Դմիտրի Սերգեյի Մերեժկովսկի (օգոստոսի 2 (14), 1865[2][10][5], Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն[2][3][11] - դեկտեմբերի 9, 1941(1941-12-09)[1][2][3][…] կամ դեկտեմբերի 7, 1941(1941-12-07)[4][5], Փարիզ[2][3][12][13], Սանկտ Պետերբուրգ - 1941 թվականի դեկտեմբերի 9, Փարիզ) - ռուս գրող, բանաստեղծ, գրական քննադատ, թարգմանիչ, պատմաբան, կրոնական փիլիսոփա, հասարակական գործիչ։

Դմիտրի Սերգեյի Մերեժկովսկի
Мережковский Дмитрий Сергеевич
Դիմանկար
Նիժնի Նովգորոդ, 1890-ական թվականներ
Ծնվել է1865 թվականի օգոստոսի 14
ԾննդավայրՍանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան
Մահացել էդեկտեմբերի 9, 1941(1941-12-09)[1][2][3][…] (76 տարեկան) կամ դեկտեմբերի 7, 1941(1941-12-07)[4][5] (76 տարեկան)
Մահվան վայրՓարիզ
ԳերեզմանՍենտ-Ժենևիև-դե-Բուա
ՔաղաքացիությունՌուսական կայսրություն
Ազգությունռուս
Մայրենի լեզուռուսերեն
ԿրթությունՍանկտ Պետերբուրգի համալսարան[2][6]
Մասնագիտությունվիպասան, բանաստեղծ, գրական քննադատ, փիլիսոփա, գրող, կենսագիր, գրականագետ և արվեստագետ
Գործունեությունարձակ, բանաստեղծ, դրամատուրգ, փիլիսոփա
ԱմուսինԶինաիդա Գիպպիուս[7][8]
Ծնողներհայր՝ Sergey Merezhkovsky?
ԱնդամությունGabinetto Vieusseux?[9]
 Dmitry Merezhkovsky Վիքիպահեստում

Բանաստեղծուհի Զինաիդա Գիպպիուսի ամուսինը։

Արծաթե դարաշրջանի նշանավոր ներկայացուցիչ Դ. Ս. Մերեժկովսկին պատմության մեջ է մտել որպես ռուս սիմվոլիզմի հիմնադիրներից մեկը[14], ռուս գրականության համար նոր պատմության փիլիսոփայության ժանրի հիմնադիր, գրականության վերլուծության նկատմամբ կրոնական և փիլիսոփայական մոտեցման առաջատարներից մեկը, նշանավոր էսսեիստ և գրականագետ[15]։ Մերեժկովսկին (1914 թվականից, երբ Ա. Կոտլյարևսկին առաջադրել է նրան), 10 անգամ առաջադրվել է գրականության Նոբելյան մրցանակի։ Դ.Ս.Մերժկովսկու փիլիսոփայական գաղափարներն ու արմատական քաղաքական հայացքները միանշանակ կտրուկ արձագանքներ առաջացրեցին, բայց նույնիսկ ընդիմախոսներն էին ընդունում ականավոր գրողի մեծությունը, ժանրային նորարին, ինչպես նաև որպես 20-րդ դարի օրիգինալ մտածողներից մեկը[16]։

Կենսագրություն խմբագրել

Դմիտրի Սերգեևիչ Մերեժկովսկին ծնվել է մերեժկովսկու ցեղի ազնվական ընտանիքում։ Հայրը` Սերգեյ Իվանովիչ Մերեժկովսկին (1823-1908), ծառայել է օրենբուրգյան նահանգապետ Թալիզինի մոտ, ապա` գոֆմարշալ կոմս Շուվալովի, և վերջապես որդու ծննդյան ժամանակահատվածում` Ալեքսանդր II-ի պալատական գրասենյակում`որպես խորհրդական[17], հրաժարական է տվել 1881 թվականին որպես գաղտնի խորհրդական[18]։

Գրողի մայրը՝ Վարվար Վասիլիևնա Մերեժկովսկայան, ի ծնե չեսնոկովա է, Պետերբուրգի օբեր-պոլիցմեյստեր գրասենյակի կառավարչի դուստրն է[19]։ Տիրապետում էր «հազվագյուտ գեղեցկության և հրեշտակային բնավորության», հմտորեն կարողանում էր կառավարել չոր, էգոիստ և (չնայած դրան նրան աստվածացնող) ամուսնու բնավորությունը[20]։ Նախապապը` Ֆյոդոր Մերեժկոն ծառայել է որպես ռազմական վաշտի ավագ հրամանատար Գլուխովայում։ Պապը՝ Իվան Ֆյոդորովիչը, XVIII դարի վերջին տարիներին, կայսր Պավել I-ի օրոք, եկել է Պետերբուրգ և որպես ազնվական կրտսեր պաշտոն ստացել Իզմայլովյան գնդում[21]։ «Այն ժամանակ էլ հավանաբար նա փոխեց իր կիսառուսական ազգանունը Մերեժկոն ռուսականով` Մերեժկովսկի»[14]-գրել է Մերեժկովսկին իր պապի մասին։ Պետերբուրգից Իվան Ֆյոդորովիչը տեղափոխվել է Մոսկվա և մասնակցել է 1812 թվականի պատերազմին[22]։ Նրա կինը դարձավ Ելիզավետա Վասիլիևնա Կուրբսկայան, հայտնի իշխանական տոհմի հետնորդը[23]։ Մերեժկովսկիների ընտանիքում կար վեց որդի և երեք դուստր։ Դմիտրին` որդիներից կրտսերը, սերտ հարաբերություններ է ունեցել միայն Կոնստանտինի հետ, ով հետագայում դարձավ հայտնի կենսաբան[20]։

Մանկությունը խմբագրել

«Ես ծնվել եմ 1865 թվականի օգոստոսի 2-ին Սանկտ Պետերբուրգում` Ելագինի կղզում, պալատական շենքերից մեկում, որտեղ մեր ընտանիքը ամառն անցկացնում էր ամառանոցում»,-գրել է Մերեժկովսկին իր «Ինքնակենսագրական գրառումներում»[14]։ Պետերբուրգում Մերեժկովսկիներն ապրում էին Նևայի շատրվանի անկյունում գտնվող հին տանը, լվացքատան կամրջի մոտ, ամառային այգու դիմաց։ Երբեմն, մոր խնդրանքով, հայրը Դմիտրիին տանում էր Ղրիմ, որտեղ Մերեժկովսկիները ունեցվածք ունեին (Ուչան-Սու Ջրվեժի ճանապարհին)։ «Հիշում եմ Օրեանդայի հիասքանչ պալատը, որից այժմ միայն ավերակներ են մնացել։ Ծովային կապույտի սպիտակ մարմարե սյուներն ինձ համար Հին Հունաստանի հավերժական խորհրդանիշ են»[22],-գրել է Մերեժկովսկին տարիներ անց։

Մերեժկովսկիների տան մթնոլորտը հասարակ էր, սեղանը «առատ չէր», տանը խնայողության ռեժիմ էր տիրում. հայրն այդ կերպ երեխաներին նախապես հեռացնում էր տարածված արատներից՝ այդ թվում ճոխության ձգտումից։ Մեկնելով գործողումների` ծնողները երեխաներին թողնում էին ծեր գերմանուհի-տնտեսուհի Ամալյա Խրիստյանովայի և ծեր դայակի հոգածության վրա, ով պատմում էր ռուսական հեքիաթներ և սրբերի կյանքի մասին. հետագայում ենթադրություններ էին հնչում, որ հենց նա էր էկզալտացված կրոնականության պատճառը, որը վաղ մանկությունից դրսևորվեց ապագա գրողի բնավորության մեջ[20]։ Ընդունված է համարել,որ Դ. Ս. Մերեժկովսկին երեխաներին վերաբերվում էր «…հիմնականում որպես աղմուկի և անհարմարությունների աղբյուր` ցուցաբերելով հայրական հոգատարություն միայն ֆինանսապես»[14]։ Այդպիսով դեռ վաղ տարիքից Մերեժկովսկու ճակատագիրը դարձավ «…շքեղության հանդեպ ծանրացած օտարություն»։ Նշվում էր նաև,որ «հոր հանդեպ որդիական դիմակայության հոգեբանությունը» տարիներ անց ենթարկվել է «մտավոր և հոգևոր բարդ մշակման», և հոգևոր հիմք է ծառայել Մերեժկովսկու բազմաթիվ պատմական շարադրությունների համար[24]։ «Ինձ հիմա թվում է,որ դրա մեջ շատ լավ բաներ կային։ Բայց մռայլ, նիկոլաեվյան ժամանակների ծանր, պաշտոնական լծի տակ եղած մարդը այդպես էլ չկարողացավ ընտանիք կառուցել։ Մենք ինն էինք. վեց տղա և երեք աղջիկ։ Մանկության տարիներին մենք բավականին համերաշխ էինք ապրում, բայց հետո բաժանվեցինք, քանի որ մշտապես հորից եկող հոգևոր կապը մեր մեջ չկար»[25],-արդյունքում գրում է Մերեժկովսկին[20]։

Դ.Ս. Մերեժկովսկու մոտ ընտանիքի զգացումը կապված էր միայն մոր հետ, ով զգալի ազդեցություն ուներ նրա հոգևոր կայացման գործում։ Մնացյալում նա մանկուց նույնացվում էր «…միայնության զգացումով, որը իր հոգեհարազատ հանգրվանն էր գտնում միայնության պոեզիայում, ճահճոտ պուրակների և լճակների մեջ`ողողված ելանգինական այգու նախկին ստվերներով»[24]։

Կրթությունը գիմնազիայում խմբագրել

1876 թվականին Դ.Ս. Մերեժկովսկին ուսումը սկսեց Պետերբուրգի Երրորդ դասական գիմնազիայում։ Հիշելով այդ տարիները նա այդ հաստատության մթնոլորտն անվանում էր «սպանող»,իսկ ուսուցիչներից առանձնացնում էր միայն լատինիստ Կեսլերին («Նա նույպես մեզ լավություն չէր անում,բայց ամեն դեպքում մեզ բարի աչքերով էր նայում»)[25]։ Լինելով տասներեքամյա գիմազիստ` Մերեժկովսկին սկսեց գրել իր առաջին բանաստեղծությունները,որոնց ոճը հետագայում սահմանեց որպես պուշկինյան «Բախչիսարայի շատրվանի» նմանակում[19]։ Գիմազիայում նա հետաքրքրվում էր Մոլիերի աշխատանքներով, և նույնիսկ կազմակերպել է «մոլիերական հավաք»։ Հավաքը քաղաքական բնույթ չէր կրում, սակայն դրանով հետաքրքրվեց Երրորդ բաժանմունքը. մասնակիցներին հրավիրեցին Ոստիկանական կամրջի մոտ գտնվող շենքը` հարցաքննության։ Ենթադրվում է,որ իր գործի հաջողված արդյունքով Մերեժկովսկին բացառապես պարտավոր էր իր հոր դիրքին[22]։ 1881 թվականին Մերեժկոսկի ավագը անցավ թոշակի, իսկ ընտանիքը բնակություն հաստատեց Զնամենական փողոցում, տուն 33։

Բանաստեղծական դեբյուտը խմբագրել

Մերեժկովսկի ավագը,ով հետաքրքված էր կրոնով ու գրականությամբ,առաջինը գնահատեց որդու բանաստեղծական քայլերը։ 1879 թվականի հուլիսին նրա հովանավորությամբ Դմիտրին Ալուպկայում ծանոթանում է տարեց իշխանուհի Ե.Կ. Վորոնցովայի հետ։ Երիտասարդի բանստեղծություններում նա«…նա բռնում էր իրական բանաստեղծական հատկանիշները- հոգու արտասովոր մետաֆիզիկական նրբանկատությունը»,և օրհնում էր նրա հետագա ստեղծագործական ուղին[20]:7:. 1880 թվականին հայրը, օգտվելով Ա.Կ. Տոլստոյի այրիի`իշխանուհի Ս.Ա. Տոլստոյի հետ ծանոթությունից, տղային բերեց Կուզնեչյան նրբանցքի մոտ գտնվող տուն` Ֆ.Մ. Դոստոեվսկու մոտ։ Երիտասարդ Մերեժկովսկին (ինչպես ավելի ուշ ինքն է հիշում իր «Ինքնակենսագրական գրառումներում») կարդում էր «կարմրելով,սփրթնելով և կակազելով»[20]:23, Դոստոևսկին լսում էր «անտանելի զայրույթով» և այնուհետև ասաց,-«թույլ է…թույլ…բանի պիտանի չէ…լավ գրելու համար տանջվել է պետք,տանջվել»։ «Ո՜չ, ավելի լավ է չգրի, միայն թե չտանջվի»[22][26],-շտապեց վախեցած առարկել հայրը[14]։

1880 թվականին «Գեղատեսիլ ցուցադրություն» ամսագրում Ա. Կ. Շելլեր-Միխաիլովի խմբագրությամբ տեղի ունեցավ Մերեժկովսկու գրական դեբյուտը. այստեղ հրատարակվեցին «Ամպիկ» (№ 40) և «Աշնան մեղեդի» (№ 42) բանստեղծությունները։ Մեկ տարի անց «Նարցիս» բանաստեղծությունը ներառվեց Պ.Ֆ. Յակուբովիչի (Մելշինա) խմբագրությամբ լույս տեսած «Արձագանք» անվամբ անապահով ուսանողների օգտին բարեգործական գրական ժողովածուում[20]:26: 1882 թվականի աշնանը Մերեժկովսկին Ս. Նադսոնի առաջին ելույթներին ներկա եղավ[21], և լսածի ազդեցության տակ նրան նամակ գրեց[20]:397: Այսպես տեղի ունեցավ երկու սկսնակ պոետների ծանոթությունը, որը վերածվեց ամուր ընկերության` ամրացված խորը, գրեթե հարազատ զգացմունքներով։ Երկուսին էլ, ինչպես ավելի ուշ նշեցին հետազոտողները, կապում էր մի անձնական գաղտնիք, որը վերաբերում էր տառապանքի ու մահվան հանդեպ վախին, ձգտումը «գործուն հավատ ձեռք բերելուն, որն ի զորու է հաղթահարել այդ վախը»[20]:82: Երկու մահ` Նադսոնինը 1887 թվականին, և մոր մահը մեկ տարի անց, ուժեղագույն հարված էին Մերեժկովսկու համար. նա կորցրեց իր համար ամենահարազատ մարդկանց[20]:81: 1883 թվականին Մերեժկովսկու երկու բանստեղծությունները հայտնվեցին «Հայրենասիրական ժողովածուներ» ամսագրում (№ 1). հենց դրանք են համարվում նրա դեբյուտները «մեծ գրականությունում»[18]։

Համալսարանական տարիները խմբագրել

1884 թվականին Մերեժկովսկին ընդունվեց Պետերբուրգի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետ։ Այստեղ ապագա գրողը հետաքրքրվեց պոզիտիվիզմի փիլիսոփայությամբ (Օ.Կոնտ, Գ. Սփենսեր), Ջոն Ստյուարտ Միլի և Դարվինի տեսություններով, հետաքրքրություն ցուցաբերեց ֆրանսիական ժամանակակից գրականության նկատմամբ։ Նույն թվականին, Ա.Ն.Պլեշեևի խորհրդով, Նադսոնը և Մերեժկովսկին մտան գրական հասարակություն[20]:398, նա էլ վերջինիս ծանոթացրեց Սանկտ Պետերբուրգի կոնսերվատորիայի տնօրեն Կառլ Դավիդովայի և հրատարակչուհի Ա. Ա. Դավիդովայի ընտանիքի հետ։ Այս շրջանակներում Մերժկովսկին հանդիպել է Ն.Կ. Միխայլովսկու և Գ.Ի. Ուսպենսկու հետ, որոնց նա հետագայում անվանել է իր ուսուցիչներ[19], ինչպես նաև Ի.Ա. Գոնչարովին, Ա.Ն.Մայկովին և Պ. Պոլոնսկիին[22]։ 1888 թվականին Դ. Ս. Մերեժկովսկին, գարնանը պաշտպանելով իր թեզը Մոնտենեի վերաբերյալ, ավարտեց համալսարանը և որոշեց իրեն նվիրել բացառապես գրական գործին։ Ուսումնական տարիները նրա մոտ այդքան էլ ջերմ հիշողություններ չեն թողել։ Մերեժկովսկին (ըստ Դ. Օ. Չուրակովի կենսագրության) «մանկուց սովոր բարձր հասարակական մթնոլորտին» ընտանիքում, որը ավելի վաղ ընկալվում էր իբրև «մարդկանց հանդեպ թերահավատությամբ»[14]։ Տարիներ անց նա արհամարհանքով էր խոսում իր մանկավարժների մասին («Ուսուցիչները-կարյերիստ են։ Նրանցից ոչ մեկին սիրով չեմ կարող հիշել»),նշելով. «Համալսարանը ինձ մի քիչ ավելին տվեց, քան գիմնազիան։ Ես չունեի դպրոց, ինչպես նաև ընտանիք»։ Ուսուցիչներից միակը, ով նրա Մերեժկովսկու վրա տպավորություն էր թողել պրոֆեսոր Օ. Ֆ. Միլլերն էր` հայտնի գրականության պատմաբան, Դոստոևսկու առաջին կենսագիրը, որն իր բնակարանում հավաքել է գրական խմբակ[20]:45:

