայտ կեղծ հերյուրանքների տարածում») և խորհրդային հանրապետությունների քրեական օրենսգրքերի նմանատիպ հոդվածները։ Այդ հոդվածներով, ԽՍՀՄ պետական անվտանգության կոմիտեի տվյալներով, 1958-1966 թվականներին դատապարտվեց 1448 մարդ, իսկ 1967-1975 թվականներին՝ ևս 1583 մարդ։ 1956-1987 թվականներին երկու հոդվածներով ընդհանուր առմամբ դատապարտվեց 8145 մարդ։

Դևիդ Քինգի «Կորած կոմիսարները» լուսանկարչական ալբոմում (1997) ակնառու ցույց է տրված, թե ինչպես էին ԽՍՀՄ-ում հրատարակված խմբակային լուսանկարներում որպես յուրօրինակ damnatio memoriae լղոզում (ռետուշել) «ժողովրդի թշնամի» հայտարարված գործիչների նկարները, այնուհետև դրանք հետ վերադարձնում․

1920 թվականի հուլիսի 19-ի Կոմունիստական ինտերնացիոնալի երկրորդ կոնգրեսին քիչ մարդ կար։ Լուսանկարեցին, ալբոմներ տպեցին, գոհ պատգամավորներն ալբոմները տուն տարան։ Այսպես, Արևմուտքում պահպանվել են այդ օրվա հետ կապված չփոփոխված վկայությունները։ Իսկ Ռուսաստանում լուսանկարներից հեռացրին բոլորին, բացի ամենագլխավորներից։ Մի լուսանկարում ջնջեցին 27 մարդ, որպեսզի Լենինին ոչինչ չխանգարի մենակ մնալ Գորկու հետ։ Պետերբուրգի Ուրիցկու պալատի ծեփաթափ զարդաճաղերը նկարում «վերանորոգեցին». իրական նկարում Լենինի մի ոտքը աղբի մեջ էր. աղբը մաքրեցին, այնպես որ Լենինի ոտքը գետնին չի կպչում։ Մաքրեցին և՛ առաջնորդի, և՛ գրողի կոշիկները։ Գաղտիկուրները քաղհանեցին, իսկ մոլախոտերն առողջ, անորոշ կենսաբանական ծագման ցողուններ սարքեցին։ 1980-ական թվականներին ահավոր լիբերալիզմ էր. հանրությունը վերադարձավ նախկինին։ Ճիշտ է հրատարակեցին լուսանկարի միայն կենտրոնական մասը՝ Լենինին ու Գորկուն, սակայն նրանց հետևում կանգնած երևում էին այդ հիշարժան օրը ներկա գտնվողները։ Աղբը վերադարձրին ոտքերի տակ։ Սակայն մի փաստ. և՛ բնօրինակում, և՛ 1933 թվականի վերափոխված տարբերակում Լենինը կանգնած է՝ ձեռքերը գրպանում, այնպես, որ ճկույթը դրսում է։ Լիբերալ 80-ականներին ինչ-որ մեկը նրբորեն ուղղեց մատը, դրեց Լենինի գրպանը, իսկ շալվարը մաքրեց սպիտակավուն կեղտից։ - Տատյանա Տոլստայա

Գրաքննությունը 1953֊1966 թվականներին

Ստալինի մահից հետո գրաքննական սահմանափակումներն ընդհանուր առմամբ աննշան թուլացան (այսպես կոչված «Խրուշչովյան ձնհալ»), սակայն ավելի ուշ՝ մոտ 1964-1966 թվականներին, արգելքները կրկին խստացան։

1956 թվականին ԽՄԿԿ XX համագումարի ժամանակ Ստալինի անձի պաշտամունքի դատապարտումը շատերը երկրում ընկալեցին որպես ժողովրդավարացման և ազատության սկիզբ։

«Ձնհալների» կողմնակիցների գլխավոր հարթակը դարձավ «Նովի միր» գրական ամսագիրը։ Այդ ժամանակաշրջանի որոշ ստեղծագործություններ հայտնի դարձան նաև Արևմուտքում, այդ թվում՝ Վլադիմիր Դուդինցևի «Ոչ միայն հացիվ» («Не хлебом единым») վեպը և Ալեքսանդր Սոլժենիցինի «Իվան Դենիսովիչի մեկ օրը» պատմվածքը։ Ձնհալի ժամանակաշրջանի այլ նշանակալի ներկայացուցիչներից էին գրողներ և պոետներ Վիկտոր Աստաֆևը, Վլադիմիր Տենդրյակովը, Բելլա Ախմադուլինան, Ռոբերտ Ռոժդեստվենսկին, Անդրեյ Վոզնեսենսկին, Եվգենի Եվտուշենկոն։

Գլավլիտի կարգավիճակը (որն այդ ժամանակ անվանվում էր ԳՈՒՈՏ՝ «Մինիստրների խորհրդին կից պետական և ռազմական գաղտնիքների պահպանման գլխավոր վարչություն») իջեցվեց. այն սկսեց ենթարկվել Պետհրատկոմին։

Գրաքննության կադրերը կրճատվեցին՝ մասնավորապես, վերացվեցին խմբագրությունների գրաքննիչները, որոնց պահում էին թերթերի հաշվին։ Վերականգնված հեղինակների գրքերը հատուկ պահպանության բաժիններից տեղափոխեցին բաց ֆոնդեր։ Մասնավորապես, «Գրականության և արվեստի պետական կենտրոնական արխիվ»-ի բաց ֆոնդեր փոխանցեցին մոտ 30 հազ․ արիխվային գործեր, այդ թվում՝ Բաբելի, Բալմոնտի, Զամյատինի, Մեյերխոլդի, Մերեժկովսկու, Պիլնյակի, Ռոզանովի, Սևերյանինի, Խոդասևիչի և շատ այլոց նյութերը։ Հետագայում՝ 1961 թվականին, ընդհանուր պահպանության փոխանցված առանձին փաստաթղթեր կրկին վերադարձրին հատուկ պահպանության բաժիններ։

Վլադիմիր Սերովի «Վ. Ի. Լենինը հռչակում է խորհրդային իշխանությունը»
կտավի տարբերակները ԽՍՀՄ
փոստային դրոշմանիշների վրա։

1954, նկարիչ Ե. Գունդոբին (առաջին տարբերակը՝ Ստալինի հետ, 1947)

1987, նկարիչ Ի. Մարտինով (1962 թվականի տարբերակը՝ առանց Ստալինի)

Գրաքննությունը սահմանափակում էր Ստալինի գովքը, երբեմն ընդհուպ մինչև գեղարվեստական ստեղծագործություններից նրա անվան և կերպարի ջնջում։ Ստալինի անունից բացի արգելվեցին նաև նրա մի քանի կողմնակիցների անունները։ Մասնավորապես, 1954 թվականին Լավրենտի Բերիայի ձերբակալությունից հետո Սովետական մեծ հանրագիտարանի յուրաքանչյուր բաժանորդ խմբագրությունից փոստով հրահանգ ստացավ կտրել ժողովրդի թշնամու նկարը և կենսագրական հոդվածը ու դրա փոխարեն սոսնձել «Բերինգի նեղուց»-ի մասին հոդվածը։

1957 թվականին ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից ստեղծվեց Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտեն։ Այսպիսով, գրաքննության ոլորտում ներառվեց ԽՍՀՄ-ում զարգացող տեղեկության տարածման նոր միջոցը՝ հեռուստատեսությունը։ Գրաքննության ենթարկվեցին նաև կինեմատոգրաֆը և երաժշտությունը։ Բոլոր նոր ֆիլմերը, հաղորդումները, համերգային ծրագրերը և ներկայացումները պետք է հաստատվեին գեղխորհի կողմից։

Այս ժամանակաշրջանում թունավորեցին Բորիս Պաստեռնակին, որը 1958 թվականին արժանացել էր Գրականության Նոբելյան մրցանակի։

1961 թվականին դադարեցվեց «Тарусские страницы» ալմանախի տպաքանակի թողարկումը․ արդեն լույս տեսած օրինակները հանվեցին վաճառքից և գրադարաններից։

ԽՄԿԿ ղեկավարության շրջանում հասունացան գաղափարական հակասությունները, այդ թվում և գրաքննության քաղաքականության վերաբերյալ։ Որոշ տեղեկություններով Նիկիտա Խրուշչովը ծրագրում էր չեղարկել գաղափարական գրաքննությունը և նույնիսկ Լեոնիդ Իլյիչյովին հրահանգեց պատրաստել համապատասխան փոստաթուղթը։ ԽՄԿԿ ղեկավարների մի խումբ, որոնք այդ քաղաքականությունը վնասակար և անընդունելի էին համարում (շատերի կարծիքով այդ խմբի առաջատարը Քաղբյուրոյի անդամ Միխայիլ Սուսլովն էր), կոնֆլիկտ հրահրեցին։ Դրա համար 1962 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայի Մանեժում կազմակերպվեց «Նովայա ռեալնոստ» ստուդիայի նկարիչ-ավանգարդիստների ցուցահանդեսը և Խրուշչովի այցն այդ ցուցահանդես։ Պատրաստ չլինելով արվեստի ընկալմանը, որը զարմանալիորեն տարբերվում էր սոցիալիստական ռեալիզմի կանոններից, Խրուշչովը վրդովվեց, և այդ վրդովմունքին կողմ արտահայտվեց նաև Սուսլովը։ Տպագրության մեջ քարոզչական արշավ սկսվեց ֆորմալիզմի և աբստրակցիոնիզմի դեմ, իսկ գրաքննության չեղարկման մասին արդեն խոսելն էլ ավելորդ էր։

ԽՄԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից Նիկիտա Խրուշչովի հեռացումից և Լեոնիդ Բրեժնևի իշխանության գլուխ գալուց հետո` 1964 թվականին սկսեց զարգանալ ավելի բաց և ժողովրդավարական քաղաքականությունը։

Քաղբյուրոյի գաղափարաբան Միխայիլ Սուսլովը վրդովվում էր.

Միայն մտածեք, առավոտյան բացում եմ «Իզվեստիա»-ն և չգիտեմ, թե ինչ եմ տեսնելու այնտեղ։

Կարևոր ջրբաժան էր գրողներ Անդրեյ Սինյավսկու և Յուլի Դանիելի ձերբակալումը, որոնք Արևմուտքում տպագրել էին իրենց ստեղծագործությունները, քանի որ գրաքննական սահմանափակումների պատճառով չէին կարող դրանք տպագրել ԽՍՀՄ-ում։ Շատերը երկրում և երկրից դուրս վերջիններիս դատական գործընթացը և խիստ դատավճիռը համարեցին քաղաքական դատաստան։ Նրանց պաշտպանությանն ուղղված նամակի տակ ստորագրեց Գրողների միության ավելի քան 60 անդամ։

Գրաքննությունը 1966֊1986 թվականներին

Վլադիմիր Մայակովսկին և Լիլիա Բրիկը։ Վերևի լուսանկարը՝ 1918 թվականի է, ներքևինը՝ 1960-ականների՝ ռետուշից հետո։

Լճացման ժամանակաշրջանում գրաքննությունը խորհրդային քարոզչական մեքենայի անբաժանելի մասը դարձավ, որը հիմնականում պահպանողական-պաշտպանական գործառույթներ էր կատարում։ Գլավլիտի գլխավոր գործառույթը ոչ թե պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանությունն էր, այլ Կենտկոմի գաղափարական որոշումների իրականացումը։ Գրաքննական մարմին նոր կադրեր եկան, որոնցից մեծամասնությունը բարձրագույն հումանիտար կրթություն ուներ։ Այդ ամբողջ ժամանակ (1957֊1986) Գլավլիտը ղեկավարում էր Պավել Ռոմանովը։

Գաղափարական վերահսկման ուժեղացման առիթով Գլավլիտը 1966 թվականի օգոստոսի 18-ի որոշմամբ կրկին վերադարձրին Մինիստրների խորհրդի ենթակայության տակ։ Փոխվեցին Գլավլիտի և ենթակա կազմակերպությունների փոխգործակցության սկզբունքները՝ արվեստի գործիչներն իրենց ստեղծագործությունները ներկայացնում էին պրոֆիլային կազմակերպություններ՝ գրողների, նկարիչների, քանդակագործների միություններ, թերթերի և ամսագրերի խմբագրություններ։ Այնտեղից ստեղծագործությունները բերվում էին Գլավլիտ՝ համաձայնեցման համար։ Գերատեսչական հրահանգն արգելում էր գրաքննիչներին կոնտակտի մեջ մտնել հեղինակների հետ։ Գրաքննիչները վերածվեցին առասպելական կոնսպիրատիվ կերպարների, ում կարելի էր վկայակոչել (այն էլ միայն բանավոր), սակայն նրանց տեսնել հնարավոր չէր։

Ակտիվ գրաքննական պայքար ծավալվեց ալյուզիաներիով, ռեմինիսցենցիաներով և այլաբանական այլ ձևերով։ Փաստացի գրաքննվում էր ոչ թե այն, ինչ գրված էր, ասված կամ ցույց տրված, այլ այն, թե ինչ կարող էր ընթերցողը, ունկնդիրը կամ հանդիսատեսը մտածել դրա մասին։

Յուրի Բրուտինը 1960-ական թվականների երկրորդ կեսին այսպես է գրել գրաքննության մասին.

