Հայրենական մեծ պատերազմ

Գերմանա-խորհրդային պատերազմ
	Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
	;
Թվական	22 հունիսի, 1941 – 8-9 մայիսի, 1945
Վայր	Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպա, Հեռավոր Արևելք, Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ու Ատլանտյան օվկիանոսի ջրային տարածքներ
Պատճառ	գերմանական ագրեսիա
Արդյունք	ԽՍՀՄ հաղթանակ, Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիա
Հակառակորդներ
ԽՍՀՄ; Մոնղոլիա; Տուվա (մինչ 1944 թ. հոկտ. 14); Լեհաստան (1944 թ. հունիսի 21-ից); Ալբանիա (1944 թ. հոկտեմբերից); Հարավսլավիա; Աքսորի մեջ գտնվող Լեհաստանի կառավարությունը (1945 թ.հունվարի 19-ից); Չեխոսլովակիա; Ֆրանսիա (1942 թ. նոյ. 25-ից); Մեծ Բրիտանիա; ԱՄՆ; Ֆինլանդիա; Ռումինիա; Բուլղարիա	Գերմանիա; Սլովակիա (մինչ 1945 թ. ապրիլի 4); Հունգարիայի ազգային միասնության կառավարություն (մինչ 1944 թ. հոկտ. 16); Իտալիա (մինչ 1943 թ. փետրվար); Ֆինլանդիա (մինչ 1944 թ. սեպտ. 19); Ռումինիա (մինչ 1944 թ. օգոստ. 23); Հունգարիա (մինչ 1944 թ. հոկտ. 15); Բուլղարիա (1944 թ. սեպտ. 5 - հոկտ. 28)
Հրամանատարներ
Իոսիֆ Ստալին; Գեորգի Ժուկով; Ա. Վասիլևսկի; Կ. Ռոկոսովսկի; Ի. Բաղրամյան; Միխալ Զիմերսկի; Էնվեր Խոջա; Իոսիպ Տիտո; Լյուդվիգ Սվոբոդա; Միհայ I; Կոնստանտին Վասիլիու-Ռեսկանու; Էմանուել Իոնեսկու; Նիկոլաե Կամբրիա; Դամյան Վելչով; Վլադիմիր Ստոյչև;	Ադոլֆ Հիտլեր; Հերման Գյորինգ; Վալտեր ֆոն Բրաուչիչ; Ֆեդոր ֆոն Բոկ; Էռնստ Բուշ; Մաքսիմիլիան ֆոն Վեյչս; Էրիխ ֆոն Մայնշտայն; Իոզեֆ Տիսո; Բենիտո Մուսոլինի; Ջովաննի Մեսսե; Իտալո Գարիբոլդի; Կարլ Մաներհայմ; Կարլ Էշ; Յոն Անտոնեսկու; Պետրե Դումիտրեսկու; Կոնստանտին Կոնստանտինեսկու; Միկլոշ Հորթի; Ֆերենց Սալաշի; Գուստավ Յանի; Ֆերենց Շոմբաթելի
Կողմերի ուժեր
Ընդհանուր մոբիլիզացված է Կարմիր բանակում 1941-1945թթ. ՝ 34,476,700 մարդ	Ընդհանուր առմամբ մոբիլիզացվել 1941-1945թթ. Մոտ 19 միլիոն մարդ
Ռազմական կորուստներ
8.7–10 միլիոն մահացած; 4.1–5.7 միլիոն գերեվարված	5.1 միլիոն զոհ; 4.5 միլիոն գերեվարված

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հայրենական պատերազմ (այլ կիրառումներ)

«Հայրենական մեծ պատերազմ» (ռուս.՝ Великая Отечественная война), 1941-1945 թվականներին Խորհրդային Միության կողմից Նացիստական Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների (Իտալիա, Հունգարիա, Ռումինիա, Ֆինլանդիա, 1945 թվականից նաև Ճապոնիա) դեմ մղած պատերազմը, որը կազմել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասը։ Այս եզրը հիմնականում օգտագործվում է նախկին Խորհրդային Միության երկրներում։ Գերմանիայում օգտագործվում են Արևելյան ճակատ (die Ostfront), Արևելյան արշավանք (der Ostfeldzug), Ռուսական արշավանք (der Rußlandfeldzug) և Գերմանա-խորհրդային պատերազմ տարբերակները։

Պատերազմի հիմնական շարժառիթ է հանդիսացել է Գերմանիայի կողմից Եվրոպայում նացիոնալ-սոցիալիզմի տարածումը^[1]^[2]։

Անվանում

«Հայրենական մեծ պատերազմ» անվանումը սկսեց գործածվել ԽՍՀՄ-ում Ստալինի ժողովրդին ուղղված ռադիոուղերձից հետո՝ 1941 թվականի հուլիսի 3-ին^[3]։ Ուղերձում «մեծ» և «հայրենական» բառերը գործածվում էին առանձին։

1914-1915 թվականներին «Մեծ Հայրենական պատերազմ» անվանումը երբեմն կիրառվում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմին վերաբերող ոչ պաշտոնական հրապարակումներում։ Առաջին անգամ այս բառակապակցությունը կիրառվեց ԽՍՀՄ-ի Գերմանիայի հետ պատերազմի առիթով «Պրավդա» թերթի 1941 թվականի հունիսի 23-ի և 24-ի հոդվածներում և սկզբից ընկալվում էր ոչ թե որպես տերմին, այլ որպես թերթային կլիշե, նման այլ՝ «սրբազան ժողովրդական պատերազմ», «հաղթական հայրենական պատերազմ» բառակապակցությունների հետ միասին^[4]^[5]։ «Հայրենական պատերազմ» տերմինը ամրագրվեց 1942 թվականի մայիսի 20-ի ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության Հրամանագրով սահմանված Հայրենական պատերազմի զինվորական ուխտով։ Անվանումը պահպանվում է հետխորհրդային պետություններում (ուկրաիներեն՝ Велика Вітчизняна війна, բելառուս․՝ Вялікая Айчынная вайна, աբխ.՝ Аџьынџьтәылатәи Еибашьра և այլն)։ ԽՍՀՄ կազմում չգտնված երկրներում, որտեղ ռուսերենը չի հանդիսանում հիմնական շփման լեզու, «Հայրենական մեծ պատերազմ» անվանումը գործնականում չի կիրառվում։ Անգլալեզու երկրներում նրան փոխարինում է Eastern Front (World War II) ((Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի) արևելյան ճակատ), գերմանական պատմագիտության մեջ՝ Deutsch-Sowjetischer Krieg, Russlandfeldzug, Ostfeldzug (գերմանա-խորհրդային պատերազմ, ռուսական արշավ, արևելյան արշավ)։

Վերջին ժամանակներում ռուսական զանգվածային մշակույթում գերմանա-խորհրդային պատերազմը հիշատակելու համար պարբերաբար գործածվում է «Մեծ պատերազմ» բառակապակցությունը^[6]^[7], որը պատմականորեն այնքան էլ կոռեկտ չէ. 1910-ականների վերջերին այդ տերմինը գործածվում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերաբերյալ։ Հանդիպում են անվանումների նաև այլ տարբերակներ. օրինակ՝ խորհրդա-նացիստական պատերազմ (1941-1945)^[8]։ Թուրքմենստանում արգելված է պատերազմն անվանել «Մեծ Հայրենական». գործածվում է «1941-1945 թվականների պատերազմ» անվանումը^[9]։

Իրականում այն «Հայրենական մեծ պատերազմ» է միայն Ռուսաստանի և ռուս ժողովրդի համար։ Մյուս բոլոր երկրների և ժողովուրդների համար այն հանդիսանում է պարզապես «1941-1945 թթ. խորհրդա-գերմանական պատերազմ»։

Պատերազմի նշանակություն

Խորհրդա-գերմանական պատերազմի ճակատամարտերը համաշխարհային ռազմական պատմության մեջ մղված ամենամեծ ճակատամարտերից են^[10]։

Նրանք բնութագրվում են աննախադեպ կատաղությամբ, ամբողջական ոչնչացումներով, զանգվածային բռնագաղթերով, մարտական վիթխարի կորուստներով, զանգվածային սովամահություններով, մարդկային մեծ զանգվածների ահավոր տառապանքներով, հիվանդություններով, կոտորածներով ու ցեղասպանություններով։

Արևելաեվրոպական ռազմաբեմում և Կենտրոնական Եվրոպայում էին գտնվում գրեթե բոլոր համակենտրոնացման ճամբարները, այստեղ են տեղի ունեցել Հոլոքոստի գործողություններից շատերը, այստեղ են գտնվել նացիստների օկուպացրած եվրոպական տարածքների գետտոներից շատերը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մահվան ելքով ավարտված մոտավորապես 70 միլիոն մարդկային կորուստներից ավելի քան 30 միլիոնը վերագրվում է Արևելաեվրոպական ռազմաբեմին^[11],, որոնցից շատերը՝ քաղաքացիական բնակչության թվից, որոնք զոհվել են խորհրդա-գերմանական ռազմաբեմում ընթացող մարտական գործողությունների հետևանքով։

Արևելյան ռազմաբեմը վճռական է հանդիսացել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի Եվրոպական մասի ելքը վճռելիս, ի վերջո հանդիսանալով նացիստական Գերմանիայի պարտության գլխավոր պատճառը^[12]^[13]^[14]։

Պատերազմի մասնակիցների ուժեր

Գերմանական զորքերը ներխուժում են ԽՍՀՄ տարածք

Գերմանական իմպերիալիզմը երկար ժամանակ պատրաստվում էր հարձակվել ԽՍՀՄ-ի վրա․ այդ նախապատրաստությունը առավել ուժեղացավ ֆաշիզմի իշխանության գլուխ անցնելով։ Ֆաշիստական Գերմանիան ստեղծեց հսկայական ռազմա-տնտեսական պոտենցիալ․ 1934-40 թվականներին ռազմական արտադրությունն ավելացավ 22 անգամ, զինված ուժերը՝ 35 անգամ՝ 105 հազարից մինչև 3․755 հազար մարդ։ 1941 թվականի կեսին Գերմանիայի զինված ուժերի ընդհանուր թիվը շուրջ 7,3 մլն մարդ էր (բացի այդ կար ավելի քան 1,2 մլն ազատ-վարձու), ցամաքային զորքերը կազմում էին 214 դիվիզիա և 7 առանձին բրիգադ։ Գործող բանակում կար 5639 տանկ և գրոհիչ հրանոթ, ավելի քան 6500 ինքնաթիռ, 61 հազարից ավելի հրանոթ և ականանետ։ Ռազմածովային ուժերում հաշվվում էր 5 գծանավ, 4 ծանր և 4 թեթև հածանավ, 43 ականակիր, 161 սուզանավ և այլն։ ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմի ծրագիրը նախատեսում էր հանկարծակի, հզոր արագաշարժ խմբավորումներով ճեղքել ու ոչնչացնել արևմուտքում կենտրոնացած խորհրդային բանակի գլխավոր ուժերը և սրընթաց խորանալ երկրի ներսը, 9-17 շաբաթվա ընթացքում ոչնչացնել խորհրդային բանակի հիմնական մասը։

Ծրագրի իրականացման համար գերմանական հրամանատարությունը առանձնացրեց 190 դիվիզիա։ Ռազմական բոլոր ուժերը տեղաբաշխվեցին ստրատեգիական երեք ուղղություններով։ «Հյուսիս» բանակախումբը (29 դիվիզիա) պետք է գրավեր Մերձբալթիկան և Բալթիկ ծովի նավահանգիստները, «Կենտրոն» բանակախումբը (50 դիվիզիա)՝ Բելառուսիան և զարգացներ հարձակումը Մոսկվայի վրա, «Հարավ» բանակախմբի (57 դիվիզիա և 13 բրիգադ) խնդիրն էր գրավել Աջափնյա Ուկրաինան, դուրս գալ Դնեպր և զարգացնել հարձակումը դեպի արևելք։ Գերմանական ցամաքային զորքերի պահեստում գտնվում էր 24 դիվիզիա։