1880-1889 թվականները խմբագրել

Մերեժկովսկու պոեզիայի հիմնական թեմաները 80-ական թվականներին եղել են «բանաստեղծի միայնությունը, կյանքի հոգեկերտվածքը և զգացմունքների խաբուսիկությունը». նրա բանաստեղծություններին բնորոշ էին «ողբալի քաղաքացիականության նոտաները, կասկածները, հիասթափությունները բարձր ձգտումներում, մինորային մտերմությունը, դեկլարատիվ գաղափարից անցումը դավանական առոգանության, բանաստեղծական աբստրակցիաներից դեպի համեմատությունների փարթամ դեկլարատիվությունը»։ Հետագայում նշվում էր, որ բառիս բուն իմաստով «քաղաքացիական» բանաստեղծ չլինելով՝ Մերեժկովսկին հաճույքով էր մշակում մերձավորի հանդեպ սիրո դրդապատճառները («Սակյա-Մունի») և համոզմունքներից տուժելու պատրաստակամությունը («Ավվակում»)[27]։

 
Մերժկովսկին 1890-ականների սկզբին

Մերեժկովսկու վրա մեծ ազդեցություն թողեց Գ.Ի. Ուսպենսկին. երիտասարդ բանաստեղծը այցելում էր նրան Չուդովոյում, որտեղ գիշերները զրույցներ էին վարում «կյանքի կրոնական իմաստի» և այն մասին, թե որքան կարևոր է «դիմել ժողովրդական աշխարհայացքին, երկրի իշխանություններին»[22]։ Ուսպենսակայի ազդեցության տակ Մերեժկովսկին դեռ 1883 թվականի ամռանը ուսանողական արձակուրդների ժամանակ ճանապարհորդեց Ոլգայով, որտեղ ծանոթացավ ժողովրդական քարոզիչ, «տոլստովյանին» մոտ Վասիլիյ Սյուտայեվի հետ` «հակադրությունը և բարոյական ինքնակատարելագործումը» կրոնական ուսմունքի հիմանդիր[22]։ Ավելի ուշ նա նույն նպատակով այցելեց Օրենբուրգ, Տվեռ, Ուֆա, որոշ ժամանակ լուրջ դիտարկելով «խորքում տեղավորվելու» հնարավորությունը որպես գյուղական ուսուցիչ[14]։ Նարոդնիկության գաղափարները հետագայում Մերեժկովսկուն մոտեցրեցին աղանդավորությանը։ 1902 թվականի հունիսին նա իր կնոջ հետ այցելեց Նիժնի Նովգորոդ նահանգի Սվետլյար լճի ափերը (որի ափերը, ըստ լեգենդի, թաքցնում են Կիտեժ քաղաքը), որտեղ նա սերտորեն շփվեց Հին հավատացյալների հետ։ «Մերեժկովսկին մերն է,նա մեզ հետ առակներով խոսեց»,-խուլ Կոստրոմայի գյուղի աղանդավորները տպավորություններով կիսվեցին իրենց անսովոր հյուրի մասին Մ. Պրիշվինի հետ, ով մի քանի տարի անց անցավ նույն երթուղով[28]։
Ավելի ուշ, տեղեկություններ հավաքելով ցարևիչ Ալեքսեի մասին վեպի համար, Մերեժկովսկին այցելել է Սեմյոնովսկի շրջանի Կերժենյան անտառներ, ռուսական պառակտման բույն։ «Անհնար է փոխանցել այն ամբողջ խանդավառությունը, որով նա խոսում էր այս հողի և ժողովրդի մասին», - գրել է Վ.Վ. Ռոզանովը։ «Բոլյարինը» (նրան այնտեղ այդպես էին անվանում) նստել էր ծառի կոճղին,խոսեց ապակալիպսից…և արդեն առաջին իսկ բառից նա հասկանալի էր տղամարդկանց։ Այսքան տարի Պետերբուրգում չլսվող, չհասկացվող, Կերժենյան անտառներում նա հանդիպել է թաքնված շնչառության լսումները, առարկություններն ու հարցերը, որոնք կրկնում էին միայն իր սեփականը[29].: 1885 թվականին Ն. Կ. Միխայլովսկին Մերեժկովսկուն աշխատանքի է ներգրավել Ա. Ա. Դավիդովայի հետ ստեղծված «Հյուսիսային պարբերական» ամսագրում. ծանոթների շրջանում մտան խմբագիր Ա. Լ. Վոլինսկին, Վ. Գ. Կորոլենկոն, Վ. Մ. Գարշինը հետագայում սիմվոլիստներ` Մ. Մինսկին, Կ.Դ. Բալմոնտ, Ֆ. Սոլոգուբը[19]։ Միխայլովսկին սկսնակ գրականագետի համար պատվիրեց «ֆրանսիական գրականության մեջ գյուղացու մասին» հոդվածը, որը, սակայն, չի ընդունել, առանց հիմքերի կասկածելով իր աշակերտի մեջ «միստիցիզմի[20]» հակում։ Մերեժկովսկու ստեղծագործության հետազոտողները մեծ նշանակություն էին տալիս այն փաստին, որ Ռուսաստանի որոշ շրջաններում, որտեղ նա լինելով ուսանող, գտնվել է նարոդնիկների ազդեցության տակ, համարվում էին աղանդավորության[14] կարևորագույն օջախներ։ Տարիներ անց Մերեժկովսկին հիշում է. «Իմ նարոդնիկության մեջ շատ էր երեխականը, թեթևամիտությունը, բայց, այնուամենայնիվ նաև անկեղծությունը, և ես ուրախ եմ, որ այն եղել է իմ կյանքում և ինձ համար անհետևանք չի անցել»[22]։

Գրական կարիերայի սկիզբը խմբագրել

1888 թվականին Մերեժկովսկին գրել է առաջին պոեմը «Պրատապոպ Ավվակում»։ Այդ տարվա գարնանը դուրս է եկել նրա առաջին գիրքը «Բանաստեղծություն» (1883-1887),բերելով նրան առաջին ճանաչումը։ Միևնույն ժամանակ ընտանեկան սպառումը գերազանցում էր սկսնակ գրողի ոչ ստաբիլ գրականական շահույթը։ «Ընտանիքի գլխավորի» դերը այդ ժամանակ վերցրեց իր վրա Գիպպուսը (բացելով գեղարվեստական ժամանակակից ամսագրերի համար իսկական արտադրամաս)։ Բացի դրանից, ավագ Մերեժկովսկին Պետերբուրգում ժամանումներով էր, և ժամանակ առ ժամանակ «սնուցում» էր գրական զույգի աղքատիկ բյուջեն[20]:81:

Աստիճանաբար սկսնակ գրողը կորցրեց հետաքրքրությունը դեպի պոեզիան,տարվելով Հին Հունական դրամատուրգիայով։ «Եվրոպայի սուրհանդակ»-ում դուրս է եկել նրա Էսքիլեսի,Սոֆոկլեսի և Եվրիպիդեսի ողբերգության արձակ թարգմանությունները։ Առանձին գրքով հրատարակվել է «Դաֆնիսա և Խլոի» (1896)[27]: Մերեժկովսկու հնաոճ թարգմանությունները, իր ժամանակում համարյա պահանջարկ չունեին, միայն հետագայում գնահատվեցին ըստ արժանվույնի, ներկայումս (ըստ Յու. Զոբնինի) նրանք ներկայացնում են «գեղարվեստական թարգմանության ռուսական դպրոցի հպարտությունը»[20]:401:

«Հյուսիսային սուրհանդակ»-ում տեղի ունեցավ դեբյուտ և Մերեժկովսկու քննադատություն.Չ.Պ Չեխով. «Հին հարց՝ նոր տաղանդի մասին»։ Հեղինակի երկչոտ ակնարկը՝ որոշակի «տարբեր», իռացիոնալ ճշմարտության գոյության հնարավորության մասին, պատճառ է դարձել նրա վերջին բաժանմանը Միխայլովսկու հետ։ Մերժկովսկուն տհաճորեն զարմացրեց Չեխովի արձագանքը, ով հոդվածին առանց խանդավառության էր վերաբերվում՝ նամակում նկատելով Պլեշչեևին. «Նրա հիմնական թերությունը պարզության բացակայությունն է»։ Այնուհետև Չեխովը, հիմնականում, խուսափեց Մերեժկովսկուց ճնշելով վերջինիս բոլոր փորձերը՝ գոնե նրա մեջ զրուցակից գտնելու համար[20]:402:

Ապագայում, այստեղ, ինչպես նաև այլ հրապարակումներում («Ռուսական ակնարկ», «Աշխատանք»), Մերեժկովսկին շարունակեց տպագրել էսսեներ և հոդվածներ Պուշկինի, Դոստոևսկու, Գոնչարովի, Մայկովի, Կորոլենկոյի, Պլինիոս Կրտսեր, Կալդերի, Սերվանտեսի, Իբսենի և ֆրանսիացի նեո-ռոմանտիկների մասին:Դրանցից մի քանիսը ընդգրկվել են «Հավերժական ուղեկիցներ. Դիմանկարներ համաշխարհային գրականությունից» ժողովածուում (1897)։ Ըստ Ա. Դոլինինի, Մերեժկովսկու աշխատությունների առաջին հետազոտողներից մեկը, հենց նա էր, «ում պետք էր արդարացիորեն պատկաներ դարասկզբի առավել նուրբ և թափանցիկ քննադատներից մեկի փառքին»[14]։ Համաշխարհային մշակույթի պատմության բնագավառում Մերեժկովսկու յուրաքանչյուր կանոնավոր ներկայացում (1888-ին «Ֆլյուբերտն իր նամակներում» հոդվածից ընդհուպ մինչև 1890-ականների վերջը) «սկանդալային էֆեկտ» է առաջացրել ռուս տեղական պարբերականներում։ Պ.Պ. Պերցովի «Սպուտնիկով»-ի ստեղծողը, ում հետ Մերեժկովսկին ծանոթացել է(սկզբից նամակագրությամբ, հաղորդագրությամբ) 1890 թվականի հունիսին, հիշեց հետևանքները,որ որպես քննադատ և գրականագետ վերջում եղել է իսկական աքսորված գրականագետ։ Նրա ակնառու հոդվածները Գոնչառովի ու Մայքովի մասին էր, Պերցովի խոսքերով կարող էին «տպված լինեին... ինչ որ տեղ գրականությունից դուրս։ Հանդիսավոր պալատներում նորույթը ցնցեց»։ Հանդիսավոր պալատներում նորույթը ցնցեց։ Մերեժկովսկու ակնարկների մերժման պատճառը նրա ժանրային նորությունն էր. գրողի կողմից գործածված «սուբյեկտիվ քննադատությունը» հայտնի դարձավ շատ ավելի ուշ, որպես գրական և փիլիսոփայական ակնարկների ձև։ Այս դաշտում Մերժկովսկին ճանաչվեց, բայց ուշացած։ Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին, ինչպես հիշում է Գիպպոսը, «Հավերժական ուղեկիցները» գիրքը հատկապես տարածված էր և «նույնիսկ տրվում էր որպես մրցանակ միջնակարգ դպրոցներն ավարտելու համար»[20]:94:

1889—1892 խմբագրել

1889 թվականի սկզբին Մերեժկովսկիները հեռացան Սանկտ Պետերբուրգից և հաստատվեցին Ղրիմում, որտեղ նրանք շփվեցին, մասնավորապես, Ն.Մ. Մինսկիի հետ։ Մայրաքաղաք վերադառնալուն պես նրանք բնակություն հաստատեցին Մուրուզիի տան նոր բնակարանում` Լիտինյեի պողոտայի և Պանտելեյմոնովսկայա փողոցի անկյունում (Լիտեյնիյ,24)։ 1890 թվականի մայիսին «Հյուսիսային սուրհանդակ»-ի ղեկավարությունը փոխվելուց հետո, Մերեժկովսկուն առաջարկեցին համագործակցել նորացված ամսագրի հետ։ Գրեթե անմիջապես այստեղ տպագրվեց «Սիլվիո» դրաման։ Աշնանը-Մերեժովսկու Էդգար Ալլան Պո «Ագռավ»-ի Մերեժովսկու թարգմանությունը։ Բանաստեղծն ակտիվորեն համագործակցել է «Ռուսական միտք» ամսագրի հետ, 1890 թվականի գարնանը այստեղ լույս տեսավ «Հավատ» պոեմը («Ռուսական միտք», 1890; ավելի ուշ՝ «Սիմվոլներ ժողովածու», 1892), որը նշանակալի ռեզոնանս ունեցավ ընթերցանության մեջ` ճանաչվելով որպես ռուսական սիմվոլիզմի առաջին նշանակալից գործերից մեկը, այն թողեց «... ցնցող տպավորություն հենց դրանով մարմնավորված միստիկական ապրումների ուժի և իսկության շնորհիվ, որոնք շատ տարբեր էին պոպուլիստական գրականության բնորոշ քաղաքացիական թեմաների արտացոլումներից»։ «Կարդում եմ «Հավատը» և զարմացած եմ»,-գրել է Վ. Յ., Բրյուսովը, այն ժամանակ դեռ սկսնակ գրող էր, իր օրագրում։ Մոդեռնիզմի ժողովրդականացնողներից մեկը Պ.Պերտսովը հետագայում ինքնահեգնանքով նշեց, որ իր պատանեկան մտքում Մերեժկովսկու « Հավատը» «վաղուց գերազանցել է ... ձանձրալի և հնացած Պուշկինին»[20]:57:

«Հավատ» պոեմից հետո, «Ռուսական միտք» ամսագիրը հրատարակել է «Ընտանեկան իդիլիա» բանաստեղծությունը։ Մերեժկովսկու հաջորդ պոեմը՝ «Մահը», լույս է տեսել 1891 թվականի սկզբին «Հյուսիսային սուրհանդակ»-ում. Այնուհետև նա ծանոթացավ Կ.Դ.Բալմոնտին։ Մինչ այդ գրողը արդեն պատրաստել էր «Ուլիան Առաքյալ» վեպի առաջին օրինակները[20]:399:

1891 թվականի գարնանը ամուսինները իրենց առաջին համատեղ ուղևորությունը կատարեցին դեպի Եվրոպա. Վարշավայի և Վիեննայի միջով նրանք հասան Վենետիկ, որտեղ նրանք հանդիպեցին Իտալիայում ճանապարհորդող Ա.Պ. Չեխովին և Ա.Ս.Սուվորինին, ովքեր որոշ ժամանակով դառձան նրանց ուղեկիցներն։ Վենետիկից չորսով գնացին Ֆլորենցիա և Հռոմ, այնտեղ Մերեժկովսկիները հրավեր ստացան Ա. Ն.Պլեշչեևից այցելել նրան Փարիզում, որտեղ նրանք անցկացրեցին ամբողջ մայիսը։ Այդ օրերից տպավորված լինելով՝ Մերեժկովսկին գրել է «Դարի վերջը. Էսսեներ ժամանակակից Փարիզի մասին», պոեմը, որը լույս է տեսել երկու տարի անց («Օգնություն սովահարներին» ժողովածու, Մոսկվա, 1892): Շվեյցարիայից Ռուսաստան վերադառնալուն պես զույգը վերադառնում է Վիշնի Վոլոչյոկի հարևանությամբ գտնվող «Գլուբոկոե» անվամբ Գիպպիոսի ամառանոց։ Այստեղ գրողը ամբողջությամբ կենտրոնանում է իր առաջին վեպի վրա[20]:400:

1891 թվականի աշնանը Մերեժկովսկին թարգմանեց Գյոթեի («Երկրաբանության կանխատեսումը «Ֆաուստից»)-ից՝ «Ռուսական ակնարկ»-ի և Սոֆոկլեսի «Հակագոն» «Եվրոպայի հերալի» համար (երկուս հրատարակություններն էլ հրապարակվեցին հաջորդ տարի)։ 1892 թվականի գարնանը ավարտվեց «Ուլիան առաքյալը», բայց «Հյուսիսային սուրհանդակ»-ի խմբագիրներում իրարանցման արդյունքում պարզվեց, որ տեղ չկա այդ «մոդեռնիստական վեպը» հրատարակելու համար։ Որոշ ժամանակ հույս կար, որ Ա.Վոլինսկին դեռ կհրապարակի վեպը, բայց նրա կոպիտ խմբագրական փոփոխությունները հանգեցրին ընդմիջման, որից հետո Մերեժկովսկու համար փակվեց «Հյուսիսային սուրհանդակը»։ 1892 թվականին Մերեժկովսկին կարդաց վեպի գլուխները Ա.Ն.Մայկովի հետ հանդիպումների ժամանակ։ Նույն օրերին հրատարակվեցին բանաստեղծի մի քանի բանաստեղծություններ և թարգմանություններ հրապարակվեցին «Ռուսական ակնարկ»,«Հյուսիսային սուրհանդակ», «Նիվա» և «Աշխատանք» ժողովածուներում[20]:400:

