Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Առաջին համաշխարհային պատերազմ կամ Առաջին աշխարհամարտ (անգլ.՝ First World War, Great War կամ WWI), Եվրոպայում ծագած համաշխարհային պատերազմ, որն սկսվել է 1914 թվականի հուլիսի 28-ին և շարունակվել մինչև 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ Պատերազմին, որը ժամանակին բնութագրվել է որպես պատերազմ բոլոր պատերազմներին վերջ տալու համար, մասնակցել է ավելի քան 70 միլիոն զինվորական, որոնցից 60 միլիոնը՝ միայն Եվրոպայում, ինչի արդյունքում այն դարձել է խոշորագույն պատերազմներից մեկը պատմության մեջ։ Ըստ գնահատականների՝ 9 միլիոն զինվորական և ավելի քան 7 միլիոն խաղաղ բնակիչ է զոհվել պատերազմում։ Զոհերի մեծ թվի պատճառ են եղել նաև տեղի ունեցած ցեղասպանություններն ու 1918 թվականին բռնկված գրիպի համաճարակը. արդյունքում ամբողջ աշխարհում մահացել է 50-100 մլն մարդ։ Ռազմական կորուստներն ավելացել են տեխնոլոգիական ու արդյունաբերական նորարարությունների և մարտավարական փակուղու պատճառով, ինչն արդյունք էր ծանր խրամատային պատերազմի։ Այն եղել է մարդկության պատմության ամենաարյունահեղ պատերազմներից մեկը, որը հանգեցրել է քաղաքական խոշոր փոփոխությունների, ներառյալ 1917-1923 թվականների հեղափոխությունների պատերազմին մասնակցած բազմաթիվ երկրներում։ Պատերազմի արդյունքում չլուծված հակամարտությունները նպաստել են շուրջ երկու տասնամյակ անց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուն։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Թվական օգոստոսի 1 1914 – հոկտեմբերի 2 1918 Վայր Եվրոպա, Աֆրիկա և Մերձավոր Արևելք (կարճատև Չինաստանում և Խաղաղօվկիանոսյան կղզիներում) Պատճառ տնտեսական իմպերիալիզմ, տարածքային և տնտեսական հավակնություններ, առևտրի խոչընդոտում, սպառազինությունների մրցավազք, միլիտարիզմ և ինքնիշխանություն, ուժերի հավասարակշռության խախտում, լոկալ հակամարտություններ, եվրոպական տերությունների դաշնային պարտավորություններ Արդյունք Անտանտի հաղթանակ, փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխություններ Ռուսաստանում և նոյեմբերյան հեղափոխության արդյունք Ռուսաստանի, Օսմանյան կայսրության, Ավստրիայի, Հունգարիայի փլուզում։ Սկսվում է ամերիկյան կապիտալի ներթափանցումը Եվրոպա։
Հակառակորդներ
Անտանտն և նրա կողմնակիցները՝ Ռուսական կայսրություն/հանրապետություն ՌԽԴՍՀ (մինչև 1918-ի մարտի 3) Ֆրանսիա Բրիտանական կայսրություն Սերբիա Բելգիա Չեռնոգորիա Իտալիա (1915-ից) Ռումինիա (1916-ից) ԱՄՆ (1917-ից) Հունաստան (1917-ից) Ճապոնական կայսրություն և ուրիշներ	Կենտրոնական ուժերը և նրա կողմնակիցները՝ Գերմանիա Ավստրո-Հունգարիա Օսմանյան կայսրություն Բուլղարիա և ուրիշներ
Հրամանատարներ
Անտանտի առաջնորդներ Ժորժ Կլեմանսո Ռայմոն Պուանկարե Հերբերտ Հենրի Ասկվիտ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջ Վիտտորիո Օրլանդո Վիկտոր Էմանուիլ III Վուդրո Վիլսոն Թաիշիո Նիկոլայ II Պետրոս I Ֆերդինանդ I ...և ուրիշներ	Կենտրոնական ուժերի առաջնորդներ Վիլհելմ II Ֆրանց Յոզեֆ I † Կառլ I Մեհմեդ V Ֆերդինանդ I ...և ուրիշներ
Կողմերի ուժեր
42 959 850	25 248 321
Ռազմական կորուստներ
Զոհված՝ 5 525 000 Վիրավորված՝ 12 831 500 Զոհված քաղաքացիական անձինք՝ 4 000 000	Զոհված՝ 4 386 000 Վիրավորված՝ 8 388 000 Զոհված քաղաքացիական անձինք՝ 3 700 000