1941 թվականի հունիսին խորհրդային զինված ուժերը կազմում էին 5․373 հազար մարդ, ցամաքային զորքերում կար 303 դիվիզիա (որի քառորդ մասը գտնվում էր կազմավորման կամ վերակազմավորման վիճակում)։ Ռազմածովային նավատորմում կար 3 գծանավ, 7 հածանավ, 54 էսկադրային ականակիր, 212 սուզանավ։ Բանակի հրամկազմը օժտված էր բարձր բարոյաքաղաքական և մարտական ունակությամբ։ Պատերազմի սկզբին բանակում հաշվվում էր 563,5 հազար մարդ։ Արևմտյան սահմանային ռազմական օկրուգներում գտնվում էր 170 դիվիզիա և 2 բրիգադ, ընդամենը 2․680 հազար մարդ։ Որոշ ուղղություններում թշնամին խորհրդային զորքերին գերազանցում էր 3-4 անգամ։ Սակայն երկրի պաշտպանության ամրապնդման ուղղությամբ նյութատեխնիկական և կազմակերպական ոչ բոլոր միջոցառումներն էին հաջողվել իրականացնել մինչև պատերազմի սկիզբը։ Իր դերը խաղաց նաև թշնամու հնարավոր հարձակման ժամկետների վերաբերյալ հաշվեսխալը։ Արևմտյան սահմանի զորքերը հարձակման սկզբին մարտական պատրաստության մեջ չէին։ Ծայրահեղ անբարենպաստ պայմաններում խորհրդային զորքերը պատերազմի մեջ մտան փորձված և ուժեղ թշնամու դեմ։

Պատերազմի ընթացք

Գերմանա-խորհրդային պատերազմը բաժանվում էր երեք հիմնական շրջանի։

Առաջին շրջան (1941 թվականի հունիսի 22 - 1942 թվականի նոյեմբերի 18)

1941 թվականի հունիսի 22-ի լուսաբացին գերմանաֆաշիստական զորքերը, խախտելով 1939 թվականին կնքված միմյանց վրա չհարձակվելու մասին պայմանագիրը, ներխուժեցին խորհրդային երկրի սահմանները։ Խորհրդային ժողովուրդը և նրա զինված ուժերը մահացու գոտեմարտի բռնվեցին ֆաշիստական Գերմանիայի և նրա արբանյակների հետ։ Սկսվեց Խորհրդային Միության Հայրենական մեծ պատերազմը։ Հունիսի 22-ին ԽՍՀՄ Գերագույն սովետի Նախագահությունը հայտարարեց զինապարտների (1905-18 թվականներին ծնվածների) զորահավաք։ Զինվորական օկրուգների հիման վրա ստեղծվեցին Հյուսիսային, Հյուիսարևմտյան, Արևմտյան, Հարավարևմտյան և Հարավային ռազմաճակատները։ Ծովային սահմանները ապահովում էին Հյուսիսային, Կարմրադրոշ Բալթիական, Սևծովյան, Խաղաղօվկիանոսյան նավատորմերը։ Առաջինը թշնամու հարվածներին ենթարկվեցին սահմանապահ զորքերը, որոնք ցուցաբերեցին բացառիկ արիություն, խիզախություն և անձնազոհություն։ Փառքով պսակեցին իրենց անունները Բրեստ ամրոցի պաշտպանները։ Սակայն կասեցնել գերմանական հրոսակախմբերին չհաջողվեց։ Երեք շաբաթվա ընթացքում թշնամին խորացավ երկրի ներսը 300-600 կմ, գրավեց Լատվիան, Լիտվան, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի և Մոլդավիայի զգալի մասը, դուրս եկավ Լենինգրադի հեռավոր մատույցներ, սպառնաց Սմոլենսկին և Կիևին։ Խորհրդային բանակը կրեց մեծ կորուստներ, ուժերի հարաբերակցությունն առավել ևս փոխվեց հօգուտ հակառակորդի։

1941 թվականի հունիսի 29-ին ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ և ԽՍՀՄ ժողկոմխորհը հրապարակեցին դիրեկտիվ, որի հիմնական դրույթները զարգացվեցին ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ քարտուղար և ԽՍՀՄ ԺԿԽ նախագահ Իոսիֆ Ստալինի ռադիոելույթում (1941 թվականի հուլիսի 3)։ Դիրեկտիվը դարձավ գերմանաֆաշիստական զավթիչների դեմ խորհրդային ժողովրդի պայքարի ծրագիր։ 1941 թվականի հունիսի 30-ին ստեղծվեց Պաշտպանության պետական կոմիտե Ի․ Վ․ Ստալինի նախագահությամբ, 1941 թվականի հուլիսի 10-ին՝ Գերագույն հրամանատարության ռազմակայան (կազմվել էր հունիսի 23-ին որպես գլխավոր հրամանատարության ռազմակայան Սեմյոն Տիմոշենկոյի նախագահությամբ), օգոստոսի 8-ից՝ Գերագույն Գլխավոր հրամանատարության ռազմակայան (ԳԳՀՌ)՝ Իոսիֆ Մտալինի նախագահությամբ։ Հուլիսի 28-ին ստեղծվեց թիկունքի գլխավոր վարչությունը (պետ՝ գեներալ-լեյտենանտ Անդրեյ Խրուլյով)։ Բանակում կուսակցական-քաղաքական աշխատանքն ուժեղացնելու նպատակով 1941 թվականի հուլիսին մտցվեց զինվորական կոմիսարների ինստիտուտը (հունիս-դեկտեմբերին 1100 հազար մարդ ուղարկվեց ճակատ)։ 1941 թվականի հուլիսի 18-ին ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ որոշում ընդունեց «Գերմանական զորքերի թիկունքում պայքար կազմակերպելու մասին»։ Հունիսի 24-ին կազմվեց էվակուացիայի խորհուրդ՝ Նիկոլայ Շվերնիկի նախագահությամբ (Արևելքում էվակուացվեց ավելի քան 1350 խոշոր ձեռնարկություն, նյութական արժեքներ և մարդիկ)։ Ստեղծվեցին աշխարհազորի նոր զինվորական միավորումներ, մտցվեց համընդհանուր ռազմական ուսուցում։ Կոմկուսի և խորհրդային կառավարության արտաքին քաղաքականության ջանքերն ուղղված էին աշխարհի խաղաղասեր ժողովուրդների համախմբմանը և հակահիտլերյան կոալիցիայի ստեղծմանը։ 1941 թվականի հուլիսին Գերմանիայի դեմ համատեղ գործողությունների վերաբերյալ համաձայնագրեր կնքվեցին Մեծ Բրիտանիայի, Չեխոսլովակիայի, Լեհաստանի հետ, ԱՄՆ-ը հայտարարեց պատերազմում ԽՍՀՄ-ին տնտեսական օգնություն ցույց տալու որոշման մասին։ Սկիզբ դրվեց հակահիտլերյան կոալիցիային։

1941 թվականի հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին ամբողջ սովետա-գերմանական ճակատում ծավալվեցին հսկայական մասշտաբի մարտեր։ Ռազմական գործողությունները հիմնականում ընթացան հյուսիս-արևմուտքում (Լենինգրադ), արևմուտքում (Մոսկվա) և հարավ-արևմուտքում (Ուկրաինա) ուղղություններով։ Չնայած խորհրդային զորքերի համառ դիմադրությանը՝ գերմանաֆաշիստական «Հյուսիս» բանակախմբին հաջողվեց զավթել Էստոնիան ու մոտենալ Լենինգրադի մատույցներին։ Սկսվեց Լենինգրադի աշխատավորների, բանակի և ՌԾՆ-ի անօրինակ պայքարը պաշարման դաժան պայմաններում։

Արևմտյան ուղղությամբ գերմանական «Կենտրոն» բանակախումբը հուլիսի 10-ին հարձակում սկսեց Սմոլենսկի վրա, և հուլիսի 16-ին նրան հաջողվեց գրավել այն։ Սմոլենսկի ճակատամարտում աչքի ընկած միավորումները առաջին անգամ Կարմիր բանակում արժանացան գվարդիական կոչման։ Օրշայի մոտ առաջին անգամ օգտագործվեց հրթիռային «կատյուշա» ականանետը։ Լարված մարտեր էին մղում խորհրդային զորքերը և հարավարևմտյան ուղղությամբ։ Հուլիսի կեսին հակառակորդին հաջողվեց մոտենալ Կիևին։ Հերոսական դիմադրությունից հետո խորհրդային զորքերը սեպտեմբերի 19-ին թողեցին Կիևը, հոկտեմբեր-նոյեմբերին՝ նաև Դոնբասի արևմտյան շրջանները։ Թշնամին ներխուժեց Ղրիմ։ Սեպտեմբերի վերջին գերմանաֆաշիստական հրամանատարությունը վերսկսեց հարձակումը Մոսկվայի ուղղությամբ («Թայֆուն» օպերացիա)՝ նպատակ ունենալով մինչև ձմեռ գրավել Մոսկվան։ 1941 թվականի սեպտեմբերի 30-հոկտեմբերի 2-ին թշնամին անցավ հարձակման։ Սկսվեց Մոսկվայի ճակատամարտը (1941-1942), որը հանդիսացավ ոչ միայն Մեծ հայրենականի, այլև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի կարևորագույն իրադարձությունը։ Մոսկվայի պաշտպանական մարտերում (1941 թվականի սեպտեմբեր-նոյեմբեր) խորհրդային զորքերը ցուցաբերեցին բացառիկ տոկունություն և մասսայական հերոսականություն։ Պատմության մեջ առհավետ գրանցվեցին պանֆիլովականների և հազարավոր այլ հերոսների անմահ սխրանքները։

Պատերազմի առաջին օրերից սկսվեց խորհրդային ժողովրդի հերոսական պայքարը թշնամու թիկունքում։ Օկուպացված տարածքներում (ՌԽՖՍՀ մի շարք մարզերում, Կարելա-Ֆիննական, Բելառուսական, Ուկրաինական և Մոլդովական ԽՍՀ-ներում), որտեղ զավթիչները հաստատեցին տեռորիստական վարչակարգ, ծավալվեց պարտիզանական շարժում։ Կուսակցությունը, կառավարությունը և խորհրդային հրամանատարությունը կարողացան առավելագույն ուժեր և միջոցներ կենտրոնացնել վճռական ուղղություններում և բարոյական տեսակետից զորքերը նախապատրաստել պաշտպանությունից հարձակողական գործողությունների անցնելուն։

Դեկտեմբերի 5-6-ին Կալինինյան, Արևմտյան և Հարավարևմտյան ռազմաճակատների զորքերն անցան հակահարձակման արևմտյան ուղղությամբ, որը գերմանա-խորհրդային պատերազմում առաջին ստրատեգիական հարձակողական օպերացիան էր։ Մոսկվայի մոտ հակահարձակման ընթացքում ջախջախվեց գերմանական «Կենտրոն» բանակախմբի հարվածային խմբավորումը։ Գերմանաֆաշիստական զորքերի պարտությունը (առաջին խոշոր պարտությունը երկրորդ համաշխարհային պատերազմում) Մոսկվայի մոտ ունեցավ հսկայական ռազմաքաղաքական նշանակություն, խորհրդային զորքերը վերցրին ստրատեգիական նախաձեռնությունը և հնարավորություն ստացան անցնելու ընդհանուր հարձակման, որի շնորհիվ նրանք մոտ 400 կմ առաջ խաղացին դեպի արևմուտք։ Վերջնականապես փլուզվեց «Կայծակնային պատերազմի» պլանը, ցրվեց գերմանական բանակի «անպարտելիության» առասպելը։ Դրվեց բեկման սկիզբը պատերազմի ընթացքի մեջ։ Ձևավորվեց հակահիտլերյան կոալիցիան, որի մեջ (1942 թվականի հունվարի 1-ին) հաշվվում էր 26 երկիր։ 1942 թվականի մայիսին ԽՍՀՄ-ի և Մեծ Բրիտանիայի միջև ստորագրվեց պայմանագիր ընդդեմ Գերմանիայի և Եվրոպայում նրա դաշնակիցների դեմ պատերազմում դաշինքի և պատերազմից հետո համագործակցության ու փոխադարձ օգնության մասին, հունիսին՝ ԽՍՀՄ-ի ու ԱՄՆ-ի միջև կնքվեց փոխօգնության համաձայնագիր։