1892 թվականի մարտին, հիմնականում հոր կողմից իրեն հատկացված միջոցներով, Մերեժկովսկին իր կնոջը բուժման էր տարել Նիցցա, որտեղ այդ ժամանակ բնակվում էր Ա.Ն.Պլեշչևի ընտանիքը, և որտեղ նրանք առաջին անգամ հանդիպեցին Դ.Վ. Ֆիլոսոֆովին։ Մերերժկովսկիները Շվեյցարիայից ուղևորվեցին Իտալիաի միջով Հունաստան. այս ուղևորության տպավորությունները ձևավորեցին ճամփորդական էսսիայի հիմքը և, բացի այդ, մեծապես ձևավորեցին Դ. Ս. Մերեժկովսկու երկրորդ պատմական վեպի պատկերները։ Թուրքիայից զույգը վերադարձան Օդեսա և կրկին ամառը անցկացրեցին «Գլուբոկոե» կալվածքում։ Այստեղ Մերեժկովսկին թարգմանեց Եվրիպիդեսի «Հիպոլիտա»-ն, աշխատությունը տպագրվել է «Եվրոպաի հերալի» առաջին համարում 1893 թվականին։

Խորհրդանշական մանիֆեստներ խմբագրել

1892 թվականին Ա. Սուվորինի հրատարակչությունում լույս տեսավ Մերեժովսկու երկրորդ բանաստեղծական ժողովածուն նոր սկսվող մոդեռնիզմի ծրագրով «Սիմվոլներ. Երգեր և բանաստեղծություններ» անվամբ։ Հենց այստեղ, ինչպես նշվեց[19], նկատվեց նրա աշխարհայացքի զարգացման շրջադարձային պահը. շրջադարձային պահ դեպի կրոնական աշխարհայացքը և «առեղծվածային գաղտնիքներ լինելու» զգացումը։ Ի սկզբանե Մերեժկովսկին փորձեց հեռու մնալ «անկման» մեղադրանքներից։ Ավելի ուշ նա գրել է՝

Դոստոևսկու, ինչպես նաև արտասահմանյան գրականության, Բոդլերի և Էդգար Ալլան Պոյի ազդեցության ներքո ես հետաքրքրվեցի ոչ թե անկամբ, այլ սիմվոլիզմով (այդ ժամանակ ես արդեն հասկացա դրանց տարբերությունը)։ Բանաստեղծությունների ժողովածուն, որը լույս է տեսել 90-ականների սկզբին, անվանեցի «Սիմվոլներ»։ Թվում է, թե ռուս գրականության մեջ ես այս բառը օգտագործել եմ բոլորի առաջ[14]։

Ռուս գրողների ավագ սերնդի այն սակավաթիվ ներկայացուցիչներից մեկը, ով ոգևորությամբ ողջունեց «Սիմվոլներ» հրապարակումը, Յակով Պոլոնսկին էր, ում աջակցությունը շատ կարևոր էր երիտասարդ հեղինակի համար, ով ենթարկվում էր բուռն քննադատության։ Պոլոնսկու բանաստեղծական ակնարկին Մերեժկովսկին պատասխանեց, նաև նամակում գրեց. «Այս բանաստեղծություններով Դուք ինձ պարգևատրել եք այն աշխատանքի դիմաց, որ ես ծախսել եմ գրքի վրա։ Ես այս թռուցիկը կպահեմ որպես զարդ, սիրելի՛ Ուսուցիչ»[20]:104:

Նույն թվականի հոկտեմբերի վերջին Մերեժկովսկին տվեց հայտնի դարձած դասախոսությունը «Անկման պատճառների և ժամանակակից ռուս գրականության նոր ուղղությունների մասին», որը նա կրկնեց երկու անգամ դեկտեմբերին, և մեկ տարի անց դուրս եկավ որպես առանձին հրատարակություն[27]։ Դասախոսությունը, «Սիմվոլներ» ժողովածուի հետ միասին, համարվում է մոդեռնիզմ և արվեստի արդիականիստական նորացման դրսևորում։ Մերեժկովսկին այստեղ առանձնացրեց նոր արվեստի երեք տող ՝ պնդելով, որ միայն «միստիկական բովանդակությունը», «խորհրդանիշի լեզուն» և իմպրեսիոնիզմը ի վիճակի են ընդլայնել ժամանակակից ռուսական գրականության «գեղարվեստական տպավորությունը»[30]։ Նշելով, որ նոր շարժման բոլոր երեք բաղադրիչներն արդեն առկա են Տոլստոյի, Տուրգենևի, Դոստոևսկու, Գոնչարովի աշխատություններում, հեղինակը հռչակել է մոդեռնիզմը, ըստ էության, ռուս գրական դասականության միտումների շարունակություն[19]։

Մերեժկովսկու դասախոսությունը միանգամից հայտնի դարձավ, և լիբերալ-դեմոկրատական ճամբարը նրա տեսություններին վերաբերվեց որպես «օբկուրանտիզմի» դրսևորում, իսկ Պետերբուրգի գրական սրահներում նրանց դիմավորեցին արհամարհական ծաղրով։ Ոգևորությամբ զեկույցը ընդունվեց միայն նոր ուղղության կողմնակիցների փոքր շրջանակի կողմից, որը ձևավորվեց էլ «Հյուսիսային սուրհանդակ» ամսագրի շուրջ։ 1892 թվականի աշնանը, Զ. Ն. Գիպպոսը լավ հարաբերությունների մեջ եղավ ամսագրի նոր խմբագրության հետ, որը ղեկավարում էին Ա. Լ. Վոլինսկին և Լ. Յ. Գուրեվիչը։ Սա նպաստեց Մերերժկովսկու վերադարձին։ Այդ նույն օրերին նա գրել է «Փոթորիկն անցավ» պիեսը («դրամատիկական տեսարաններ չորս գործողությամբ»), այն հրապարակվեց «Աշխատանք» ժողովածույում 1893 թվականի սկզբին։ Նույն թվականին լույս տեսան Մերեժկովսկու բազմաթիվ բանաստեղծություններ («Նիվա», «Աշխատանք»), Է.Պոի «Լիգեի»-ի թարգմանությունը («Աշխատանք») և Սոֆոկլեսի «Էդիպուս Կայսր» («Օտար գրականության տեղեկագիր», համար 1-2 1894): Չնայած շարունակվող աշխատանքներին, Մերեժկովսկու ֆինանսական վիճակը այս օրերին բարդացավ; խորհելով Լեոնարդո դա Վինչիի մասին վեպի շուրջ, նա ստիպված էր կատարել ցանկացած աշխատանք։

1893-1899 թվականներ։ Պատմական արձակ խմբագրել

1893 թվականի ձմռանը Մերեժկովսկին տեղափոխվեց Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ դարձան Շեքսպիրյան խմբակի մշտական անդամ (զրուցում էին Ս. Անդրեևսկու, Վ. Սպասովիչի, Ա. Ուրուսովի, Պ. Բոբորկինինի հետ), բազմիցս լինում էին «ուրբաթ» Ե. Պոլոնսկու և «Գրական ֆոնդի» ժողովներին, կազմակերպվում էին երեկոները և նրա տանը՝ Մուրուզին։ Դ. Վ. Ֆիլոսոֆովը և Ա. Լ. Վոլինսկին դարձան «իրենցից» Մերժկովսկու տանը։ 1894 թվականին գաղտնի սիրավեպ ստեղծվեց Գիպպիոսի և Վոլինսկու միջև. Սա նպաստեց նրան, որ (առանց որևէ կասկածի) Մերժկովսկուն հաջողվեց «Հուլյան առաքյալին» ուղարկել «Հյուսիսային սուրհանդակ» (նա շարունակում էր բանաստեղծություններ հրատարակել աննշան հրատարակություններով ՝ «Աշխատուժ», «Հերալդ» «օտար գրականություն» և «Նիվա»)։ 1895 թվականին այստեղ (համար 1-6ին) վերջապես հրատարակվեց (կրճատված և սեղմ տեսքով) «Աստվածների մահը, Յուլիան Ուստուպնիկ» վեպը[22]։ «Եվրոպայի սուրհանդակները»-ում հայտնվեց «Մեդեա» Եվրիպիդա թարգմանությունը,որը կատարվել է Մերեժկովսկու կողմից.այս ամենը նպաստում էր ամուսինների ֆինանսական գործերում նկատելի թեթևացմանը։

1895 թվականին Մերեժկովսկին (Ա. Վ. Պոլովցևի բնակարանում Անիչկովի պալատում) հանդիպեց Ա. Ն. Բենուային, Վ.Ֆ. Նոուվելի, Լ.Ս. Բակստի և Դ.Վ. Ֆիլոսոֆիի հետ միասին նա սկսեց հաճախակի այցելել Մուրուզի տուն։ Այդ տարվա օգոստոսից ի վեր Մերեժկովսկին, Պ.Պերտսովի հետ միասին, սկսեց աշխատել ռուս պոեզիայում փիլիսոփայական միտումների ժողովածուի ստեղծման և Պուշկինի մասին մեծ հոդվածների շուրջ, արդյունքում նա կարդաց «Գրական հիմնադրամում» իր աշխատանքի մասին երկար զեկույց։

1896 թվականի ապրիլին Մերերժկովսկին և Վոլինսկին երկարատև պլանավորված համատեղ ուղևորություն կատարեցին Իտալիա և Ֆրանսիա ՝ դեպի Լեոնարդո դա Վինչիի տեղերը (Ֆլորենցիա, Ֆորլա, Ռիմինի և հետագայում ԱմբուազԱմբաուս), որպեսզի նյութեր հավաքեն եռերգության երկրորդ վեպի համար[31]:Այս ճանապարհորդության ընթացքում տեղի են ունեցել սկանդալների շարքից առաջինը, որն այնուհետև մեկուկես տարի հետապնդել է Մերերժկովսկուն, մինչդեռ 1896 թվականին լույս է տեսել Պերտսովի «Փիլիսոփայական միտումները ռուս պոեզիայում» ժողովածուն, առանձին հրատարակություն ՝ «Ջուլիան Առաքյալ» (ամսագիր «Բացառիկ» ), «Նոր բանաստեղծություններ» ժողովածուն և Լոնգուսի (Լոնգա) «Դաֆնիս և Քլոե» վեպի թարգմանությունը։ 1897 թվականի հիմնական իրադարձությունը Մերեժկովսկու համար դարձավ գրականության և մշակույթի մասին իր հոդվածների գիրքի` «Հավերժական ուղեկիցները»-ի թողարկումը։

Վերջապես, 1897 թվականին, Գիպիուսը, Վոլնսկու հետ մի քանի վեճից հետո, բոլոր երեքի՝ Լեոնարդոյի վայրեր կատարած համատեղ ուղևորության ընթացքում, խզեց հարաբերությունները նրա հետ։ Վոլինսկին անմիջապես վտարեց Մերերժկովսկուն «Հյուսիսային սուրհանդակ»-ի աշխատակազմից, Մերեժովսկին, կրկին հեռացված լինելով ամսագրի աշխատակիցների ցանկից, ստիպված եղավ անցած տարվա ուղևորության մասին ուղեկցորդագրեր հրապարակել «Կոսմոպոլիս» ամսագրում, որտեղ նրան ավելացրել է այս միջազգային հրատարակության ռուսաստանյան բաժնի ղեկավար Ֆ. Դ Բատյուշկովը[32]։ Ինտրիգի արդյունքում ոչ միայն Մերժկովսկու դիմաց փակվեցին «հյուսիսային սուրհանդակը»-ը, այլև գրեթե բոլոր Պետերբուրգյան հիթ ամսագրերը։ Այս ամենը լուրջ հարված էր գրողի համար. որոշ ժամանակ նա լրջորեն մտածում էր Ռուսաստանից մշտապես հեռանալու հնարավորության մասին,այս ամենից հրաժարվեց միայն փողի բացակայության պատճառով։ Երկրորդ վեպի հրատարակումը հետաձգվեց մի քանի տարով[20]:403։

Մերեժկովսկին և «Արվեստի աշխարհը» խմբագրել

Դարի ավարտին Մերեժկովսկին լավ էր Ս. Պ. Դիագիլևի շրջապատի հետ, որում ընդգրկված էին նկարիչներ Վ.Ա.Սերովը, Ա.Ն.Բենուան, Լ.Ս.Բակստը, պոետ Ն.Մ.Մինսկին,ինչպես նաև նրանց կողմից հրատարված «Արվեստի աշխարհը» ամսագիրը[18], վերջինիս խմբագիրները բնակություն են հաստատել Դիաղիլևի բնակարանում, իսկ գրականության բաժինը ղեկավարել է Դ. Ֆիլոսոֆովը։ «Արվեստի աշխարհը»-ի առաջին համարում (1899 հունվար),հրապարակվել էր Մերեժկովսկու «Ես. Պ. Պոլոնսկի» հոդվածը, ավելի ուշ հայտնվեցին նրա գործերը Պուշկինի (No.5) և հունական ողբերգության մասին (No 7, 8)[20]:404: Մերեժկովսկու երկրորդ պատմական վեպի առաջին գլուխները «Հարություն առած աստվածները. Լեոնարդո դա Վինչին» («Վերածնունդ» խորագրի ներքո) դուրս եկան «Սկիզբ» ամսագրում, որը շուտով փակվեց։ Աշնանը, վեպը կարողացավ ավելացնել «Աստծո խաղաղությունը», որը հրատարակել է Ա. Դավիդովան, որտեղ 1900 թվականի ամբողջ ընթացքում նա լրացրել է գեղարվեստական ողջ բաժինը։

 
D.S. Մերեժկովսկին։ (շուրջ 1900)

1899 թվականի գարնանը, Մերեժկովսկին և իր կինը մեկնեցին Բադ-Համբուրգ հանգստավայր՝ Ֆրանկֆուրտի մերձակայքում գտնվող։ Աշունը և հաջորդ տարվա մեծ մասը, զույգը անցկացրեցին Վիեննայում և Հռոմում։ Այդ ժամանակ Մերժկովսկին վերջնականապես գրավվեց կրոնի հարցերով. իր աշխարհայացքի զարգացման այս արմատական շրջադարձը ամբողջովին արտացոլվեց նոր աշխատության մեջ։ «Լ. Տոլստոյը և Դոստոևսկին», որը լույս է տեսել «Աշխարհի արվեստում» (No 1-4, 7-12 1900; No. 4-12, 1901), հետագայում ճանաչվեց որպես գրողի ամենանշանակալի գրական և քննադատական գործ։ Այն առաջացրեց հասարակության ռեզանանս, հատկապես այն բանից հետո, երբ հայտնվեց որպես առանձին հրատարակություն երկու գրքում՝ 1902 թվականին[27]։

Տրակտատը, որը հիմնականում նվիրված էր ռուսական գրականության զարգացման ուղիների վերլուծությանը[14], ցույց էր տալիս նաև Մերժկովսկու աշխարհայացքի էվոլյուցիան, ով մինչ այդ լրջորեն զբաղվել էր քրիստոնեության և եկեղեցու հիմնահարցերով։ Գ. Վ. Ադամովիչը իր «Մերժկովսկի» հոդվածում նշել էր, որ «եթե խոսակցությունն իսկապես աշխույժ էր, եթե լարվածություն կար նրա մեջ, վաղ թե ուշ նա հանգելու էր Միերժկովսկու միասնական, մշտական թեմային՝ Ավետարանի իմաստի և նշանակության վերաբերյալ։ Մինչ այս խոսքը չէր արտասանվել, փաստարկը մնացել էր մակերեսային, և զրուցակիցները զգում էին, որ իրենք ասես թաքնված լինեին»[33]։

Մերժկովսկու աշխատանքը հայտնվեց Տոլստոյի և Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցու միջև բախման սրման պահին։ Մերժկովսկին (վերապահում անելով. «Իմ վերաբերմունքը Տոլստոյի նկատմամբ, չնայած ամբողջովին գրաքննված, բայց ոչ թշնամական, բայց ավելի շուտ համակրելի») համարեց իր առանձացումը որպես նշան, որ Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցին «ապաքինվում է կաթվածից» և սկսում էր իրեն կրկին ճանաչել «… որպես առեղծվածային օրգանիզմ, որ չի հանդուրժում դոգմատիկ բնույթի փոխզիջումները»։

Հետևելով Լ. Տոլստոյի Եկեղեցու դեմ իր ապստամբությանը, որպես աշխարհի և Ռուսաստանի մշակույթի մի մաս, մինչև վերջ, Ռուսաստանի մշակութային հասարակությունը անխուսափելիորեն կհանգեցներ իր սեփական ռուսական և մշակութային էության ժխտմանը. կլիներ Ռուսաստանից դուրս և Եվրոպայից դուրս, ռուս ժողովրդի դեմ և եվրոպական մշակույթի դեմ. չէր լինի ռուսական և ոչ մշակութային, այսինքն` ոչինչ։ Տոլստոյի նիհիլիզմի մեջ ամբողջ հետպատերազմյան մշակութային Ռուսաստանը ... «կարծելով», որ պայքարում է Եկեղեցու հետ, այսինքն` պատմության հետ, ժողովրդի հետ, իր փրկության համար, իրականում պայքարում է ... իր դատապարտման համար. Ահավոր պայքար, սարսափելի պայքար, նման ինքնասպանի և ինչ-որ մեկի հետ, ով խանգարում է իրեն դա կատարել։