Դեպքեր, որոնք բերեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմին

Ֆրանս-պրուսական պատերազմ	1870–1871
Բեռլինի վեհաժողով	1878
Երկակի դաշինք	1879
Եռյակ դաշինք	1882
Ֆրանս-ռուսական դաշինք	1894
Անգլո-գերմանական ռազմածովային սպառազինությունների մրցավազք	1898–1912
Անգլո-ֆրանսիական համաձայնագիր	1904
Ռուս-ճապոնական պատերազմ	1904–1905
Տանջիրյան ճգնաժամ	1905–1906
Խոզի պատերազմ	1906–1908
Անգլո-ռուսական համաձայնագիր	1907
Բոսնիական ճգնաժամ	1908–1909
Ագադիրյան ճգնաժամ	1911
Իտալա-թուրքական պատերազմ	1911–1912
Բալկանյան պատերազմներ	1912–1913
Սարաևոյի սպանություն	1914
Հուլիսյան ճգնաժամ	1914

1914 թվականի հունիսի 28-ին բոսնիացի սերբ ազգայնական Գավրիլո Պրինցիպը Սարաևոյում սպանել է Ավստրո-Հունգարիայի թագավորության գահաժառանգ Ֆրանց Ֆերդինանդին, ինչը հանգեցրել է Հուլիսյան ճգնաժամին։ Դրան ի պատասխան՝ Ավստրո-Հունգարիան վերջնագիր է ներկայացրել Սերբիային, սակայն վերջինս հրաժարվել է կատարել ավստրիացիների պահանջները։

Միմյանց դաշնակից պետությունները Բալկաններում ծագած երկկողմ հակամարտության արդյունքում սկիզբ առած ճգնաժամը վերածել են կոնֆլիկտի, որին մասնակցել է Եվրոպայի մեծ մասը։ 1914 թվականի դրությամբ Եվրոպայի մեծ տերությունները բաժանված էին երկու խմբավորման՝ Անտանտի, որի կազմում ընդգրկված էին Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետությունը, Ռուսական կայսրությունն ու Բրիտանական կայսրությունը, և Եռյակ դաշինքի, որի կազմում էին Գերմանական կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարական կայսրությունն ու Իտալիայի թագավորությունը (Եռյակ դաշինքը հիմնականում ունեցել է պաշտպանական բնույթ և թույլ է տվել Իտալիային չմասնակցել պատերազմին 1914 թվականին)։ Ռուսաստանը հարկ է համարել պաշտպանել Սերբիային, և հուլիսի 25-ին հրաման է արձակվել նախապատրաստվել պատերազմի, իսկ երբ հուլիսի 28-ին Ավստրո-Հունգարիան ռմբակոծել է Սերբիայի մայրաքաղաք Բելգրադը, Ավստրիային սահմանակից ռազմական շրջաններում հայտարարվել է մասնակի զորահավաք։ Համառուսական զորահավաքը հայտարարվել է հուլիսի 30-ի երեկոյան, Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան ընդհանուր զորահավաք են հայտարարել հուլիսի 31-ին, իսկ Գերմանիան Ռուսաստանից պահանջել է կատարել զորացրում տասներկու ժամվա ընթացքում։ Երբ Ռուսաստանը մերժել է, Գերմանիան օգոստոսի 1-ին պատերազմ է հայտարարել՝ սատարելով Ավստրո-Հունգարիային։ Վերջինս հետևել է նրա օրինակին օգոստոսի 6-ին, իսկ օգոստոսի 2-ին ընդհանուր զորահավաք է հայտարարել Ֆրանսիան՝ սատարելով Ռուսաստանին։

Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի դեմ երկու ճակատով պատերազմող Գերմանիան նպատակ է ունեցել իր հիմնական ուժերը կենտրոնացնել Արևմտյան ճակատում, որպեսզի հաղթի Ֆրանսիային չորս շաբաթվա ընթացքում, ինչից հետո ուժերը կտեղափոխվեին Արևելյան ճակատ, նախքան Ռուսաստանը կհասցներ կատարել լրիվ զորահավաք. հետագայում այն հայտնի է դարձել որպես Շլիֆենի նախագիծ։ Օգոստոսի 2-ին Գերմանիան պահանջել է ազատ անցում Բելիգայի տարածքով, ինչն էական նշանակություն ուներ Ֆրանսիայի նկատմամբ արագ հաղթանակ տանելու գործում։ Երբ Բելգիան մերժել է, գերմանական ուժերն օգոստոսի 3-ի վաղ առավոտյան ներխուժել են Բելգիա և նույն օրը պատերազմ հայտարարել Ֆրանսիային. Բելգիայի կառավարությունը վկայակոչել է 1839 թվականին կնքված Լոնդոնի պայմանագիրը, և դրանում նշված պարտավորության համաձայն Բրիտանիան օգոստոսի 4-ին պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային։ Օգոստոսի 12-ին Բրիտանիան ու Ֆրանսիան պատերազմ են հայտարարել նաև Ավստրո-Հունգարիային, օգոստոսի 23-ին Անտանտի կողմից պատերազմին է միացել Ճապոնիան, որը նպատակ ուներ առիթից օգտվելով մեծացնել իր տիրապետության սահմանները՝ գրավելով Գերմանիայի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները Չինաստանում և Խաղաղ օվկիանոսում։ Պատերազմի մեջ են ներքաշվել նաև այդ տերությունների գաղութները, ինչի շնորհիվ կոնֆլիկտը տարածվել է ամբողջ երկրագնդով մեկ։ Հետագայում Անտանտն ու իր դաշնակիցները հայտնի են դարձել որպես Դաշնակից ուժեր,իսկ Քառյակ դաշինքը՝ Կենտրոնական տերություններ։