Երբեմն ծնվում էր որոշ խառը տարբերակ՝ անծանոթ համաշխարհային գրաքննական պրակտիկայում, սակայն մեզ համար բավականին սովորական. երբ ստեղծագործությունը հղկում էին նախնական գրաքննության ժամանակ, իսկ հենց այն տպագրվում էր, նրա վրա էին թափում «կուսակցական քննադատությունը», իսկ հրատարակչություններին խորհուրդ էին տալիս «դրանք չվերահրատարակել»։

1960-ական թվականների վերջին «անվերահսկելի ենթատեքստ» պատճառաբանությամբ արգելվեց «Նովի միր» ամսագրում տպված Դանիիլ Մելնիկովի և Լյուդմիլա Չյորնայայի «Համար առաջին հանցագործը» հոդվածն Ադոլֆ Հիտլերի մասին։

Գլավլիտի հրահանգներում հայտնվեց նաև ստալինյան բռնաճնշումների մասին արգելքը։ «Բանտարկման վայրերի» մասին տեղեկությունը դարձավ պետական գաղտնիք։

1967 թվականի վերջին տեղի ունեցավ հեռուստատեսության «4-րդ հաղորդման» բացման փորձը, որը բարձր մտավոր մակարդակ ուներ՝ նախատեսված բարձրագույն կրթություն ունեցող հանդիսատեսի համար։ Հաղորդումը թաքնված միտք ուներ. այն պետք է քարոզեր նույն գաղափարախոսությունը, սակայն ավելի բարձր մակարդակով։ Փորձը շարունակվեց մոտ մեկ տարի, որից հետո Կուսակցական բարձրագույն դպրոցի գիտական գրախոսները բացասական արձագանքեցին՝ այն բնութագրելով որպես ոչ բոլորին հասանելի էլիտար հաղորդում ստեղծելու գաղափարապես սխալ և քաղաքականապես վնասակար փորձ։ Դրանից հետո հաղորդումը դադարեցվեց։

Ընդհանուր առմամբ այդ ժամանակաշրջանում նվազագույնի հասցվեց ուղիղ հեռարձակումը, իսկ գրեթե բոլոր հաղորդումները մանրամասն մոնտաժվում էին և նախապես գրաքննվում։ 1970 թվականին ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտեն վերակազմավորվեց Մինիստրների խորհրդի Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտեի, իսկ 1978 թվականի հուլիսի 5-ին՝ ԽՍՀՄ հեռուստա- և ռադիոհեռարձակման պետական կոմիտեի։ Վերջին վերակազմավորմամբ հեռուստատեսությունը դուրս եկավ Մինիստրների խորհրդի ենթակայության տակից և անմիջական կախման մեջ ընկավ երկրի ղեկավար Լեոնիդ Բրեժնևից։

1968 թվականի Չեխոսլովակիայի իրադարձություններից հետո գրաքննության չեղարկման հնարավորության մասին քննարկման ժամանակ Միխայիլ Սուսլովն ասաց.

Հայտնի է, որ Չեխոսլովակիայում գրաքննության չեղարկումից մինչև խորհրդային տանկերի մուտք գործելը մի քանի ամիս անցավ։ Ցանկանում եմ իմանալ, թե ով պետք է մեզ մոտ տանկեր բերի։

1960-ական թվականների վերջին Դամանսկի կղզու պատճառով Չինաստանի հետ հարաբերությունների սրման ժամանակ Գլավլիտը հրահանգ ստացավ հավելյալ գրաքննական սահմանափակումներ կիրառելու մասին. արգելվեցին Հեռավոր Արևելքի տնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ հրատարակությունները՝ տեքստիլի թողարկումից մինչև ձկնորսություն։ Տեղական թերթերի խմբագիրները բողոքում էին, որ իրենք թերթերում հրապարակելու նյութ չունեն։ Հրահանգը չեղարկվեց խորհրդաչինական սահմանի իրավիճակի բարելավումից հետո։

«Գարնան տասնյոթ ակնթարթները» հայտնի հեռուստասերիալն էկրան բարձրացավ 1973 թվականին ԽՍՀՄ Պետանվտանգության կոմիտեի ղեկավար Յուրի Անդրոպովի հովանավորության շնորհիվ։ Միխայիլ Սուսլովը պահանջում էր թույլ չտալ ֆիլմի ցուցադրությունը, որտեղ «ցույց չի տրված պատերազմում խորհրդային ժողովրդի կատարած սխրանքը», ինչին Անդրոպովը պատասխանեց, որ «ողջ խորհրդային ժողովուրդը չէր կարող ծառայել Շելենբերգի ապարատում»։

Այդ ժամանակաշրջանի զանգվածային երևույթներից էր չգրաքննված հեղինակային երգը, որը տարածվում էր բանավոր և մագնիտոֆոնի ձայնագրություններով։ Այս ժանրի առավել հայտնի ներկայացուցիչն էր պոետ և դերասան Վլադիմիր Վիսոցկին։

1973 թվականի ապրիլի 17-ին Վիսոցկին գրել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Դեմիչևին.

Դուք երևի գիտեք, որ երկրում ավելի հեշտ է գտնել այնպիսի մագնիտոֆոն, որով իմ երգերն են նվագում, քան այնպիսի մագնիտոֆոն, որով դրանք չեն նվագում։ 9 տարի է խնդրում եմ նույն բանը. ինձ հնարավորություն տալ կենդանի շփվել հանդիսատեսի հետ, երգեր ընտրել համերգի համար, համաձայնեցնել ծրագիրը։

1974 թվականի սեպտեմբերի 15-ին ցրվեց Մոսկվայի նկարիչ-ավանգարդիստների այսպես կոչված «Բուլդոզերային ցուցահանդեսը»։ Ցրման պատճառը դրա՝ պաշտոնապես խրախուսվող սոցիալիստական ռեալիզմի ոճի հետ չհամընկնելն էր։

Բացի հակախորհրդային ագիտացիայի և գաղտնիքների հրապարակման դեմ պայքարից, գրաքննությունը դադարեցրեց նաև Իոսիֆ Ստալինի չափազանց (այսինքն ԽՄԿԿ ընթացիկ քաղաքականությանը չհամապատասխանող) մեծարումը։ Մի կողմից սահմանափակվեց Ստալինի հասցեին հնչող քննադատությունը, որը գերիշխում էր «ձնհալի» շրջանում, մյուս կողմից էլ որոշում կար, որ պետք է համարել, որ Հայրենական մեծ պատերազմում հաղթանակ էր տարվել ամբողջ կոմունիստական կուսակցության և ոչ թե անձնապես Ստալինի շնորհիվ,։

Գրաքննությունը երաժշտության մեջ

Գրաքննությունը ձգտում էր վերահսկել նաև երաժշտական խաղացանկը։ Այդ ժամանակաշրջանի ԽՍՀՄ-ում գերիշխում էր 20-րդ դարի 1930-50-ական թվականներին ձևավորված խորհրդային կոմպոզիտորների դպրոցը։ Նրա պահպանողական դոգմային էին նաև հետևում խորհրդային կոմպոզիտորների մեծ մասը։ Փաստորեն, խորհրդային երաժշտությունը պաշտոնապես 3 հիմնական ուղղություն ուներ. դասական (18-րդ դարասկզբի դասական կոմպոզիտորների երաժշտությունը, 20-րդ դարի ինչպես համաշխարհային առավել հայտնի, այնպես էլ ռուսական երաժշտությունը), ժողովրդական և էստրադային։ ԽՍՀՄ-ում կատարվող բոլոր երգերը ենթարկվում էին նախնական գրաքննման, համերգային ելույթների ծրագրերը հաստատվում էին երաժշտական ստեղծագործությունների տեքստերից առանձին։ 1983 թվականին ԽՍՀՄ մշակույթի նախարարությունը որոշում ընդունեց, ըստ որի բոլոր պրոֆեսիոնալ և սիրողական երաժիշտները պարտավոր էին իրենց համերգային երգացանկի 80%-ը կազմել ԽՍՀՄ կոմպոզիտորների միության անդամ կոմպոզիտորների երգերից։ Այդուհանդերձ, Միության անդամների միջին տարիքը 60 տարի էր, իսկ 1973 թվականից նոր անդամների չէին ընդունում։ Հեռացնում էին նաև փորձարարական երաժշտական ուղղություններով զբաղվող կոմպոզիտորներին։ Մասնավորապես, այդպիսի հեռացման խորհրդանիշներից մեկը դարձավ տխրահռչակ «Խրեննիկովի յոթնյակը», որը բաղկացած էր 7 կոմպոզիտորներից, որոնք 1979 թվականի նոյեմբերին Կոմպոզիտորների միության 6-րդ համագումարին խիստ քննադատության ենթարկվեցին ԽՍՀՄ Կոմպոզիտորների միության առաջին քարտուղար Տիխոն Խրեննիկովի կողմից։ Համագումարին այդ կոմպոզիտորները պաշտոնապես բոյկոտի ենթարկվեցին։ Հետագա տարիներին նրանց անունները ռադիոյում, հեռուստատեսությունում և համերգային կազմակերպություններում «սև ցուցակում» ընդգրկվեցին։ Քանի որ 1960-ական թվականներին սկսեց ձևավորվել նոր ուղղության երիտասարդական երաժշտության ժանր և ամենից առաջ ռոք երաժշտությունը․ այն անմիջապես խիստ պետական վերահսկողության տակ առնվեց՝ պրոֆեսիոնալ Վոկալ-գործիքային համույթների ձևավորման ճանապարհով։ Ի տարբերություն արևմտյան ռոք խմբերի՝ այս համույթներում պարտադիր էր հոգևոր բաժինը և դրա առկայությունը երգացանկում։ Խիստ գրքննության էր ենթարկվում նաև երգացանկը։ Այն կարող էր լինել կա՛մ ժողովրդական (ժողովրդական երգերը կամ ժողովրդական մոտիվներով գրված երգերը), կա՛մ էստրադային։ Նույնը վերաբերվում էր նաև ինքնագործ համույթներին։ Այսպիսով, գրաքննությունը խորհրդային վոկալ-գործիքային համույթները հակադրում էր արևմտյան ռոք խմբերին՝ «իրենց ագրեսիվ երաժշտությամբ»։ Ռոք երաժիշտներին, որոնք փորձում էին հենց ռոք խմբեր ձևավորել, հետապնդում էին։ Օրինակ՝ 1983 թվականին Յուրի Շևչուկին Ուֆայի Պետանվտանգության կոմիտեի բաժանմունքում առաջարկեցին գրավոր երաշխավորություն տալ, որ նա «երբեք չի կատարի, ձայնագրի կամ գրի սեփական երգեր»։

1985 թվականին ԽՍՀՄ-ում արգելված արտասահմանյան երաժշտական խմբերն ու կատարողները։

Երբեմն խիստ գրաքննությունը թերի էր և թույլ էր տալիս անցնել «ոչ ձևաչափային» երաժշտական ուղղություններին և կատարողներին։ Մասնավորապես, այսպիսի ժամանակավոր «ստեղծագործական ազատություն» սկսվեց 1980 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերի նախօրեին, երբ բազմաթիվ օտարերկրյա հյուրերին պետք է ցույց տրվեր խորհրդային կարգերի առաջընթացը և որոշակի ազատությունը։ Այդ ժամանակ էլ ԽՍՀՄ-ում անցկացվեց պաշտոնական ռոք փառատոններից մեկը՝ «Գարնանային ռիթմեր. Թբիլիսի-80»-ը։ 1980-ական թվականների սկզբին էստրադային կատարումներով դասական վոկալ-գործիքային համույթների հանրաճանաչության նվազումով սկսեցին ի հայտ գալ ռոք կատարումներով երաժշտական խմբեր։ Այդ ժամանակ էլ ԽՍՀՄ-ում հայտնվում են առաջին դիսկոտեկները։ Երիտասարդական դիսկոտեկների տարածմամբ խնդիր առաջացավ վերահսկել այնտեղ կատարվող արտասահմանյան երաժշտությունը, որը տարածվում էր մագնիտոֆոնի ձայներիզներով։ Արտասահմանյան և ինքնագործ խորհրդային ռոք երաժշտության դեմ ձեռնարկված միջոցառումները խստացան 1983 թվականի հունիսյան հանրագումարից հետո։ Դիսկոտեկների երգացանկի վերահսկմամբ զբաղվում էին Կենտկոմի մարմինները։ Օրինակ, 1985 թվականի հունվարի 10-ին Ուկրաինայի Լենինյան կոմունիստական կուսակցության երիտասարդական միության Նիկոլաևսկի շրջկոմը տեղական կազմակերպությունների քարտուղարներին «արտասահմանյան երաժշտական խմբերի և կատարողների մոտավոր ցանկ ուղարկեց, որոնց երգացանկում գաղափարապես վնասակար ստեղծագործություններ կային»։ Սա արվեց դիսկոտեկների գործունեությունը վերահսկելու համար։ Միայն «Բարեփոխումների» և «Դռնբացության» ուղղության հայտարարումից հետո երաժշտական գրաքննությունը թուլացավ։ Շատ ռոք խմբեր դուրս եկան ընդհատակից, ի հայտ եկան բազմաթիվ փոփ կատարողներ և փոփ խմբեր։