- Դ.Ս.Մերեժովսկի. «Լ. Տոլստոյը և Ռուսական եկեղեցին[20]» զեկույցից «Նոր ուղի» ամսագրի ստեղծումից հետո Մերեժկովսկին փորձեց հաշտվել Լ. Ն. Տոլստոյի հետ և, հավանաբար, հույս ունենալով նրա հետ համագործակցել։ 1904 թվականին Տոլստոյը ամուսիններին հրավիրեց հանդիպման Յասնա Պոլյանա[19][34]։ Հանդիպումն անցավ գրեթե ընկերական մթնոլորտում։ «... Ես ուրախ եմ, որ դուք եկաք ինձ մոտ։ Ուրեմն դուք արդեն իմ դեմ ոչինչ չունեք…»,-ասաց տան տերը՝ հրաժեշտ տալով։ Պաշտոնական հաշտություն ձեռք բերվեց, բայց, ինչպես գրել է Գիպիուսը, «Տոլստոյի կրոնը» Մերերժկովսկին չէր ընդունում մինչև իր օրերի ավարտը[20]։

«Տրոհման» ֆենոմենը խմբագրել

1900 թվականի ուշ աշնանը Մերեժկովսկու բնակարանում անցկացվեցին առաջին «առեղծվածային հանդիպումները», որոնց նպատակը «նոր եկեղեցի» ստեղծելն էր, որի գաղափարը նախ ձևակերպեց Գիպպիոսը։ Իրենց «կրոնական եղբայրության մեջ» Մերեժկովսկիները փորձում էին բոլոր խաղաղասերներին ներգրավել, բայց այդ ամենին լրջությամբ վերաբերվեց միայն Դ. Ֆ. Ֆիլոսոֆովը, և այդպես շրջանակը փոխակերպվեց եռանկյունու։ Աստիճանաբար դժվարին անկումների, անձնական փոխհարաբերությունների և աշխարհըմբռնման բախումների հետևանքով առաջացավ Դ.Մերեժկովսկու, Զ. Գիպպիուսի և Դ. Ֆիլոսոֆովի «երեքի եղբայրությունը». այն ուներ սիմվոլիկ իմաստ մասնակիցների համար, որը կապված էր «Երրորդ կտակարանի» հետ, որի վրա այդ տարիներին աշխատում էր Մերեժկովսկին[24]։ Ն. Ա. Բերդյաևը Մերեժկովսկի-Գիպպիուս-Ֆիլոսոֆով միությունում տեսնում էր նրանց կրոնական հավատքի արտացոլումը՝ որպես երեքի գաղտնիք, որի շնորհիվ կառաջանոր նոր «նորՍուրբ Երրորդություն, Սուրբ Հոգու նոր եկեղեցի, որում թաքնված կլիներ գոյության գաղտնիքը»[28]։

 
Կրկին. Մուլտֆիլմ ՝ Զ.Գիպիուսի, Դ.Մերժկովսկու և Դ. Ֆիլոսոֆովի հետ: Պետերբուրգ 1908-1913

«Երեքի եղբայրությունը» (ինչպես կազմակերպությունն անվանում էին դրա անդամները) սկսեցին կառուցել տներ երկրպագության համար՝ գինով, ծաղիկներով, խաղողներով և հանպատրաստից աղոթքներով։ Համարվում է, որ դրանով ծնվեց նոր եկեղեցին 1901 թվականի մարտի 29-ին՝ Ավագ Հինգշաբթի օրը, Մերեժկովսկու զույգը և փիլիսոփաները համատեղ աղոթք անցկացրին հատուկ ծեսի համար[28]։ Տանը զարգացող եկեղեցու ստեղծման լուրը շուտով բոլորին տարկուսանքի մեջ գցեց, մասնավորապես զայրացրեց Բարդյաևին, և նա վերջնականապես դարձավ ուղղափառ[15]։ «Արվեստի աշխարհ» ամսագիրը միավորող «տղամարդկանց միությունում» Ֆիլոսոֆովի պահվածքը համարվեց «դավաճանություն». այդ պահից ի վեր սկսվեց Մերեժկովսկու բախումը ամսագրի խմբագրատան հետ, գլխավորապես՝ Դիագիլևի[20]:406: Մերեժկովսկիների և ֆիլոսոֆների հարաբերությունները գրեթե հարթ էին. 1902 թվականին նա վերադարձավ Դյագիլևի մոտ ՝ թողնելով ամուսիններին գրություն. «Ես մեր միությունից դուրս եմ գալիս ոչ թե այն պատճառով, որ չեմ հավատում գործին, այլ այն պատճառով, որ ես անձամբ չեմ կարող մասնակցել դրան»։ Այն բանից հետո, երբ «Արվեստի աշխարհում» ավարտվեց Մերեժկովսկու տրակտատի հրապարակումը Տոլստոյի մասին, ամսագրի հետ նրա համագործակցությունը դադարեց։ 1902 թվականի փետրվարին Ա. Դավիդովայի մահով նրա համար վերջնականապես փակվեց նաև «Աստծո խաղաղությունը» ամսագիրը։

Արձագանքելով Ն.Վ. Գոգոլի մահվան 50-ամյակին՝ Մերեժկովսկին գրեց «Գոգոլի ճակատագիրը» հետազոտությունը և «գոգոլևյան» դասախոսություններով հանդես եկավ Մոսկվայում և Պետերբուրգում։ Զեկուցումներից մեկը` «Գոգոլը և Օ.Մատվեյը», լայն քննարկում է առաջացրել, մասնավորապես, Ալեքսանդրա-Նեւսկի լավրեում` Պետերբուրգի միտրոպոլիտի Անտոնիայի նստավայրում, ով հավանություն տվեց Հայրենական մտավորականության շրջանում Մերեժկովսկու որը հավանություն տվեց Հայրենական մտավորականության շրջանում Մերեժկովսկու «լուսավորչական» առաքելությանը։

Նոր աշխատանքների հրապարակումների հնարավորությունների որոնման հետ կապված խնդիրները հեղինակին ստիպեցին մտածել սեփական պարբերականի հրատարակության ստեղծման մասին։ 1902 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին Մերեժկովսկիները և Պ. Պ. Պերցովը հանդես եկան «կրոնական հասարակության» միավորման համար ամսագրի ստեղծման նախաձեռնությամբ։ Բանաստեղծ Կ. Կ.Սլուչևսկու եւ լրագրող Ի. Ի. Կոլիշկոյի օգնությամբ նրանք բանակցություններ վարեցին ներքին գործերի նախարար Դ. Ս. Սիպյագինի, այնուհետև նրա փոխարինող Վ. Կ. ֆոն Պլևի և մամուլի գործերի գլխավոր վարչության պետ Ն. Վ. Շախովսկու հետ։

1902 թվականի հուլիսի 3-ին «Նոր Ուղի» ամսագրի հրատարակման համար իշխանությունների համաձայնությունը ստացվեց։ Ամառը Մերեժկովսկիները անցկացրեցին Զակլինյե անվամբ կալվածքում` աշխատելով ապագա հրատարակության նախագծի վրա, իսկ հուլիսի 14-ին նրանց է միացել գրահրատարակիչ Մ.Վ. Պիրաժկովը, ով իր վրա է վերցնում ամսագրի խմբագրության կազմակերպման համար և Նևսկի պողոտայի թիվ 88 տանը տարածք նկարահանելու կազմակերպումը, որտեղ գտնվում էին նրա հրատարակչությունն ու գրախանութը։ Այդ հաջողությանը նպաստեց նաև այն փաստը, որ 1902 թվականի առաջին կեսին արդեն հաջողությամբ տեղի էին ունենում կրոնափիլիսոփայական ժողովների նիստերը[20]:406:

Կրոնափիլիսոփայական ժողովներ խմբագրել

Ֆիլոսոֆ` Վ.Վ. Ռոզանովի և Վ.Ա. Տերնավցևի հետ միասին Մերեժկովսկի ամուսինները 1901 թվականին կազմակերպեցին «կրոնափիլիսոփայական հավաքներ», որոնց նպատակն էր ստեղծել յուրօրինակ հարթակ «եկեղեցու և մշակույթի հարցերի ազատ քննարկման, ոչ քրիստոնեության, հասարակական կառուցվածքի և մարդկային բնության կատարելագործման համար»[35]։ Հավաքների կազմակերպիչները հոգու և մարմնի հակադրությունը ներկայացրին այսպես. «Հոգին եկեղեցի է, մարմինը՝ հասարակությունը, հոգին՝ մշակույթը, մարմինը՝ ժողովուրդը, հոգին՝ կրոնը, մարմինը՝ երկրային կյանքը...»[36]:

«Ժողովների» արձանագրությունները (կրոնական թեմաներով ստեղծագործությունների հետ մեկտեղ) տպագրվել են «Նոր ուղի» ամսագրում[27], սակայն շուտով խմբագրությունում առանձնացվել է երկու բևեռ՝ փիլիսոփայական և գեղարվեստական։ 1903 թվականին տարաձայնություններն իրականացվել են Ա. ն. Բենուայի և Մերեժկովսկու հակասությունների տեսքով[19]։ Իր նախագծի զարգացման ընթացքից չբավարարված Մերեժկովսկիները ստեղծեցին հատուկ խումբ («պատմության և կրոնների ուսումնասիրության բաժին»), որը սկսեցին հավաքել իրենց տանը։ Դրա նիստերին ներկա էին լիբերալ բարենորոգիչներ, աղանդավորներ, պետերբուրգյան բոհեմի ներկայացուցիչներ (Պ. Ի. Կարպով, Ա. Դ. Սկալդին, Մ. Մ. Պրիշվին, Ա. Վ. Կարտաշև, Ա. Ա. Բլոկ)[28]։

22-րդ նիստից հետո, 1903 թվականի ապրիլի 5-ին[18], Կ.Պ. Պոբեդոնոսցևի հատուկ կարգադրությամբ այն փակվեց։ Ենթադրվում էր, որ դրա պատճառներից մեկը եկեղեցական շրջանակների դժգոհությունն էր Մերեժկովսկու ՝ աղանդավորների եւ ստարովերների բնակավայրեր կատարած ուղևորությունների եւ այդ միջավայրում գրողի մեծ ժողովրդականության վերաբերյալ[37]։ 1903-1904 թվականները համարվում է Մերեժկովսկու հոգևոր ճգնաժամի ժամանակահատված.զրկվելով Եկեղեցու աջակցությունից, նրա գաղափարախոսությամբ առաջնորդվող «նոր կրոնական գործողությունը» վերածվել է էկլեկտիկ «աստվածահաճո խաղի»։ Հեռացան Մերեժկովսկիները նաև «Նոր ճանապարհից». հրապարակախոսական բաժնում նոր աշխատակիցների հայտնվելը` Ն. Բերդյաևի, Ս. Ֆրանկի և Ս. ն. Բուլգակովի, մի կողմից ամրապնդեց հրատարակության դիրքերը, մյուս կողմից՝ հեռացրեց նրան սկզբնական նպատակներից[19]։ 1904 թվականի վերջին ամուսիններն ինքնակամ լքեցին հանդեսը` նրա հրատարակչության իրավունքները փոխանցելով Բերդյաևի և Բուլգակովի «փիլիսոփայական խմբին» և ընդհանուր առմամբ պահպանելով բարեկամական հարաբերությունները խմբագրության հետ[24]։ Մերեժկովսկու «բաժինը» շարունակել է գործել որպես «տնային եկեղեցի», որտեղ մշակվել են «Սուրբ Հոգու եկեղեցու» գործնական շինարարության հայեցակարգերը։ Ընդ որում, տանը «նոր կրոնական գործողությունը» դիտորդների տեսանկյունից ձեռք բերեց ավելի տարօրինակ, «առեղծվածային» բնույթ,որը լի էր ծեսերով և «աղոթքներով», որոնք կողմնակի դիտորդներին թվացին խիստ կասկածելի և նույնիսկ չարագուշակ[20]։ 1907 թվականին կրոնափիլիսոփայական ժողովները վերածնվեցին որպես կրոնափիլիսոփայական հասարակություն, որը գոյատևեց մինչև 1916 թվականը։ Մերեժկովսկին բացելով նրա առաջին նիստը, շարունակեց այստեղ զարգացնել «Հոգու Արքայության» հայեցակարգի հետ կապված գաղափարները[38], բայց (հիմնականում Զ.Հիպպիուսի և Դ. Ֆիլոսոֆովի ջանքերով) հասարակությունը, Ինչպես նշում էին շատերը, շուտով վերածվեց գրական-հրապարակախոսական խմբակի[37]։

«Քրիստոս և Հակաքրիստոս» խմբագրել

«Քրիստոս և Հակաքրիստոս» եռանկյունը, որում գրողը արտահայտեց պատմության իր փիլիսոփայությունը և իր տեսակետը մարդկության ապագայի վերաբերյալ[19], այն սկսել է գրել 1890-ականներին։ Առաջին վեպը՝ «Աստվածների մահըՀուլիանոս Ուրացող», 4-րդ դարի հռոմեական կայսր Հուլիանոսի կյանքի պատմությունն է[15], որը հետագայում քննադատները դասում էին Դ.Ս.Մերժկովսկու ուժեղագույն աշխատությունների շարքին։ Դրան հաջորդեց «Հարություն առած աստվածները» վեպը։ «Լեոնարդո դա Վինչի» (1901), քննադատները մի կողմից նշում էին մանրամասների պատմական որոշակիությունը, մյուս կողմից՝ կողմնակալությունը[38]։ 1902 թվականին «Հուլիանոս Ուրացող» և «Լեոնարդո դա Վինչին» գրքերը հրատարակվեցին Մ.Վ. Պիրոժկովի հրատարակչության կողմից՝ որպես եռերգության առաջին երկու մասերը։ Միևնույն ժամանակ, Փարիզում, Ս.Մ.Պերմսկին տպագրում է Լեոնարդո դա Վինչիի վեպը ֆրանսերեն տարբերակով։ Որպես առանձնացված գրքեր հրատարակվել են Մերեժկովսկու հունական ողբերգությունների բոլոր թարգմանությունները և «Սերն ուժեղ է, քան մահը» պատմվածքների ժողովածուն։

1902 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Ալեքսանդրյան թատրոնի բեմում տեղի ունեցավ Մերեժկովսկու թարգմանած Եվրիպիդայի «Արվեստի աշխարհ» պիեսի պրեմիերան՝ Յուրի Օզարովսկու բեմադրությամբ։ Թարգմանիչը հանդես եկավ բացման խոսքով՝ «Հին ողբերգության նոր իմաստը», որը լույս տեսավ հաջորդ օրը «Նոր ժամանակ» թերթում։ Այս պրեմիերան մեծապես նպաստեց Դյագիլևին, ով ջանում էր հաշտվել Մերերժկովսկու հետ։ 1903 թվականի հուլիսին Դյագիլևն առաջարկեց միավորել «արվեստի աշխարհը» և «նոր ուղին»։ Մերեժկովսկին ուղևորվեց Պետերբուրգ, որտեղ նրանք հանդիպեցին Դյագլևի, փիլիսոփայի և Ա.Պ.Չեխովի հետ․ վերջինիս պատրաստակամությունն էր համագործակցել «նեոքրիստոնեության» քարոզիչների հետ, որոնք վերջ տվեցին այս նախագծին։ Շուտով «Արվեստի աշխարհը» դադարեց գոյություն ունենալ, և փիլիսոփաները վերջապես հեռացան Դյագիլևի «շրջանակից» և վերադարձան «Երեք եղբայրության» կողմը[20]:408։

1904 թվականի սկզբին «Նոր ճանապարհը» (թիվ 1-5 և 9-12) սկսեց տպագրել երրորդ եռերգական վեպը՝ «Հակաքրիստոնեություն․ Պետեր և Ալեքսեյ» (1904-1905), որը գրվել է Հանդիպումների ավարտից հետո։ Աստվածաբանական և փիլիսոփայական վեպ է Պետրոս I-ի մասին, որի հեղինակը «նկարում է որպես մարմնավորված հակաքրիստոսին»[15], ինչպես նշվեց, շատ առումներով` համապատասխան գաղափարի ազդեցության տակ, որը գոյություն ուներ շիզմատիկ միջավայրում[27]։ Մինչ այդ Մերեժկովսկու պատմական վեպերը շատ տարածված դարձան Եվրոպայում. Միայն Ֆրանսիայում «Յուլիան ուրացողը» 10 տարվա ընթացքում ունեցավ 23 վերահրատարակություն[25]։ Միևնույն ժամանակ, երբ անգլիական «Դեյլի թելեգրաֆ» թերթի գրական դիտորդը Մերժկովսկուն անվանեց «Տոլստոյի և Դոստոևսկու արժանի ժառանգ», ռուս քննադատները միաձայն դատապարտեցին այդպիսի պատասխանը՝ որպես «սրբապղծություն», և գրողը ստիպված եղավ հրապարակավ հրաժարվել այդպիսի գովեստներից[24]։