Ռուսական փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխություններից հետո ռուսները դուրս եկան պատերազմից՝ Կենտրոնական ուժերի հետ կնքելով Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը։ 1918 թվականի գարնանը գերմանացիներն արևմտյան ճակատում անցան լայնածավալ հարձակման, սակայն Անտանտը միավորեց իր ուժերը և հզոր հակահարված տվեց գերմանացիներին։ 1918 թվականի նոյեմբերի 4-ին Ավստրո-Հունգարիան համաձայնեց հաշտություն խնդրել, և Գերմանիան, որտեղ նույնպես ահագնացել էր հեղափոխության վտանգը, 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին համաձայնվեց զենքը վայր դնել։ Այսպիսով, պատերազմն ավարտվեց Անտանտի հաղթանակով։

Պատերազմի ավարտին Գերմանական կայսրությունը, Ռուսական կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարական կայսրությունը և Օսմանյան կայսրությունը փլուզվեցին։ Արդյունքում հիմնադրվեցին շատ անկախ պետություններ, այդ թվում՝ Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը, իսկ Գերմանիայի գաղութները բաժանվեցին հաղթողների միջև։ 1919 թվականի Փարիզի հաշտության կոնֆերանսում Մեծ քառյակը կազմող պետությունները (Բրիտանիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ և Իտալիա) ստորագրեցին մի շարք պայմանագրեր։ Ստեղծվեց Ազգերի լիգան, հետագայում նմանատիպ հակամարտությունները բացառելու նպատակով։ Սակայն արդյունքում՝ եվրոպական շատ երկրներ ընկան խորը ճգնաժամի մեջ, Եվրոպայում աճեց և զարգացավ ազգայնամոլությունը, ինչի պատճառով Գերմանիայում ծնունդ առավ նաև նացիզմը՝ սրանով նպաստելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին։

Անվանում

Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը այն պարզապես կոչել են Համաշխարհային պատերազմ կամ Մեծ պատերազմ և այնուհետև միայն կոչվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմ։

Կանադական Մակլին ամսագիրը 1914 թվականին գրել է, որ որոշ պատերազմներ իրենք են ընտրում իրենց անունը, սա Մեծ պատերազմ է։ 1918-1939 թվականներին պատերազմը ավելի հաճախ կոչվել է Համաշխարհային պատերազմ։

«Առաջին համաշխարհային պատերազմ» տերմինը առաջին անգամ օգտագործել է գերմանացի փիլիսոփա Էռնստ Հեկկելը 1914 թվականի սեպտեմբերի 14-ին, գրել է, որ կասկած չկա, որ այս եվրոպական պատերազմը կդառնա առաջին համաշխարհային պատերազմը պատմության մեջ։

Մինչպատերազմյան իրավիճակ

Հիմնական հոդված՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառներ

Առաջին համաշխարհային պատերզամի ռազմական դաշինքներ. Անտանտ կանաչով, Կենտրոնական ուժեր դարչնագույն