Զանգվածային լրատվամիջոցների հետ աշխատանքում գրաքննությունը հետևյալ ձև էր։ Սկզբում խմբագիրը Գլավլիտ էր ներկայացնում տպագրության համար պատրաստ էջկապը 2 օրինակով։ Գլավլիտի աշխատակիցն ուսումնասիրում էր նյութը, թե արդյոք այնտեղ առկա են «տպագրության համար արգելված տեղեկություններ»։ Արգելքները 2 մասի էին բաժանվում. պայմանական և ոչ պայմանական։ Ոչ պայմանականներն ինքնըստինքյան էին արգելվում, իսկ պայմանականի համար պետք էր համապատասխան նախարարությունից նախնական թույլտվություն ստանալ։ Գրաքննիչը նկատառումները ձևակերպում էր «Միջամտություն» կոչվող հատուկ ձևաթղթի վրա, որտեղ նշվում էին հրատարակիչը, ճշգրիտ տեքստը, պահանջվող միջամտությունները, դրանց բնույթն ու հիմնավորումը։

Գրաքննությունն ու Աֆղանական պատերազմը

1980 թվականին գրաքննվեց «Շերլոկ Հոլմսի և դոկտոր Վաթսոնի արկածները» ֆիլմի առաջին սերիան։ Գրքում, որի հիման վրա նկարահանվել է ֆիլմը, Շերլոկ Հոլմսը դեդուկտիվ մեթոդով եկավ այն եզրահանգման, որ այդպես հուսահատված դոկտոր Վաթսոնը վերադարձել է Աֆղանստանի պատերազմից։ Խորհրդային գաղափարաբանները չէին կարող թույլ տալ, որ վերջերս Աֆղանստան մուտք գործած խորհրդային զորքի հետ կապված որևէ միտք առաջանար։ Այդ իսկ պատճառով գրաքննված տարբերակում Վաթսոնը վերադարձավ «ինչ-որ արևելյան երկրից»։

Ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովի՝ Աֆղանական պատերազմի վերաբերյալ արտասահմանյան ԶԼՄ-ներին տված 2 հարցազրույցներից հետո, որտեղ նա քննադատում էր կառավարության քաղաքականությունը, նրան զրկեցին բոլոր պետական պարգևներից՝ ներառյալ Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչումը և 1980 թվականի հունվարի 22-ին նրան արտաքսեցին Գորկի քաղաք, որտեղ տնային կալանքի տակ դրվեց։

Մինչև 1987 թվականն արգելված էր նաև 1979-1989 թվականների Աֆղանական պատերազմի իրադարձություններին մասնակցած անձանց ստեղծագործությունները։

Ընդհուպ մինչև 1980-ական թվականների երկրորդ կեսը խորհրդային զանգվածային լրատվամիջոցներում Աֆղանստանի տարածքում ռազմական գործողություններին Խորհրդային բանակի մասնակցության մասին չափազանց քիչ տեղեկություն էր հրապարակվում։ Օրինակ, հրապարակման ենթակա տեղեկությունների որոշման համաձայն, որը մշակվել էր 1985 թվականին ԽՍՀՄ պաշտպանության և արտաքին գործերի նախարարությունների կողմից, կենտրոնական ԶԼՄ-ը կարող էին հաղորդել «զինվորական պարտքը կատարելիս խորհրդային զինծառայողների մահվան կամ վնասվածքի (ամիսը միայն մեկ հատ), խռովարարների հարձակման, աֆղան ժողովրդին միջազգային օգնություն ցուցաբերելու հետ կապված հանձնարարությունների կատարման առանձին եզակի փաստեր»։ Այս փաստաթուղթն արգելում էր բաց հրատարակություններում տեղեկություն հրապարակել ռազմական գործողություններում խորհրդային ստորաբաժանումների մասնակցության (վաշտից բարձր), ռազմական գործողությունների փորձի, ինչպես նաև մարտի դաշտից ուղիղ ռեպորտաժների մասին։

Ընդհանուր առմամբ Աֆղանական պատերազմի թեման գտնվում էր ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքացիական գրաքննության ուշադրության ներքո։ Աֆղանստանում զոհված զինվորների ընտանիքների և ծնողների համայնքների Կոորդինացիոն Խորհրդի կարծիքով հենց գրաքննական սահմանափակումները «անհնար դարձրին սուտ քարոզի քննադատումը, անօրինության մերկացումը և ռազմական իշխանությունների բռնությունը»։

Արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացում

1940-ական թվականներին, երբ նոր էին իրենց աշխատանքն սկսել ռուսերեն և ԽՍՀՄ այլ ժողովուրդների լեզուներով հեռարձակվող արտասահմանյան ռադիոկայանները («Ազատություն» ռադիո, «Ամերիկայի ձայն», «Գերմանական ալիք», «Բի բի սիի ռուսական ծառայություն» և այլն), որոնք չէին ենթարկվում խորհրդային գրաքննության, և երբ ժողովրդի մեծ մասը կարճալիքային ռադիոհաղորդիչներ ուներ, ԽՍՀՄ-ում հզոր ռադիոէլեկտրոնային սարքավորման օգնությամբ սկսեցին այդ ռադիոկայանների զանգվածային խլացումը։ Ռադիոխլացման խորհրդային ցանցն ամենահզորն էր աշխարհում։

«Թշնամական քարոզչությունից ռադիոպաշտպանության հարցերով տեղեկությունները և համապատասխան ռադիոտեխնիկական միջոցների օգտագործումը» պետական գաղտնիքներ էին։ 1980 թվականին Մոսկվայի Օլիմպիական խաղերի բացման նախօրեին «Օլիմպիյսկայա պանորամա» ամսագրում գրաքննիչը հայտնաբերեց Ֆիլիի շրջանում գտնվող «խլացուցիչի» գրեթե աննկատելի կայանի լուսնակար։ Եվ թեև լուսանկարն արված էր Լենինյան լեռների բոլորին հասանելի դիտակետից, որտեղից արտասահմանցիներն ամեն օր լուսանկարում էին այդ տեսարանը, գրաքննիչը թույլ տվեց թողարկել այդ համարը միայն լուսանկարից կայանը հեռացնելուց հետո

Խորհրդային քաղաքացիների համար՝ «դրսից եկող» տեղեկատվության հասանելիությունը սահմանափակելու միջոցներից մեկը 25 մետրից կարճ ալիքների լայնքաչափ ունեցող ռադիոհաղորդիչների արտադրության սահմանափակումն էր։ 1950-ական թվականների կեսերից այսպիսի լայնքաչափով խորհրդային հաղորդիչները միայն արտահանման համար էին, իսկ երկրի ներսում շատ քիչ էին վաճառում։ Այդ իսկ պատճառով ԽՍՀՄ-ում հատկապես արժեքավոր էին կարճալիքային լայնքաչափով արտասահմանյան հաղորդիչները, ինչպես նաև այն վարպետները, որոնք կարողանում էին հաղորդիչները վերափոխել բարձր հաճախականության լայնքաչափի։

Խորհրդային փորձն այլ երկրներում

Արևելյան Եվրոպայի երկրներում ևս լայնորեն կիրառվում էր տեղեկատվության սահմանափակման խորհրդային փորձը։ Այս նպատակով իրականացվեց արգելող և սահմանափակող միջոցառումների համակարգը՝ քաղաքական գրաքննություն ներմուծելուց, մշակութային֊տեղեկատվական կենտրոնների, գրադարանների և արևմտյան երկրների ինստիտուտների լուծարումից սկսած մինչև օտարերկրյա քաղաքացիների ազատ տեղաշարժի արգելում։ Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում կապիտալիստական պետությունների, իսկ 1948 թվականից նաև Հարավսլավիայի ռադիոկայանների խլացմանը։

Այսպիսով, իշխող կոմունիստական կուսակցությունները «ձգտում էին վերարտադրել տեղեկատվության վերահսկման և տեղեկատվորեն փակ հասարակության ստեղծման խորհրդային մոդելը»։

Վերակառուցում և գրաքննության թուլացում

Վերակառուցման ժամանակաշրջանում, որը սկսվեց 1986 թվականին և ավարտվեց ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, գրաքննությունն աստիճանաբար թուլացավ՝ 1991 թվականին ընդհանրապես վերանալով։

Գրաքննության թուլացումն արտահայտվեց ԽՍՀՄ ղեկավարության՝ 1986 թվականի փետրվարի 25-ի «գլասնոստի» քաղաքականության հռչակումից հետո։ ԽՄԿԿ 27-րդ համագումարի զեկույցում Միխայիլ Գորբաչովն ասաց.

Մեզ համար սկզբունքային է գլասնոստի տարածման հարցը։ Սա քաղաքական հարց է։ Առանց գլասնոստի չկա և չի կարող լինել ժողովրդավարություն, զանգվածի քաղաքական գործունեություն, նրանց մասնակցությունը կառավարմանը։

Սա նշանակում էր քննարկել նախկինում արգելված բազում թեմաներ, քննադատել իշխանության այս կամ այն մարմիններին։ Մասնավորապես, ԶԼՄ-ներում հայտնվեցին կուսակցական և պետական գործիչների չարաշահումների, տնտեսական դժվարությունների և ապրանքային դեֆիցիտի, սոցիալական բացասական երևույթների (օրինակ՝ թմրամոլություն և մարմնավաճառություն), երիտասարդական շրջանում երաժշտական և այլ ենթամշակույթների մասին հրապարակումներ։

Գրաքննության փաստը հրապարակայնորեն ճանաչվեց Միխայիլ Գորբաչյովի՝ «Յումանիտե» ֆրանսիական թերթին տրված հարցազրույցում, որը խորհրդային մամուլում հայտնվեց 1986 թվականի փետրվարի 8-ին։ Կարևոր էր գրաքննական սահմանափակումների խնդիրների մատնանշումը. պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանություն, պատերազմի քարոզչության, դաժանության և բռնության արգելք, անձի անձեռնամխելիության պաշտպանություն։ Գաղափարական պատճառաբանությունները («հակախորհրդային քարոզչությունը» և այլն) այդպես էլ չասվեցին։

1986 թվականի սեպտեմբերի 4-ին ԽՍՀՄ Գլավլիտն արձակեց № 29с հրամանը, որտեղ գրաքննիչներին հանձնարարված էր ուշադրությունը կենտրոնացնել տպագրության մեջ պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանության հետ կապված հարցերի վրա և կուսակցական մարմիններին տեղեկացնել միայն գաղափարական ոլորտում տեղի ունեցող խախտումների մասին։

Նոր միտումի առաջին արտահայտումներից էր 1986 թվականին «Օգոնյոկ» ամսագրի ապրիլյան համարում Նիկոլայ Գումիլյովի ստեղծագործությունների հրապարակումը։

ԽՄԿԿ Կենտկոմի 1986 թվականի սեպտեմբերի 25-ի որոշմամբ դադարեցվեց որոշ արտասահմանյան ռադիոկայանների հաղորդումների խլացումը («Ամերիկայի ձայն», «ԲիԲիՍի») և ուժեղացվեց մյուսների խլացումը («Ազատություն», «Գերմանական ալիք»)։ 1987 թվականի մայիսի 23-ին Խորհրդային Միությունում վերջնականապես դադարեցրին «Ամերիկայի ձայն» ռադիոհաղորդման և արևմտյան այլ ռադիոկայանների խլացումը։ ԽՍՀՄ-ում արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացումն ամբողջապես դադարեցվեց 1988 թվականի նոյեմբերի 30-ին։