1904 թվականի սկզբին բազմաթիվ սթրեսները բացասաբար անդրադարձան Մերեժկովսկու նյարդային համակարգի վրա։ Հոգեբույժ Ի.Պ.Մերժեևսկու խորհրդով նա գնաց Իմատրա՝ որպես «եռյակի» մաս։ Այս ուղևորության ընթացքում Մերժկովսկին՝ Ավստրիայի ճանապարհին, երկու օր շարունակ գնաց դեպի Յասնա Պոլյանա․ աշնանը նրանք մտերմացան Բլոկի և Անդրեյ Բելիի հետ. վերջիններս սկսեցին պարբերաբար գնալ Սանկտ Պետերբուրգ՝ Մերեժկովսկու մոտ։ 1905 թվականի հունվարին Մուրուզիի տունը վերջնականապես տեղափոխվեց ամուսինների և փիլիսոփաների տուն[20]:409։

1905 թվականի հեղափոխությունը խմբագրել

Գրողի վերաբերմունքը Առաջին Ռուսական հեղափոխությանը հիմնականում կանխորոշված էր հունվարի 9-ի իրադարձություններով։ Աշխատավորների երթի կրակոցից հետո նրանց այցելող Մերժկովսկին, փիլիսոփաները և Անդրեյ Բելին Ալեքսանդրինսկու թատրոնում կազմակերպեցին ուսանողական «բողոք», որից հետո նրանք եկան Ազատ տնտեսական ընկերակցության Գ.Ա.Գապոնի ելույթին։ Ճապոնիայի հետ պատերազմում Ռուսաստանի պարտությունից հետո նրա տեսակետներն ավելի «կորուսվեցին»։ Գիպպիոսի հետ զրույցում նա ասաց, որ վերջապես համոզվել է Ռուսաստանի ինքնավարության «հակաքրիստոնեական» էության մեջ։ Հոկտեմբերին Մերերժկովսկին ողջունեց Ռուսաստանում քաղաքացիական ազատությունների կոչերին, բայց դա չխանգարեց նրան մոտենալ սոցիալիստական հեղափոխականների և «նոր-մարդկանց» հետ։ Գրողը այս տարիներին համոզված էր, որ հեղափոխությունը ոչ միայն չի հակասում քրիստոնեական վարդապետությանը, այլ, ընդհակառակը, դրանից է բխում[36]։

Մերեժկովսկին մանրամասնորեն նկարագրեց իր դիրքերը «Գալիք բերքը» աշխատության մեջ, որը լույս է տեսել «Բևեռային աստղ» և «Կյանքի հարցեր» ամսագրերում 1905 թվականին։ Հասարակությանը զգուշացնելով «կրոնական և սոցիալական ազատագրումը խոչընդոտող հզոր ուժերից», գրողը կարծում էր, որ մտավորականությունը, մարմնավորելով «Ռուսաստանի կենդանի ոգին», ընդդիմանում են «հոգևոր ստրկության և կոպտության» ուժերին, որոնք սնուցվում են բանասիրության տարրերով, անպաշտպանությամբ, միջակությամբ և գռեհիկությամբ»[24]։ Ավելին, նրա տերմինաբանության մեջ «կոպիտությունը» սոցիալական բնութագիր չէր, այլ հոգևորականության հոմանիշ (նյութապաշտություն, պոզիտիվիզմ, փիլիստիզմ, աթեիզմ և այլն)[36]։ Եթե կրոնական նորացումը տեղի չի ունենում, ամբողջ աշխարհը, ներառյալ՝ Ռուսաստանը, սպասում են «Գալիք խորքին»,-ասում էր գրողը։

... Մի վախեցեք՝ բոլոր հնարավոր ճորտություններից վատագույն գերության՝ քաղքենության և բոլոր քաղքենիների վատագույն ճիգերի գերությունից, քանզի տիրող ստրուկը բոռ է, իսկ թագադրվող բոռը սատանայական է` ոչ թե հին, ֆանտաստիկ, այլ նոր, իրական հատկանիշ, իսկապես վախկոտ[39]։

Ըստ Մերժկովսկու՝ Ռուսաստանում «կոպիտությունը» ունի երեք «դեմք»՝ անցյալ, ներկա և ապագա։ Նախկինում կոպտության դեմքը եկեղեցու դեմքն էր, որը պարգևատրում էր Կեսարից Աստծուն, դա «Ուղղափառ գանձարանն» է, որը ծառայում է ավտոկրատների գանձարանին։ Կիրառության իրական դեմքը Մերժկովսկին կապում էր Ռուսաստանի ինքնավարության հետ, պետության հսկայական բյուրոկրատական մեքենայի հետ։ Բայց կոպտության ամենասարսափելի դեմքը ապագան է, դա «ներքևից եկող կոպտության դեմքն է՝ խուլիգանություն, կեղծ լուրեր և այլն»[36][40]։

1906-1907թվականների Փարիզի «առաքելությունը» խմբագրել

1906 թվականը սկսվեց Մերժկովսկու համար մի շարք անհաջողություններով։ Փետրվարի 18-ին Տենիշևսկու դպրոցի դահլիճում նա կարդաց «Ռուսական հեղափոխության մարգարե» հոդվածը, որից հետո վրդովված Ա.Գ.Դոստոևսկայան չեղյալ հայտարարեց գրողի հրամանը ներածական հոդվածի համար։ Հոդվածը, սակայն, տպագրվել է «Կշեռք» ամսագրում (թիվ 2,3) և տպագրվել է առանձին բրոշյուրում։ Այնուհետև Մերեժկովսկին, փիլիսոփաները, Բերդյաևը և Ս.Ն.Բուլգակովը փորձեցին ստեղծել «Սուր» խումբ և նույն անունով ամսագիր՝ հիմնվելով Բրյուսի «Կշեռքի» վրա, բայց Վ.Յ.Բրյուսովը մերժեց այս նախագիծը[20]:410։

1906 թվականի գարնանը Մերեժկովսկին փիլիսոփայի հետ ուղևորվեց «կամավոր աքսորը», որը առաջին փարիզյան արտագաղթն էր[24], որը կոչված էր ծառայելու «արժեքների վերագնահատմանը»։ Տեղակայվելով Փարիզում՝ երեքն էլ սկսեցին իրականացնել իրենց «առաքելությունը Եվրոպայում», որի հիմնական նպատակը «նոր կրոնական գիտակցության» հաստատումն էր[19]։

«Անարխիա և Թեոկրատիա» ամսագրի կազմակերպման ընթացքում «եռապատկման» մասնակիցները հրատարակել են «թագավոր և հեղափոխություն» կոլեկտիվ ժողովածուն, որը Փարիզում լույս է տեսել 1907 թվականին, որում Մերեժկովսկուն էր պատկանում «հեղափոխություն և կրոն» ակնարկը։ Ռուսական միապետությունը և եկեղեցին հանգեցին մարգարեական եզրակացության։ «Ներկա պահին հազիվ թե հնարավոր լինի պատկերացնել, թե ժողովրդական տարերքի խորքերում ինչպիսի ավերիչ ուժ կստանա հեղափոխական պտտահողմը։ Ռուսական եկեղեցու՝ ռուսական թագավորության վերջին կործանման մեջ չի սպասում արդյոք Ռուսաստանի կործանումը, եթե ոչ ժողովրդի հավերժական հոգին, ապա նրա մահկանացու մարմինը պետությունն է»[41]։ Երկրորդ նախագիծը՝ Մյունխենի Պիպերի հրատարակչությունում «սուր» ժողովածուն, չիրականացավ։

Մերեժկովսկին և մասսայականությունը

Անդրադառնալով Սավինկովի, Քարթաշևի և հատկապես (հետագայում) Կերենսկու հետ սերտ հարաբերություններին, ինչպես նաև Ռուսաստանի «քաղաքական մասսայականության» շատ այլ ներկայացուցիչների, որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ հենց Մերեժկովսկին էր մասոնական օթյակում[42][43]. Ավելին, եթե հավատանք Ա.Յ. Գալպերինին (որը մտնում էր ժամանակավոր կառավարության աշխատակազմի մեջ), Մերեժկովսկիները նույնիսկ ընդունվեցին «իրենց համար հատուկ ստեղծված օթյակում»։ Մինչ որոշ հետազոտողներ (Մասնավորապես, Ա. Էթքինդը) ճանաչել են սիմվոլիզմի գաղափարախոսության անուղղակի կապը մասոնականության հետ[28], Յ. Զոբնինը նման ենթադրությունները քիչ հավանական է համարում, քանի որ ... «մասոնական միստիկ ռացիոնալիզմը, Աստվածաշնչի մեկնաբանումը «այլաբանական» դիրքերից և Քրիստոնեական Դոգմատի ժխտողականությունը վատ են կապվում Մերեժկովսկու համոզմունքների հետ»։ Թերահավատորեն է վերաբերվում նաև տարածված այն կարծիքին, որ Մերեժկովսկին Կերենսկու «գաղտնի խորհրդականն» էր. ժամանակավոր կառավարության համար ամենակարևոր օրերին Պետրոգրադում Մերեժկովսկու բացակայությունն ապացուցում է, որ, 1916-1917 թվականների քաղաքական ինտրիգներում ոչ մի դեր չեն խաղացել[20]։

Հեղինակային Եռյակ-Մերեժկովսկին, Հիպպիուսը և փիլիսոփաները գրել են նաև հեղափոխականների կյանքից «Կակաչի գույն» (1908) դրաման, որը տպագրվել է «ռուսական մտքի» (№ 11) մեջ, որտեղ դրանից քիչ առաջ լույս են տեսել նրա «հեղափոխություն և կրոն» (№ 2,3) հոդվածը և Սերաֆիմ Սարովսկու «Վերջին Սուրբ»-ը (№ 8,9)[27]։ Նույն թվականին լույս են տեսել Դ.Ս.Մերեժկովսկու երկու գիրքերը՝ «Ոչ թե աշխարհը, այլ սուրը։ Քրիստոնեությունն ապագա քննադատության ներքո» և «Հորձանուտում»։ Այս աշխատություններում Մերեժկովսկին շարունակում էր կառուցել «էվոլյուցիոն միստիցիզմ» հասարակական-քաղաքական հայեցակարգը։ Դրա հիմնական լեյտմոտիվը այն գաղափարն էր, որ Ռուսաստանում և աշխարհում տիրող քաղաքական հեղափոխությունը (հեղինակը Ռուսաստանը համարում էր որպես համաշխարհային գործընթացներում առաջատար) պետք է նախորդի «ոգու հեղափոխությանը», ռուս մտավորականության կողմից «Երրորդ Կտակարանի» ճշմարտության ընդունմանը։ Հակառակ դեպքում, ըստ Մերժկովսկու, քաղաքական հեղափոխությունը կվերածվի բռնակալության և «գալիք խորքի» հաղթանակի[24]։

Փարիզում Մերեժկովսկին հարաբերություններ հաստատեց Մերքուրի դե Ֆրանս ամսագրի հետ, հաղորդակցվեց Ա.Ֆրանսիայի և Ռ.Շտայերի հետ, ինչպես նաև ֆրանսիացի սոցիալիստների առաջնորդ Յաուրսի հետ (այդ ծանոթությունը կազմակերպել էր Ա.Բելը, ով այդ ժամանակ էր ժամանել Փարիզ), բայց փիլիսոփա Բերգսոնը դժգոհ մնաց եվրոպացիների քաղաքավարի, բայց անտարբեր արձագանքից իրենց գաղափարների նկատմամբ։ Ամուսինները ծանոթացել էին նաև են Պ.Ա.Կրոպոտկինի և Պլեխանովի հետ, շարունակելով սերտորեն շփվել էսերական ահաբեկչական ընդհատակյա խմբավորման ներկայացուցիչների հետ, առաջին հերթին, Ֆոնդամինսկու և Բ.Սավինկովի հետ[18][44]։ էսեր ընկերներին հասցեագրված էր «Բռնության մասին» լայն հնչեղություն ունեցող դասախոսությունը, որը Մերեժկովսկին կարդացել էր 1907 թվականի փետրվարի 21-ին Սալլեի դուստր քաղաքում։

Այս օրերին նա սկսեց սերտորեն աշխատել «Պավել I» պիեսի վրա, որը «Կենդանու արքայությունը» նոր եռերգության առաջին մասն էր։ Հաջորդ 1908 թվականի սկզբին, չնայած իր մեկ այլ հանրային դասախոսության՝ «Ինքնավարության մասին» հաջողությանը, Մերեժկովսկին եզրակացրեց, որ իր «եվրոպական առաքելությունը» սպառված է։ 1908 թվականի հունիսի 11-ին, զիջելով Փարիզ ժամանած Ն.Բերդյաևի համոզմանը, ով նրանց պատմեց երկրում նոր իրավիճակի մասին, Մերեժկովսկին որոշեց վերադառնալ Ռուսաստան[19]։ Ի դեպ, սկզբում Մերեժկովսկին ավարտել է «Պավել I»-ի վրա աշխատանքը. մեկնումը չի արագացվել նույնիսկ մարտի 17-ին Պետերբուրգում գրողի հոր մահվան մասին լուրով[20][45].:411։

1907 թվականի աշնանը Սանկտ Պետերբուրգում սկսվեցին օրեր, որոնք հետագայում ընկան Մերեժկովսկու ընտանիքի պատմության մեջ՝ որպես «Աստծո մասին եղանակ»։ Գրողը ակտիվորեն մասնակցել է Կրոնական և փիլիսոփայական հասարակության գործին, որտեղ, հանդիպել է իր նախկին հակառակորդի` Միխայիլ վարդապետի հետ[46]։ Որոշ ժամանակ «եռյակը» համագործակցում էր «Կրթություն» և «Ուտրո» պարբերականներին։ Մերեժկովսկու հոդվածները տպագրվել են նաև «Ռեչ» և «Ռուսական միտք» խմբագրություններում։

«Կենդանու արքայությունը» Քննադատություններ խմբագրել

1908 թվականին Մերեժկովսկին հրատարակել է դեռ Փարիզում ավարտված «Պավել I» դրաման, որը դարձել է «Կենդանու արքայությունը» դրամայի առաջին մասը (սկզբնապես կոչվում է «Կենդանին անդունդից»)[19]։ Գործը, ըստ գրաքննիչների, «ինքնավարությանը վիրավորելն էր», որը անմիջապես բռնագրավվեց. դրա հրապարակումը ենթադրում էր երկարատև հետապնդում (միայն 1912 թվականի սեպտեմբերի 18-ին դատարանը արդարացրեց հեղինակին և հրատարակչին «հանցակազմի բացակայության պատճառով»)[27]։ «Ալեքսանդր I» վեպը տպագրվել է «ռուսական մտքի» մեջ 1911-1912 թվականներին, առանձին հրատարակությամբ լույս է տեսել 1913 թվականին (և վերահրատարակվել է Բեռլինում 1925 թվականին)։ Եռերգության եզրափակիչ մասը՝ «դեկտեմբերի 14» վեպը, լույս է տեսել 1918 թվականին։

Բոլոր երեք գրքերը զերծ էին մետաֆիզիկական դոգմայից, գունագեղ էրոտիկությունից և «դաժանություններից», ինչի պատճառով որոշ քննադատներ հեղինակին հանդիմանում էին առաջին եռյակի վեպերի համար։ «Կենդանու արքայությունը» շարքի վեպերը, որոնք հետազոտում էին ռուսական միապետության բնույթն ու էությունը լայն պատմական ֆոնի վրա, ամուր կապ էին ցուցադրում «19-րդ դարի ռուս գրականության հումանիստական ավանդույթի հետ», որը, ինչպես կարծում էին շատ քննադատներ, հայտնվել էր Մերեժկովսկու այլ ստեղծագործություններում[18]։

1909 թվականի ապրիլին Մերեժկովսկին, որպես կրոնափիլիսոփայական հասարակության առաջնորդներից մեկը, հանդես եկավ «լեհերի» սուր քննադատությամբ (և, ինչպես նա կարծում էր, ի պաշտպանություն ռուս մտավորականության), որոնց թվում էին նրա վերջին համախոհները՝ «օրինական մարքսիստները»՝ Բերդյաևը, Բուլգակովը, Գերշենզոնը։ Ռոզանովը, նշելով գրողի խոսքի «շողոքորթությունը», սարսափի մեջ է եկել այն բանից, թե ինչպես է նա «դահլիճի խոխոտի ժամանակ... նրանց, իր ընկերներին ոտքերով հարվածում, անողոքաբար, դառը, տանջալից ... ամբողջ տոնն անտանելի արհամարհական էր, անտանելի ամբարտավան…»[47]։ Պատասխանելով Բերդյաևին՝ Մերեժկովսկին գրել է.

