Նելսոն Ստեփանյան

Նելսոն Գևորգի Ստեփանյան
28 մարտի 1913 - 14 դեկտեմբերի 1944
Ծննդավայր	Շուշի, Ղարաբաղ
Մահվան վայր	Լեպահա, ԼԽՍՀ
Քաղաքացիություն
Զորատեսակ	Ռազմածովային Ուժեր
Ծառայության տարիներ	1941 - 1944
Կոչում	ավիացիայի փոխգնդապետ
Զորամաս	Բալթյան նավատորմ
Հրամանատարն էր	47-րդ գրոհային ավիագունդ
Մարտեր/; պատերազմներ	Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ և «Հայրենական մեծ պատերազմ»
Պաշտոնաթող	զոհվել է

Նելսոն Գևորգի Ստեփանյան՝ (մարտի 28, 1913(1913-03-28), Շուշի, Ելիզավետպոլի նահանգ, Ռուսական կայսրություն^[1] - դեկտեմբերի 14, 1944(1944-12-14)^[1], Լիեպայա, Լատվիական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, ԽՍՀՄ), հայ օդաչու։ Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս։ Կատարել է 239 մարտական թռիչք, անձամբ և խմբի կազմում խորտակել է հակառակորդի 53 նավ (անձամբ՝ 13), ոչնչացրել է 80 տանկ, 600 ավտոմեքենա, 27 ինքնաթիռ (2 Ju-88 ռմբակոծիչ օդային մարտում, 25 տարբեր տեսակի ինքնաթիռներ իրենց օդանավակայաններում), 105 հակառակորդի հրանոթ, 130 գնդացրային կետ, 5000 զինվոր։

Մինչև պատերազմըԽմբագրել

Ծնվել է 1913 թվական մարտի 28-ին, Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշի քաղաքում։ Ծնողների հետ տեղափոխվել է Երևան, որտեղ սովորել է Գորկու անվան դպրոցում։ Հինգերորդ դասարանից սկսած հետաքրքրվել է ավիացիայով և ավիամոդելավորմամբ։ Հաղթել է Մոսկվայում, Կիևում, Թբիլիսիում և Բաքվում անցկացվող ավիամոդելավորման մրցույթներում։

1932 թվականին ավարտել է Սերգո Օրջոնիկիձեի անվան Բաքվի ռազմական ուսումնարանը։ 1935 թվականին ավարտել է Բատայսկի քաղավիացիայի օդաչուական դպրոցը, որտեղ էլ աշխատել է մինչև 1938 թվականը որպես հրահանգավորող օդաչու։ 1938-1941 թվականներին ծառայությունը շարունակել է Միներալնիե վոդի քաղաքում։

Արևելյան ռազմաճակատի (1941-1945) տարիներինԽմբագրել

Սևծովյան նավատորմԽմբագրել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի Արևելյան ռազմաճակատի («Հայրենական մեծ պատերազմ», 1941-1945) երկրորդ օրը զորակոչվել է ԽՍՀՄ Սևծովյան նավատորմի գրոհային ավիացիա։ 46-րդ գրոհային էսկադրիլիայի կազմում սովորել է «Ил-2» գրոհիչի հետ աշխատանքը և մասնակցել է Պոլտավայի, Զապորոժիեյի, Օդեսայի մատույցներում տեղի ունեցող պաշտպանական մարտերին։ 20-րդ թռիչքի ժամանակ Ստեփանյանը վիրավորվել է զենիթային արկի բեկորից։

Լենինգրադի պաշտպանությունԽմբագրել

1941 թվականի օգոստոսից, Բալթյան նավատորմի ՌԾՈՒ-ի 57-րդ գրոհային ավիագնդի կազմում, պաշտպանել է Լենինգրադը։ Կազդուրվելուց և շարք վերադառնալուց մեկ ամիս անց Ստեփանյանը նշանակվում է օղակի հրամանատար։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության՝ 1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ի որոշմամբ արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, իսկ նույն տարվա նոյեմբերին կապիտան Ստեփանյանը նշանակվում է 57-րդ գրոհային գնդի էսկադրիլիայի հրամանատար։ Լենինգրադի մատույցներում իրականացրել է մոտ 60 մարտական թռիչք, իր օղակի հետ միասին ոչնչացրել և շարքից հանել է 8 տանկ, մոտ 90 ավտոմեքենա, ավելի քան 60 զենիթային հրանոթ և գնդացիր։