1987 թվականին գործի անցավ ԽՍՀՄ Գլավլիտի կողմից ղեկավարվող Միջգերատեսչական կոմիտեն, որն սկսեց հրատարակումների վերանայումը՝ դրանք հատուկ պահպանվող բաժիններից «բաց» ֆոնդեր տեղափոխելու նպատակով։ Այդ ժամանակ Վ. Լենինի անվան պետական գրադարանի հատուկ պահպանման բաժնի ֆոնդում հաշվվում էր մոտ 27000 խորհրդային և 250000 արտասահմանյան գիրք, արտասահմանյան ամսագրերի 572000 համար, արտասահմանյան թերթերի մոտ 8500 տարեկան փաթեթ։ 1985 թվականի սկզբին Ռուսաստանի գրականության և արվեստի պետական արխիվի հատուկ պահպանության բաժնում պահվում էր ընդհանուր արխիվային նյութերի 1,5 %-ը՝ մոտ 150 000 միավոր։

1988 թվականը բեկումնային էր նախկինում արգելված բազում հեղինակների հրատարակման առումով։ Մասնավորապես, տպագրվեցին Ալեքսանդր Սոլժենիցինի «Արշիպելագ ԳՈՒԼԱԳ», Բորիս Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագո», Վասիլի Գրոսմանի «Կյանք և ճակատագիր» և այլոց վեպերը։ 1986-1990 թվականներին նախկինում արգելված այնքան գրականություն տպագրվեց, որ Յուրի Լոտմանն այդ ժամանակաշրջանն անվանեց «մշակութային պայթյուն»։

1990 թվականի հունիսի 12-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդն ընդունեց ԽՍՀՄ «Տպագրության և զանգվածային լրատվական այլ միջոցների մասին» օրենքը, որտեղ ուղիղ նշվում էր, որ «չի թույլատրվում ԶԼՄ-ների գրաքննություն»։ Օրենքի գործարկման մասին Գերագույն խորհրդի որոշման մեջ ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին հանձնարարված էր «ԽՍՀՄ գերագույն խորհուրդ պատրաստել և ներկայացնել օրենքների նախագծեր, որոնք կարգավորում են պետական և այլ գաղտնիքների պաշտպանության», առանձին զանգվածային լրատվական միջոցների հարցերը՝ ներառյալ հեռուստատեսությունը և ռադիոն։

1990 թվականի հուլիսի 9-ին արձակվեց Գլավլիտի հրամանը «Հատուկ պահպանության բաժինների վերացման» մասին, որտեղ հանձնարարվում էր բոլոր գրքերը փոխանցել ընդհանուր ֆոնդեր։

Տպագրության մասին նոր օրենքի ընդունմամբ նախնական գրաքննությունը դարձավ ծառայություն, որը մատուցում էր Գլավլիտը կամավոր և փոխհատուցվող հիմքով։ Ինչպես պնդում էր Անդրեյ Մալգինը, առանց նախնական գրաքննության թերթերն ու ամսագրերն սկսեցին թողարկվել 1990 թվականի օգոստոսի 1-ից։

1991 թվականի սկզբին երկրում մթնոլորտի ապակայունացմամբ ուժեղացավ հեռուստատեսության գրաքննությունը։ Հունվարի 4-ին եթեր չհեռարձակվեց «Հայացք» («Взгляд») հանրահայտ ծրագրի հերթական հաղորդումը, որտեղ ծրագրվում էր ցույց տալ Արտաքին գործերի պաշտոնաթող նախարար Էդուարդ Շևարնաձեի հետ հարցազրույցը։ Հաղորդումը մի քանի ամիս եթեր չհեռարձակվեց։

1991 թվականի օգոստոսի 19-ի խռովության ժամանակ Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի հրամանով արգելվեցին բոլոր թերթերը, բացի կուսակցականներից։ Օգոստոսի 22-ին հրամանը չեղարկվեց։

1991 թվականի ապրիլի 13-ին ԽՍՀՄ մինիստրների կաբինետի որոշմամբ լուծարվեց Գլավլիտը, որի գործառույթները փոխանցվեցին ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարությանը։ 1991 թվականի մայիսին Գլավլիտի նախկին ղեկավար Վ. Բոլդիրևը ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովին նամակ ուղարկեց, որտեղ ասվում էր.

Զանգվածային լրատվական միջոցներում հրապարակումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հրապարակումների մի մասը քարոզչությամբ է զբաղված, որն ուղղված է մեր հասարակությունն ապակայունացնելուն, պետական իշխանությունը թուլացնելուն, միջազգային հակամարտություններ հրահրելուն, ԽՍՀՄ Զինված ուժերին վարկաբեկելուն, այնպիսի նյութեր է հրապարակում, որոնք վիրավորում և զրպարտում են երկրի բարձրաստիճան մարմիններին և քարոզում են գրեթե չքողարկված պոռնոգրաֆիա և բռնություն... Այս տեսակ բացասական գործընթացների վերացման նպատակով անհրաժեշտ է միության արտագերատեսչական մարմնին հանձնարարել վերահսկել Տպագրության և զանգվածային լրատվական այլ միջոցների օրենքի կատարումը։

Սակայն խորհրդային ղեկավարությունը գրաքննությունն ուժեղացնելու ուղղությամբ արդեն ոչ մի միջոց ձեռք չէր առնում։ 1991 թվականի հուլիսի 25-ին ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարությանը կից ստեղծված «Զանգվածային լրատվական միջոցներում պետական գաղտնիքների պաշտպանության գործակալությունը», 3 ամիս գործունեություն ծավալելուց հետո, լուծարվեց ՌԽՖՍՀ մինիստրների խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 15-ի որոշմամբ և ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարության 1991 թվականի հոկտեմբերի 24-ի հրամանով։ Այսպիսով, 1991 թվականի հոկտեմբերի 24-ը կարելի է համարել ԽՍՀՄ-ում պետական գրաքննության վերջին օրը։

1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին ԽՍՀՄ-ը դադարեց գոյություն ունենալ։ ԽՍՀՄ իրավահաջորդ Ռուսաստանի Դաշնությունը 1991 թվականի դեկտեմբերի 27-ին ընդունեց «Զանգվածային լրատվական միջոցների մասին» ՌԴ օրենքը, որն ուղղակիորեն արգելում էր գրաքննությունը։

Գրաքննությունը ՀԽՍՀ-ում

Խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին օրերից ՀԽՍՀ-ում սահմանվել է պարբերական մամուլի խստագույն գրաքննություն. մամուլը վերածվել է կոմունիստական կուսակցության խոսափողի, փակվել են նախկինում տպվող բոլոր թերթերն ու հանդեսները։ Գլխավոր պարբերականներն էին Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի և գավառական ու շրջանային կոմիտեների պաշտոնաթերթերն ու հանդեսները («Կոմունիստ», «Խորհրդային Հայաստան», «Լենինյան ուղիով», «Բանվորական Երևան» և այլն)։ Կուսակցական մամուլից բացի՝ լույս են տեսել նաև երիտասարդական և մանկապատանեկան («Ավանգարդ», «Պիոներ կանչ», «Ծիծեռնակ»), ժողկրթության բնագավառի («Սովետական մանկավարժ», «Սովետական դպրոց»), գրական-մշակութային («Մուրճ», «Նորք», «Նոր ակոս», «Գրական սերունդ», «Գարուն», «Սովետական արվեստ», «Գրական թերթ»), մարզական («Հայաստանի ֆիզկուլտուրնիկ») և երգիծական («Ոզնի») թերթեր ու հանդեսներ։

ՀԽՍՀ-ում գրաքննության էր ենթարկվում նաև դատապարտյալների նամակագրությունը։

Խորհրդային տարիներին գրաքննության գործառույթը կատարել է հատուկ այդ նպատակով ստեղծված ՀԽՍՀ կառավարությանն առընթեր Գրականության և հրատարակչությունների գործերով գլխավոր վարչությունը (Գլավլիտ), որի երաշխավորությամբ միայն կարող էր ԽՍՀՄ-ում, նաև ՀԽՍՀ-ում գիրք, պարբերական, հոդված և այլն տպագրվել։

Հայկական տպագրության խորհրդային շրջանի կարևոր իրադարձություններից էր 1921 թվականին Երևանում Հայպետհրատի ստեղծումը, որտեղ հայերեն և այլ լեզուներով հրատարակվել է բազմաբնույթ գրականություն։ Հիմնվել են նաև այլ հրատարակչություններ՝ ԵՊՀ-ի, ՀԽՍՀ ԳԱ-ի, «Լույս», «Գիտելիք» ընկերության, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրությունը և այլն։ Չնայած այս շրջանում գրքերը ենթարկվել են խիստ գրաքննության, այդուհանդերձ, ստեղծվել է բարձրարժեք տպագիր գրաֆոնդ, տպագրվել են հայ և համաշխարհային (թարգմանաբար) դասականների բազմահատոր ու հատընտիր երկեր, ժամանակակից հեղինակների ստեղծագործություններ, մանկական պատկերազարդ գրքեր, գիտական և գրաքննադատական աշխատություններ, «Հայկական սովետական հանրագիտարանը» (13 հատոր), բազմաթիվ այլ արժեքավոր հրատարակություններ՝ մեծ տպաքանակներով։

1960֊1970-ական թվականներին գրական մթնոլորտը փոքր-ինչ մեղմացել է։ Հովհաննես Շիրազը, Պարույր Սևակը, Համո Սահյանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Խաչիկ Դաշտենցը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Մուշեղ Գալշոյանը և ուրիշներ խորհրդային գաղափարական գրաքննության պայմաններում կարողացել են ստեղծել ազգային մտածողությամբ ու հոգեբանությամբ հագեցած գրականություն։ Թեպետ սոցիալիստական ռեալիզմը կաշկանդում էր գրականության զարգացումը, բայց և այնպես խորհրդային տարիներին ստեղծվել են համաշխարհային նշանակության այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են Ե. Չարենցի, Ա. Բակունցի, Հ. Շիրազի, Պ. Սևակի, Հ. Սահյանի, Հ. Մաթևոսյանի և ուրիշների ստեղծագործությունները։

«Մամուլի ազատության մասին» ՀՀ օրենքով (սեպտեմբերի 30, 2003, հոդված 6) ՀՀ-ում մամուլի և այլ ԶԼՄ-ների գրաքննությունն արգելված է։

Դիմադրություն և բողոքներ

Գրաքննության դեմ բողոքում էին շատ հայտնի գրողներ, գիտնականներ և հասարակական գործիչներ։ Բողոքներն սկսվեցին գրաքննության ընդունումից գրեթե անմիջապես հետո։ Արդեն 1917 թվականի նոյեմբերի 26-ին «Ռուս գրողների միությունը» թողարկեց հատուկ մեկօրյա «Թերթ-բողոք։ Ի պաշտպանություն տպագրության ազատության»։ Այնտեղ իրենց նյութերն էին հրապարակում Զինաիդա Գիպիուսը, Եվգենի Զամյատինը, Վերա Զասուլիչը, Վլադիմիր Կորոլենկոն, Դմիտրի Մերեժկովսկին, Ալեքսանդր Պոտրեսովը, Ֆեոդոր Սոլոգուբը, Պիտիրիմ Սորոկինը և այլք։

«Տեղական բյուրոկրատիայի ամենաթողության», «մեծ և փոքր կոմիսարների» դեմ բողոքում էին 1918 թվականի նոյեմբերին Մոսկվայում ընթացող խորհրդային լրագրողների Համամիութենական առաջին համագումարի պատվիրակները։

1923 թվականի նոյեմբերի 8-ին Մաքսիմ Գորկին գրել է Վլադիսլավ Խոդասևիչին.

Բանականությունը շշմեցնող նորություններից կարող եմ հաղորդել, որ... Ռուսաստանում Նադեժդա Կրուպսկայան և ոմն Մ. Սպերանսկի արգելել են ընթերցել Պլատոն, Կանտ, Շոպենհաուեր, Վլադիմիր Սոլովյով, Տեն, Ռյոսկին, Նիցշե, Լև Տոլստոյ, Լեսկով, Յասինսկի և շատ այլ հերետիկոսներ։ Եվ ասվում է. «Կրոնական բաժանմունքը պետք է միայն հակակրոնական գրքեր պարունակի»։ Այս ամենն անեկդոտ չէ, այլ տպագրված է «Զանգվածային ընթերցողներ սպասարկող գրադարաններից հակագեղարվեստական և հակահեղափոխական գրականության հեռացման ցուցում» գրքում... Իմ առաջին տպավորությունն այնպիսին էր, որ սկսեցի դիմում գրել Մոսկվա իմ՝ ռուսական հպատակությունից դուրս գալու մասին։ Ի՞նչ կարող եմ էլ անել, եթե այս վայրագությունը ճշմարիտ լինի։

Հեղափոխական, զորապետ և դիվանագետ Ֆեոդոր Ռասկոլնիկովը 1939 թվականի օգոստոսի 17-ին Փարիզի «Նովայա Ռոսիա» ամսագրում հրապարակեց «Բաց նամակ Ստալինին», որտեղ մասնավորապես գրում էր.