Քաղաքական և ռազմական դաշինքներ

19-րդ դարում եվրոպական խոշոր տերությունները պայքարում էին Եվրոպայում ուժային հավասարակշռության հասնելու համար, այդ պատճառով ստեղծվեցին քաղաքական և ռազմական դաշինքներ։ Դաշինքները սկսեցին ձևավորվել 1815 թվականից. առաջին դաշինքը եղավ Սրբազան դաշինքը Պրուսիայի, Ռուսաստանի և Ավստրիայի միջև։ 1873 թվականի հոկտեմբերին գերմանիայի կանցլեր Օտտո ֆոն Բիսմարկը փորձեց համաձայնեցնել Երեք միապետների դաշինքը (գերմաներեն՝ Dreikaiserbund) Ավստրո-Հունգարիայի, Ռուսաստանի և Գերմանիայի միապետերի միջև։ Համաձայնությունը տապալվեց, քանի որ Ավստրո-Հունգարիան և Ռուսաստանը համաձայնության չեկան Բալկանների հարցում։ Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան ստեղծեցին նոր դաշինք 1879 թվականին՝ այն կոչելով Երկյակ դաշինք։ Սա միջոց էր ռուսներին դուրս մղել Բալկաններից, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը օրեցօր թուլանում էր։ 1882 թվականին դաշինքին միացավ նաև Իտալիան և կոչվեց Եռյակ դաշինք։

Բիսմարկը շատ էր ջանք թափում թողնել Ռուսաստանին Գերմանիայի դաշնակից, քանի որ միաժամանակ չէր ցանկանում կռվել երկու ճակատով՝ Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի դեմ։ Երբ Վիլհելմ II-ը դարձավ գերմանիայի կայսր (Կայզեր), Բիսմարկը ստիպված էր հեռանալ պաշտոնից, իսկ նրա դաշնակցային պլանները փոխվեցին։ Օրինակ՝ Կայզերը որոշեց նորացնել Փոխապահովագրման պայմանագիրը Ռուսաստանի հետ 1890 թվականին։ Երկու տարի անց կնքվեց Ֆրանկո-ռուսական դաշինքը ի հակադրություն եռյակ դաշինքի։ 1904 թվականին Բրիտանիան մի շարք պայմանագրեր կնքեց Ֆրանսիայի հետ, նաև 1907 թվականին Բրիտանիան Ռուսաստանի հետ ստորագրեց Անգլո-ռուսական կոնվեցիան։ Պաշտոնապես այս համաձայնագրերը չէին նշանակում դաշինքի ստեղծում, սակայն հետագայում այս համաձայնագրերի ամբողջությունը հայտնի դարձավ որպես Անտանտ դաշինք։

Սպառազինության մրցավազք

1871 թվականից Պրուս-ֆրանսիական պատերազմից հետո, երբ Գերմանիան միավորվեց և դարձավ կայսրություն, երկրի տնտեսությունը սկսեց ավելի արագ տեմպերով աճել։ 1890-ական թվականների կեսերից Վիլհելմ II-ը տնտեսական շահույթը օգտագործեց Kaiserliche Marine-ի (Գերմանական կայսերական նավատորմ) կառուցման համար, այն գլխավորեց Ադմիրալ Ալֆրեդ ֆոն Տիրպիտցը, որը պետք է արժանի հակառակորդ լիներ բրիտանական Թագավորական նավատորմին։ 1906 թվականին մասնագետների հետազոտությունները ենթադրում էին, որ Գերմանիայի նկատմամբ Բրիտանիայի առավելությունը շատ չնչին է։ Բրիտանիայի և Գերմանիայի սպառազինության մրցավազքը վարակեց Եվրոպայի մյուս տերություններին, որոնք նույնպես առաջնությունը սկսեցին տալ ռազմական արդյունաբերությանը։ 1908-1913 թվականներին եվրոպական երկրների ռազմական ծախսերը գերազանցում էին ընդհանուր ծախսերի 50%-ը։

Սարաևոյի քաղաքացիները կարդում են Ավստրո-Հունգարիայի հարձակման մասին:

Բալկանների հակամարտություն

Ավստրո-Հունգարիան պատճառ դարձավ 1908–1909 թվականների Բոսնիական ճգնաժամի ծագման, պաշտոնապես նախկին օսմանյան տարածք Բոսնիան և Հերցեգովինան համարելով իր տարածքը, որն օկուպացրել էր 1878 թվականին։ Սա բարկացրեց Սերբիայի թագավորությանը և նրա սլավոն բարեկամ Ռուսական կայսրությանը։ 1912 և 1913 թվականներին տեղի ունեցավ Առաջին Բալկանյան պատերազմը որտեղ Բալկանյան լիգան կռվում էր Օսմանյան կայսրության դեմ։ Արդյունքում կնքվեց Լոնդոնի պայմանագիրը, որով Ալբանիան անկախացավ, իսկ Բուլղարիան, Սերբիան և Հունաստանը ընդարձակեցին իրենց տարածքները Օսմանյան կայսրության հաշվին։ 1913 թվականին սկսվեց Երկրորդ Բալկանյան պատերազմը ինչն ավելի ապակայունացրեց տարածաշրջանը։