Ուղղափառությունը ինքնավարության հոգին է, իսկ ինքնավարությունը` ուղղափառության մարմինը ... Քրիստոնեական սրբությունը համատեղելի է արձագանքի հետ՝ «Ռուսաստանի ժողովրդի միություն»-ին մասնակցությամբ, Եկեղեցին աշխարհայացքային քաղաքականության գործիքների վերածելուն, մահապատժի օրհնության հետ։ Դուք չեք կարող ... ինքներդ ձեզ վստահել այն մարդկանց աղոթքներին, ում համարում եք խոշտանգողներ, Քրիստոսի ճշմարտության խաչակիրներ, որոնց համար կասկածում եք աշխարհին անաստված, դևերի հանդեպ[48]։

Ն.Ա.Բերդյա, Ս.լ.ֆրանկ, Ս.ն․Բուլգակովն այն ժամանակից դարձել են Մերժկովսկու կատաղի քննադատները. իր հերթին, վերջինս չի ներել Ռոզանովային իրեն ուղղված քննադատական հոդվածի համար։ Շատերը նշել են, որ Մերժկովսկու դիրքորոշումը հակասում էր. Վեխիստները հիմնականում շարունակում էին իր գաղափարները (մասնավորապես՝ մտավորականության «փչացման» մասին), որն արտահայտվել է 1900-ականների սկզբին։

Մերժկովսկու կարգավիճակը սկսեց փոխվել. «Ձախակողմյան» քննադատողների համար նա անարատ դեկադենտից վերածվել է «պատվավոր ռուս գրողի, որին լսում է Եվրոպան»։ Ռոզանովն էլ նրան հասցեագրել է բառեր (հետագայում «ընկած տերևներ» ժողովածուում տեղ գտած), որոնք շատերի կողմից գնահատվել են որպես մարգարեական.…» Եվ երբեք, երբեք, երբեք, երբեք չես ընդունի հեղափոխության խոզի միսը, հեղափոխության հիմար խթանը ... »[20]:

1909—1913 թվականներ խմբագրել

1909 թվականին հրատարակվել է Մերեժկովսկու բանաստեղծությունների չորրորդ ժողովածուն՝ «Բանաստեղծությունների ժողովածու» վերնագրով։ Այստեղ քիչ էին նոր բանաստեղծություններ, բայց դա հեղինակը կազմել էր դրանց փոփոխված հայացքների համաձայն[21]։ Հին բանաստեղծություններն այդ կերպ նոր իմաստ են ձեռք բերել, իսկ մի քանի նորերը «լուսավորել են ամբողջ գիրքը հատուկ, հավասար, բայց անսպասելի լույսով»[30]։ Մինչ այդ, քննադատները իրենց համար ընդհանուր գաղափար էին ձևավորել Մերերժկովսկու համար որպես «ընդհանուր տրամադրությունների» բանաստեղծ, որը նույնիսկ մտերմիկ խոստովանություններով էր արտահայտում, որ «դա եղել է կամ պետք է դառնար համընդհանուր զգացողություն, տառապանք կամ հույս»[30]։ Ըստ երևույթին, հենց ինքը Մերժկովսկին տեղյակ էր իր բանաստեղծական տաղանդի սահմանափակումների մասին։ Ամբողջ աշխատանքները նախապատրաստելիս դրա մեջ ներառեց շատ «քննադատական մանրամասներ» և միայն մի քանիսն էին ուշադիր ընտրված բանաստեղծություններ[18]։

1909 թվականի սկզբին Մերեժկովսկու մոտ առողջական խնդիրներ առաջացան. բժիշկների խորհրդով ամուսինները մեկնեցին Եվրոպա բուժվելու։ Նախնական ախտորոշուման ժամանակ սրտի օրգանական փոփոխությունները չհաստատվեց. Փարիզում (որտեղ ամուսինները ժամանել էին Սավինկովի հրավերով) սրտաբան Վոգեզը սրտի գործունեության մեջ պաթոլոգիաներ չգտնելով, գրողին խորհուրդ է տվեց բուժվել նյարդային հյուծումից։ Նույն տարվա ձմռանը, զգալով վիճակի վատթարացումը, Մերեժկովսկին ուղևորվել Է Ֆրանսիայի հարավ, որտեղ շարունակել է աշխատել «Ալեքսանդր I»-ի վրա և հավաքել նյութեր «Դեկտեմբերի 14»-ի հաջորդ վիպակի համար[20]:412:

1910 թվականի հունվարի 13-ին լույս տեսավ Դ.Ս.Մերեժկովսկու «Հիվանդ Ռուսաստան» գիրքը, որն իր մեջ ներառում էր հոդվածներ 1908-1909 թվականներին տպագրված «Ռեչ» թերթում և անդրադառնում եկեղեցական կյանքին վերաբերող կարևոր հարցերի[49]։ 1910 թվականին Սարատովի եպիսկոպոս Գերմոգենը (Դոլգանով) պահանջեց վտարել Դ.Մերժկովսկուն Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցուց[50]։

1911 թվականին Փարիզից Ռուսաստան վերադառնալուց առաջ Հիպպիուսը գնեց Պասիի էժանագին Բնակարանը, ինչը գրեթե պատահական ձեռքբերում էր, և հետագայում Մերեժկովսկու համար վճռորոշ, փրկարարական նշանակություն ունեցավ։ Գիպպուսի քույրերից Ռուսաստանից նամակ ստանալով՝ իր դեմ հարուցված քաղաքական մեղադրանքների վերաբերյալ («շփումը ահաբեկիչների հետ»), Մերժկովսկին, այնուամենայնիվ, չի մերժել «Ալեքսանդր I-ի» ավարտված առաջին մասով Ռուսաստան վերադառնալու որոշումը։ Մայիսին «ռուսական միտքը» սկսել է տպագրել վեպ, որի հրապարակումը տևեց մինչև 1912 թվականը։ Օգտվելով ընկերների խորհրդից՝ Մերեժկովսկին հեռագրում է դատախազին, որ նա կներկայանա միայն դատական նիստին, և ձերբակալությունից խուսափելու համար անմիջապես վերադարձել է Փարիզ։ Մի քանի ամիս անց սահմանը հերթական անգամ հատելիս Մերեժկովսկուց առգրավվել են «Ալեքսանդր I»-ի եզրափակիչ գլուխների ձեռագրերը, գրողին ներկայացվել են պաշտոնական մեղադրանքներ։ Դրանք ամբողջությամբ հեռացվեցին սեպտեմբերի 18-ին, երբ տեղի ունեցավ դատավարությունը, Մերեժկովսկին և Պիրոժկովը արդարացվեցին «հանցակազմի բացակայության համար»[20]:412։

1913—1916 թվականներ խմբագրել

1913 թվականը Մերեժկովսկու համար մռայլ հակամարտություն էր ընկերոջ՝ Վ.Ռոզանովի հետ, ով, Բեյլի գործի կապակցությամբ, «Զեմշչինա» թերթում հրատարակում էր հոդվածներ հրեական ծիսական զոհաբերությունների վերաբերյալ։ Այն բանից հետո, երբ Ռոզանովը մեղադրեց Մերեժկովսկուն «հայրենիքը հրեաներին վաճառելու» փորձ կատարելու մեջ և ահաբեկչական ստորգետնյա ահաբեկչության հետ կապ ունենալու մեջ, վերջինս հարց ուղղեց կրոնական և փիլիսոփայական հասարակության կողմից իր վարքագծի վերաբերյալ։ Հունվարի 26-ին հասարակության մեջ տեղի ունեցավ «Ռոզանովի դատավարությունը», մասնակիցների մեծ մասը չաջակցեց Ռոզանովին բացառելու մասին Մերեժկովսկու և փիլիսոփայի պահանջները։ Վերջինս ինքնակամ հեռացավ հասարակությունից, բայց միևնույն ժամանակ, տպագրվելով Նովոյե Վրեմյա քաղաքում (հունվարի 25), հատվածներ Մերժկովսկու՝ Ա.Սուվորինին ուղղված նամակներից, որոնք, նրա կարծիքով, ապացուցեցին գրողի «երկպաշտությունը»[20]:413:

Նույն թվականին Մ.Օ.Վոլֆի հրատարակչությունում լույս տեսավ Մերեժկովսկու ստեղծագործությունների առաջին (17-հատորանոց) հավաքածուն։ Երկրորդը կազմվել և թողարկվել է Դ.Ի.Սիտինի կողմից 1914 թվականին 24 հատորով[27]. նրա թողարկումից հետո ակադեմիկոս Ն.Ա.Կոտլյարևսկին Գրականության Նոբելյան մրցանակի համար առաջադրել է Մերեժկովսկու թեկնածությունը։

Մերժկովսկին ծայրաստիճան բացասական արձագանքեց պատերազմին Ռուսաստանի մասնակցությանը։ Զույգը կտրականապես հրաժարվեց մասնակցել ցանկացած տեսակի հավատարիմ ցույցերի և բացի այդ, դժգոհություն են հայտնել մայրաքաղաքն Պետերբուրգից Պետրոգրադ վերանվանելու կապակցությամբ։ Որոշ ժամանակ Մերեժկովսկին հեռացավ քաղաքականությունից և ընկավ գրական և լրագրողական գործունեության մեջ։ Զգալի ռեզոնանս էր նրա դասախոսությունը «Բելինսկու կտակարան. Կրոնագիտությունը և ռուս մտավորականության հանրությունը» (1914 թվականին լույս տեսավ որպես առանձին հրատարակություն), որը հնչեցրեց Ռուսաստանի պատմության մեջ մտավորականների հոգևոր առաջնորդության գաղափարը։ 1915 թվականի սկզբին գրողը մտերմացավ Ա.Ֆ.Կերենսկու հետ և, բացի այդ, նա միացավ Ա.Մ.Գորկին` փորձելով ստեղծել «ձախ-հայրենասիրական» հասարակություն, որի նպատակը կլինի Ռուսաստանը հնարավորինս արագ դուրս մղել պատերազմից` նվազագույն կորուստներով[20]:414:

1915 թվականին Մերեժկովսկին հրատարակել է «եղել և կլինի. 1910-1914-ի Օրագիր» հրապարակախոսական ժողովածուն և «ռուսական պոեզիայի երկու գաղտնիքները. Նեկրասներ և Տյուտչև» գրական հետազոտությունը։ 1916 թվականին տեղի ունեցան նրա երկու պիեսների պրեմիերաները՝ «Կա ուրախություն» (Մոսկվայի գեղարվեստի թատրոն) և «Ռոմանտիկա» (Ալեքսանդրինսկու թատրոն, բեմադրվել է Վ.Է.Մեյերհոլդի)։ Ընդ որում, առաջվա պես, Եվրոպայում ճանաչված, հայրենիքում Մերեժկովսկին «վիճելի» հեղինակի համբավ ուներ և մշտապես ստիպված էր հաղթահարել քննադատության դիմադրությունը։ 1914 թվականի ինքնակենսագրական գրառումում նա ասաց. «Ընդհանրապես ռուս գրականության մեջ ինձ ոչ բարյացակամ էին դիմավորում, և այդ չարակամությունը մինչ օրս շարունակվում է։ Ես կարող էի տոնել անողոք հալածանքների 25-ամյակը»[25]։

1917—1920 թվականներ խմբագրել

Զույգը ձմեռը անցկացրեց Կիսլովոդսկում, իսկ 1917 թվականի հունվարի վերջին վերադարձավ Պետրոգրադ։ Փետրվարին Սերջիևսկայայի վրա գտնվող նրանց բնակարանը դարձավ Պետդումայի գրեթե «դուստր ձեռնարկություն». Միապետության փլուզման ժամանակ նրանց հանդիպեցին ծանոթ «մտածողներ», և նրանք, ինչպես հիշում էր Գիպպիոսը, ամբողջ 1917 թվականն անցկացնում էին «րոպե առ րոպե դիտարկելով իրադարձությունները»[22]։ Մերերժկովսկին ողջունեց 1917 թվականի փետրվարյան հեղափոխությունը. Նրանք հավատում էին, որ միայն «ազնիվ հեղափոխությունը» կարող է վերջ տալ պատերազմին, և «ժողովրդավարության հաստատումը հնարավորություն կտա ազատել գաղափարների ծաղկաբուծությանը (ներառյալ կրոնական)` ի դեմս օրենքի»[22]։ Առանց որևէ քաղաքական կուսակցություն մուտք գործելու, Մերեժկովսկին շփումներ ուներ բոլորի հետ, բացի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունից։ Մարտի 14-ին ամուսինների բնակարան եկավ Ա.Ֆ.Կերենսկին, այն ժամանակվա ժամանակավոր կառավարության արդարադատության նախարարը, որպեսզի Մուրեզկովսկուն խնդրեն ժողովրդականություն վայելող գրքույկ գրել դեկտեմբերին զորքերում տարածելու համար[20]:414:

Հոկտեմբերյան իրադարձությունները բուռն բողոքի ալիք առաջացրին Մերեժկովսկուն։ Նա կատարվածը մեկնաբանել է որպես սանձարձակություն, համաշխարհային քաղաքակրթության համար մահացու վտանգավոր «գազան ժողովրդի» գահակալում, «ամբարտավան չարիքի» հաղթանակ[24]։ Մերեժկովսկին և Հիպպիուսը առաջին հերթին զբաղվում են Պետրոպավլովյան ամրոցում բանտարկված նախարարներին ազատ արձակելու հոգսերով։ 1917 թվականի վերջին գրողը հանդես է եկել հակաբոլշևիկյան դասախոսություններով և հոդվածներով, որոնցից մեկը՝ «1825-1917»-ը (դեկտեմբերի 14-ին «երեկոյան զանգ» թերթը) վերլուծել է մտավորականության առաջատար դերը ռուսական հեղափոխական շարժման մեջ։ Մինչդեռ «Պողոս I»-ը հեղափոխությունից անմիջապես հետո վերականգնվեց։ ներկայացումը անցկացվեց երկրի բազմաթիվ թատրոններում։

1918 թվականի հունվարին Սերջիևսկայի վրա գտնվող Մերերժկովսկու բնակարանը դարձավ սոցիալիստական հեղափոխական խմբակցության գաղտնի հանդիպումների վայրը։ 1918 թվականի հունվարի 5-ին Հիմնադիր ժողովի ցրվելուց հետո Մերերժկովսկին զգաց, որ «... Հաջորդը անկումն է, հետո դանդաղ, հետո արագ՝ հեղափոխության հոգեվարքը, նրա մահը»[22]։ Դ.Ս.Մերժկովսկին իր օրագրում գրել է.

Որքան անուշահոտ են մեր փետրվար-մարտ ամիսները, արևոտ և ձյունառատ, ծովափնյա բշտիկագույն, կապույտ, կարծես անսանձ, լեռնային։ Այս առաջին օրերին կամ ընդամենը ժամերին, շողոքորթեք, ինչպիսի գեղեցկություն կա մարդու դեմքերում։ Որտեղ է նա հիմա? Նայեք հոկտեմբերյան բազմություններին. Նրանց վրա դեմք չկա։ Այո, դա տգեղություն չէ, բայց դեմքի բացակայություն, դա ամենավատ բանն է նրանց մասին... Սանկտ Պետերբուրգի փողոցներով քայլելիս և դեմքերին նայելով` անմիջապես կիմանաք. Ահա կոմունիստները։ Ոչ թե գիշատիչ հագեցվածությունը, ոչ դաժան հիմարությունը-գլխավորը այս մարդու մեջ, այլ ձանձրույթը, «երկրի դրախտի» տրանսցենդենտ ձանձրույթը, «Հակաքրիստոսի թագավորությունը»[22]։ -«Նոթատետր», Մերեժկովսկի

1919 թվականին Մերեժկովսկին սկսեց համագործակցել Գորկու «Համաշխարհային գրականություն» հրատարակչության հետ, որտեղ սկսեց ստանալ պաեկ և վաստակ, «պատմական նկարների Բաժին»-ի համար նա վերափոխեց «Յուլիան Ուրեդնիկ» և «Պետրոս և Ալեքսեյ» վեպերը պիեսում։ Սովից փախած՝ զույգը վաճառեց ամեն ինչ, ինչ կարող էր, ներառյալ հագուստը և սպասքը։ Նկարագրելով «մտավորականության, ազնվականների և հոգևորականության» մահապատիժները, Մերեժկովսկին նոթատետրում նշել է. «իսկ Եվրոպայում գուշակում են, թե հնարավոր է կամ անհնար է մարդկային մսաղացի աստիճանական էվոլյուցիան դեպի ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն»[22]։ Նկարագրելով հեղափոխության առաջնորդներին՝ Մերեժկովսկին գրել է. «Ռուս կոմունիստների մեջ կան ոչ միայն չարագործներ, այլև լավ, ազնիվ, մաքուր մարդիկ, գրեթե «սրբեր»։ Նրանք ամենասարսափելին են։ Ավելին, քան չարագործներից, նրանցից չինական մսի հոտ է գալիս»[22][51]։

Երբ Յուդենիչը մոտեցավ Պետրոգրադին, Մերեժկովսկին դեռ հույս ուներ տապալելու բոլշևիկյան իշխանությունները, բայց երբ իմացան Կոլչակի և Դենիկինի պարտության մասին, նրանք որոշեցին փախչել Ռուսաստանից։ «Նրանց դերը մայրաքաղաքի մշակութային կյանքում և մետրոպոլիտեն մտավորականության առաջադեմ մասի վրա ազդեցությունը սպառվել էր։ Չցանկանալով հարմարվել բոլշևիկյան ռեժիմին, նրանք որոշեցին Եվրոպայում որոնել այն ազատությունը, որը խախտվում էր տանը »[22],- գրել է Մերեժկովսկու կյանքի և գործի ամերիկացի հետազոտող Թեմիր Պախմուսը։