Մտավորականությանը երեսպաշտորեն «հողի աղ» անվանելով՝ դուք գրողի, գիտնականի, գեղանկարչի աշխատանքը զրկեցիք ներքին ազատությունից։ Դուք արվեստը սեղմել եք աքցանների մեջ, որից այն խեղդվում է, մարում և ոչնչանում։ Ձեր գրաքննությամբ դաժանորեն երկյուղած և ամեն ինչի համար իրենց գլխով պատասխան տվող խմբագիրների հասկանալի ամոթխածությունը հանգեցրին խորհրդային գրականության ոսկրացմանը և կաթվածին։ Գրողը չի կարողանում տպագրվել, դրամատուրգը չի կարողանում թատրոնի բեմին պիեսներ բեմադրել, քննադատը չի կարողանում պետական կնիքով չամրագրված իր սեփական կարծիքն արտահայտել։

Մի շարք խորհրդային գիտնականներ բացեիբաց իրենց վրդովմունքն էին արտահայտում խորհրդային գրաքննիչների ոչ կոմպետենտ գործողությունների համար.

Դժվար է հաշվել գրաքննության հասցրած վնասը՝ միանգամայն անտաղանդ, տգետ և հավանաբար գիտակցաբար մեր երկրի գիտական աշխատանքին խանգարող։ - ակադեմիկոս Վլադիմիր Վերնադսկի

Գլավլիտի միջոցառումները, որից ես բողոքում եմ, դժվարացնում են մեր աշխատանքը և բացի այդ էլ վիրավորական են խորհրդային մարդու համար, քանի որ հասկանալի չէ նրանց հետապնդած նպատակը... Եթե սա գիտելիքն արգելելու միջոցով մեր մտքերի և մտադրությունների անբասիրության մասին հոգ տանելն է, ապա սրա մեջ քիչ իմաստ կա... Ըստ երևույթին Գլավլիտի աշխատակիցները քիչ են կարդացել Շչեդրին, այլապես նրանց համար հասկանալի կլիներ արգելքների հանդեպ բյուրոկրատների ունեցած անհեթեթ ձգտումը։ - ակադեմիկոս Պյոտր Կապիցա

1967 թվականի մայիսին գրող Ալեքսանդր Սոլժենիցինն ուղարկեց խորհրդային մտավորականության շրջանում և Արևմուտքում լայն տարածում գտած ԽՍՀՄ գրողների միությանն ուղղված «Հանրագումարի նամակը»։ Նամակում մասնավորապես ասվում էր.

Չնախատեսված սահմանադրությունը և այդ պատճառով էլ անօրինական, ոչ մի տեղ հրապարակայնորեն չանվանված, Գլավլիտի անվան տակ մթագնած գրաքննությունը ճնշում է մեր գեղարվեստական գրականությանը և թույլ է տալիս գրականական առումով անգրագետ մարդկանց ամենաթողությունը գրողների վրա։ Միջնադարի վերապրուկները, գրաքննությունը իրենց Մաթուսաղայի ժամկետներն են քաշեքաշ հասցնում 21-րդ դար։ Փտած նա ձգտում է իրեն վերագրել չփտած ժամանակի մասը՝ արժանի գրքերը վերցնել ոչ արժանիներից։ - Ալեքսանդր Սոլժենիցին

1975 թվականի դեկտեմբերի 10-ին Ելենա Բոները Օսլոյում կարդաց ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովի Նոբելյան դասախոսության տեքստը, որտեղ նա այլ բաների հետ մեկտեղ պահանջում էր «խղճի ազատություն, իրազեկ հասարակական կարծիքի գոյություն, կրթական համակարգում պլյուրալիզմ, տպագրության ազատություն և տեղեկատվական աղբյուրների հասանելիություն»։

Գրաքննության դեմ հրապարակայնորեն բողոքում էին նաև Միխայիլ Բուլգակովը, Միխայիլ Զոշչենկոն, Վլադիմիր Վոյնովիչը, Կոնստանտին Սիմոնովը Ալեքսանդր Տվարդովսկին, Կորնեյ Չուկովսկին, Կոնստանտին Ֆեդինը, Վիկտոր Շկլովսկին, Իլյա Էրենբուրգը և շատ ուրիշներ։

Որոշ գրաքննական սահմանափակումների դեմ իրենց բողոքն էին հայտնում նաև որոշ գրաքննիչներ։ Մասնավորապես, Գլավլիտի 3-րդ բաժնի պետ Վլադիմիր Սիմանկովը պատմեց, թե ինչպես գրաքննության շնորհիվ արտասահմանյան վերլուծաբանները «գտան» Միջին Ասիայում ԽՍՀՄ-ի պաշտպանական ձեռնարկությունները։

Գրաքննությունը և տարագրությունը

Գրաքննությունը հաճախ էր հանգեցնում նրան, որ ստեղծագործական մասնագիտություն ունեցող տաղանդավոր մարդիկ չէին կարողանում ԽՍՀՄ-ում լիովին գործի դնել իրենց ընդունակությունները։

Մի շարք հայտնի գրողներ (օրինակ՝ Եվգենի Զամյատին, Ալեքսանդր Սոլժենիցին, Վիկտոր Նեկրասով, Վլադիմիր Վոյնովիչ, Սերգեյ Դովլաթով, Անդրեյ Սինյավսկի, Անատոլի Գլադիլին), պոետներ (Իոսիֆ Բրոդսկի, Յուզ Ալեշկովսկի և Ալեքսանդր Գալիչ), նկարիչներ (Կոնստանտին Կորովին, Ալեքսանդր Բենուա, Միխայիլ Շեմյակին), երգիչ Ֆեոդոր Շալյապինը և մշակութային շատ այլ գործիչներ ստիպված էին գաղթել կամ աքսորվում էին երկրից։

Նմանատիպ խնդիր կար նաև գիտնականների՝ հատկապես հումանիտար գիտությամբ զբաղվողների շրջանում։ Պետական քաղաքական բաժնի որոշմամբ արտասահման աքսորվածների թվում էին սոցիոլոգ Պիտիրիմ Սորոկինը, փիլիսոփաներ Իվան Իլյինը, Նիկոլայ Բերդյաևը և Սեմյոն Ֆրանկը, պատմաբաններ Ալեքսանդր Կիզեվետերը և Սերգեյ Մելգունովը, գաղթած սոցիոլոգ Գեորգի Գուրվիչը, փիլիսոփա Վասիլի Զենկովսկին, պատմաբան Սեմյոն Դուբնովը և շատ ուրիշներ։

Գրաքննական սահմանափակումների շրջանցում

Նատալյա Գորբանևսկայա՝ ԽՍՀՄ առաջին սամիզդատ տեղեկագրի՝ «Ընթացիկ իրադարձությունների քրոնիկոն»-ի հիմնադիր

Գրաքննությունը շրջանցելու մեթոդներից էին այլաբանությունները (Եզոպոսյան լեզու), սամիզդատը, մաքսանենգությունը, արտասահմանում հրատարակվելը («տամիզդատ») և այլ միջոցները։

Օրինակ՝ 1967-1982 թվականներին Օդեսայում գործում էր չգրաքննված գրականության և սամիզդատի ընդհատակյա գրադարան, որից օգտվում էր շուրջ 2000 ընթերցող։

Քաղաքական գրաքննության դեմ ակտիվ պայքարողներից էին խորհրդային այլադավանները։ Տեղեկատվության տարածման հիմնական մեթոդը սամիզդատն էր։ Այլադավանական շարժման մի մասն զբաղված էր իրավապաշտպանությամբ՝ քաղաքացիների իրավունքների և ազատությունների, այդ թվում՝ տեղեկության ստացման և տարածման իրավունքի պաշտպանությամբ։ ԽՍՀՄ առաջին չգրաքննված իրավապաշտպանական տեղեկատվական «Ընթացիկ իրադարձությունների քրոնիկոն» տեղեկագիրը 15 տարի՝ 1968 թվականի ապրիլի 30-ից 1983 թվականի նոյեմբերի 17-ը տարածվեց սամիզդատում։ Նմանատիպ գործունեությամբ էին զբաղված Մոսկվայի Հելսինկյան խումբը, Աշխատավորների ազատ միջմասնագիտական միավորումը և այլ կազմակերպություններ։

Հայտնի են նաև գրական խաբեությունների մի շարք դեպքեր, երբ հեղինակները հորինում էին իբր թարգմանական աղբյուր։ Մասնավորապես, պոետ Վլադիմիր Լիֆշիցը հորինեց ինչ-որ անգլիացի պոետ Ջեյմս Քլիֆորդի, որն իբր մահացել էր 1944 թվականին Արևմտյան ռազմաճակատում, ումից կատարած թարգմանություններն էր տպագրում. թեև դրանք իր սեփական բանաստեղծություններն էին։ Այդպես վարվեց նաև պոետ Ալեքսանդր Գիտովիչը, որը հորինեց «ֆրանսիացի» պոետի անուն և սկսեց իր ստեղծագործությունները տպագրել այդ անվան տակ։ Բուլատ Օկուջավան իր լավագույն բանաստեղծություններից մեկն անվանեց «Ֆրանսուա Վիյոնի աղոթքը», քանի որ համոզված էր, որ այլ ձևով չի կարող անցնել գրաքննությունը։

Գրաքննության շրջանցման մեկ այլ մեթոդ էր այսպես կոչված «շան մեթոդը»։ Այն կայանում էր նրանում, որ ստեղծագործության մեջ ներառվի ակնհայտ անհեթեթ և գրաքննության ուշադրությունը գրավող վառ դրվագ, որի արդյունքում գրաքննությունը չէր նկատում մանր նրբերանգները։ Մասնավորապես, այս ձևով գրաքննական ուղղումներից հնարավոր եղավ փրկել «Ադամանդե ձեռքը» ֆիլմը, որտեղ ռեժիսոր Լեոնիդ Գայդայը հատուկ ֆիլմի վերջում միջուկային պայթյուն նկարեց։ Պետկինոյի կոմիտեն սարսափ ապրեց և պահանջեց հեռացնել պայթյունը։ Ձևի համար դիմադրելով՝ Գայդայը հեռացրեց պայթյունը, իսկ ֆիլմը մնաց «չփչացված» գրաքննությամբ, ինչի հույսն էր ուներ Գայդայը։

Կինոյում գրաքննական արգելքների հաղթահարման ևս մեկ տարբերակի մասին պատմեց «Պետրովի և Վասեչկինի արկածները» մանկական երաժշտական ֆիլմի ռեժիսոր Վլադիմիր Ալենիկովը։ 1983 թվականին բոլոր կառույցների մերժումից հետո նա կարողացավ ֆիլմի դիտմանը հրավիրել ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Յուրի Անդրոպովի դստերը՝ Իրինային, որը «Մուզիկալնայա ժիզն» ամսագրի գլխավոր խմբագրի տեղակալն էր։ Սպասվելիք դիտման մասին նորությունը բավական էր, որպեսզի Պետհեռռադիոյի ղեկավարությունը ֆիլմն անմիջապես ներառի Կենտրոնական հեռուստաընկերության ծրագրի մեջ։

1978 թվականի վերջին սամիզդատում հայտնվեց «Մետրոպոլ» գրական ալմանախը՝ հեղինակների և կազմողների անունների ցանկով, որոնց թվում էին այնպիսի հայտնի գրողներ, ինչպիսիք են Վասիլի Ակսյոնովը, Անդրեյ Բիտովը, Վիկտոր Երոֆեևը, Ֆազիլ Իսկանդերը, Եվգենի Պոպովը, Բելլա Ախմադուլինան, Վլադիմիր Վիսոցկին, Սեմյոն Լիպկինը, Անդրեյ Վոզնեսենսկին։ Լյուդմիլա Ալեքսեևայի խոսքերով սա «գրող պրոֆեսիոնալների կողմից ստեղծագործության ազատությանը հասնելու համար գրաքննության շրջանցման» առաջին այսպիսի զանգվածային դեպքն էր։ Հեղինակներն ու կազմողները հետապնդվում էին, մասնավորապես, Վ. Երոֆեևին և Ե. Պոպովին հեռացրին Գրողների միությունից։

Տեղեկատվության տարածման կարևոր և զանգվածային չգրաքննվող միջոցներն անեկդոտներն էին։ Այս ֆոլկլորային ձևի միջոցով մարդիկ հաճախ էին իրենց քննադատական վերաբերմունքն արտահայտում իշխանության և կոմունիստական գաղափարախոսության նկատմամբ։ Քաղաքական անեկդոտները հատուկ տարածում գտան 1960-1970-ական թվականներին։ 1980-ական թվականների սկզբին լավ անեկդոտը երեք օրվա ընթացքում տարածվում էր Մոսկվայից մինչև Վլադիվոստոկ։ Իշխանությունները հետապնդում էին անեկդոտների տարածողներին, այդ թվում՝ քրեական կարգով։