Պատերազմի սկիզբ

Նկարը հաճախ բնորոշվում է որպես Գավրիլո Պրինցիպի ձերբակալում, սակայն որոշ մարդիկ կարծում են, որ նկարում լրտես Ֆերդինանդ Բերն է:

Սարաևոյի սպանություն

Հիմնական հոդված՝ Ֆրանց Ֆերդինանդի սպանություն

1914 թվականի հունիսի 28-ին թագաժառանգ Ֆրանց Ֆերդինանդը այցելության էր եկել Բոսնիա և Հերցեգովինայի մայրաքաղաք Սարաևո։ Վեց հոգանոց բոսնիացի ազգայնականներ «Մլադա Բոսնիա» ազգայնական խմբավորումից, որոնք հովանավորվում էին սերբիական «Սև ձեռք» կազմակերպության կողմից, հավաքվեցին նույն փողոցում, որտեղ հանգրվանելու էր Ֆերդինանդը։ Նրանցից մեկը ձեռքի նռնակ նետեց Ֆերդինանդի մեքենայի տակ, բայց վրիպեց։ Մոտակայքում որոշ մարդիկ վիրավորվեցին, բայց Ֆերդինանդի շարասյունը շարունակեց ընթացքը։ Մյուս մահափորձը նույնպես ձախողվեց, քանի որ մեքենաները կանգ չառան։ Մեկ ժամ անց, երբ Ֆրանց Ֆերդինանդը այցելեց Սարաևոյի հիվանդանոց մահափորձից տուժածներին տեսակցության, նրա շարասյունը սխալ շրջադարձ կատարեց փողոցում, որտեղ կանգնած էր Պրինցիպը։ Ատրճանակով Պրինցիպը գնդակահարեց Ֆերդինանդին և նրա կնոջը։ Ավստրիայի բնակչության շրջանում արձագանքը եղավ թույլ և անտարբեր։ Ինչպես պատմաբան Զբինեկ Զեմանը ավելի ուշ գրեց, «ժողովուրդը բավական անտարբեր էր այս սպանությունից հետո։ Կիրակի և երկուշաբթի (28 և 29 հունիս), ողջ Վիեննան լսում էր երաժշտություն և խմում էր գինի»։

Ամբոխները փողոցներում հակասերբական անկարգությունների ժամանակ, 29 հունիս 1914:

Բռնությունների ուժգնացում Բոսնիայում և Հերցեգովինայում

Սարաևոյում ավստրիացիները տեղի բնակչությանը հրահրեցին սերբերի դեմ, որի արդյունքում սկսվեցին հակասերբական անկարգություններ, որի ժամանակ խորվաթները և բոսնիացի մուսուլմանները սպանեցին երկու բնիկ սերբի և ավերեցին շատ սերբական շինություններ։ Այս իրադարձությունները հետագայում անվանվեցին ջարդեր։ Գրող Իվո Անդրիչը դեպքերն անվանեց «Սարաևոյի կատաղի ատելություն»: Սերբերի դեմ բռնություններ իրականացվեցին ոչ միայն Սարաևոյում, այլ նաև Ավստրո-Հունգարիայի մյուս քաղաքներում և այժմյան Խորվաթիայում, Բոսնիայում և Հերցեգովինայում։ Ավստրոհունգարական ոստիկանությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայում ձերբակալեց 5500 սերբի, որոնցից 700-2200-ը մահացան բանտում։ 460 սերբ մահապատժի ենթարկվեցին հիմնականում մուսուլմանական հատուկ ձևավորված ոստիկանության կողմից, որը ստեղծվել էր սերբերին հետապնդելու համար։

Հուլիսյան ճգնաժամ

Հիմնական հոդված՝ Հուլիսյան ճգնաժամ

Հուլիս ամսվա ընթացքում դիվանագիտական հակամարտությունը Ավստրո-Հունգարիայի, Գերմանիայի, Ռուսաստանի, Ֆրասիայի և Բրիտանիայի միջև կոչվեց Հուլիսյան ճգնաժամ։ Համաձայն պաշտոնական Սերբիայի, որը կապված էր Ֆերդինանդի սպանության հետ և ցանկանում էր սերբացիների ինքնավարությունը Բոսնիայում, Ավստրո-Հունգարիան հուլիսի 23-ին 10 կետանոց վերջնագիր ներկայացրեց Սերբիային, որոնք անընդունելի էին և հրահրում էին պատերազմի, հաջորդ օրը՝ Ռուսաստանի նախարարների նիստից հետո, հրաման արձակվեց զորահավաք իրականացնել Օդեսայում, Կիևում, Կազանում և Մոսկվայում, պատերազմական պատրաստության բերեց Բալթիկ և Սև ծովի նավատորմերը։ Նրանք նաև հրամայեցին մյուս շրջաններին նույնպես պատրաստ լինել զորահավաքի։ Սերբիան նույնպես հայտարարեց համընդհանուր զորահավաքի մասին, չնայած նրանք համաձայն էին վերջնագրի բոլոր կետերին բացի մեկից, որով պետք է թույլ տար ավստրիացիներին մասնակցել Ֆերդինանդի սպանության գործի հետաքննությանը։ Սրանից հետո Ավստրիան միանգամից խզեց բոլոր դիվանագիտական հարաբերությունները Սերբիայի հետ և հայտարարեց զինված ուժերի մասնակի զորահավաքի մասին։ Վերջապես հուլիսի 28-ին Ավստրո-Հունգարիան պատերազմ հայտարարեց Սերբիային։