Ղրիմի օպերացիաԽմբագրել

1944 թվականի ապրիլին Ստեփանյանը նշանակվում է 47-րդ (հետագայում «Թեոդոսիական») գրոհային ավիագնդի հրամանատար։ Այդ ավիագունդը մարտեր էր մղում Ղրիմի և Կուբանի օդային շրջանում։ Նրա հրամանատարությամբ գունդը մասնակցել է Թեոդոսիայի, Սևաստոպոլի, Սուդակի մոտ մղվող մարտերին։ 1944 թվականի ապրիլի 16-ին Ստեփանյանը, որ մարտի էր տարել 12 «Ил-2» ինքնաթիռներից կազմված խումբը, անձամբ խորտակում է 3 դեսանտային բարժա։ Մայիսի 22-ին մասնակցում է հակառակորդի շարասյան կործանմանը։ Այդ մարտում Ստեփանյանի ինքնաթիռը լուրջ վնասվածքներ է ստանում։

Ղրիմի օպերացիայի ընթացքում Նելսոն Ստեփանյանը ոչնչացրել է 8 տրանսպորտային նավ, 12 արագընթաց դեսանտային բարժա, 9 պահակային կատեր, ավելի քան 3000 հակառակորդի զինվոր և սպա։

Բալթյան ռազմաճակատԽմբագրել

Ղրիմի ազատագրումից հետո, 1944 թվականի մայիսին, Ստեփանյանն իր 47-րդ գրոհային ավիագնդի հետ վերադառնում է Բալթյան ռազմաճակատ, մասնակցում է Ֆիննական ծոցի մարտերին։ 1944 թվականի օգոստոսի 20-ին երկրորդ անգամ ներկայացվում է հերոսի կոչման՝ Մերձբալթիկայի օդային մարտերում «ցուցաբերած խիզախության համար»։

1944 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Ստեփանյանը ուղևորվում է Լիեպայայի նավահանգստի ռմբակոծմանը։ Գրոհային խումբը հարձակման է ենթարկվում 30 գերմանական կործանիչների կողմից։ Ստեփանյանն անցնում է հակահարձակման, սակայն նրա ինքնաթիռը խփվում է և նա վնասված ինքնաթիռն ուղղում է դեպի հակառակորդի նավը։

Հերոսի հիշատակըԽմբագրել

Նելոսն Ստեփանյանի հիշատակին 4 արձան է կանգնեցվել՝ Երևանում, Ստեփանակերտում, Լիեպայայում և հերոսի ծննդավայր Շուշիում, որը հետագայում ավերվել է ադրբեջանական կողմից։ Լիեպայայի արձանը 1990 ականների տեղափոխվել է Կալինինգրադ։

1954 թվականից Երևանի թիվ 71 դպրոցը կրում է նրա անունը։

Նելսոն Ստեփանյանի կիսանդրին Ստեփանակերտում
Նելսոն Ստեփանյանի հուշատատախտակը Երևանի թիվ 71 դպրոցի պատին
Նելսոն Ստեփանյանի հուշատախտակը Երևանում

Փաստա-գեղարվեստական գրքեր Նելսոն Ստեփանյանի մասինԽմբագրել

Զարյան Նաիրի «Ցասման զավակը», Երևան, 1942, 76 էջ։
Զարյան Նաիրի «Սովետական Միության հերոս, կապիտան Նելսոն Ստեփանյան», Երևան, 1943, 48 էջ։
Իսակով Իվան «ՍՍՀՄ ռազմածովային նավատորմը Հայրենական Մեծ պատերազմում», Երևան, 1946, 181 էջ։
Պողոսյան Զավեն «Կապույտ անհունի բազեները», Երևան, 1967, 139 էջ։
Վարդանյան Նիկոլայ «Այրվող հորիզոններ», Երևան, 1969, 148 էջ։
Վարդանյան Նիկոլայ «Թռիչք դեպի անմահություն», Երևան, 1986, 244 էջ։
Բալայան Զորի «Թևեր (վիպակ)», Երևան, 1988, 352 էջ։

ԳրականությունԽմբագրել

Մալխասյան Արմո «Սովետական բանակի հայ գործիչները», Երևան, 1965, էջ 613–623:
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատ. 11, Երևան, 1985, էջ 130։
Հարությունյան Կլիմենտ «Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյան (Ծննդյան 100 ամյակի առթիվ)», «Պատմաբանասիրական հանդես», Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, 2013, թիվ 1, էջ 44–53:
Նելսոն Ստեփանյան (հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2015, 164 էջ։

Տես նաևԽմբագրել

Նելսոն Ստեփանյանի անվան թիվ 71 դպրոց

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Նելսոն Ստեփանյան
Կլիմենտ Հարությունյան, Խորհրդային միության կրկնակի հերոս Նելսոն Գևորգի Ստեփանյան, - http://hpj.asj-oa.am/5830/1/2013-1%2844%29.pdf
Նելսոն, փաստագրական ֆիլմ - https://www.youtube.com/watch?v=7DF6-7dbdRg

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Степанян Нельсон Георгиевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_161de8b9f8900e4a-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Степанян Нельсон Георгиевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[1]