Բնակչության շրջանում մեծ թվով կենցաղային մագնիտոֆոնների ի հայտ գալով, գրաքննությունը շրջանցելով՝ սկսեցին տարածվել (կրիչների վրա ազատ պատճենվել) ռոք երաժշտություն և հեղինակային երգեր, իսկ տեսամագնիտոֆոնների ի հայտ գալով՝ մաքսանենգությամբ բերված չգրաքննված արտասահմանյան ֆիլմեր։

Խորհրդային առաջին ռոք երաժիշտը, որը բացեիբաց արհամարհում էր գրաքննական կանոնները, Միխայիլ Բորզիկինն էր («Տելեվիզոր» խումբ), որը 1986 թվականի համերգին կատարեց «Мы идём» և «Выйти из-под контроля» երգերը։ Դրանից հետո խմբին կես տարի արգելեցին ելույթ ունենալ։

Ազդեցությունը մշակույթի և գիտության վրա

Պատմական գիտությունների դոկտոր Տատյանա Գորյաևան գրում է, որ «խորհրդային գրաքննությունը միշտ գնահատվում էր որպես տոտալիտար իշխանության չափազանց հետադիմական դրսևորում»։

Վլադիմիր Վոյնովիչը ենթադրում էր, որ քաղաքական գրաքննությունը, եթե այն ընդունվել է գրողի կողմից, ավարտվում էր «անձի և տաղանդի դեգրադացմամբ»։ Նա օրինակ էր բերում Ալեքսեյ Տոլստոյին, Ֆադեևին և Շոլոխովին։ Ըստ նրա՝ գրաքննությունը խթանում էր քիչ տաղանդավոր, սակայն ԽՄԿԿ քաղաքականությունը քարոզել ցանկացող և կարողացող գրականագետների հրատարակությունները, իսկ տաղանդավոր գրողները, որոնք չէին համաձայնվում գրաքննական սահմանափակումներին ենթարկվել, հետապնդվում էին իշխանությունների կողմից։ Այսպիսով, Վոյնովիչը գրաքննության ազդեցությունը ԽՍՀՄ մշակույթի վրա միանշանակ բացասական երևույթ էր համարում։ Վոյնովիչը միայնակ չէր գրաքննության ազդեցության իր գնահատականի մեջ. նույն հայացքներն ունեին կինոռեժիսոր Էլդար Ռյազանովը և գրող Վիտալի Կորոտիչը, ինչպես նաև շատ այլ մշակութային գործիչներ։ Հարկ է նշել, որ գաղափարական գրաքննության էր ենթարկվում նաև ռուսական դասական գրականությունը։

Կորնեյ Չուկովսկին ասում էր.

...Բռնապետական իշխանության պայմաններում ռուսական գրականությունը մարեց և գրեթե մահացավ... Ներկայիս տպագրության կախվածությունը հանգեցրել է տաղանդների լռությանը և հարմարվողների ճիչին՝ ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհի առաջ մեր գրական գործունեության խայտառակությանը։

Ռուս գրողների մի շարք ստեղծագործություններ տասնամյակներ շարունակ չէին կարողանում հասնել խորհրդային ընթերցողին՝ օրինակ, 1928 թվականին Բեռլինում տպագրված Անատոլի Մարիենգոֆի «Լկտիները» վեպը ԽՍՀՄ-ում հրատարակվեց միայն 1988 թվականին։

Նկարագրելով մի շարք աբսուրդ գրաքննական արգելքներ՝ Ա. Կուստովան հետևյալ եզրակացությանն է հանգում.

Այդ տարիներին գրաքննությունը հաճախ բծախնդիր կերպով քննում էր այն տեքստերը, որոնք ընդհանրապես նպատակ չունեին խարխլել հիմքերը։ Բայց բանն էլ հենց դրանում է, որ տոտալիտար գրաքննությունը չի տարբերակում գլխավորը երկրորդականից, էականը քիչ կարևորից։ Նրա գրաքննական կշեռքին նույնն էր և՛ իսկապես քրեական «հակախորհրդային» տեքստը, և՛ վրիպակը խաչբառում և՛ թարգմանության ժամանակ խոսքի ծիծաղաշարժ դարձվածքը։ Նրա գլխավոր խնդիրը բոլոր գրողներին վախեցնելն էր, համատարած վախի ծնումը, գրող կոնֆորմիստների դաստիարակումը և իշխանությանը ոչ պիտանի հեղինակների մեկուսացումը։

Խորհրդային հասարակությունում գրաքննության դերի շուրջ նաև այլ հայացքներ կան։ Օրինակ՝ Իոսիֆ Բրոդսկին համարում էր, որ գրաքննական արգելքները խթանում էին ստեղծագործությունը և զարգացնում տաղանդը. այսպես էր մտածում նաև պոետ և գրականագետ Լև Լոսևը։ Նույն կարծիքին էր նաև արձակագիր և դրամատուրգ Յուրի Մամլեևը, դերասան Դոնատաս Բանիոնիսը և այլք։ Գրաքննությունը շրջանցելու համար գեղարվեստական ձևի վարպետորեն տիրապետումն իր հետևանքներն ունեին ոչ միայն գրողների, այլև ընթերցողների համար՝ այսպիսի յուրօրինակ ձևով նպաստելով լսարանի մշակութային զարգացմանը։

Միխայիլ Դելյագինը համարում է, որ հենց խորհրդային գրաքննությունը, որը ձգտում էր «պարզ վրեժ լուծել դասակարգին օտար կերպար» Օստապ Բենդերից, ազդեց, որ Իլֆը և Պետրովը փոխեցին իրենց «Ոսկե հորթը» վեպի վերջաբանը, և արդյունքը «հրաշալի էր»։ Երբեմն գրաքննությունն ամբողջովին նոր ստեղծագործություն էր ծնում՝ այսպիսով, ըստ Օլեգ Արոնսոնի՝ Ֆրից Լանգի «Դոկտոր Մաբուզե խաղացողը» հայտնի ֆիլմը վերամոնտաժած Սերգեյ Էյզենշտեյնն այն վերածեց «հեղափոխական քարոզի»։

Տարածված է նաև այլ կարծիք՝ այն է՝ գրաքննությունը զսպում էր անքաղաքավարության, ամենաթողության, խոսքի ազատության չարահաշման և ստի երևույթները։ Այսպիսի տեսակետ ունեն օրինակ քաղաքագետ Անդրեյ Սավելևը և պատմաբան Գեորգի Կումանյովը։ Ռեժիսոր Ստանիսլավ Գովորուխինը, նշելով գրաքննության բացասական դերը, ասում է նաև, որ «հենց գրաքննության՝ նախ և առաջ բարոյական գրաքննության օրոք ստեղծվեց իսկական արվեստը, իսկական գրականությունը»։

Գրող Ֆազիլ Իսկանդերը համարում է, որ «խորհրդային ժամանակներում գոյություն ունեցող գրաքննությունը 90 տոկոսով կազմված էր քաղաքական սահմանափակումներից, սակայն մնացած 10 տոկոսը հեռացնում էր գռեհկությունն ու կոպտությունը»։

Կա նաև տարածված կարծիք, որ միայն հեռուստագրաքննության չեղարկումից հետո կինոյում և հեռուստաէկրանին ցուցադրվող բռնությունը զանգվածային դարձավ։ Սակայն մանկավարժական գիտությունների դոկտոր Ալեքսանդր Ֆեոդորովը նշում է, որ «1920-50-ական թվականներին կինոդահլիճներում, իսկ 1960-80-ական թվականներին կինո/հեռուստաէկրաններին ցուցադրվում էին շատ հայրենական ֆիլմեր, որոնք գովերգում և քարոզում էին այսպես կոչված «հեղափոխական բռնություն», «հեղափոխական ահաբեկում», «դասակարգային պայքարից», «պրոլետարիատի բռնապետությունից», քաղաքացիական պատերազմից ծնվածների և այլն»։ Ինչպես գրում է կինոգետ Օլեգ Կովալովը, «ավելի դաժան և նատուրալիստական կինեմատոգրաֆ, քան խորհրդայինն է, 1920-ական թվականներին աշխարհում իսկապես ուղղակի չկար. «բուրժուական գրաքննությունը» էկրաններին թույլ չէր տա այն վայրագությունների նույնիսկ մեկ հարյուրերորդ մասը, ինչը որ ցուցադրում էին հեղափոխության մասին հայրենական կինոժապավենները»։

Ձեռագիրը ԽՍՀՄ-ից դուրս տանելու թույլտվություն։ Գիտնականներին անհրաժեշտ էր ձեռք բերել այս փաստաթուղթը նույնիսկ իրենց սեփական ձեռագրերի համար։

Գաղափարական գրաքննությունը լուրջ վնաս հասցրեց ԽՍՀՄ-ում հումանիտար գիտությունների զարգացմանը։ Ցանկացած գիտական հետազոտություն, որը չէր համապատասխանում մարքսիզմ-լենինիզմի գաղափարախոսությանը, փաստացի արգելված էր։ Ընթացիկ քաղաքականությունից ցանկացած շեղում՝ նույնիսկ ընդհանուր կոմունիստական գաղափարախոսության շրջանակներում, ենթարկվում էին օստրակիզմի և բռնաճնշումների։ Հայտնի գրականագետ Յուրի Լոտմանը պատմում էր, որ 1984 թվականին Տարտուի համալսարանի «Գիտնականների գրառումներ»-ի 645-րդ համարի ամբողջ տպաքանակը ոչնչացվեց՝ Գումիլյովի և Բերդյաևի անունները հիշատակելու համար։ Նույնիսկ կոմունիզմի համահիմնադիր Կառլ Մարքսի ստեղծագործությունները գրաքննվեցին։ Այսպես, Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի լիակատար ժողովածուում չկար Մարքսի «Դիվանագիտության պատմությունը 18-րդ դարում» աշխատությունը. այն տպագրեցին միայն «ձնհալի» ժամանակ՝ 1960-ական թվականներին։ Ակադեմիկոս Յուրի Աֆանասևի խոսքերով դա պատահեց այն պատճառով, որ «նա ներխուժեց մեր յուօրինակության սուրբ սրբոց. խոսեց Ռուսիայում իշխանական իշխանության կասկածելի բարոյականության և խղճուկ բնույթի մասին, հայտնեց իր կարծիքը Մոսկվայի վեհացման պատճառների մասին»։

Ակադեմիկոս Դմիտրի Լիխաչյովը գրել է.

Գիտության առաջընթացը դիտարկվում էր որպես դաժան պատիժ նրանց, ովքեր համաձայն չէին միակ, սկզբնապես ճշմարիտ ուղղության հետ։ Գիտական բանավեճի փոխարեն մերկացումներ էին, դիմակազերծումներ, գիտությամբ զբաղվելու արգելքներ, իսկ բազում դեպքերում՝ ձերբակալություններ, աքսորներ, պատժաչափեր, ոչնչացում։ Ոչնչացվում էին ոչ միայն ինստիտուտները, լաբորատորիաները, գիտնականները, գիտական դպրոցները, այլև գրքերը, ձեռագրերը, փորձերի տվյալները։

Բնագիտության մեջ գրաքննության խնդիրն այդքան էլ ուժեղ չէր արտահայտված, սակայն մի շարք բնագավառներում (օրինակ՝ գենետիկայում և կիբեռնետիկայում) այն երկար տարիներ հանգեցրեց լուրջ լճացման։

Այլախոհ և գիտնական Վալենտին Տուրչինի կարծիքով գրաքննությունը որպես տեղեկատվական հասարակության զարգացման գլխավոր խոչընդոտ, նույնպես վիթխարի նյութական վնաս հասցրեց ԽՍՀՄ-ին։ Նա ենթադրում էր, որ գրաքննությունը ծանր տնտեսական հանցագործություն է։

Գրաքննությունը և Գրականության Նոբելյան մրցանակակիրները

Գրականության Նոբելյան մրցանակակիր Ալեքսանդր Սոլժենիցինը, ում հեռացրին ԽՍՀՄ գրողների միությունից իր գրական գործունեության համար։

Գրականության Նոբելյան մրցանակի բոլոր մրցանակակիրների ռուսական և խորհրդային ծագման գրական ստեղծագործություններն այս կամ այն աստիճանով ենթարկվում էին գրաքննության։

Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ տարագրված Իվան Բունինի ստեղծագործությունները 1929-1954 թվականներին ընդհանրապես չէին հրատարակվում ԽՍՀՄ-ում, իսկ մի շարք ստեղծագործություններ տպագրվեցին միայն վերակառուցումից հետո։