Հուլիսի 29-ին Ռուսաստանը, որը չէր ցանկանում զիջել իր դիրքերը Բալկաններում և պարտավորված էր օգնել Սերբիային, նույնպես հայտարարեց զորահավաքի մասին։ Գերմանիայի կանցլեր Բեթմեն-Հոլվեգը որոշեց սպասել մինչև հուլիսի 31 իրադարձությունների հետագա զարգացմանը հետևելու համար։ Հուլիսի 30-ին Ռուսաստանը սկսեց պատրաստվել պատերազմի Գերմանիայի դեմ։ Կայզեր Վիլհելմ II-ը խնդրեց իր զարմիկին՝ Ցար Նիկոլայ II-ին, հրաժարվել պատերազմից։ Երբ նա մերժեց, Գերմանիան վերջնագիր ներկայացրեց ռուսներին՝ չօգնել սերբերին, մեկ այլ վերջնագիր ուղարկվեց Ֆրանսիային՝ չօգնել ռուսներին, եթե նրանք պաշտպանեն սերբերին։

Գերմանիայի կառավարությունը ցանկանում էր, որ Ֆրանսիան մնա չեզոք, քանի որ այդ պահին Գերմանիան չէր ցանկանում պատերազմել երկու ճակատով։ Ֆրանսիան չմերժեց, բայց ուղարկեց երկիմաստ հաղորդագություն, որով հորդորում էին Գերմանիային հետ քաշել զորքերը սահմանից, միևնույն ժամանակ հայտարարեց զորահավաքի մասին։ Գերմանիան նույնպես սկսեց զորահավաքը։ Գերմանիան հարձակվեց Լյուքսեմբուգի վրա օգոստոսի 2-ին և մյուս օրը պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային։ Օգոստոսին 4-ին, երբ Բելգիան հրաժարվեց ճանապարհ տրամադրել գերմանական զորքերին, որպեսզի նրանք հարձակվեն Ֆրանսիայի վրա, Գերմանիան պատերազմ հայտարարեց Բելգիային նույնպես։ Բրիտանիան պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային նույն օրը, քանի որ Գերմանիան չարձագանքեց Բրիտանիայի վերջնագրին, համաձայն որի Բելգիան պետք է մնար չեզոք։

Պատերազմի ընթացք

Պատերազմական գործողությունների սկիզբ

Կենտրոնական ուժերի միջև խառնաշփոթ

Կենտրոնական ուժերի ռազմավարությունը տուժեց փոխըմբռնման բացակայությամբ։ Գերմանիան խոստացել էր աջակցել Ավստրո-Հունգարիային նվաճել Սերբիան, բայց գործնականում խոստումը չկատարեց։ Սկզբում հարձակվողական պլանը հաստատվեց 1914 թվականի սկզբին, բայց այն տեստավորում չէր անցել։ Ավստրո-հունագարացիները հավատում էին, որ Գերմանիան կփակի հյուսիսային ճակատը ռուսներից։ Սակայն Գերմանիան կարծում էր, որ Ավստրո-Հունգարիան իր ուժերը կկենտրոնացնի ռուսների դեմ, իսկ Գերմանիային կմնա հարձակվել Ֆրանսիայի վրա։ Արդյունքում Ավստրո-Հունգարիան ստիպված էր զորքերը բաժանել ռուսական և սերբական ճակատների միջև։

Սերբական արշավանք

Սերբական բանակ, 1915.