Դ. Մերեժկովսկու ստեղծագործությունը արտագաղթի տարիներին խմբագրել

Արտագաղթի տարիներին Մերեժկովսկու ժանրային նախասիրությունները կրկին արմատապես փոխվեցին։ Նրա աշխատանքներից գեղարվեստական գրականությունը փոխվեց կրոնական-փիլիսոփայական տրակտատների և կենսագրական ակնարկների ժանրի («Նապոլեոն» 1929, «Դանթե» 1939 )։ Փիլիսոփայական ուսումնասիրությունների բնութագիր ունեին նաև նրա վեպերը՝ «Աստվածների ծնունդը։ Թութանհամոնը Կրետե կղզում» ( սկզբնապես «Ժամանակակից գրություններ», 1924, № 21, և 22, առանձին հրատարակությամբ գիրքը լույս է տեսել Պրահայում 1925 թվականին) և «Մեսիա›› («Ժամանակակից գրություններ», 1926-1927, առանձին հրատարակություն - Փարիզ, 1928 թվական)։ Ինքը՝ գրողը, 1925 թվականին խոսում էր իր պատմական գրերի մասին. «Մեծ մասը կարծում է, որ ես պատմական վիպասան եմ և դա խորապես սխալ է. Անցյալում ես փնտրում եմ ապագան... Ներկան երբեմն ինձ թվում է խորթ։ Հայրենիքս անցյալն ու ապագան է»։ «Հիսուսը անհայտ» (Բելգրադ` 1932—1934թթ ) գիրքը, որը շատերը համարեցին որպես հիմնականը բոլորից ինչ Մերեժկովսկին գրել էր աքսորի տարիներին, ավարտեց եռերգությունը՝ մարդկությունը փրկելու ուղիների մասին։ Առաջին մասը լույս տեսավ 1925 թվականին Պրահայում՝ «Երեքի առեղծվածը. Եգիպտոսն ու Բաբելոնը» խորագրով, երկրորդը՝ 1930 թվականին Բեռլինում՝ «Արևմուտքի առեղծվածը. Ատլանտիս-Եվրոպա» անվամբ։ Այստեղ Մերեժկովսկին (նիցղեական ոճով) մշակեց պատմության հին Փիլիսոփայությունը (կառուցված է Ուխտերի հայեցակարգի վրա), բայց ավելի ապոկալիպտիկ ձևով։ Ինչպես նշում են հետազոտողները, Մերեժկովսկու վերջին աշխատանքների համար բնորոշ էր ժամանակակից աշխարհի աղետալի զգացումը, որը բախվում է «Նոր Ատլանտիսի» ճակատագրին. նրա գրքերը ուղղակիորեն արձագանքեցին, մասնավորապես, Շպենգլերի հոռետեսական գաղափարներով («Եվրոպայի մայրամուտը»)։ Ինչպես գրել է Ե. Եվտուշենկոն, արտագաղթի տարիներին Մերեժովսկին, «աստիճանաբար դուրս գալով վեճերի կենտրոնից... դարձավ ողբերգական մարգինալ»։ «Հիմա չկա ավելի միայնակ ռուս գրող, քան Մերեժկովսկին... քանի որ նրա մասին չի կարելի խոսել՝ չանդրադառնալով երկրային գոյության ամենաառաջնային առավել վառվող անիծյալ հարցերին»,- նկատել է Գեորգի Ադամովիչը։ Մինչդեռ 1930 թվականից սկսած, Լունդ համալսարանի սլավոնական լեզուների պրոֆեսոր Սիգուրդ Ագրելը սկսեց համառորեն երկու ռուս գրող առաջադրել միանգամից երկու գրական Նոբելյան մրցանակի՝ Մերեժկովսկի և Բունին։ Նրանցից երկրորդը մշտապես վայելում էր թեկնածուների ավելի մեծ աջակցությունը։ 1932 թվականի նոյեմբերին Վ. Ն. Բունինին ուղղված նամակում Գիպպուսը կարծիք հայտնեց, որ Նոբելյան կոմիտեն չի ընդունում Մերժկովսկու թեկնածությունը իր հակակոմունիզմի պատճառով և որ Բունինի շանսերը գերադասելի են։ Վերջապես 1933 թվականին ստացավ Նոբելյան վերջին մրցանակը։ Ս. Ագրելը, այնուամենայնիվ, ամեն տարի շարունակեց առաջադրել Մերեժկովսկուն մինչև իր մահը 1937 թվականին (այդպիսի ութ անվանակարգեր էին լինում), բայց վերջինս հաղթելու հնարավորություն չուներ։ Արտագաղթի տարիներին գրված կրոնափիլիսոփայական ստեղծագործություններում հետազոտողները առանձնացնում են Павел. Августин (Բեռլին, 1936 թվական), «Ս. Ֆրանցիսկոս Ասսիզսկի» (Բեռլին, 1938 թվական) և «Ժաննա դ'Արկ և Հոգու երրորդ Թագավորություն» (Բեռլին, 1938 թվական), որոնք լույս են տեսել «Սրբերի դեմքերը Հիսուսից դեպի մեզ» ընդհանուր խորագրի ներքո։ Մերեժկովսկին 30–ական թվականներին ռուսերեն է թարգմանել նաև Եվրիպիդեսի, Սոֆոկլեսի, Գյոթեի, Է. Ա. Պոյի ստեղծագործությունները։ Հետմահու ֆրանսերենով լույս տեսավ Մերեժկովսկու «Ռեֆորմատորների» եռերգությունը, որում ընդգրկված էին Լյութերի, Կալվինի և Պասկալի մասին գրքերը (1941-1942թթ, ռուսերեն հրատարակություն, Նյու Յորք, 1991թ)։ Մահից առաջ Մերեժկովսկին ավարտեց «Իսպանական գաղտնիքների» իր վերջին եռերգությունը «Իսպանական միստիկներ։ Հիսուս Քրիստոսի Սուրբ Թերեզան» («Վերածնունդ», 1959թ, թիվ 92 և 93), «Սուրբ Հովհաննես խաչ» («Նոր հանդես» թիվ 64, 65 և 1962թ № 69), «Փոքրիկ Թերեզա» (առանձին հրատարակություն` ԱՄՆ-ում, 1984թ)։ Մերեժկովսկու ստեղծագործությունը արտագաղթի տարիներին հակասական արձագանքներ է առաջացրել։ Ժամանակակից հետազոտողները մեծամասամբ կարծում են, որ հենց Ֆրանսիայում է գրողը հասել իր ստեղծագործական գագաթնակետին։ Հակառակ կարծիքն արտահայտեց Նինա Բերբերովան, ով կարծում էր որ «... իր գրություններից արտագաղթի ընթացքում ամենինչ մահացավ… կենդանի է միայն այն, ինչ գրված էր մինչև 1920 թվականը»։

Մերեժկովսկին և դիկտատորները խմբագրել

Արտագաղթում Մերեժկովսկին շարունակում էր կարծել, որ «ռուսական հարցը համաշխարհային հարց է և բոլշևիզմից Ռուսաստանի փրկությունը արևմտյան քաղաքակրթության հիմնական խնդիրն ու իմաստն է»։ 1936 թվականի հունիսին Մերեժկովսկին կրթաթոշակ ստացավ Մուսոլինիի կառավարությունից՝ Դանթեի մասին գրքի վրա աշխատելու համար, ավելին, իտալացի դիկտատորը ժամանակ գտավ մի քանի անգամ հանդիպելու գրողին և խոսելու նրա հետ քաղաքականության, արվեստի և գրականության մասին։ Դուչեի հետ անձնական հանդիպումների ժամանակ Մերեժկովսկին համոզում էր, որ պետք է «սրբազան պատերազմ» սկսել Ռուսաստանի հետ։ Մուսոլինիին ուղղված նամակներից մեկում Մերեժկովսկին գրել է. «Դանթեի մասին բոլոր վկայություններից լավագույնը, ամենաճիշտն ու ամենապայծառը Դուք եք։ Դանթեին հասկանալու համար նրանք պետք է ապրեն, բայց դա հնարավոր է միայն ձեզ հետ, ձեր մեջ... ձեր հոգիները ի սկզբանե և անվերջ ազգական են, դրանք միմյանց համար նախատեսված են հավերժությամբ։ Մուսոլինի մտորումների մեջ է Դանթեն։ Դանթեն՝ գործողությունների մեջ Մուսոլինի է...» : 1937թ փետրվարին «Լուսավոր Ռուսաստանում» հայտնվում է Մերեժկովսկու «Հանդիպումներ Մուսոլինիի հետ» հոդվածը, որ հետագայում վկայվում է Մերեժկովսկու «համագործակցության» անհերքելի ապացույց։ 1937 թվականի մայիսին, ավարտելով «Դանթե»-ն, Մերեժկովսկին վերադարձավ Հռոմ և վարձակալելով վիլա «Ֆլորա»-ն Հռոմի Պապի ամառային պալատի մոտ, հանդիպեց Իտալիայի արտաքին գործերի նախարար Վիդաուի հետ։ Սակայն արդեն հոկտեմբերին, վերադառնալով Փարիզ, նա խոսում էր այն մասին, որ հիասթափված է Մուսոլինիից՝ նրան անվանելով «նյութապաշտ քաղաքական գործիչ» և «գռեհիկ»։ Որոշ ժամանակ գրողը ապարդյուն փորձում էր կապվել Ֆրանկոյի՝ Իսպանիայի բռնապետի հետ, մի երկիր, որը նրան թվում էր, թե հնարավոր ապաստան է Եվրոպայում՝ «կոմունիստական էքսպանիսիայից»։ Ընդ որում, Մերեժկովսկին գիտակցում էր ֆաշիզմի վտանգը։ Դեռ 1930 թվականիին նա գրել է Եվրոպայի մասին` իր գրքերից մեկում. «ստորին հարկում ֆաշիզմի վառոդային նկուղն է, վերևի հարկում՝ պայթուցիկների խորհրդային լաբորատորիան, իսկ մեջտեղում՝ Եվրոպան ծննդաբերության տանջանքների մեջ. Աշխարհը ցանկանում է ծննդաբերել, բայց ծնվում է պատերազմ»։ Սակայն պատերազմում Հիտլերի հնարավոր հաղթանակը Մերեժկովսկուն ավելի քիչ է վախեցնում, քան բոլշևիկների կողմից Եվրոպայի ստրկացումը։ Ֆյուրերի նկատմամբ առաջին անգամ Հիպիուսի և Մերեժկովսկու տեսակետները բաժանվել են։ Եթե Հիպիուսի համար Հիտլերը միշտ «եղել է այն հիմարը, որի քթի տակ մկներ են», ապա Մերեժկովսկին նրան հաջողակ «զենք» համարեց «Նեռի թագավորության» դեմ պայքարում, ինչպիսին էլ նա համարեց բոլշևիզմը։ 1938 թվականի աշնանը, երբ հիտլերյան Գերմանիան անեքսիայի ենթարկեց Ավստրիան և գրավեց Սուդետենլանդը, իսկ հետո Չեխոսլովակիան, Մերեժկովսկին և Հիպիոսը հանդես եկան «Մյունխենյան համաձայնագրի» դատապարտմամբ։ 1939 թվականի հուլիսին հիտլերյան Գերմանիայում արգելված էր «Ժաննա դ'Արկ»-ի հրատարակումը։ Բրյուսելում՝ «Պետրոպոլիս» հրատարակչությունում, ռուսերեն լեզվով լույս է տեսել «Դանթե»-ն՝ առանց ներածական հոդվածում Մուսոլինիի որևէ հիշատակման։ «Չհարձակվելու մասին պայմանագիրը», որը կնքվել էր օգոստոսի 23–ին ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի կողմից, Մերեժկովսկին համարեց քաղաքական անհեթեթություն, Հիպիոսը այն անվանեց «Կրակ խելագարության մեջ»։ 1941 թվականի ամռանը՝ ԽՍՀՄ-ի վրա գերմանական գրոհից անմիջապես հետո, Վ. Զլոբինը և նրա գերմանացի ծանոթը, առանց Հիպիոսի գիտության (ենթադրաբար, ամուսինների ծանր նյութական վիճակը թեթևացնելու համար) գրողին բերել են գերմանական ռադիո։ Մերեժկովսկին խոսափողի առաջ արտասանեց «բոլշևիզմը և մարդկությունը» ելույթը, որում խոսում էր սխրանքի մասին, որն իր վրա վերցրեց Գերմանիան՝ բոլշևիզմի դեմ Սուրբ Խաչակրաց արշավանքում։ Գրողը Ֆյուրերին համեմատել է Ժաննա դ'Արկի հետ, որը կոչված է աշխարհը փրկելու Սատանայի իշխանությունից։ «Նա իրեն զգում էր Հոգու գալիք արքայության նախնին և նրա գլխավոր գաղափարախոսը... դիկտատորները, ինչպես Ժաննա դ'Արկը, պետք է կատարեին իրենց առաքելությունը, իսկ Մերեժկովսկին՝ հրահանգներ տար։ Միամի՞տ։ Իհարկե միամտություն է, բայց մետաֆիզիկական առումով, որտեղ բնակվում էր Մերեժկովսկին միամիտը դառնում է իմատուն, իսկ «աբսուրդն»՝ ամենագլխավորն և կարևորը։ Այսպես էր հավատում Մերեժկովսկին»,- հիշում էր Յու. Թերապիանոն։ Հուսալով, որ բոլշևիզմը և նացիոնալ-սոցիալիզմը կոչնչացնեն միմյանց, Մերեժկովսկին ռադիոելույթում կրկնեց այն, ինչ գրել էր 1920 թվականից ի վեր։ Բոլշևիզմը երբեք չի փոխի իր բնույթը ճիշտ այնպես, ինչպես բազմանկյունը երբևէ չի դառնա շրջան, չնայած դրա կողմերի թիվը կարող է ավելանա մինչև անսահմանություն... Բոլշևիզմի այս անփոփոխելիության հիմանկան պատճառն այն է, որ այն երբեք ազգային չէր, այն միշտ էլ միջազգային երևույթ էր։ Դրա առաջացման առաջին իսկ օրվանից՝ Ռուսաստանը, ինչպես ցանկացած երկիրր, բոլշևիզմի համար եղել և մնում է որպես վերջնական նպատակին հասնելու միջոց՝ համաշխարհային տիրապետության գրավումը։ Զ. Հիպիոսը «իմանալով այդ ռադիոելույթի մասին, ոչ միայն վշտացած էր, այլ նույնիսկ վախեցած»,- նրա առաջին արձագանքը եղավ «դա վերջն է» բառերը։ Նա չի սխալվում. Նրանք ենթարկվեցին օստրակիզմի, Հիտլերի հետ «համագործակցության» համար (որը միայն այդ ռադիոելույթի մեջ էր, Մերեժկովսկուն չներեցին)։

Անձնական կյանք։ Միություն Զինաիդա Հիպիուսի հետ խմբագրել

Մերեժկովսկու առաջին լուրջ ռոմանտիկ սիրավեպը Լ.Կ. Դավիդովան էր, Ա.Ա. Դավիդովայի՝ «Հյուսիսային Լրաբեր»-ի հրատարակչուհու դուստրը։ 1885 թվականի ամռանը Մերեժկովսկին Ա.Ա. Դավիդովայի ընտանիքի հետ մեկնեց Ֆրանսիա և Շվեյցարիա, սակայն այդ սիրավեպը Մերեժկովսկու համար չստացված էր[20]:398: 1889 թվականի հունվարին Մերեժկովսկին ամուսնացավ Զ.Ն. Հիպիուսի՝ ապագա բանաստեղծուհու և գրողի հետ, ով իր ողջ կյանքի ընթացքում դարձավ նրա ամենամոտ ընկերը, գաղափարական ուղեկիցը և «հոգևոր և ստեղծագործական որոնումների հանցակիցը»։ Մերեժկովսկու և Հիպիուսի միությունը «Արծաթե դարի» ռուսական մշակույթի պատմության մեջ ամենահայտնի ստեղծագործական տանդեմն է[24]։

 
Հիպիուս, 1900-ականներ

Ժամանակակիցները նշում էին, որ Մերեժկովսկին և Հիպիուսը մեկ ամբողջություն էին կազմում, անբաժան էին միմյանցից։ Ամուսինները խոստովանել են, որ հաճախ չեն նկատել, թե նրանցից ում է պատկանում այս կամ այն գաղափարի սկիզբը։ «Չէ որ նա ուրիշ մարդ չէ, այլ ես ուրիշ մարմնում եմ»՝ գրել է Մերեժկովսկին 1899 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Վ.Վ. Ռոզանովին ուղղված նամակում[14]։ Նրանք միասին ապրեցին, ինչպես գրել է Հիպիուսն իրենց հուշերում՝ «52 տարի առանց թեկուզ մեկ օրվա բաժանի»[15]։