Օգտվելով Եվրոպայում երկրորդ ճակատի բացակայությունից (պայմանավորված էր բացել 1942 թվականին), գերմանական հրամանատարությունը ուժերը կենտրոնացրեց արևելյան ճակատում։ 1942 թվականի ամռանը վերստին վերցնելով ստրատեգիական նախաձեռնությունը՝ գերմանաֆաշիստական զորքերը ծավալեցին խոշոր հարձակողական գործողություններ սովետա-գերմանական ճակատի հարավային թևում՝ նպատակ ունենալով դուրս գալ Կովկասի նավթային և Դոնի, Կուբանի ու Պովոլժիեի բերքառատ շրջանները։ 1942 թվականի մայիսին թշնամին ճեղքեց խորհրդային զորքերի դիմադրությունը Կերչի թերակղզում։ Ծանր մարտերից հետո խորհրդային զորքերը թողեցին Սևաստոպոլը։ Պարտություններ կրեցին նաև Խարկովի ուղղությամբ։ Ծանր կացություն ստեղծվեց սովետա-գերմանական ճակատի հարավային թևում։ Հունիսի վերջին թշնամին ձեռնարկեց ընդհանուր հարձակում։ Ստեղծվեց դեպի Վոլգա և Կովկաս ներխուժելու մեծ վտանգ։ Սկսվեցին ծանր հերոսական պաշտպանական մարտերը Ստալինգրադի (հուլիսի 17 - նոյեմբերի 18) և Կովկասի համար։

Նոյեմբերին Կովկասի ուղղությամբ թշնամին կանգնեցվեց։ Հնարավորություններ ստեղծվեցին խորհրդային զորքերի հակահարձակման համար։ Խորհրդային հրամանատարությունը մայիս-սեպտեմբերին (1942) անցկացրեց մի քանի հարձակողական օպերացիաներ հյուսիսարևմտյան, արևմտյան և Վորոնեժի ուղղություններով։

Ամբողջությամբ վերցրած պատերազմի առաջին փուլը շատ ծանր էր խորհրդային ժողովրդի և նրա զինված ուժերի համար։ Գերմանիան զավթեց խորհրդային տարածքի մի մաս, որտեղ մինչև պատերազմը բնակվում էր բնակչության 42 %-ը։ Սակայն ֆաշիստական Գերմանիան չհասավ իր նպատակին։ Ռազմաճակատում ցուցաբերած հերոսական գործողությունների և թիկունքում աշխատանքային սխրանքների շնորհիվ խորհրդային ժողովուրդը 1942 թվականի վերջին հնարավորություն ստեղծեց ֆաշիզմի դեմ պայքարում հօգուտ իրեն արմատական բեկում մտցնելու համար։

Երկրորդ շրջան (1942 թվականի նոյեմբերի 18 - 1943 թվականի վերջ)

1942 թվականի նոյեմբերի 2-րդ կեսին դրությունը սովետա-գերմանական ճակատում մնում էր ծայրահեղ լարված։ ԽՍՀՄ-ը Գերմանիայի դեմ պատերազմը շարունակում էր միայնակ։ Երկրորդ ճակատը Արևմտյան Եվրոպայում բացված չէր։ Թշնամին արևելյան ճակատում կենտրոնացրեց ավելի քան 6,2 մլն մարդ։ Խորհրդային գործող բանակում և նավատորմում հաշվվում էր մոտ 6,6 մլն մարդ։ ԳԳՀՌ խնդիր դրեց 1942-1943 թվականների ձմռան ընթացքում ջախջախել թշնամուն սովետա-գերմանական ճակատի հարավային թևում և միաժամանակ բարելավել Մոսկվայի և Լենինգրադի ստրատեգիական դրությունը։ Նախատեսվում էր սկզբում ջախջախել թշնամու հիմնական խմբավորումը Ստալինգրադի մոտ և պայմաններ ստեղծել հարձակումը զարգացնելու Խարկովի, Դոնբասի և Հյուսիսային Կովկասի ուղղություններով։ Նոյեմբերի 19-ին Հարավարևմտյան և Դոնի, նոյեմբերի 20-ին՝ Ստալինգրադյան ռազմաճակատների զորքերը հակահարձակման անցան Ստալինգրադի մոտ։ Թշնամու պաշտպանությունը ճեղքվեց։ Նոյեմբերի 23-ին Կալաչ քաղաքի մոտ թշնամու (22 դիվիզիա և 160 առանձին զորամասեր, ընդհանուր թվով 330 հազար մարդ) պաշարման օղակը սեղմվեց։ Դեկտեմբերին խորհրդային զորքերը Դոնի միջին հոսանքում ջախջախեցին 8-րդ իտալական բանակը և 3-րդ ռումինական բանակի մի մասը։ Ճակատամարտը Վոլգայի վրա ավարտվեց պաշարված գերմանաֆաշիստական զորքերի ջախջախումով, որն իրականացրին Դոնի ռազմաճակատի զորքերը 1943 թվականի հունվարի 10 - փետրվարի 2-ին։ Ստալինգրադի ճակատամարտում թշնամին կորցրեց 1,5 մլն մարդ։ Շնորհիվ մեծագույն հաղթանակի վերջնականապես ստրատեգիական նախաձեռնությունն անցավ կարմիր բանակին, որը հնարավորություն ստացավ անցնելու ընդհանուր հարձակման և մեր երկրից թշնամու զանգվածային վտարման։ Հաղթական ճակատամարտը արմատական բեկում մտցրեց ամբողջ պատերազմի ընթացքի մեջ և ունեցավ խոշորագույն միջազգային նշանակություն։ 1943 թվականի հունվարին խորհրդային զորքերը հարձակման անցան Կովկասի ուղղությամբ և ապրիլին ազատագրեցին Հյուսիսային Կովկասի մեծ մասը։ Շարունակվեց խորհրդային բանակի հարձակումը Վերին Դոնի, Կուրսկի, Խարկովի ուղղություններով։ Փետրվարի 8-ին ազատագրվեց Կուրսկը, փետրվարի 9-ին՝ Բելգորոդը, փետրվարի 16-ին՝ Խարկովը, որը, սակայն, թշնամին վերագրավեց։ Խարկովի համար մղված մարտերում խորհրդային զորքերի հետ հերոսաբար մարտնչեց Չեխոսլովակիայի 1-ին առանձին գումարտակը Լյուդվիկ Սվոբոդայի հրամանատարությամբ։ Հունվարի 12-ին անցնելով հակահարձակման՝ Լենինգրադյան և Վոլխովյան ռազմաճակատների զորքերը ճեղքեցին Լենինգրադի շրջափակումը, որը ունեցավ ռազմաստրատեգիական մեծ նշանակություն։

1942-43 թվականների ձմռանը թշնամին կորցրեց 1,7 մլն մարդ^[15]։ Միայն 1943 թվականի ձմռանը ֆաշիստական բանակը կորցրել է 270000 զինվոր^[16]։ Չնայած ձմռանը կրած պարտությանը Գերմանիան դեռևս ուներ ռազմական մեծ հզորություն։ 1943 թվականի ամռանը ֆաշիստները կարողացան սովետա-գերմանական ճակատում կենտրոնացնել ավելի քան 5,3 մլն մարդ։ Ֆաշիստական բլոկի փլուզումը կանխելու նպատակով գերմանաֆաշիստական հրամանատարությունը 1943 թվականի ամռանը Կուրսկի ելուստի շրջանում ձեռնարկեց «Ցիտադել» օպերացիան՝ նպատակ ունենալով նորից վտանգ ստեղծել Մոսկվայի համար, ինչպես նաև վերսկսել հարձակումը Լենինգրադի վրա։ Կուրսկի ուղղությամբ հակառակորդը կենտրոնացրեց 50 դիվիզիա։ 1943 թվականի ամռանը խորհրդային զինված ուժերը ստացան նշանակալի համալրում, հատկապես ռազմական տեխնիկա և զենք, գործող բանակում հաշվվում էր 6,6 մլն մարդ։ Խորհրդային բանակը պատրաստվում էր ամռանը սկսել ընդհանուր հակահարձակում։ ԳԳՀՌ ժամանակին բացահայտելով գերմանաֆաշիստական հրամանատարության մտադրությունը, վճռեց Կուրսկի ելուստի շրջանում համառ պաշտպանությամբ հյուծել թշնամու հարվածային խմբավորումները և վճռական հակահարձակումով ավարտել նրա ջախջախումը։ Թշնամին հարձակումը սկսեց հուլիսի 5-ի։ Հուլիսի 12-ին հակահարձակման անցան խորհրդային զորքերը Օրյոլի, իսկ օգոստոսի 3-ին՝ Բելգորոդ-Խարկովի ուղղությամբ։ Օգոստոսի 5-ին ազատագրվեցին Օրյոլը և Բելգորոդը, օգոստոսի 23-ին՝ Խարկովը։ Խորհրդային զորքերի փայլուն հաղթանակը Կուրսկի ճակատամարտում նշանակում էր ֆաշիստների հարձակողական ստրատեգիայի վերջնական ձախողում․ 50 օրվա անընդհատ մարտերում ջախջախվեց թշնամու 30 դիվիզիա, կորուստն ավելի քան կես միլիոն մարդ էր։ Կուրսկի մոտ տարած հաղթանակի շնորհիվ խորհրդային զորքերը անցան ընդհանուր հարձակման 2 հազար կմ ճակատով՝ Վելիկիե Լուկիից մինչև Սև ծով։ Սմոլենսկի օպերացիայի հետևանքով սեպտեմբերի 25-ին ազատագրվեց Սմոլենսկը, սեպտեմբերի 17-ին՝ Բրյանսկը, գետանցեցին Սոժը։ Սկսվեց Ձախափնյա Ուկրաինայի ազատագրումը։ 1943 թվականի սեպտեմբերի 21-30-ին խորհրդային զորքերը դուրս եկան Դնեպր, 700 կմ գոտով գետանցեցին այն, գրավեցին Կիևից հյուսիս և հարավ մի շարք հենակետեր։ Միաժամանակ Հարավարևմտյան և Հարավային ռազմաճակատների զորքերը ազատագրեցին Դոնբասը, իսկ Հյուիսասյին Կովկասյան ռազմաճակատի զորքերը (Սևծովյան նավատորմի հետ փոխգործողություններով)՝ Թամանի թերակղզին և դուրս եկան Կերչի նեղուց։ 1943 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Վորոնեժի, Տափաստանային, Հարավարևմտյան և Հարավային ռազմաճակատները վերանվանվեցին համապատասխանաբար՝ 1-ին, 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատներ, իսկ կենտրոնականը՝ Բելառուսական։ 1943 թվականի նոյեմբերի 6-ին 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը ազատագրեցին Կիևը։

1942 թվականի նոյեմբեր - 1943 թվականի դեկտեմբերին խորհրդային զորքերը մարտերով անցան 500-1300 կմ և ազատագրեցին թշնամու օկուպացրած տարածքի գրեթե կեսը։ Խորհրդային զորքերը այդ ընթացքում ջախջախեցին ԽՍՀՄ-ի դեմ գործող թշնամու 266 դիվիզիաներից 218-ը։ Դա արմատական բեկում էր, որը կտրականապես փոխեց դրությունը միջազգային ասպարեզում և վճռական ազդեցություն ունեցավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ելքի վրա։ Խոշոր հաջողություններ ունեցավ խորհրդային էկոնոմիկան, ԽՍՀՄ ընդհանուր տնտեսական և ռազմական առավելության հասավ Գերմանիայի նկատմամբ։ Ազատագրված շրջաններում սկիզբ դրվեց ժողովրդական տնտեսության վերականգնման։ Խորհրդային զենքի հաղթանակների ազդեցությամբ ուժեղացավ հակաֆաշիստական շարժումը օկուպացված երկրներում, ակտիվացան Դիմադրության շարժումը և ընդհատակյա խմբերը։ Խորացավ ճգնաժամը ֆաշիստական խմբավորման ներսում, և ամրապնդվեց հակաֆաշիստական կոալիցիան։ Որոշվեց 1944 թվականին բացել երկրորդ ճակատը։

Երրորդ շրջան (1944 թվականի հունվար - 1945 թվականի մայիսի 9)

1944 թվականի սկզբին ֆաշիստական Գերմանիան պատերազմը վարելու համար ուներ դեռևս նշանակալի հնարավորություններ՝ մարտունակ բանակ, 10 մլն-ից ավելի մարդ, կարող էր զինել մարտական տեխնիկայով 225 հետևակային և 45 տանկային դիվիզիա։ Սովետա-գերմանական ճակատում գործող բանակում կար 4․906 հազար մարդ։ 1944 թվականի սկզբին խորհրդային բանակում կար 6,3 մլն մարդ։