Բորիս Պաստեռնակը հեռացվեց ԽՍՀՄ գրողների միությունից, իսկ նրա գլխավոր արձակ ստեղծագործությունը՝ «Դոկտոր Ժիվագո»-ն, արգելվեց տպագրել ԽՍՀՄ-ում, ինչը չէր խանգարում, որ նրանք, ովքեր չէին կարդացել վեպը, դատապարտեին հեղինակին։ Վեպը ԽՍՀՄ-ում հրատարակվեց միայն 1988 թվականին։

Միխայիլ Շոլոխովի ստեղծագործությունների բախտն ավելի բերեց. նրան հաջողվեց, չնայած գրաքննությանը, հրատարակել իր «Խաղաղ Դոն»-ը, թեև բազում վերամշակումներից հետո։

Ալեքսանդր Սոլժենիցինը 1965 թվականից իր գործունեության համար հետապնդվում էր։ Հետագայում նրան հեռացրին ԽՍՀՄ գրողների միությունից, զրկեցին քաղաքացիությունից և աքսորեցին երկրից։ «Արշիպելագ ԳՈՒԼԱԳ» վեպը և այլ ստեղծագործություններն արգելեցին տպագրել ԽՍՀՄ-ում և մինչև վերակառուցումը տարածվում էին միայն սամիզդատի միջոցով։

Իոսիֆ Բրոդսկին քրեական և հոգեբանական բռնաճնշումներից հետո ստիպված էր հեռանալ ԽՍՀՄ-ից, իսկ նրա ստեղծագործություններն սկսեցին հրատարակվել ԽՍՀՄ-ում միայն 1990 թվականից։

Օտարերկրյա Նոբելյան մրցանակակիրների ստեղծագործությունները նույնպես ենթարկվում էին գրաքննության։ Օրինակ՝ «Նևա» ամսագրում Էռնեստ Հեմինգուեյի «Ում մահն է գուժում զանգը» վեպի հրատարակությունը, որը նախապես համաձայնեցվել էր հեղինակի հետ, 1960 թվականին արգելվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի կողմից՝ գաղափարական նկրտումների պատճառով։ ԽՍՀՄ-ում վեպը հրատարակվեց 1968 թվականին, ընդ որում տեքստից ավելի քան 20 գրաքննական փոփոխություն կատարվեց։ 1973 թվականին Հայնրիխ Բյոլի «Խմբանկար տիկնոջ հետ» վեպում 150 տեղ փոփոխություն արվեց (500 տող)։

Գրաքննություն և ազգային հարց

Ազգային հարցեր քննարկելիս գրաքննական սահմանափակումները խիստ էին։ Գործող գաղափարական սահմանումների համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ում չկային միջազգայնական հակասություններ և խնդիրներ։ Այդ պատճառով տեղի գրաքննական մարմինները հատուկ ուշադրություն էին դարձնում այս կամ այն ազգությանը պատկանող «խորհրդային ժողովրդի» հիշատակությամբ նյութերին։

1937 թվականին Լենինգրադում փակվեցին մի շարք թերթեր, որոնք տպագրվում էին ազգային լեզուներով (ֆիններեն և այլն)։ Փակման պատճառն այն էր, որ կուսակցական մարմինները չէին կարողանում վերահսկել դրանց բովանդակությունը։

Լատվիայում արգելվում էր հրատարակել 1937-1938 թվականներին կոմունիստ լատիշների բռնաճնշումների, 1941 և 1949 թվականներին Լատվիայի բնակչության բռնի տեղահանման մասին նյութեր, արգելվում էր քննարկել ոչ լատիշների կողմից լատիշերենի յուրացման հարցերը և այլն։ Նմանատիպ խնդիրներն կային նաև այլ ազգային հանրապետություններում։

ԽՍՀՄ-ում 1920-ական թվականների սկզբից հրեական թեման պարբերաբար ենթարկվում էր գրաքննության։ Եբրայերենի դասավանդումը (բացառությամբ արևելագիտական ամբիոններում), ինչպես նաև եբրայերեն գրականությունն արգելված էր։ Բելառուսում Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին լռում էին հրեա պարտիզանների և ընդհատակների գործունեության մասին։ Մասնավորապես, 1983 թվականին կուսակցության պատմության ինստիտուտի հրատարակած «Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Բելառուսի պարտիզանական կազմավորումները» պաշտոնական տեղեկատուի մեջ հիշատակված չէ հրեական «Տուվիա Բելսկի» խոշորագույն պարտիզանական ջոկատի մասին։ Հրեաների մասնակցությունը պարտիզանական շարժմանը նույնպես թաքցվեց «այլ ազգեր» խորագրի տակ։ Հոլոքոստի ժամանակ զոհվածների հուշարձաններին «հրեա» բառի փոխարեն գրում էին «խաղաղ բնակչություն» կամ «խորհրդային քաղաքացիներ»։ «Հրեական թեման» գրաքննվում էր ոչ միայն Բելառուսում․ 1964 թվականին «Մոլոդայա գվարդիա» հրատարակչատանը տպագրվեց Վ․ Տոմինի և Ա․ Սինելնիկովի «Վերադարձն անցանկալի է» փաստագրական պատմվածքը՝ «Սոբիբոր» նացիստական մահվան ճամբարի մասին, որտեղ ոչնչացվում էին բացառապես հրեաներ․ գրքում «հրեա» բառը ոչ մի անգամ չի հիշատակվում։

Գրաքննությունը և սեքսը

1920-ական թվականներին հեղափոխությունից հետո ԽՍՀՄ-ում փաստացի սեռական հեղափոխություն էր կատարվում, և գրաքննությունը չէր խոչընդոտում սեռական փոխհարաբերությունների թեմաների բացեիբաց քննարկմանը։ Սակայն, 1930-ական թվականներին, հայտնի սեքսոլոգ, պրոֆեսոր Իգոր Կոնի խոսքերով, «բոլշևիկյան կուսակցությունը բռնի կերպով ընդհատեց այդ գործընթացը՝ լիովին վերացնելով և՛ սեքսոլոգիական հետազոտությունները, և՛ սեռական գրագիտությունը, և՛ էրոտիկ արվեստը»։ Հետագայում «խորհրդային գաղափարախոսության մեջ սեռականությունը որպես այդպիսին ընդհանրապես չէր ներգրվում»։ Այդ իսկ պատճառով նույնիսկ համապատասխան հանրագիտարանային հոդվածները (սեռ, սեռական կյանք և այլն) նվիրված էին միայն բժշկությանը և կենսաբանությանը, սակայն ոչ հոգեբանությանը և մարդկային փոխհարաբերություններին։ Քանի որ միասեռականությունը համարվում էր սեռական այլասեռվածություն և քրեորեն պատժելի էր, այս թեմայի հիշատակումը բացառված էր։ Այս բոլոր արգելքների արդյունքը եղավ, ըստ Կոնի, աշխարհում ամենացածր մակարդակ ունեցող սեռական մշակույթը։ Այսպիսի գրաքննության բնորոշ օրինակ է «Անորսալի վրիժառուները» ֆիլմում էրոտիկ տեսարանի արգելման պատմությունը։ Եվ թեև էրոտիկ ենթատեքստ ունեցող տեսարանները երբեմն խուսափում էին գրաքննությունից («Անձնակազմ», «Ամուսնանալ կապիտանի հետ»)։ Առաջին խորհրդային ֆիլմը, որը վերջնականապես հաղթահարեց սահմանված թույլատրելի սահմանները, Վասիլի Պիչուլի «Փոքր Վերան» դրաման էր, որն էկրան բարձրացավ 1988 թվականին։

Գրաքննական գերատեսչությունները ԽՍՀՄ-ում

• Պետհրատը, մինչև Գլավլիտի հայտնվելը, ՌԽՖՍՀ-ում տպագրության գրաքննության կենտրոնական մարմինն էր։
• Գլավլիտը գլխավոր գրաքննական մարմինն էր, 1922 թվականից վերահսկում էր ամբողջ տպագրական նյութերը՝ դրա բովանդակության համապատասխանումը պետական գաղափարախոսությանը և դրանում պետական գաղտնիքի առկայությունը։
• Գլավռեպերտկոմը հանդիսախաղերի և խաղացանկի վերահսկման կոմիտեն էր, 1920-1930-ական թվականներին վերահսկում էր ցանկացած հանդիսախաղ և ելույթ՝ սկսած դասախոսություններից, զեկույցներից, վերջացրած էստրադային և նույնիսկ երաժշտապարային երեկոներով։
• Պետկինոն գրաքննում էր կինոֆիլմերը։
• ԽՍՀՄ Պետհեռռադիոն գրաքննում էր հեռուստահաղորդումները և ռադիոհաղորդումները։
• Առաջին բաժինը գրաքննում էր գիտահետազոտական ինստիտուտների, գործարանների և այլ կազմակերպությունների գիտահետազոտական տեղեկատվությունը, որոնք ինֆորմացիան պատճենելու հնարավորություն ունեին։
• ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտեն և մաքսատունը հանգամանորեն վերահսկում էին արտասահմանից գրքերի, ամսագրերի (և այլ տպագրական նյութերի), աուդիո և վիդեոնյութերի ներմուծման բոլոր փորձերը։ Սակայն, չնայած բոլոր ջանքերին, նրանք չէին կարողանում դիմակայել արտասահմանյան ֆիլմերի (հատկապես երկրում տեսամագնիտոֆոնների տարածումից հետո), արտասահմանյան կատարողների ձայնասկավառակների և այլնի անօրինական ներմուծմանը։

Սակայն գրաքննությամբ զբաղվում էին ոչ միայն հատուկ գերատեսչությունները։ Ցանկացած ստեղծագործություն անհրաժեշտ էր համաձայնեցնել այն գերատեսչության հետ, որը շոշափվում էր տվյալ ստեղծագործության մեջ։ Օրինակ՝ եթե գրողը գրում էր ռազմական թեմայով, նրան նախապես գրաքննում էր Պաշտպանության նախարարության գլխավոր քաղաքական վարչությունը, եթե գրողը գրում էր մետաղագործության մասին, գրաքննությունը հաշվի էր առնում մետաղագործական արդյունաբերության ղեկավարության կարծիքը։

Մեծ թվով «կամավոր գրաքննիչներ» զբաղված էին ինչ-որ գաղափարախոսական վրիպակներ փնտրելով, որը բաց էր թողել պետական գրաքննությունը և այդ մասին պետական ու կուսակցական մարմիններին հայտնելով։ Մի շարք հեղինակների և ստեղծագործությունների դեմ հետգրաքննական հալածանքին մասնակցում էին նաև պետական գրաքննադատները։ Մի քանի խորհրդային ֆիլմեր գրաքննվեցին Չինաստանի ղեկավարների պահանջով, իսկ 1960 թվականին Հեմինգուեյի «Ում մահն է գուժում զանգը» վեպի հրատարակման արգելքին նպաստեց Դոլորես Իբարուրիի բացասական արձագանքը։

Սակայն ցանկացած վիճելի հարցի վերջնական որոշումը միշտ կայացնում էին կուսակցական մարմինները, որոնք վերահսկում էին ամբողջ գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում։

Ռազմական գրաքննության մարմիններ

1918 թվականին ստեղծված ռազմական գրաքննության մարմինները մինչև ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիները բազմիցս վերակազմավորվեցին։

• Ռազմական գործերով Ժողովրդական կոմիսարիատի օպերատիվ բաժնին կից ռազմագրաքննական բաժանմունք (հունիսի վերջ - դեկտեմբեր, 1918)
• Երրորդ բաժին՝ Հանրապետության Հեղափոխական ռազմական խորհրդի Դաշտային շտաբի Գրանցման վարչության Ռազմական գրաքննության բաժին (կենտրոնական ռազմագրաքննական բաժին) (դեկտեմբեր, 1918 ֊ հոկտեմբեր, 1919)
• Հեղափոխական ռազմական խորհրդի Դաշտային շտաբի ռազմագրաքննական բաժին (հոկտեմբեր, 1919 ֊ մարտ, 1921)
• Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի շտաբի ռազմական գրաքննության վարչություն (մարտ֊ապրիլ, 1921 ֊ օգոստոս, 1921)
• ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից Հակահեղափոխության և սաբոտաժի դեմ պայքարի Համառուսաստանյան արտակարգ կոմիտեի Տեղեկատվական բաժնի ռազմական գրաքննության ենթաբաժին (օգոստոս, 1921)
• Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի Գրանցման վարչության 8-րդ բաժին (կենտրոնական ռազմական գրաքննություն) (1935)
• Կարմիր բանակի Գլխավոր շտաբի Գլխավոր հետաքննչական վարչության ռազմական գրաքննության բաժին (փետրվար, 1942 ֊ հոկտեմբեր, 1942)
• ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարիատի կենտրոնական ռազմական գրաքննության բաժին (հոկտեմբեր, 1942 ֊ սեպտեմբեր, 1943)
• Կարմիր բանակի Գլխավոր շտաբի ռազմական գրաքննության բաժին (սեպտեմբեր, 1943 ֊ փետրվար, 1946)
• ԽՍՀՄ Զինված ուժերի Գլխավոր շտաբի ռազմական գրաքննության վարչություն (փետրվար, 1946֊1990)
• ԽՍՀՄ Զինված ուժերի Գլխավոր շտաբի Տպագրության և զանգվածային այլ լրատվամիջոցներում գաղտնիքների պաշտպանության բաժին (1990֊1991)