Հիմնական հոդված՝ Բալկանյան արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)

Ավստրիան պատերազմական գործողությունները սերբերի հետ սկսեց Ցերի և Կոլուբարայի ճակատամարտերով օգոստոսի 12-ին։ Հաջորդ երկու շաբաթների ընթացքում ավստրիական գրոհները հետ էին մղվում պատճառելով մեծ կորուստներ, ինչը ի չիք դարձրեց ավստրացիների կայծակնային հաղթանակի հույսերը։ Արդյունքում Ավստրո-Հունգարիան ստիպված էր կենտրոնացնել մեծ քանակությամբ զորք Սերբիայի դեմ, թույլ պաշտպանված թողնելով ռուսական ճակատը։ Սերբիան կարողացավ հետ մղել ավստրիացիների առաջին գրոհները 1914 թվականին, ինչը եղավ նրանց առաջին հաղթանակը վերջին հարյուրամյակում։

Գերմանական զորքերը Բելգիայում և Ֆրանսիայում

Հիմնական հոդված՝ Արևմտյան ռազմաճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)

Բրիտանական հոսպիտալ արևմտյան ճակատում:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին գերմանական բանակի 80%-ը կենտրոնացված էր արևմուտքում համաձայն «Aufmarsch II West» պլանի։ Սակայն հետագայում որոշում ընդունվեց գործել Aufmarsch I West պլանի, որը նաև հայտնի էր որպես Շլիֆենի պլան։ Համաձայն այս պլանի, գերմանական զորքերը պետք է հարձակվեին Ֆրանսիայի վրա Բելգիայի հյուսիսով, որտեղ ջախջախեին ֆրանսիական զորքերին, իսկ երկրորդ մասը պետք է անցներ Վերդենի անտառները և հարձակվեր Փարիզի վրա։

«Aufmarsch I West»-ը չորս հիմնական պլաններից մեկն է, որոնք հաստատվել էին Գերմանաիայի ղեկավարության կողմից 1914 թվականին, սակայն նախապատվությունը տրվեց «Aufmarsch I West» պլանին, որը ենթադրում էր, որ Գերմանիան պետք է կռվի մեկ ճակատով Ֆրանսիայի դեմ, բացառվում էր, որ Ռուսաստանը և Բրիտանիան պետք է օգնեն Ֆրանսիային։ Չնայած իր ոչ պիտանելությանը և ավելի ռացիոնալ պլանի առկայությանը, այն մնում էր գայթակղիչ իր հարձակվողական արագությամբ և էժանությամբ։ «Aufmarsch II West» պլանը նույնպես չիրագործվեց անիրական նպատակների և գերմանական զորքերի քանակության պակասի պատճառով։

Վերջնական հաստատված պլանի համաձայն՝ գերմանացիները պետք է շրջանցեին սահմանի վրա կենտրոնացած ֆրանսիական զորքերի աջ թևից, պարտության մատնեին Լյուքսեմբուրգում և Բելգիայում կենտրոնացած ֆրանսիական զորքերին և շարժվեին հարավ` դեպի Փարիզ։ Սկզբում գերմանացիները հաջողության հասան, մասնավորապես Սահմանային ճակատամարտերում (14-24 օգոստոս)։ Սեպտեմբերի 12-ին ֆրանսիացիներին՝ բրիտանական ջոկատների օգնությամբ, հաջողվեց կանգնեցնել գերմանական զորքերի առաջխաղացումը հաղթելով գերմանացիներին Փարիզի արևելքում Մառնի ճակատամարտում (5–12 սեպտեմբեր), և հետ մղեցին գերմանական զորքերին 50 կմ։ Հարավում նույնպես Մուլհաուսի ճակատամարտում ֆրանսիացիները հաջողության հասան։

գերմանացի զինվորները բեռնափոքադրող գնացքի վագոնում ուղևորվում են ռազմաճակատ 1914 թվականին: Բոլորը հույս ունեն, որ պատերազմը շատ կարճ կտևի:

Արևելքում ռուսական զորքերը բաժանվեցին երկու մասի։ Նրանց դեմ գերմանացիները ուղարկեցին 8-րդ բանակը, որը նախատեսված էր որպես պահեստային` ֆրասնացիների դեմ։ Բանակը ուղարկվեց Արևելյան Պրուսիա։ Բանակը գլխավորում էր Պաուլ ֆոն Հինդենբուրգը, ով հաղթեց ռուսներին մի քանի ճակատամարտերում, որոնք հայտնի էին որպես Տանենբերգի ճակատամարտ (17 օգոստոս – 2 սեպտեմբեր)։ Սա նշանակում էր, որ Գերմանիան ստիպված էր կռվել երկարատև երկու ճակատային պատերազմով։ Սակայն գերմանական բանակը լավ պաշտպանական դիրք էր զբաղեցրել Ֆրանսիայում` կիսով չափ կրճատելով ածխի մատակարարումը։ Բացի այդ գերմանացիները ոչնչացրել կամ վիրավորել էին մոտ 230.000 ֆրիանսիացի և բրիտանացի զինվորականների՝ կորցնելով համեմատաբար ավելի քիչ զինվոր։ Բայցևայնպես գերմանացիների հաղորդակցման խնդիրները և հրամանատարության կասկածելի որոշումները թույլ չտվեցին գերմանացիներին ավելի մեծ հաջողությունների հասնել։

Ասիա և Խաղաղ օվկիանոս

Զորահավաք Մելբուրնում, Ավստրալիա, 1914.