1944 թվականից սկսվեց Աջափնյա Ուկրաինայի ազատագրումը, որի ընթացքում իրագործվեցին մի շարք օպերացիաներ, ջախջախվեցին գերմանական «Հարավ» և «Ա» բանակախմբերը։ Խորհրդային զորքերը դուրս եկան պետական սահման՝ Կարպատների նախալեռներ և Ռումինիա։ Միաժամանակ հարձակում էին գործում Լենինգրադի և Նովգորոդի մոտ (1944 թվականի հունվարի 1-մարտի 1), որի ընթացքում Լենինգրադյան, Վոլխովյան ռազմաճակատների զորքերը Բալթիական նավատորմի, հեռավոր գործողության ավիացիայի, պարտիզանների գործողությունների շնորհիվ պարտության մատնեցին թշնամու «Հյուսիս» բանակախումբը, խորհրդային զորքերն առաջացան 220-280 կմ, ազատագրեցին Լենինգրադի մարզը և Կալինինի մարզի մի մասը։ Լենինգրադը վերջնականապես ազատագրվեց թշնամու շրջափակումից։ Հարավում իրականացվեց Ղրիմի օպերացիա 1944-ը և ազատագրվեց Ղրիմը։ 1943-44 թվականներիի ձմեռային կամպանիայի ժամանակ գլխովին ջախջախվեցին թշնամու 30 դիվիզիա և 6 բրիգադ, ընդհանուր կորուստն էր ավելի քան 1 մլն մարդ։ Խորհրդային զորքերը ֆաշիստական օկուպացիայից ազատագրեցին շուրջ 300 հազար կմ² խորհրդային տարածք։

Խորհրդային զենքի հաջողությունները ցույց տվեցին, որ ԽՍՀՄ ի վիճակի է սեփական ուժերով ոչ միայն երկրից վտարել թշնամուն, այլև ֆաշիստական ստրկությունից ազատել Եվրոպայի ժողովուրդներին և ավարտել հիտլերյան բանակների ջախջախումը։ Դա հարկադրեց ԱՄՆ-ի ն և Մեծ Բրիտանիային բացել երկրորդ ճակատը․ հունիսի 6-ին ամերիկյան և անգլիական զորքերը ափ ելան Ֆրանսիայում։ Չնայած դրան, նախկինի նման, սովետա-գերմանական ճակատը շարունակում էր մնալ վճռականը։ 1944 թվականի ամռանը նախատեսվում էր գլխավոր հարվածը հասցնել սովետա-գերմանական ճակատի կենտրոնական մասում՝ Բելառուսիայում։ Հունիսին Լենինգրադյան և Կարելական ռազմաճակատների զորքերը՝ Բալթիական նավատորմի հետ փոխգործողություններով, ճեղքեցին թշնամու ամուր պաշտպանությունը, դուրս եկան Ֆինլանդիայի հետ ԽՍՀՄ պետական սահման և պայմաններ ստեղծեցին պատերազմից Ֆինլանդիայի դուրս գալու համար։ Հունիսի 23-24-ին սկսվեց 1-ին Մերձբալթյան, 3-րդ, 2-րդ և 1-ին Բելառուսական ռազմաճակատների զորքերի հարձակումը՝ Դնեպրյան ռազմական նավատորմիղի ու Բելառուսիայի պարտիզանների ակտիվ մասնակցությամբ (Բելառուսական օպերացիան խոշորագույնն էր 1944 թվականին)։ Խորհրդային զորքերը հարձակումը ծավալեցին Վիտեբսկի, Օրշայի, Մոգիլյովի, Բոբրույսկի ուղղություններով, ճեղքեցին թշնամու պաշտպանությունը 500 կմ ճակատով, ոչնչացրին գերմանաֆաշիստական զորքերի խոշոր խմբավորումներ, հուլիսի 3-ին ազատագրեցին Մինսկը, շրշապատեցին և ոչնչացրին թշնամու 105 հազարանոց խմբավորումը։ Օգոստոս-սեպտեմբերին խորհրդային զորքերը դուրս եկան Վիսլա գետի շրշանը, ազատագրեցին Վարշավայի արվարձան Պրահան, մոտեցան Արևելյան Պրուսիայի սահմանին։ Բելառուսական օպերացիայի ընթացքում ջախջախվեց գերմանաֆաշիստական առավել ուժեղ «Կենտրոն» բանակախումբը, ազատագրվեցին Բելառուսիան, Լիտվայի և Լատվիայի մեծ մասը, Լեհաստանի արևելյան մասը։ Հուլիսի 10-14-ին սկսվեց Մերձբալթյան օպերացիան, հուլիս-օգոստոսին վերագրավվեց Մերձբալթիկայի արևելյան մասը։ Հուլիսի 13 - օգոստոսի 29-ին 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը ջախջախեցին «Հյուսիսային Ուկրաինա» ֆաշիստական բանակախումբը և ազատագրեցին Լվովը, Ուկրաինայի արևմտյան շրջանները, վերևագրավվեց Լեհաստանի հարավարևելյան մասը, դուրս եկան Վիսլա-Սանդոմիրի շրջան և գրավեցին կարևոր հենակետեր։

Օգոստոսի վերջին Սլովակիայում բռնկվեց ապստամբություն։ Խորհրդային բանակը օգնեց ապստամբներին։ 1-ին Չեխոսլովակյան բանակային կորպուսի (հրամանատար՝ գեներել Լյուդվիկ Սվոբոդա) հետ հաղթահարեցին Կարպատները և ազատագրեցին Չեխոսլովակիայի տարածքի մի մասը։ Օգոստոս-սեպտեմբերին 2-րդ և 3-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատների զորքերը՝ Սևծովյան, Դանուբյան նավատորմների համատեղ գործողություններով և հեռավոր գործողության ավիացիայի աջակցությամբ, իրականացրին Յաշ-Քիշնևյան օպերացիան, շրջապատեցին և ոչնչացրին «Հարավային Ուկրաինա» ֆաշիստական բանակախմբի հիմնական ուժերը։ Ավարտվեց Մոլդավիայի ազատագրումը։ Խորհրդային զորքերի սրընթաց հարձակման պայմաններում ռումինական ժողովրդական հայրենասիրական ուժերը՝ Ռումինիայի կոմկուսի ղեկավարությամբ օգոստոսի 23-ին տապալեցին Յոն Անտոնեսկուի ֆաշիստական վարչակարգը։ Ռումինիան մտավ պատերազմի մեջ ընդդեմ Գերմանիայի։ Ռումինական զորքերը միացան խորհրդային զորքերին, որոնք զարգացնելով հարձակումը ավարտեցին Ռումինիայի ազատագրումը։ Սեպտեմբերի 8-ին 3-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերն անցան ռումինա-բուլղարական սահմանը։ Սեպտեմբերի 9-ին բուլղարական կոմկուսի ղեկավարությամբ Սոֆիայում բարձրացավ ժողովրդական ապստամբություն։ Իշխանության գլուխ անցավ Ազգային ճակատի կառավարությունը, որը պատերազմ հայտարարեց ֆաշիստական Գերմանիային։ «Հարավային Ուկրաինա» ֆաշիստական բանակախմբի ջախջախումից հետո պայմաններ ստեղծվեցին Հունգարիայի, Հարավսլավիայի և Չեխոսլովակիայի ազատագրման համար։

1944 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին ԽՍՀՄ-ի տարածքում գերմանական վերահսկողությունից դուրս բերվեց Մերձբալթիկան (բացառությամբ Լատվիայի ԽՍՀ մի փոքր մասի)։ Գերմանական «Հյուսիս» բանակախումբը ծանր պարտություն կրեց (59 միավորումից 29-ը ջախջախվեց, մնացածը մեկուսացվեց Կուռլանդիայում՝ Լատվիայի արևմտյան մասում)։ Շարունակվում էր խորհրդային զորքերի հարձակումը հարավում։ 1944 թվականի հոկտեմբերի վերջին ազատագրվեց Անդրկարպատյան Ուկրաինան, Հունգարիայի արևելյան մասը։ 3-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը Հարավսլավիայի ժողովրդական-ազատագրական բանակի և բուլղարական զորքերի հետ ջախջախեցին թշնամու խոշոր խմբավորում և հոկտեմբերի 20-ին ազատագրեցին Բելգրադը։ 2-րդ Ուկրաինական (հոկտեմբերի 29-ից) և 3-րդ Ուկրաինական (դեկտեմբերի 12-ից) ռազմաճակատների զորքերը հարձակում ծավալեցին Հունգարիայի տարածքում։ 1944 թվականի դեկտեմբերի 28-ին Հունգարիայի Ազգային կառավարությունը պատերազմ հայտարարեց ֆաշիստական Գերմանիային։ Խորհրդային բանակի հաղթարշավը հնարավորություն տվեց ալբան ժողովրդին ազատագրելու իր երկիրը ֆաշիստական օկուպացիայից։ Հոկտեմբերի 7 - նոյեմբերի 1-ին խորհրդային զորքերը ազատագրեցին խորհրդային Անդրբևեռաշրջանը և Նորվեգիայի հյուսիսային շրջանները։ Խորհրդային զենքի հաղթանակները 1944 թվականին ունեցան քաղաքական և ռազմական մեծ նշանակություն։ Գրեթե ամբողջությամբ ազատագրվեց ԽՍՀՄ տարածքը (բացառությամբ Լատվիայի ԽՍՀ հյուսիսարևմտյան մասի), և վերականգնվեց խորհրդային պետական սահմանը Բարենցի ծովից մինչև Սև ծով։ 1944 թվականին ազատագրվեց 906 հազար կմ² խորհրդային տարածք։ Թշնամու ընդհանուր կորուստը կազմեց 1,6 մլն մարդ, 6700 տանկ, ավելի քան 12 հազար ինքնաթիռ։ Ֆաշիստական Գերմանիան զրկվեց համարյա բոլոր դաշնակիցներից և քաղաքականապես լրիվ մեկուսացավ։ Խորհրդային բանակը մարտական գործողությունները տեղափոխեց ԽՍՀՄ սահմաններից դուրս և սկսվեց նրա ազատագրական միսիան։

1945 թվականի սկզբին գերմանաֆաշիստական հրամանատարությունը շարունակում էր պատերազմը երկու ճակատով, սակայն գլխավոր ուժերը պահում էր սովետա-գերմանական ճակատում (169 դիվիզիա և 20 բրիգադ, ընդհանուր 3,7 մլն մարդ)։ Խորհրդային գործող բանակում հաշվվում էր շուրջ 6 մլն մարդ։ Խորհրդային ռազմաճակատների կազմում կռվում էին լեհական, չեխական, ռումինական և բուլղարական զորքեր։ Խորհրդային զորքերը նշանակալիորեն գերազանցում էին թշնամուն և՛ ուժով, և՛ ռազմական միջոցներով։ Խորհրդային զինված ուժերի վճռական հաղթանակները նպաստեցին 1945 թվականին տեղ ունեցած Ղրիմի կոնֆերանսի հաջողությանը։ 1945 թվականի փետրվարին Յալթայում հանդիպեցին ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Անգլիայի կառավարությունների ղեկավարները, որոնք համաձայնեցրին դաշնակիցների ռազմական ծրագրերը ֆաշիստական Գերմանիայի վերջնական ջախջախման գործում։