Գրաքննության մակարդակներ

Խորհրդային գրաքննությունն ուսումնասիրող Առլեն Բլյումն առանձնացնում է գրաքննության 5 մակարդակ՝

• ինքնագրաքննություն
• խմբագրական գրաքննություն
• Գլավլիտ
• գաղտնի քաղաքական ոստիկանական մարմինների պատժիչ գրաքննություն
• կուսակցական ղեկավարության գաղափարական գրաքննություն։

Գրող Վլադիմիր Վոյնովիչը գրում էր, որ «Խորհրդային Միությունում ամենագլխավոր գրաքննիչը վախն է»։

Եթե խորհրդային առաջին տարիներին գրաքննիչներն ստիպված էին խմբագրել և արգելել կոմունիստական քաղաքականությանը հակասող բազում ստեղծագործություններ, ապա հետագայում հեղինակներն ու խմբագիրներն իրենք սկսեցին ջանալ հարմարվել գրաքննական սահմանափակումներին։ Այսպես առաջացավ ինքնագրաքննության երևույթը։ Արդյունքում գրաքննիչներն արդեն հիմնականում երևան էին հանում վրիպակներ և ալյուզիաներ, ինչպես նաև հեռացնում էին բռնաճնշված հեղինակների ստեղծագործությունները։

1984-1989 թվականներին բարձրաստիճան գրաքննիչներից մեկը՝ Յու. Օտրեշկոն ասել է.

Ոչ ոք իրեն թույլ չէր տալիս գրել ինչ-որ արտառոց բան, որպեսզի հատուկ գրաքննության չենթարկվի։ Մարդիկ, որոնք աշխատում էին խորհրդային գրական կամ լրագրության ոլորտում, գիտեին, թե ինչպես խուսափել գրաքննական խմբագրումներից։ Ճշգրիտ կլիներ ասել, որ իմ ժամանակ գրաքննությունը երբեք չէր արգելում հակասովետականությունը։ Այն պատճառով, որ ոչ ոք չէր գրում հակասովետականություն։ Հնարավոր է, որ գրում էին իրենց համար, սակայն թերթեր, ամսագրեր կամ հրատարակչատներ չէին տանում։

Հաջորդ մակարդակը խմբագրական գրաքննությունն էր և գրաքննությունը ստեղծագործական միություններում։ Ինչպես գրում է Առլեն Բլյումը. «1940-50-ական թվականներին խմբագիրները, որպես կանոն, արդեն փոխարինում էին գրաքննիչներին՝ վերջիններիս թողնելով միայն գաղտնի տվյալների ռազմատնտեսական ցանկի պահպանման վերահսկողությունը»։ Որպես օրինակ կարելի է նշել Սերգեյ Վորոնինին, որը 1963 թվականին հեռացվեց «Նևա» ամսագրի գլխավոր խմբագրի պաշտոնից՝ «գրաքննական թերակատարման» համար, ինչպես նաև 1970 թվականին Ալեքսանդր Տվարդովսկու պաշտոնաթողությունը և «Նովի միր» ամսագրի աշխատակազմի ճակատագիրը։

Գրաքննության մեջ կենտրոնական դիրք էր զբաղեցնում Գլավլիտը՝ պաշտոնական գրաքննական գերատեսչությունը։ Գլավլիտի կողմից հաստատված ստեղծագործություններն արդեն պետք է լիովին բավարարեին գաղափարական մաքրության բոլոր պահանջներին։ Փաստացի այն տպագրված ստեղծագործությունների պետական ընդունման բաժինն էր։ Նմանատիպ գործառույթներ էին կատարում իրենց ոլորտներում Պետկինոն և Պետհեռռադիոն։

ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության մարմինները՝ Միացյալ պետական քաղաքական վարչությունը, Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը, Պետական անվտանգության նախարարությունը և Պետական անվտանգության կոմիտեն, նույնպես զբաղվում էին գրաքննական հարցերով (սկզբնապես Պետական քաղաքականության վարչությունում ստեղծվեց Քաղբաժին, որը մի շարք բարեփոխումների արդյունքում դարձավ Պետանվտանգության կոմիտեի 5-րդ վարչությունը)։ 1920-ական թվականներին նրանք, փաստորեն, կատարում էին վերագրաքննական գործառույթներ՝ ստուգելով Գլավլիտի գրաքննիչների աշխատանքը և բռնագրավելով այն ստեղծագործությունները, որոնք պատահաբար վրիպել էին։ 1930-ական թվականներին ազդեցության ոլորտների բաժանում կատարվեց, 1940-ական թվականներից պետանվտանգությունն սկսեց Գլավլիտից «հակախորհրդային քարոզի» փաստի փորձաքննություն պահանջել այն ստեղծագործությունների համար, որոնք բռնագրավվել էին։

1970-ական թվականներին Պետանվտանգության կոմիտեն չէր թույլատրում տպագրել գրող այլախոհների ստեղծագործությունները, ինչպես նաև վերահսկում էր նրանց «աշխատանքները»։ Այսպես, Սերգեյ Դովլաթովի գրքի առաջին տարբերակը Էստոնական ԽՍՀ Պետանվտանգության կոմիտեի հրամանով ոչնչացվեց «Էեստի Ռաամատ» հրատարակչատանը։

Պետանվտանգության աշխատանքն ուղղված էր անցանկալի տեղեկատվության՝ նախքան գրաքննությանը դրա հասնելը, ի հայտ բերելու պրոֆիլակտիկային։ Նրանք վերահսկում էին նաև գրաքննական մարմինների կադրերի ընտրությունն ու տեղաբաշխումը, մասնակցում էին գրադարանների «մաքրմանը»։ Սակայն պետանվտանգությունը կարևորագույն դեր էր խաղում արտասահմանից եկած տեղեկատվության վերահսկման մեջ. բոլոր նամակները, ծանրոցները և այլն նրանց ուշադրության կենտրոնում էին։

Կոմունիստական կուսակցության մարմինները գրաքննության վերջին և բարձրագույն կառույցներն էին, որոնք լուծում էին ցանկացած հարց՝ հեղինակների, ստեղծագործությունների, հրատարակչատների, զանգվածային լրատվամիջոցների ճակատագրերն ամբողջովին վերահսկվում էին գաղափարական բաժանմունքների կողմից։ Երկրի գրաքննական մարմինները ենթարկվում էին Կենտկոմին և Քաղբյուրոյին, որոնք վերահսկում էին գաղափարական ոլորտը։ Կուսակցական կառույցների որոշումները պարտադիր էին բոլոր պետական մարմինների համար։ Առավել կարևոր հարցերում հաշվի էին առնվում բարձրագույն կուսակցական մարմինների հատուկ որոշումները։

Գրականություն

• История советской политической цензуры. Документы и комментарии / Составитель Т. М. Горяева. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 1997. — 672 с. — ISBN 5-86004-121-7
• Горяева Т. М. Политическая цензура в СССР. 1917-1991. — 2. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2009. — 407 с. — (История сталинизма). — 2000 экз. — ISBN 978-5-8243-1179-2
• Горяева Т. М. Радио России. Политический контроль советского радиовещания в 1920-х - 1930-х годах. Документированная история. — М.: Фонд Первого Президента России Б. Н. Ельцина, 2009. — 160 с. — (История сталинизма). — 2000 экз. — ISBN 978-5-8243-1085-6
• Большая цензура. Писатели и журналисты в Стране Советов. 1917-1956 / Составитель Л. В. Максименков. — М.: Материк, 2005. — 752 с. — 3000 экз. — ISBN 5-85646-145-2
• Блюм А. В. За кулисами «Министерства правды». Тайная история советской цензуры, 1917-1929. — СПб.: Академический проект, 1994. — 320 с. — 2000 экз. — ISBN 5-7331-0027-3
• Блюм А. В. Советская цензура в эпоху тотального террора. 1929-1953. — Монография. — СПб.: Академический проект, 2000. — 321 с. — ISBN 5-7331-0190-3
• Блюм А. В. Закат Главлита: Как разрушалась система советской цензуры: Документальная хроника 1985-1991 гг. Книга: Исследования и материалы. — М.: Терра, 1995.
• Блюм А. В. Еврейский вопрос под советской цензурой: 1917-1991 / Отв. ред. Д. А. Эльяшевич. — СПб.: Петербургский еврейский университет, 1996. — Т. 1. — 185 с. — (Петербургская иудаика).
• Жирков Г. В. История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие. — Аспект пресс, 2001. — 358 с. — ISBN 5-7567-0145-1
• Кинг Д. Пропавшие комиссары. Фальсификация фотографий и произведений искусства в сталинскую эпоху = The Commissar Vanishes: The Falsification of Photographs and Art in Stalin's Russia. — Контакт-культура, 2005. — 208 с. — ISBN 5938820235
• Козлов В. А., Мироненко С. В., Эдельман О. В., Завадская Э. Ю. Крамола. Инакомыслие в СССР при Хрущеве и Брежневе. 1953-1982 гг. — М.: Материк, 2005. — 432 с. — ISBN 5-85646-128-2
• Глазков М. Н. Чистки фондов массовых библиотек в годы советской власти (октябрь 1917 - 1939). — Монография. — М.: Пашков дом, 2001. — 102 с. — (Отечественная история библиотечного дела). — ISBN 5-7510-0238-5
• Смыкалин А. С. Перлюстрация корреспонденции и почтовая военная цензура в России и СССР. — Монография. — «Юридический центр Пресс», 2008. — 320 с. — (Теория и история государства и права). — 1000 экз. — ISBN 978-5-94201-519-6
• Jonathon Green, Nicholas J. Karolides. Encyclopedia of Censorship. — Infobase Publishing, 2009. — P. 586-593. — 721 p. — (Facts on File Library of World History). — ISBN 9781438110011

Արտաքին հղումներ

• «Цензура и текст. После 1917». Открытый текст — Коллекция документов, библиография. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 6 апреля 2009-ին.
• «История политической цензуры в СССР». База данных документов. Фонд Александра Яковлева. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 6 апреля 2009-ին.
• Рейфман П. С. Цензура в дореволюционной, советской и постсоветской России. В 2-х томах / Под ред. Г. Г. Суперфина. Пред. И. А. Пильщикова и В. С. Парсамова. — М.: «Пробел-2000», 2015. — Т. 1.
• Аронсон О. В. Неархивируемое // Индекс/Досье на цензуру : журнал. — 2001. — № 14. - о цензуре в советском кино.
• Федотов М. А. Закон СССР о печати как юридическое чудо // НЛО : журнал. — 2007. — № 83.
• Ковалов О., Кудрявцев С. Практика цензуры зарубежных фильмов подвергается резкой критике на секретариате СК СССР // Новейшая история отечественного кино. 1986-2000. Кино и контекст / под редакцией Л. Аркус. — СПб.: Сеанс, 2004. — Т. 4. — ISBN 5-901586-07-7

• Суров А. (1999). «Краткий обзор цензурной политики советского государства». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 10 июня 2009-ին.
• Политическая цензура в период стагнации и кризиса власти и идеологии в СССР (1969-1991 гг.) // Горяева Т. М. Политическая цензура в СССР. 1917-1991. М.: РОССПЭН, 2009
• История системы и органов защиты информации Արխիվացված 2011-06-06 Wayback Machine на сайте Agentura.ru
• Индекс/Досье на цензуру - российский журнал, посвящённый проблемам цензуры, в том числе истории советской цензуры
• Цензура бессмертна. Интервью с начальником Третьего управления Главлита В. Симаньковым // АиФ
• Почтовая цензура в СССР // РС/РСЕ, 10 декабря 1996
• Арлен Блюм. Как это делалось в Ленинграде. Цензура в годы оттепели, застоя и перестройки, 1953-91
• Арлен Блюм. «Нева» в годы оттепели и застоя. Хроника цензурных репрессий // magazines.russ.ru, 2005
• «Cоветская цензура»: историческая справка, Би-Би-Си, 28.10.2016
• David King. (1997). «The Commissar Vanishes» (անգլերեն). The New York Times. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 2-ին.