Անսովոր էր արդեն այդ միության սկիզբը։ Հազիվ միայն ծանոթանալով՝ նրանք սկսեցին հանդիպել ամեն օր՝ այգում, ընդ որում՝ շրջապատից թաքուն։ Նրանց յուրաքանչյուր խոսակցություն վերածվում էր վեճի, բայց շատ արագ այն դառնում էր լիակատար համակարծիք։ Հիպիուսի քարտուղար Զլոբինը նշում էր, որ նա «...անփորձ է, չէ որ նա ընդամենը տասնինը տարեկան էր», - չէր զգում գրողի «ներքին թուլությունը», որը թաքնված էր արտաքին փայլի հետևում, որով նա «կուրացրեց» գրական Բորժին, բայց Մերեժկովսկուց թաքուն ընդունում էր եզակի ընկալունակության գաղափարները ձուլելու ունակությունը։ Բայց նա ունի գաղափարներ, ավելի ճիշտ, ինչ-որ, դեռ անորոշ, ոչ արտահայտվելու իրողությամբ ... Նա լսում էր բանաստեղծություններn ուշադիր և իզուր չէ, որ թանկ է առավոտյան նրա հետ զբոսանքները Բորժոմի այգում։ Սիրում էին միմյանց։ Այդ զբոսանքների, զրույցների, նույնիսկ վիճաբանությունների սկիզբը նրանց մերձեցումն էր, այն «հոգևոր ամուսնությունը», որի սերունդը կլինի «ծովի ավազի նման»», - գրել է Զլոբինը։ «Հարցազրույցի և սիրային ժամադրության միջև սահմանն այդ օրերին գրեթե վերացել էր երկուսի համար[20]։» :74, - նշել է Յու. Զոբնինը։

Զ. Հիպիուսը այսպես է նկարագրել իրենց հանդիպումը հուլիսի 11-ին Բորժոմում՝

...Ինձ արդեն բազմիցս արել են, ինչպես ասում են «առաջարկություն», նույնիսկ հաճախ եմ լսել «սիրո բացատրություններ»։ Բայց այստեղ չկար ոչ «առաջարկ», ոչ «բացատրություն»։ Մենք, և ամենակարևորը՝ երկուսս էլ հանկարծ սկսեցինք խոսել այնպես, կարծես դա վաղուց որոշված էր, որ մենք պետք է ամուսնանայինք և որ դա լավագույն տարբերակն էր:

Պսակադրությունը կայացել է 1889 թվականի հունվարի 8-ին՝ գրեթե առանց հյուրերի։ Հարսանիքի օրը նորապսակները անցկացրել են ընթերցանությամբ։ Առավոտյան Հիպիուսը, սեփական խոստովանությամբ նշել է, որ «մոռացել է, որ նախօրեին ամուսնացել է»[15]։

Բազմաթիվ հետազոտողներ են նշել նրանց ամուսնության «փորձարարական» բնավորության, փոխհարաբերությունների առանձնահատկության մասին։ Չուրակովը նշել է՝ «Նրանց ամուսնությունը սովորական չէր այս բառի ամենասովորական իմաստով։ Նրանց ողջ կյանքը կրում էր գեղագիտականի և բարոյականի համարձակ փորձի բնույթ»[14]։ Յու. Զոբնինն առարկում էր Մերեժկովսկու «անսովոր սիրո և անսովոր ամուսնության» մասին ռոմանտիկ պատկերացումները։ Նրանց ամուսնական կյանքի պատմությունը նրա կարծիքով ինչ-որ բանով՝ ընդհակառակը, չափազանց սովորական էր։ Ամուսնու հարաբերական անվախությունը, կնոջ հուզական անբավարարությունը, նրա ֆիզիկական մեկուսացումը համարում էր որպես նրա բուռն «ռոմանտիկ հետաքրքրությունների արդյունք»։

Չնայած նրան, որ խանդի առավել շատ տեղիք էր տալիս Հիպիուսը, վեճի և միության մթագման պատճառ ավելի շատ դառնում էր նրա վերաբերմունքը այդ ամենին։ Ընտանիքի ամենամեծ սկանդալը առաջացրել է Մերեժկովսկու հարաբերությունները Ե. Ի. Օբրազցովայի՝ նրա բազմամյա երկրպագուհու հետ։ 1901 թվականի ապրիլի սկզբին նա ժամանեց Պետերբուրգ և անսպասելիորեն սիրավեպի մեջ մտավ՝ արդարացնելով իր «անկումը», «մարմնի սրբության» մասին տեսությամբ[20]:401: 1902 թվականի հուլիսի վերջին Օբրազցովան ամուսինների մոտ կրկին եկավ՝ պաշտոնապես «Նոր ճանապարհ»-ի փայատեր դառնալու համար, իսկ իրականում՝ կրկին ռոմանտիկ պատճառներով։ Ի վերջո, Հիպիուսը նրան դուրս շպրտեց տանից[20]:407:

Նախապես միմյանց տրամադրելով լիակատար ռոմանտիկ ազատությանը՝ ամուսիններն ինչ-որ չափով զոհաբերեցին նրան միության զգայական կողմի համար։ Մինչև համատեղ կյանքի ուղու ավարտը, զգալով հոգևոր և մտավոր լիակատար միասնություն, նրանք արդեն միմյանց հանդեպ ուժեղ զգացումներ չէին ունենում[15], նրանք տուժեցին մի կողմից՝ առանց միմյանց ապրելու անհնարինությունից, մյուս կողմից՝ ներքին փոխազդեցություններից[20]։

Բնավորություն և տեսք խմբագրել

Դ. Ս. Մերեժկովսկու ստեղծագործության հետազոտողները նշել են, որ հիմնականում նրա անձի հիմնական հատկանիշները ձևավորվել են դեռ վաղ մանկուց, տարբեր տնային աշխատանքների ազդեցության տակ, որոնցից հիմնականը հոր հետ երկարատև հակամարտությունն էր։

Դմիտրի Մերեժկովսկին մանկության տարիներին «չափազանց դյուրագրգիռ, տպավորիչ և փխրուն տղա էր»։ Արտաքինը ժառանգել է հորից՝ ցածր հասակ, փխրուն մարմնակազմություն։ Տղան վաղ է հեռացել արտաքին միջավայրի հետ շփումից դեպի ներքին աշխարհ, առաջին հերթին նրա մեջ շատ վաղ էր զարգացել սերը դեպի համաշխարհային գրականություն։ Մանկությունից, ինչպես նշում է Յու. Զոբնինը, միայնակությունը «... ապրում էր նրանց կողմից որպես գոյության միակ հարմարավետ ձև»[20]։ Շատ մեմուարիստներ և քննադատններ են խոսել Դ. Ս. Մերեժկովսկու անձի վաղ ձևավորված «գրասենյակային բնավորության» մասին[14]։

Եթե հավատանք Ա. Բելոմային՝ Մերեժկովսկու պատանեկության ընկերոջը, վերջինս սառը, խոհուն մարդ էր և աշխատում էր միայն «գլխից»՝ «թնդանոթի կրակոցով իր աշխատանքային ռեժիմին»[15]։ Մերեժկովսկուն մեղադրում էին չոր ինտելեկտուալիզմի, սառնության, սխեմատիզմի, ստեղծագործության «գլխուն» բնույթի, «իրական կյանքից» շեղվելու մեջ՝ հանուն պատմա-դիցաբանական «խիմեր»-ի[24]։ Ընդ որում շատերին տարակուսանք էր պատճառում գրողի ստեղծագործության, «բանականության» և թաքնված կրքերի խռովության միջև ակնհայտ հակասությունը։ Ալեքսանդր Բլոկը Մերեժկովսկու «Ալեքսանդր I» վեպի մասին գրել է իր օրագրում՝ «Նուրբ, խոհուն, անբարյացակամ, նույնիսկ պատմական դեմքերին կասկածելի, ինքն իրեն կրկնում է, բայց նաև անհանգստանում։ Կարոտում է խելահեղորեն, ինչպես նաև նրա Ալեքսանդր I-ն աշխատասենյակում, իսկ գեղեցկությունը տեղ-տեղ չլսված է...»[22]:

Մերեժկովսկու աշխարհայացքն ու փիլիսոփայությունը խմբագրել

Մերեժկովսկին փիլիսոփայություն սկսել է ուսումնասիրել 1880-ական թվականներին լավատեսության տեսանկյունից։ Ենթադրվում էր, որ այդ ուղղությամբ շարժվելուն ազդել է եղբոր (հետագայում՝ հայտնի գիտնականի) և համալսարանական միջավայրի ազդեցությունը։ Հուսահատվելով լավատեսությունից՝ Մերեժկովսկին, ինչպես նշվում էր հետազոտողների կողմից, վերջնականապես չհրաժարվելով այդ տեսությունից՝ անցել է կրոնական դիրքորոշումների՝ յուրովի զարգացնելով «... սուբյեկտիվ-իդեալիստական միտումները, որոնցով այդքան հարուստ էր դարերի լավատեսության սահմանագիծը՝ ընդ որում, հատկապես ռուսական»[14]։

Այս էվոլյուցիայի գործնական (գրականագիտության մեջ) իրագործումը Մերեժկովսկու համար սիմվոլիզմ էր, ինչպես նաև նոր՝ «սուբյեկտիվ-գեղարվեստական մեթոդ», որը դասախոսության ժամանակ նա հռչակել է որպես՝ «անկման պատճառների և ժամանակակից ռուսական մշակույթի նոր հոսանքների մասին»։ Մերեժկովսկու առաջարկած մոտեցման էությունը «ռացիոնալ և ինտուիտիվ կողմնորոշումից հրաժարվելն էր»։ Այդ ժամանակից ի վեր Մերեժկովսկին արդեն բավական հստակ արտահայտվել է «մահացած պոզիտիվիզմի» մասին՝ ի հակակշիռ նրան առաջարկելով ապավինել «շրջապատի մասին անչափ ավելի ու ավելի ճշգրիտ խոսող խորհրդանիշների հոգեկերտվածությանը», քանի որ սիմվոլը անձի մասին այլաբանական հայտնություն է, մինչդեռ «միտքը կեղծ է ասված»։

Մերեժկովսկին (Ըստ Դ. Չուրակովի) անցել է պոզիտիվիզմի հիմնադիր Օ. Կոնտոմի ճանապարհը՝ հռչակելով «մետաֆիզիկայի ոչնչացումը»՝ նյութի ճանաչելի աշխարհը հակադրելով կերպարների, խորհրդանիշների, ոգու աշխարհին։ Տարբերությունը միայն այն էր, որ եթե Կոնտը սկսեց կիրառել գիտության նոր սարքեր, ապա Մերեժկովսկին՝ գրականության և գրական քննադատության ոլորտում էր այդ անում[14]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Григорьянц С. И. Мережковский (ռուս.) // Краткая литературная энциклопедияМ.: Советская энциклопедия, 1967. — Т. 4. — С. 773—774.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Григорьянц С. И. Мережковский Дмитрий Сергеевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  4. 4,0 4,1 4,2 Русская литература XX века. Прозаики, поэты, драматурги (ռուս.) / под ред. Н. Н. Скатов — 2005. — С. 553—560. — ISBN 5-94848-262-6
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (ռուս.) / под ред. О. В. Богданова
  6. С. В., Венгеров С. Мережковский, Дмитрий Сергеевич (ռուս.) // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XIX. — С. 114.
  7. Михайлов О. Н. Гиппиус З. (ռուս.) // Краткая литературная энциклопедияМ.: Советская энциклопедия, 1964. — Т. 2.
  8. С. В. Мережковская, Зинаида Николаевна (ռուս.) // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XIX. — С. 113—114.
  9. Data base del libro dei soci 1820-1889 — 2001.
  10. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  11. 11,0 11,1 Merejkovsky, Dmitri Sergyeevich // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 18. — P. 163.
  12. Венгеров С. А. (1890–1907). «Мережковский, Дмитрий Сергеевич». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  13. Григорьянц С. И. Դմիտրի Մերեժկովսկի հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում 
  14. 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 14,14 14,15 Чураков Д. О. «Эстетика русского декаданса на рубеже XIX - XX вв. Ранний Мережковский и другие. Стр. 1». www.portal-slovo.ru. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Александр Мень. «Дмитрий Мережковский и Зинаида Гиппиус. Лекция». www.svetlana-and.narod.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 2-ին.
  16. Nomination Database — Literature
  17. Метрическая запись о крещении 3 октября 1865 года в Пантелеймоновской церкви
  18. 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 Михайлов О. Н. Д. С. Мережковский. Собрание сочинений в четырёх томах. Пленник культуры. Вступительная статья. — М.: Правда, 1990.
  19. 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 «Биографии писателей и поэтов >> Дмитрий Сергеевич Мережковский». writerstob.narod.ru. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  20. 20,00 20,01 20,02 20,03 20,04 20,05 20,06 20,07 20,08 20,09 20,10 20,11 20,12 20,13 20,14 20,15 20,16 20,17 20,18 20,19 20,20 20,21 20,22 20,23 20,24 20,25 20,26 20,27 20,28 20,29 20,30 20,31 20,32 20,33 20,34 20,35 20,36 20,37 20,38 20,39 20,40 20,41 20,42 20,43 20,44 20,45 Ю. В. Зобнин. Дмитрий Мережковский: жизнь и деяния. Москва. — Молодая гвардия. 2008. Жизнь замечательных людей; Вып. 1291 (1091). ISBN 978-5-235-03072-5
  21. 21,0 21,1 21,2 «Биография Мережковского Дмитрия Сергеевича». www.merezhkovski.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  22. 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 22,11 22,12 22,13 22,14 22,15 22,16 А. Николюкин. «Феномен Мережковского». russianway.rchgi.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 2-ին.
  23. «Елизавета Васильевна Курбская — Родовод» (ռուսերեն). ru.rodovid.org. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  24. 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 Вадим Полонский. «Мережковский, Дмитрий Сергеевич». www.krugosvet.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 Д. М. Магомедова. «Предисловие к изданию 1993 году. Москва, Художественная литература». az.lib.ru. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 22-ին.
  26. «Мережковский Дмитрий Сергеевич». Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 30-ին.
  27. 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 27,8 «Мережковский Дмитрий Сергеевич». Русский биографический словарь. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  28. 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Чураков Д. О. «Эстетика русского декаданса на рубеже XIX - XX вв. Ранний Мережковский и другие. Стр 2». www.portal-slovo.ru. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  29. В.В. Розанов. «Среди иноязычных (Д. С. Мережковский)». russianway.rchgi.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 2-ին.
  30. 30,0 30,1 30,2 «Дмитрий Мережковский - биография». www.silverage.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  31. Летом, в отсутствие Мережковских и Волынского, произошел конфликт редактора «Северного вестника» Л. Я. Гуревич с цензурным комитетом, после чего журнал начал стремительно разрушаться из-за «непомерных цензурных требований».
  32. Более того, А. Волынский под собственным именем опубликовал собранные писателем материалы о Леонардо, что вызвало очередной публичный скандал. 12 марта в «Новом времени» (№ 8275) было опубликовано анонимное письмо, обвинявшее Волынского в краже материалов Мережковского. В свою очередь, Волынский начал серию интриг против Мережковского и З. Н. Гиппиус, использовав все свои литературные связи.
  33. Г. Адамович. «Мережковский». russianway.rchgi.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 14-ին.
  34. З.Н.Гиппиус (1924). «Благоухание седин. Из книги «Живые лица». О многих» (PDF). russianway.rchgi.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 2-ին.
  35. Чураков Д. О. «Эстетика русского декаданса на рубеже XIX - XX вв. Стр. 3». www.portal-slovo.ru. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  36. 36,0 36,1 36,2 36,3 О.Волкогонова. «Религиозный анархизм Д. Мережковского». perfilov.narod.ru. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  37. 37,0 37,1 «Д.С. Мережковский». pda.tatar-inform.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  38. 38,0 38,1 «Мережковский Д.С. Биография». yanko.lib.ru. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  39. Д. С. Мережквоский. Грядущий Хам. стр. 36.
  40. «Грядущий хам», стр. 37
  41. Д. С. Мережковский Революция и религия(չաշխատող հղում) (չաշխատող հղում). — russianway.rchgi.spb.ru. — 1907.
  42. Брачев В.С. «Масоны в России: от Петра I до наших дней». www.duel.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 2-ին.
  43. Н. Л. Корсакова. «Масонские ложи. Энциклопедия Санкт-Петербурга». www.encspb.ru. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 2-ին.
  44. Повесть, подписанная псевдонимом В. Ропшин, была опубликована стараниями Мережковского в «Русской мысли» (№ 1, 1908) и стал сенсацией литературного сезона.
  45. О смерти Мережковского-старшего супругам телеграфировали сёстры Гиппиус, и писатель воспринял это известие с полным равнодушием. Сергей Иванович Мережковский был похоронен на кладбище Новодевичьего монастыря в Петербурге.
  46. Архимандрит Михаил к этому времени перешел в старообрядчество и возглавил группу «голгофских христиан».
  47. Михаил Рощин. «Князь. Книга об Иване Бунине». magazines.russ.ru. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 2-ին.
  48. «К соблазну _малых сих» (PDF). 1909 թ․ սեպտեմբերի 6. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2005 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 2-ին.
  49. Д.Мережковский. «Больная Россия». vse-knigi.su. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 14-ին.
  50. В. Д. Семигин. «Д. С. Мережковский в общественно-культурной жизни России конца XIX века (1880—1893)». Библиотечный каталог российских и украинских диссертаций. Научная электронная библиотека «Веда». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 14-ին.
  51. «Китайским мясом» называлось в народе мясо расстрелянных, продававшееся, по слухам, под видом телятины на рынках китайцами.