1945 թվականին ԳԳՀՌ խորհրդային զինված ուժերի առջև խնդիր դրեց ավարտել ֆաշիստական Գերմանիայի զինված ուժերի ջախջախումը և օգնություն ցույց տալ Կենտրոնական ու Հարավարևելյան Եվրոպայի երկրներին ֆաշիստական լծից ազատագրվելու գործում։ Նախատեսվում էր խորհրդային զորքերի հարձակումը սկսել 1945 թվականի հունվարի 20-ին։ Սակայն գերմանաֆաշիստական զորքերի կողմից Արդեններում նեղված դաշնակիցներին օգնելու նպատակով սովետա-գերմանական ճակատում հարձակումը սկսվեց հունվարի 12-14-ին՝ Արևելյան Պրուսիայում և Լեհաստանում։ Գերմանական հրամանատարությունը հարկադրված ուժերի մեծ մասը արևմուտքից տեղափոխեց սովետա-գերմանական ճակատ։ 1945 թվականի փետրվար-ապրիլին Քյոնիգսբերգի և Զեմլանդական օպերացիաներում ջախջախվեցին թշնամու խոշոր խմբավորումներ։ Լեհաստանում խորհրդային զորքերը օգտագործելով Վիսլա գետի վրա 1944 թվականին գրաված հենակետը, ճեղքեցին թշնամու պաշտպանությունը 500 կմ ճակատով և սրընթաց առաջանալով դուրս եկան Օդեր գետը (հարձակման գիծը հասցնելով 1000 կմ), սրընթաց գետանցեցին այն և գրավեցին մի քանի հենակետեր։ Լեհաստանում ջախջախվեցին «Կենտրոն» բանակախմբի գլխավոր ուժերը (35 դիվիզիա), ազատագրվեց գրեթե ամբողջ Լեհաստանը և Չեխոսլովակիայի մի մասը։ 1-ին Բելառուսական ռազմաճակատի զորքերը հայտնվեցին Բեռլինից 60 կմ վրա։ Փետրվար-ապրիլին 2-րդ և 1-ին Բելառուսական ռազմաճակատների զորքերը, ջախջախելով «Վիսլա» բանակախումբը, լայն ճակատով դուրս եկան Բալթիկ ծով։ Բալթիական նավատորմը ազատ գործելու մեծ հնարավորություն ստացավ։ Միաժամանակ 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը դուրս եկան Նայսե գետի շրջանը, գրավեցին հարմար հենակետեր Բեռլինի և Դրեզդենի վրա հարձակվելու համար։ 2-րդ և 3-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատների զորքերը ազատագրեցին Բուդապեշտը։ Ապրիլի 13-ին ազատագրվեց Ավստրիայի մայրաքաղաք Վիեննան։ Խորհրդային զորքերը պատրաստվեցին վերջին գրոհին՝ Բեռլինի գրավմանը։ 1-ին և 2-րդ Բելառուսական, 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատների զորքերը, Լեհական զորքի 1-ին և 2-րդ բանակների մասնակցությամբ, ապրիլի 16-ին սկսեցին հարձակումը Բեռլինի վրա։ Ճեղքելով Օդերի և Նայսեի շրջանում թշնամու դիմադրությունը, 1-ին Բելառուսական, 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատների զորքերը ապրիլի 24-25-ին միացան Բեռլինից արևմուտք ընկած շրջանում։ Թշնամու զորքը ոչ միայն շրջապատվեց, այլև կիսվեց։ 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 5-րդ գվարդիական բանակի առաջապահ զորքերը ապրիլի 25-ին Էլբայի վրա հանդիպեցին 1-ին ամերերիկյան բանակի հետ։ Ապրիլի 30-ին խորհրդային զորքերը գրոհով վերցրին ռայխստագը և հաղթանակի դրոշը բարձրացրին (սերժանտներ Մ․ Ա․ Եգորովը և Մ․ Վ․ Կանտարիան) նրա վրա։ Մայիսի 2-ին հանձնվեցին Բեռլինի կայազորի մնացորդները։ Բեռլինի օպերացիայի ընթացքում խորհրդային զորքերը ջախջախեցին թշնամու 93 դիվիզիա, գերեցին մոտ 480 հազար մարդ։ 1945 թվականի մայիսի 8-ին Բեռլինի Կարլհորստ արվարձանում ստորագրվեց Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտը։ Մայիսի 8-9-ին խորհրդային զորքերը օգնության հասան Պրահայի ապստամբ բնակչությանը և կոտրելով հիտլերականների դիմադրությունը, ազատագրեցին քաղաքը։

Ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ հաղթանակը կանխորոշեց երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջը։ Հակաֆաշիստական կոալիցիայի երկրները հնարավորություն ստացան կենտրոնացնելու ուժերը ճապոնական ագրեսիայի դեմ պայքարելու համար։ Ճապոնական Կվանտունյան բանակը (ավելի քան 1 մլն մարդ) գտնվում էր Հյուսիսարևելյան Չինաստանում և Կորեայում։ Ճապոնիայի դեմ ԽՍՀՄ-ի պատերազմի մեջ մտնելը որոշված էր Ղրիմի կոնֆերանսում։ 1945 թվականի օգոստոսի 8-ին ԽՍՀՄ պատերազմ հայտարարեց Ճապոնիային։ Ռազմական գործողությունները սկսվեցին օգոստոսի 8-ի գիշերը։ Հարձակումը ընթանում էր ավելի քան 5 հազար կմ ճակատով։ Օգոստոսի 20-ին Կվանտունյան բանակն ամբողջովին ջախջախվեց։ Խորհրդային բանակը ազատագրեց Հյուսիսարևելյան Չինաստանը, Հյուսիսային Կորեան, Հարավային Սախալինը, Կուրիլյան կղզիները։ 1945 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Ճապոնիան ստորագրեց անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտը։

Պատերազմի արդյունքներ

Գերմանա-խորհրդային պատերազմն ավարտվեց ֆաշիզմի դեմ լիակատար հաղթանակով։ Խորհրդային Միությունը պաշտպանեց իր ազատությունն ու անկախությունը, ամրապնդեց իր սահմանների անվտանգությունը։ Ֆաշիստական լծից ազատագրվեցին և ազգային անկախություն ձեռք բերեցին Եվրոպայի շատ ժողովուրդներ, այդ թվում գերմանացիները։ Ֆաշիզմի դեմ հաղթանակը հեղափոխական բուռն վերելք առաջ բերեց աշխարհի բոլոր մասերում, իմպերիալիզմի և սոցիալիզմի ուժերի հարաբերակցությունը փոխվհց հօգուտ վերջինի, Եվրոպայի և Ասիայի մի շարք երկրներում հաստատվեցին սոցիալիստական կարգեր, ստեղծվեց սոցիալիզմի համաշխարհային սիստեմը։ Նոր աստիճանի բարձրացավ ազգային ազատագրական պայքարը, որը հանգեցրեց իմպերիալիզմի գաղութային սիստեմի փլուզմանը։ Կապիտալիստական երկրներում ուժեղացավ բանվորական և կոմունիստական շարժումը։

Գերմանա-խորհրդային պատերազմը պատմության մեջ եղած պատերազմներից ամենածանրն էր․ պատերազմում զոհվեց ավելի քան 20 մլն խորհրդային քաղաքացի (երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհվածների 40%-ը), ավերվեցին հարյուրավոր քաղաքներ, հազարավոր գյուղեր ու ավաններ։ Նյութական վնասը կազմեց 2569 մլրդ ռուբլի։

Խորհրդային Միության ժողովուրդներն ու նրա զինված ուժերը վճռական դեր խաղացին երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հաղթական ավարտի գործում, համարյա 4 տարի շարունակ սովետագերմանական ճակատում խորհրդային զորքերի դեմ միաժամանակ գործում էր հակառակորդի 190-ից մինչև 270 դիվիզիա։ Սովետա-գերմանական ճակատում հակառակորդը կորցրեց 607 դիվիզիա (արևմտյան դաշնակիցների դեմ՝ 176 դիվիզիա)։

Խորհրդային Միության պետական կուսակցական և զինվորական ղեկավարության կարևոր հատվածներում գտնվում էին ականավոր գործիչներ Ալեքսանդր Անդրեևը, Անդրեյ Ժդանովը, Միխայիլ Կալինինը, Ալեքսեյ Կոսիգինը, Անաստաս Միկոյանը, Վյաչեսլավ Մոլոտովը, Նիկոլայ Շվերնիկը, Ալեքսանդր Շչերբակովը, Նիկոլայ Վոզնեսենսկին, Կլիմենտ Վորոշիլովը և ուրիշներ։ ԽՍՀՄ-ում ստեղծվեց համակարգված ռազմական տնտեսություն, թիկունքի և ճակատի միասնություն։ Խորհրդային մարդիկ ցուցաբերեցին աննախադեպ աշխատանքային սխրանքներ։ Նոր զենքի և ռազմական տեխնիկայի ստեղծման գործում եռանդորեն աշխատեցին գիտնականներն ու կոնստրուկտորները՝ Անատոլի Ալեքսանդրովը, Ալեքսանդր Արխանգելսկին, Անատոլի Բլագոնրավովը, Սերգեյ Գորյունովը, Վասիլի Գրաբինը, Միխայիլ Գուրևիչը, Վասիլի Դեգտյարովը, Նիկոլայ Դուխովը, Իլյա Իվանովը, Սերգեյ Իլյուշինը, Վլադիմիր Կլիմովը, Սերգեյ Կորոլյովը, Ժոզեֆ Կոտինը, Ա․ Ն․ Կռիլովը, Նիկոլայ Կուչերենկոն, Սեմյոն Լավոչկինը, Արտեմ Միկոյանը, Ալեքսանդր Միկուլինը, Ալեքսանդր Մորոզովը, Վլադիմիր Պետլյակովը, Ֆեոդոր Պետրովը, Նիկոլայ Պոլիկարպովը, Սերգեյ Սիմոնովը, Պավել Սուխոյը, Ֆեոդոր Տոկարևը, Անդրեյ Տուպոլևը, Բորիս Շավիրինը, Արկադի Շվեցովը, Գեորգի Շպագինը, Ալեքսանդր Յակովլևը և ուրիշներ։

Խորհրդային Միության հերոսի կոչման արժանացավ 11․603 զինվոր, կրկնակի հերոսի կոչման՝ 104-ը, Իվան Կոժեդուբը և Ալեքսանդր Պոկրիշկինը՝ եռակի հերոսի կոչման, իսկ Գեորգի Ժուկովը՝ քառակի հերոսի կոչման։ Շքանշաններով և մեդալներով պարգևատրվեց ավելի քան 7 մլն մարդ։ Թշնամու դեմ անօրինակ արիությամբ կռվեցին խորհրդային պարտիզաններն ու ընդհատակայինները։ Խորհրդային Միության զորավարներն և հրամանատարները հաջողությամբ իրականացրեցին ռազմական գործողությունները ցամաքում, օդում և ծովում։ Նրանք էին Հովհաննես Բաղրամյանը, Լեոնիդ Գովորովը, Անդրեյ Երյոմենկոն, Մատվեյ Զախարովը, Գեորգի Ժուկովը, Հովհաննես Իսակովը, Իվան Կոնևը, Ռոդիոն Մալինովսկին, Կիրիլ Մերեցկովը, Կիրիլ Մոսկալենկոն, Ալեքսանդր Նովիկովը, Իվան Յումաշևը, Բորիս Շապոշնիկովը, Իվան Չերնյախովսկին, Վասիլի Չույկովը, Իվան Պետրովը, Կոնստանտին Ռոկոսովսկին, Վասիլի Սոկոլովսկին, Ալեքսանդր Վասիլևսկին, Նիկոլայ Վատուտինը, Ֆեոդոր Տոլբուխինը, Ֆիլիպ Օկտյաբրսկին և ուրիշներ։

Գերմանա-խորհրդային պատերազմում ԽՍՀՄ ռազմական գործողությունները ղեկավարեց Խորհրդային Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունը, որի անդամներն էին Իոսիֆ Ստալինը (Գերագույն Գլխավոր հրամանատար), Ալեքսեյ Անտոնովը, Սեմյոն Բուդյոննին, Ալեքսանդր Վասիլևսկին, Գեորգի Ժուկովը, Սեմյոն Տիմոշենկոն, Բորիս Շապոշնիկովը և ուրիշներ։ Ռազմական գործողությունների ղեկավարման գործում աչքի ընկնող դեր խաղացին գլխավոր շտաբի առաջատար աշխատողները, ռազմաճակատների շտաբների պետերը, զորատեսակների հրամանատարները։

Ռազմագերիները

Խորհրդային միության կողմից վերցված ռազմագերիների թիվը հասել է մոտ 230 հազարի, որոնց թվում գերմանացի ու բազմաթիվ այլ ազգության ներկայացուցիչներ։ Նրանցից առնվազն 16 հազարը տեղակայվել են նաև Հայկական ՍՍՀ-ում։ Ըստ մոտավոր հաշվարկների՝ ռազմագերիները Հայաստանում իրականացրել են շուրջ 525 միլիոն ռուբլու համարժեք կապիտալ շինարարություն ու այլ գործունեություն^[17]:

Պատերազմին Արևմուտքի պետությունների մասնակցություն

Թեպետ խորհրդա-գերմանական պատերազմում երկու հիմնական պատերազմող պետություններն էին նացիստական Գերմանիան և նրա նախկին (պաշտոնապես՝ 1939 թ. օգոստոսօ 23-ից մինչև 1941 թ. հունիսի 22-ը) դաշնակիցը՝ ԽՍՀՄ-ը, սակայն նրանց հետ միասին ռազմագործողություններին լուրջ մասնակցություն են ունեցել յուրաքանչյուր կողմի դաշնակից պետությունները։ Մասնավորապես, թեխետ Միացյալ Թագավորությունը կամ Մեծ Բրիտանիան, ինչպես նաև Ամերիկայի Միացյալ Մահանգները ուղղակիորեն չեն մասնակցել ռազմագործողություններին խորհրդա-գերմանական ռազմաճակատում, սակայն նրանք էական նյութական օգնություն են ցուցաբերել Խորհրդային Միությանը՝ Լենդ-Լիզի՝ en:Lend-Lease ձևով։

Գերմանիայի դաշնակից Ֆինլանդիայի կողմից Գերմանիայի հետ համատեղ ռազմական գործողություններկի վարումը՝ մասնավորապես՝ «Արծաթե աղվես» ռազմագործողությունը՝ խորհրդա-ֆիննական սահմանագծի երկայնքով, ինչպես նաև ամենահյուսիսային մասում՝ Մուրմանսկի մարզում, դիտվում են որպես Արևելաեվրոպական ռազմաբեմի ռազմագործողությունների մաս, կամ՝ խորհրդա-գերմանական պատերազմին զուգահեռ ընթացող Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1941—1944): Ի դեպ, մինչև 1941-1945 թթ. խորհրդա-գերմանական պատերազմի սկսվելը տեղի է ունեցել ևս մեկ խորհրդա-ֆիննական պատերազմ, այսպես կոչված «Ձմեռային պատերազմ» կամ Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1939-1940)։

Հայաստանը ֆաշիստական պլաններում

Հիտլերյան Գերմանիայի ծրագրերում ԽՍՀՄ տարածքը զավթելուց հետո բաժանվելու էր մի քանի մասերի։ Դրանցից մեկը «Կովկաս» անունն ուներ՝ Թբիլիսի կենտրոնով և իր կազմում էր ներառում նաև «Հայաստանի կոմիսարիատը»։

Գերմանիան ծառայության էր ներգրավել հայ տարագիր գործիչներին, ովքեր ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմը իրական պայման էին համարում Հայաստանի ինքնիշխանության վերականգնման համար։ Ստեղծվել էր «Հայկական ազգային խորհուրդ» (Արտաշես Աբեղյանի նախագահությամբ), որը գործում էր գերմանական ռազմական իշխանությունների հետ համագործակցված։ Նացիստական Գերմանիան իր պլաններում օգտագործում էր նաև հայ ռազմագերիների ռեզերվը, կազմավորելով ռազմական ուժեր՝ հայկական լեգեոնը, որի գումարտակները փորձում էր ուղարկել ռազմաճակատ։ Հայ գործիչները լեգեոնը դիտում էին որպես ապագա Հայաստանի ազգային բանակի հիմք։

Ռուս-թուրքական հարաբերությունները, մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, արդեն իսկ հակամարտությունների երկար պատմություն ունեին։ Չնայած Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կառավարման տարիներին ռուս-թուրքական հարաբերությունների բարելավմանը, պատերազմի նախօրեին դրանք կրկին վատթարացան^[18]։ Պատերազմի նախօրյակին Թուրքիան բարեկամության պայմանագիր ստորագրեց Երրորդ ռայխի հետ և սկսեց քրոմի հումք մատակարարել վերջինիս։ Նա իր սահմանի վրա կենտրոնացրել էր 26 դիվիզիա, սպառնալիք ստեղծելով ԽՍՀՄ-ի համար։ Վերջինս ստիպված էր իր որոշ ուժեր պահել սահմանում, որոնք խիստ անհրաժեշտ էին ռազմաճակատում։

Մարտական գործողությունների ժամանակագրություն

Հայեր

Գերմանիա-խորհրդային պատերազմի հայ մասնակիցների թիվը հասնում էր 500 հազարի, որից 300 հազարը Հայաստանից էին, մյուսները Խորհրդային Միության մյուս հանրապետություններից։ 200 հազար հայ մարտիկներ ու սպաներ զոհվեցին խորհրդային երկրի պաշտպանության ու հաղթանակի համար։

1941-43 թվականներին ռազմաճակատ մեկնեց 20 հազար կուսակցական, ինչպես նաև 70 հազար կոմերիտական (20 հազարից ավելին՝ կամավոր)։ Կենսագործելով ԽՍՀՄ ԺԿԽ և ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ 1941 թվականի հունիսի 29-ի ցուցումը, հանրապետության կուսակցական կազմակերպությունը (ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար, Անդրկովկասյան ռազմաճակատի Ռազմական խորհրդի անդամ Գրիգոր Հարությունյան) գլխավորեց Հայաստանի ժողովրդական տնտեսությունը ռազմական ուղու վրա փոխադրելու բոլոր աշխատանքները։ Հերոսաբար մարտնչելով տարբեր ռազմաճակատներում, հայ ժողովրդի զավակները իրենց արժանի ներդրումը կատարեցին թշնամու ջախջախման գործում։ 1941 թվականի վերջին Խորհրդային կառավարությունն ընդունեց որոշում երկրի ռազմական ուժերի կազմում ազգային միավորումներ ստեղծելու մասին։ Հանրապետության կուսակցական և խորհրդային մարմինները մեծ աշխատանք ծավալեցին հայկական ազգային զորամիավորումներ ձևավորելու, նրանց անձնակազմը համալրելու, զինվորական հանդերձանքով, զենքով ապահովելու համար։ Հանրապետությունը ակտիվորեն մասնակցեց նաև Հայաստանի տարածքում գտնվող այլ զինվորական միավորումների կոմպլեկտավորմանը։

Փառավոր մարտական ուղի անցան 89-րդ Հայկական Թամանյան դիվիզիան, 76-րդ լեռնահրաձգային (51-րդ գվարդիական), 408-րդ, 409-րդ, 390-րդ դիվիզիաները։ Հայկական դիվիզիաները մասնակցեցին Կովկասի, Ղրիմի պաշտպանության, խորհրդային երկրի և Արևելյան Եվրոպայի բազում ժողովուրդների ազատագրման մարտերին։ 89-րդ Հայկական դիվիզիան իր մարտական ուղին ավարտեց Բեռլինում, 409-րդը՝ Չեխոսլովակիայում։ Գերմանա-խորհրդային պատերազմի բոլոր հիմնական ճակատամարտերում՝ Մոսկվայի և Լենինգրադի, Օդեսայի և Սևաստոպոլի, Կովկասի պաշտպանության, Վոլգայի և Կուրսկի աղեղի, պատերազմի ավարտական և Հեռավոր Արևելքում ճապոնական իմպերիալիստների դեմ մղված մարտերում ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ ժողովրդի զավակները։ Նրանցից 103-ն արժանացան Խորհրդային Միության հերոսի կոչման (օդաչու Նելսոն Ստեփանյանը՝ կրկնակի հերոս), 23 հայ զինվոր դարձավ Փառքի շքանշանի երեք աստիճանների ասպետ, ավելի քան 70 հազարը պարգևատրվեց շքանշաններով ու մեդալներով։ Խորհրդային Միության զինված ուժերի հրամանատարական կազմում կային շուրջ 60 հայ գեներալներ, որոնք ղեկավարում էին խոշոր զորամիավորումներ։ Նրանց շարքում էին բանակի գեներալ Հովհաննես Բաղրամյանը (հետագայում՝ Խորհրդային Միության մարշալ, կրկնակի հերոս, ռազմաճակատի հրամանատար), Խորհրդային Միության նավատորմի ծովակալ Հովհաննես Իսակովը, ավիացիայի մարշալ Սերգեյ Խուդյակովը (Ա․ Խանֆերյանց), Համազասպ Բաբաջանյանը (հետագայում՝ զրահատանկային զորքերի գլխավոր մարշալ), գեներալներ Միքայել Պարսեղովը, Սերգեյ Գալաջևը, Սարգիս Մարտիրոսյանը, Իվան Վեքիլովը, Հայկ Մարտիրոսյանը, Նվեր Սաֆարյանը, Սերգեյ Կարապետյանը, Հայկ Թումանյանը, Բագրատ Առուշանյանը և ուրիշներ։ Թիկունքի և ռազմաճակատի կապի ամրապնդման և զինվորների գաղափարական-հայրենասիրական դաստիարակության տեսակետից մեծ նշանակություն ունեցավ հայ ժողովրդի նամակը (1943 թվականին)՝ ուղղված ռազմաճակատում մարտնչող իր զավակներին։ Այն ստորագրել էին հանրապետության ավելի քան 335 հազար աշխատավորներ։

Հայ ժողովրդի զավակները ակտիվորեն մասնակցեցին նաև ֆաշիստական զավթիչների ժամանակավորապես օկուպացված տարածքներում (մասնավորապես Բելառուսիայում, Ուկրաինայում, Հյուսիսային Կովկասում, Ղրիմում, Լենինգրադի մարզում) ծավալված պարտիզանական շարժմանը (Միկոյանի անվան հայկական պարտիզանական ջոկատ, «Հաղթանակ» ջոկատ, Քառասունմեկերորդ պարտիզանական ջոկատ)։ Բազմաթիվ հայ մարտիկներ գործեցին հակաֆաշիստական ընդհատակյա տարբեր կազմակերպություններում (Կրասնոդոնի «Երիտասարդ գվարդիա» և այլն)։

Ֆաշիստական գերությունից փախած հայ ռազմագերիները մասնակցեցին Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Հունաստանի, Չեխոսլովակիայի, Հարավսլավիայի, Բուլղարիայի, Լեհաստանի և այլ երկրների Դիմադրության շարժմանը։ Արտասահմանում ապրող հայ առաջադեմ ուժերը ջերմորեն արձագանքեցին Խորհրդային Հայաստանի մշակույթի ականավոր գործիչների 1941 թվականի օգոստոսի դիմումին, որը կոչ էր անում արտասահմանի հայերին իրենց ուժերը միավորել ֆաշիզմի դեմ մղվող պայքարի համար։ Հայկական գաղութներում ձևավորվեցին բազմաթիվ առաջադիմական կազմակերպություններ, որոնք լայն աշխատանք ծավալեցին խորհրդային զինված ուժերին օգնություն ցույց տալու և Խորհրդային Հայաստանի հետ ամուր կապեր հաստատելու ուղղությամբ։ 1943-44 թվականներին միջոցներ հանգանակեցին «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյան կառուցման համար։ Սփյուռքահայերի զգալի մասը ակտիվորեն մասնակցեց Դիմադրության շարժմանը (Միսաք Մանուշյանի ջոկատը Ֆրանսիայում, «Ազատություն» հայկական պարտիզանական ջոկատը Հունաստանում և այլն)։

Ծանոթագրություններ

↑ История Второй мировой войны 1939-1945 (в 12 томах) / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33-34. — 495 с.
↑ Макс Хейстингс Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939–1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — 698 p. — ISBN 978-5-91671-352-7
↑ И. В. Сталин, Выступление по радио 3 июля 1941 года.
↑ Душенко К. Словарь современных цитат
↑ Газетные публикации 24 июня 1941 года
↑ Победители. Солдаты Великой войны
↑ «Великая война». Цикл документальных фильмов
↑ Двухтомник «История России XX век: 1939-2007» / под ред. А. Б. Зубова. - М.: Астрель И90 АСТ, 2009. С. 37
↑ В Туркмении запретили называть войну 1941-1945 годов Великой Отечественной
↑ «World War II: The Eastern Front». The Atlantic. 2011 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
↑ According to Krivosheev 1997, in the Eastern Front, Axis countries and German co-belligerents sustained 1,468,145 irrecoverable losses (668,163 KIA/MIA), Germany itself– 7,181,100 (3,604,800 KIA/MIA), and 579,900 PoWs died in Soviet captivity. So the Axis KIA/MIA amounted to 4.8 million in the East during the period of 1941–1945. This is more than a half of all Axis losses (including the Asia/Pacific theatre). The USSR sustained 10.5 million military losses (including PoWs who died in German captivity, according to Vadim Erlikman. Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik. Moscow 2004. 5-93165-107-1), so the number of military deaths (the USSR and the Axis) amounted to 15 million, far greater than in all other World War II theatres. According to the same source, total Soviet civilian deaths within post-war borders amounted to 15.7 million. The numbers for other Central European and German civilian casualties are not included here.
↑ Bellamy 2007, էջ. xix: "That conflict, which ended sixty years before this book’s completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War"
↑ W. Churchill: "Red Army decided the fate of German militarism". Source: Correspondence of the Council of Ministers of the USSR with the U.S. Presidents and Prime Ministers of Great Britain during the Great Patriotic War of 1941–1945., V. 2. M., 1976, pp. 204
↑ Norman Davies: "Since 75%–80% of all German losses were inflicted on the eastern front it follows that the efforts of the Western allies accounted for only 20%–25%". Source: Sunday Times, 05/11/2006.
↑ Б. Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии, 1939-1945 гг. - 2002. - С. 726-727
↑ «Կորուստները 1943 թվականի ձմռանը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 11-ին.
↑ regnum.ru https://regnum.ru/news/1402618.html. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 26-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
↑ «http://crs.bilkent.edu.tr/turkey-and-the-soviet-union-during-world-war-ii/». 2019: Turkey and the Soviet Union during World War II. {{cite web}}: External link in |title= (օգնություն); Missing or empty |url= (օգնություն)

Գրականություն

Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության պատմության ուրվագծեր, Ե․, 1967։
Ленин В․И․, О войне, армии и военной науке, сб․, т․ 1-2, М․, 1957:
Շտեմենկո Ս․ Մ․, Գլխավոր շտաբը պատերազմի տարիներին, Ե․, 1970։
Ժուկով Գեորգի, Հիշողություններ և խորհրդածություններ, հ․ 1-2, Ե․, 1978։
89–րդ Թամանյան կարմրադրոշ, Կուտուզովի 2–րդ աստիճանի, կարմիր աստղի շքանշանակիր հայկական հրաձգային դիվիզիայի մարտական ուղին 1942–1945 թթ. (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), Երևան, 1983։
409–րդ հրաձգային Կիրովոգրադյան–Բրատիսլավյան, Բոգդան Խմելնիցկու շքանշանակիր հայկական դիվիզիայի մարտական ուղին 1941–1945 թթ. (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), մաս 1, Երևան, 1980։
Բաղրամյան Իվան «Այսպես է սկսվել պատերազմը», Երևան, 1975։
Բաղրամյան Իվան «Այսպես մենք հասանք հաղթանակի», Երևան, 1979։
Բաղրամյան Իվան «Հերոս քաղաքը Դնեպրի ափին», Երևան, 1967։
Բաղրամյան Իվան «Մեծ ժողովրդի զավակները», Երևան, 1987։
Բարսեղյան Խիկար «Այսպես ապրեցին», Երևան, 1985, էջ 163–424:
Բարսեղյան Խիկար «Կրակների միջով», Երևան, 1982։
Գալոյան Միլոսլավ «Մարդ թիվ 50.009», Երևան, 1988։
Գիրք հերոսների մասին, Երևան, 1964։
Գրիգորյան Ա., Մելքումյան Բ. «Հայաստանի բժիշկները Մեծ Հայրենականում», Երևան, 1987։
Գրիգորյան Գ. «Դրվագներ Ստալինգրադյան հերոսամարտերից», Երևան, 1979։
Գրիգորյան Սասուն «Հուշամատյան սիրո և սխրանքի (զոհված բանաստեղծներ)», Երևան, 1975, 256 էջ։
Գրիգորյան Սասուն «Մուսաները չլռեցին», Երևան, 1989։
Գրիգորյան Ք. «Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Կովկասի պաշտպանությանը», Երևան, 1971։
Գրիգորյան Ք. «Սովետական Հայաստանի Կոլտնտեսային գյուղացիությունը Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին (1941–1945 թթ.)», Երևան, 1979։
Գրիգորյան Ք. «Սովետական Միության հայ հերոսները Կովկասի պաշտպանության համար մղված մարտերում», Երևան, 1959։
Գևորգյան Էդիկ, Կարապետյան Մհեր «Խորհրդային Հայաստանը 1920–1991 թթ.», Երևան, 2007։
Դալլաքյան Ղ. «Մարտական 89–ը», Երևան, 1966։
Դանիելյան Ա. «Հայկական առաջին հրաձգային դիվիզիան», Երևան, 1982։
Դրամբյան Տ. «Արյան գնով», Երևան, 1971։
Դրամբյան Տ. «Մանուշյանի խումբը», Երևան, 1990։
Դրամբյան Տ. «Ֆրանսահայ կոմունիստները դիմադրության տարիներին», Երևան, 1967։
Ենգոյան Ֆ. «Երևանի համալսարանը Մեծ Հայրենականի տարիներին», Երևան, 1975։
Զաքարյան Վ. «Գեներալ Նվեր Սաֆարյան», Երևան, 1978։
Թերզիբաշյան Վահրամ «Սովետական Միության հերոս, Գեներալ–մայոր Անդրանիկ Ղազարյան», Երևան, 1944, 50 էջ։
Թովմասյան Ս. «Մեծ Հայրենականի ճամփաներով», Երևան, 1975։
Թովմասյան Ս. «Մի էջ Կովկասի հերոսական պաշտպանությունից», Երևան, 1950։
Իսակով Իվան «Ակնարկներ», Երևան, 1970։
Իսակով Իվան «Հայ ծովայինները Հայրենական Մեծ պատերազմում», Երևան, 1946։
Իսակով Իվան «Սովետական Հայաստանի զավակները Լենինգրադի պաշտպաններ», Երևան, 1946։
Իսակով Իվան «ՍՍՀՄ ռազմածովային նավատորմը Հայրենական Մեծ պատերազմում», Երևան, 1946։
Խալեյան Ե. «Թշնամու թիկունքում», Երևան, 1990։
Խալեյան Ե. «Հայ ժողովրդի զավակների մասնակցությունը Բելոռուսիայի համար մղված մարտերին», Երևան, 1975։
Խալեյան Ե. «Ղրիմի և Հյուսիսային Կովկասի պարտիզանական շարժման պատմությունից (1941–1944 թթ.)», Երևան, 1981։
Խալեյան Ե. «Սովետական Միության հերոս Հունան Ավետիսյան», Երևան, 1950։
Խաչատրյան Գ. «Հայաստանի արդյունաբերությունը և բանվոր դասակարգը Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին», Երևան, 1992։
Խիզախներ, գիրք 1–ին, Երևան, 1942։
Կարապետյան Ե. «Անմահության ճանապարհով», Երևան, 1969։
Կուրտիկյան Ստեփան «Մայոր Մամիկոն Խաչանյան», Երևան, 1945, 48 էջ։
Կուրտիկյան Ստեփան «Սովետական Միության հերոս Հունան Ավետիսյան», Երևան, 1945, 32 էջ։
Հակոբյան Ա. «Կովկասյան նախալեռներից մինչև Բեռլին–Էլբա», Երևան, 1991։
Հակոբյան Ա. «Հերոսական մարտերում», Երևան, 1975։
Հայ ժողովրդի պատմություն, ՀԽՍՀ ԳԱ հրտ., հատ. VIII. «Հայ ժողովուրդը Հայրենական մեծ պատերազմի և հետպատերազմյան կոմունիստական շինարարության տարիներին (1941–1965 թթ.)», Երևան, 1970, էջ 13–207:
Հայ ժողովուրդը Հայրենական Մեծ պատերազմում, ՀՀ ՊՆ հրտ., Երևան, 2005։
Հայկական 89–րդ Թամանյան եռակի շքանշանակիր դիվիզիայի մարտական ուղին (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), Երևան, 1985։
Հարությունյան Ա. «Երևանը Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին», Երևան, 1968։
Հարությունյան Ա. «Խորհրդային Միության ծովակալ Իվան Իսակով», Երևան, 1975։
Հարությունյան Կլիմենտ «51–րդ գվարդիական դիվիզիայի մարտական ուղին», Երևան, 1980։
Հարությունյան Կլիմենտ «Գրիգոր Հարությունյանի գործունեությունը Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին (1941–1945 թթ.)», Երևան, 2001։
Հարությունյան Կլիմենտ, Մանուկյան Հ. «Հայ ժողովրդի ավանդը Հայրենական Մեծ պատերազմում տարած հաղթանակում (1941–1945 թթ.)», Երևան, 2001։
Հարությունյան Կլիմենտ, Պողոսյան Հ. «Հայ ժողովրդի ավանդը Հայրենական Մեծ պատերազմում տարած հաղթանակում (1941–1945 թթ.)», Երևան, 2010։
Հարությունյան Կլիմենտ «Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին (1939–1945 թթ.)», Երևան, 2001։
Հարությունյան Կլիմենտ «Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Հայրենական Մեծ պատերազմին (1941–1945 թթ.)», Երևան, 2002, 242 էջ։
Հարությունյան Կլիմենտ «Հայ ռազմիկները Հունգարիայի և Ավստրիայի ազատագրման մարտերում (1944–1945 թթ.)», Երևան, 1990։
Հարությունյան Կլիմենտ «Հայ ռազմիկները Չեխոսլովակիայի ազատագրման համար մղված մարտերում (1944–1945 թթ.)», Երևան, 1983։
Հարությունյան Կլիմենտ «Հայկական ազգային զորամիավորումները 1918–1945 թվականներին», Երևան, 2002, 272 էջ։
Հարությունյան Կլիմենտ «Մարշալ Բաղրամյան (կյանքն ու գործունեությունը)», Երևան, 1997։
Հովհաննիսյան Հ. «Փորձությունների միջով», Երևան, 1978։
Հովհաննիսյան Հրաչյա «Պատերազմի դեմքը (հուշագրություն)», Երևան, 1986։
Ղազախեցյան Վլադիմիր «Հայ պարտիզանները», Երևան, 2005, 160 էջ։
Ղազախեցյան Վլադիմիր «Միկոյանի անվան պարտիզանական ջոկատը», Երևան, 1965։
Ղազարյան Աշոտ «Պատերազմ, մարդիկ, ճակատագրեր», գիրք 1, Երևան, 1979, 548 էջ։
Ղազարյան Աշոտ «Պատերազմ, մարդիկ, ճակատագրեր», գիրք 2, Երևան, 1982, 584 էջ։
Ղազարյան Աշոտ «Պատերազմ, մարդիկ, ճակատագրեր», գիրք 3, Երևան, 1985, 344 էջ։
Ղազարյան Աշոտ «Պատերազմ, մարդիկ, ճակատագրեր», գիրք 4, Երևան, 1988։
Ղարիբյան Ց. «Մելիտոպոլի հերոսը», Երևան, 1973։
Մալխասյան Արմո «Գեներալ–մայոր Նվեր Սաֆարյան», Երևան, 1944։
Մալխասյան Արմո «Գեներալ–մայոր Սարգիս Մարտիրոսյան», Երևան, 1944։
Մալխասյան Արմո «Հայ գեներալներ և Սովետական Միության հերոսներ», Երևան, 1967։
Մալխասյան Արմո «Սովետական բանակի հայ գեներալները», Երևան, 1963։
Մալխասյան Արմո «Սովետական բանակի հայ գործիչները», Երևան, 1965։
Մանուկյան Հ. «Խորհրդային Հայաստանի աշխատավորության ավանդը Հայրենական Մեծ պատերազմի հաղթանակում (1941–1945 թթ.)», Երևան, 2000։
Մարտիրոսյան Լ. «Հայ կանանց սխրագործությունները Հայրենական Մեծ պատերազմի ռազմաճակատներում (1941–1945 թթ.)», Երևան, 1961։
Մարտիրոսյան Լ. «Սովետական Հայաստանի կանայք Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին (1941–1945 թթ.)», Երևան, 1968։
Մելիքսեթյան Հովիկ, Սահակյան Մ. «Փառքի շքանշանի ասպետները», Երևան, 1982։
Մինասյան Էդիկ «Հայ հերոսուհի կանայք», Երևան, 2016, էջ 332–496:
Միրզախանյան Կ. «Հայաստանի Կոմերիտմիությունը Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին», Երևան, 1956։
Միրզոյան Գ. «Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Ստալինգրադյան ճակատամարտին», Երևան, 1997։
Մնացականյան Արամայիս «Հայ ժողովուրդը Հայրենական Մեծ պատերազմում (1941–1945 թթ.)», Երևան, 1954։
Մնացականյան Արամայիս «Հայ ռազմիկների հերոսության տարեգրությունները (1941–1945 թթ.)», Երևան, 1947։
Մնացականյան Արամայիս «Մարշալ Բաղրամյան (կյանքի և գործունեության ուրվագիծ)», Երևան, 1978։
Մնացականյան Արամայիս «Միասնական շարքերում», Երևան, 1975։
Նալբանդյան Ս. «Թամանցիները», Երևան, 1961։
Նալբանդյան Ս. «Հայ թամանցիները», Երևան, 1947։
Շահվերդյան Վաղինակ «Կրակի և մահվան միջով (վավերագրական ակնարկներ)», Երևան, 1990։
Շատվորյան Հ. «Թիկունքում, ինչպես ռազմաճակատում», Երևան, 1978։
Պարսամյան Վարդան «Սովետական Միության հերոս Ղուկաս Մադոյան», Երևան, 1944։
Պողոսյան Վ. «Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության գործունեությունը Մեծ Հայրենականում հանրապետության նյութական և հոգևոր ուժերի մոբիլիզացման ուղղությամբ», Երևան, 1982։
Ռազմաճակատային հուշեր, Երևան, 1968։
Սահակյան Մ. «Սովետական Մերձբալթիկայի համար մղված մարտերում», Երևան, 1981։
Սահակյան Մ. «Սովետական ռազմիկների մարտական եղբայրությունը Լենինգրադի համար մղված մարտերում», Երևան, 1986։
Սահակյան Մ., Հարությունյան Կլիմենտ «Նրանք մարտնչել են հանուն հայրենիքի», Երևան, 1988։
Սարգսյան Ա. «Այրվող անտառ», Երևան, 1965։
Սովետական Հայաստանը Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին 1941–1945 թթ. (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու)», Երևան, 1975։
Սովետական Հայաստանի զավակները Լենինգրադի պաշտպաններ, Երևան, 1946։
Ստեփանյան Գառնիկ «Գվարդիայի կապիտան Արամ Միրզոյան», Երևան, 1943, 80 էջ։
Ստեփանյան Գառնիկ «Սովետական Միության հերոս Սերգեյ Օհանյան», Երևան, 1943, 40 էջ։
Վարդապետյան Ա. «Գվարդիական դրոշի ներքո», Երևան, 1978։
Վարդապետյան Ա. «Հ. Իսակովի ռազմագիտական գործունեությունից», Երևան, 1985։
Հայոց պատմություն, հատ. IV, գիրք 1-ին, ՀՀ ԳԱԱ հրտ., Երևան, 2010։
Внешняя политика Советского Союза в период Отечественной войны, т․ 1-3, М․, 1946-47.
КПСС - вдохновитель и организатор победы советского народа в Великой Отечественной войне, М․, 1959.
История Великой Отечественной войны Советского Союза․ 1941-45 гг․, т․ 1-6, М․, 1960-65.
Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945 гг․.
Краткая история, М․, 1970.
Боевой путь Советского Военно-Морского флота, 2 изд․, М․, 1967.
Советские военновоздушные Силы в Великой Отечественной войне 1941-45 гг․, М․, 1968.
Военная стратегия, 3 изд․, М․, 1968.
Советская экономика в период Великой Отечественной войны․ 1941 - 1945, М․, 1970.
Советская Армения в годы Великой Отечественной войны (1941 - 1945)․ Сборник документов и материалов, Е․, 1975․

Գեղարվեստական գրականություն

Անանյան Վախթանգ «Մարտի դաշտերում», Երևան, 1946, 180 էջ։
Ասլանյան Մկրտիչ «Քողարկված հետքերով (վիպակ)», Երևան, 1950, 220 էջ։
Բալայան Զորի «Թևեր (վիպակ)», Երևան, 1988, 350 էջ։
Բալասանյան Գրիգոր «Փորձության ժամին», Երևան, 1958, 319 էջ։
Բես Գարեգին «Կրակ (պատմվածքներ)», Երևան, 1944, 112 էջ։
Բրուտյան Լևոն «1000 օր գեստապոյականի համազգեստով (վիպակ)», 1972։
Գյուլնազարյան Խաժակ «Ինչ-որ տեղ վերջանում էր հորիզոնը (վեպ)», Երևան, 1966, 408 էջ։
Գյուլնազարյան Խաժակ «Չուղարկված նամակներ (պատմվածքներ)», Երևան, 1975, 340 էջ։
Դավթյան Վահագն «Հողմաշունչ գիշերներ», Երևան, 1995, 126 էջ։
Էմին Գևորգ «Զինվորի օրագրից (բանաստեղծություններ և պոեմներ)», Երևան, 1985, 144 էջ։
Թաթիկյան Շահեն «Երիցս խաչվածը (վեպ)», գիրք 2, Երևան, 1986։
Թափալցյան Քրիստափոր «Պատերազմ (վեպ)», հատ. 1, Երևան, 1946, 568 էջ։
Թափալցյան Քրիստափոր «Պատերազմ (վեպ)», հատ. 2, Երևան, 1949, 708 էջ։
Թափալցյան Քրիստափոր «Պատերազմ (վեպ)», հատ. 3, Երևան, 1959, 668 էջ։
Թափալցյան Քրիստափոր «Պատերազմ (վեպ)», հատ. 4, Երևան, 1965, 701 էջ։
Իգիթյան Մկրտիչ «Թշնամու թիկունքում», Երևան, 1985։
Իսակով Իվան «Պատմվածքներ նավատորմի մասին», Երևան, 1963։
Խանզադյան Սերո «Երեք տարի, 291 օր», Երևան, 1972, 400 էջ։
Խանզադյան Սերո «Մեր գնդի մարդիկ (վեպ)», Երևան, 1950, 551 էջ։
Խաչատրյան Հովհաննես «Թշնամու թիկունքում ընդդեմ թշնամու», Երևան, 1983։
Խաչատրյան Տիգրան «Ձեր Հովհաննես Իսակով», Երևան, 1985։
Կուրտիկյան Ստեփան «Արևոտ թերակղզում (ակնարկներ)», Երևան, 1947, 189 էջ։
Կուրտիկյան Ստեփան «Գնդակահարե'ք, ես ոչինչ չգիտեմ…», Երևան, 1985, 224 էջ։
Կուրտիկյան Ստեփան «Հետախույզներ (պատմվածքներ և ակնարկներ)», Երևան, 1950, 104 էջ։
Հովհաննիսյան Ալբերտ «Մեր գյուղի տղերքը (ակնարկներ և պատմվածքներ)», Երևան, 1985, 304 էջ։
Հովհաննիսյան Ալբերտ «Մորավիայի արծիվը (վիպակ)», Երևան, 1966, 180 էջ։
Հովսեփյան Բաղիշ «Սերմնացանները չվերադարձան», Երևան, 1962, 295 էջ։
Մելքոնյան Հովհաննես «Պատերազմի ծուխը», Երևան, 1988։
Մկրտչյան Հարություն «Զղջում (վեպ)», Երևան, 1988, 504 էջ։
Շաթիրյան Միքայել «Զինվորներ (վեպ)», Երևան, 1955, 896 էջ։
Սարգսյան Մկրտիչ «Զինվորներ և սիրահարներ։ Որոշել եմ սպանել պատերազմը։ Կյանքը կրակի տակ։ Ճակատագրով դատապարտվածները», Երևան, 1969, 600 էջ։
Սարգսյան Մկրտիչ «Կյանքը կրակի տակ», Երևան, 1963, 412 էջ։
Սարգսյան Մկրտիչ «Չմակարդվող արյուն (վեպ)», Երևան, 1985, 472 էջ։
Սարգսյան Մկրտիչ «Սերժանտ Կարոն։ Ճանապարհ։ Կանգառ նահանջի ճանապարհին», Երևան, 1970, 232 էջ։
Սարոյան Արշալույս «Համազարկեր հազարաձայն», Երևան, 1975, 140 էջ։
Սիրաս Հմայակ «Արարատ (վեպ)», Երևան, 1950, 748 էջ։
Վարդանյան Նիկոլայ «Այրվող հորիզոններ», Երևան, 1969։
Վերդյան Բոգդան «Քեզ համար, Լենինգրադ», Երևան, 1951, 392 էջ։
Փաշայան Ռաֆիկ «Մահից էլ հզոր», Երևան, 1965։
Քոչար Հրաչյա «Հերոսների ծնունդը (նամակներ գործող բանակից)», Երևան, 1942, 208 էջ։
Քոչար Հրաչյա «Մեծ տան զավակները», գիրք 1, Երևան, 1959, 672 էջ։
Քոչար Հրաչյա «Մեծ տան զավակները», գիրք 2, Երևան, 1959, 688 էջ։
Քոչար Հրաչյա «Մեծ տարեգրության էջերից (փաստեր և խոհեր)», Երևան, 1957, 55 էջ։
Քոչար Հրաչյա «Նախօրյակին (նամակներ գործող բանակից)», Երևան, 1943, 228 էջ։
Քոչար Հրաչյա «Սրբազան ուխտ (պատմվածքներ, ակնարկներ)», Երևան, 1946, 208 էջ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[1] История Второй мировой войны 1939-1945 (в 12 томах) / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33-34. — 495 с.

[2] Макс Хейстингс Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939–1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — 698 p. — ISBN 978-5-91671-352-7

[3] И. В. Сталин, Выступление по радио 3 июля 1941 года.

[4] Душенко К. Словарь современных цитат

[5] Газетные публикации 24 июня 1941 года

[6] Победители. Солдаты Великой войны

[7] «Великая война». Цикл документальных фильмов

[8] Двухтомник «История России XX век: 1939-2007» / под ред. А. Б. Зубова. - М.: Астрель И90 АСТ, 2009. С. 37

[9] В Туркмении запретили называть войну 1941-1945 годов Великой Отечественной

[10] «World War II: The Eastern Front». The Atlantic. 2011 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 26-ին.

[30m-11] According to Krivosheev 1997, in the Eastern Front, Axis countries and German co-belligerents sustained 1,468,145 irrecoverable losses (668,163 KIA/MIA), Germany itself– 7,181,100 (3,604,800 KIA/MIA), and 579,900 PoWs died in Soviet captivity. So the Axis KIA/MIA amounted to 4.8 million in the East during the period of 1941–1945. This is more than a half of all Axis losses (including the Asia/Pacific theatre). The USSR sustained 10.5 million military losses (including PoWs who died in German captivity, according to Vadim Erlikman. Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik. Moscow 2004. 5-93165-107-1), so the number of military deaths (the USSR and the Axis) amounted to 15 million, far greater than in all other World War II theatres. According to the same source, total Soviet civilian deaths within post-war borders amounted to 15.7 million. The numbers for other Central European and German civilian casualties are not included here.

[12] Bellamy 2007, էջ. xix: "That conflict, which ended sixty years before this book’s completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War"

[13] W. Churchill: "Red Army decided the fate of German militarism". Source: Correspondence of the Council of Ministers of the USSR with the U.S. Presidents and Prime Ministers of Great Britain during the Great Patriotic War of 1941–1945., V. 2. M., 1976, pp. 204

[14] Norman Davies: "Since 75%–80% of all German losses were inflicted on the eastern front it follows that the efforts of the Western allies accounted for only 20%–25%". Source: Sunday Times, 05/11/2006.

[15] Б. Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии, 1939-1945 гг. - 2002. - С. 726-727

[16] «Կորուստները 1943 թվականի ձմռանը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 11-ին.

[:3-17] regnum.ru https://regnum.ru/news/1402618.html. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 26-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)

[crs-18] «http://crs.bilkent.edu.tr/turkey-and-the-soviet-union-during-world-war-ii/». 2019: Turkey and the Soviet Union during World War II. {{cite web}}: External link in |title= (օգնություն); Missing or empty |url= (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]