Նոր Զելանդիան նվաճեց Գերմանական Սամոան (ավելի ուշ Արևմտյան Սամոա) 1914 թվականի օգոստոսի 30-ին։ Սեպտեմբերի 11-ին ավստրալիական ռազմածովային ուժերը մտան Նյու Պոմերն (ավելի ուշ Նյու Բրիտան), որը Գերմանական Նոր Գվինենայի մասն էր։ Հոկտեմբերի 28-ին գերմանական «Էդմեն» հածանավը խորտակեց ռուսական «Ժեմչուգ» հածանավը։ Ճապոնացիները տիրացան գերմանացիների Միկրոնեզյան գաղութներին Ցինգդաոյի պաշարումից հետո և տիրացան նաև Ցինդաո ածխի նավահանգստին և Շանգդոնգ թերակզուն։ Վիեննան պահանջեց վերադարձնել ավստրո-հունգարական «Կայսրուհի Եղիսաբեթ» հածանավը Ցինդաո նավահանգստից, սակայն ճապոնացիները հայտարարեցին, որ պատերազմում են ոչ միայն Գերմանիայի դեմ և նոյեմբերին խորտակեցին այն։ Մի քանի ամսվա ընթացքում Անտանտի դաշնակիցները գրավեցին Գերմանիայի խաղաղօվկիանոսյան բոլոր տարածքները` թողնելով միայն փոքր հատված Նոր Գվինեայում։

Աֆրիկյան արշավանք

Առաջին բախումները Աֆրիկայում սկսվեցին անգլիական, ֆրանսիական և գերմանական գաղութարար զորքերի միջև։ Օգոստոսի 6-ին և 7-ին ֆրանսիական և բրիտանական զորքերը ներխուժեցին գերմանական գաղութներ Տոգո և Կամերուն։ Օգոստոսի 10-ին գերմանական զորքերը ներխուժեցին Հարավ Աֆրիկյան հանրապետություն, այստեղ կռիվները շարունակվեցին մինչև պատերազմի ավարտը։ Գերմանական գաղութարար զորքերը պարտիզանական մարտեր մղեցին ամբողջ պատերազմի ընթացքում և հանձնվեցին միայն Գերմանիայի անձնատուր լինելուց երկու շաբաթ անց։

Հնդկաստանի օգնությունը Անտանտին

Վախենալով Հնդկաստանում հեղափոխական տրամադրություններից՝ Բրիտանիան Հնդկաստանին սկսեց վերաբերվել չափից ավելի ջերմ և բարեկամական։ Հնդկաստանի քաղաքական ղեկավարները Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսից և այլ խմբավումներից գտնում էին, որ պետք է օգնել բրիտանական ուժերին, ինչի արդյունքում Բրիտանիան Հնդկաստանին կտա ինքնավարություն։ Պատերազմի սկզբում հնդկական բանակն ավելի մեծ էր բրիտանական բանակից։ Մոտ 1,3 միլիոնանոց հնդիկ զինվոր էր ծառայում կամ աշխատում Եվրոպայում, Աֆրիկայում և Մերձավոր արևելքում, բացի այդ հնդիկները օգնում էին պարենով, գումարով և սննդամթերքով։ Մոտ 140.000 հնդիկ զինվոր ծառայում էր արևմտյան ճակատում և մոտ 700.000-ը՝ Մերձավոր արևելքում։ Հնդիկների կորուստները Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին կազմում էին 47.746 սպանված և 65,126 անհետ կորած։

Պատերազմից հետո ինքնավարություն տրամադրելու բրիտանացիների մերժումը հանգեցրեց Հնդկաստանի ազատագրական պայքարի Մահաթմա Գանդիի գլխավորությամբ։

Արևմտյան ճակատ

Հիմնական հոդված՝ Արևմտյան ռազմաճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)

Դիրքային պատերազմի սկիզբ

Մինչև պատերազմը օգտագործվող ռազմական մարտավարությունը հնացել էր տեխնիկայի և սպառազինության առաջընթացի պայմաններում։ Ստեղծվեցին ուժեղ պաշտպանողական կառույցներ, որոնք ցանկացած մարտավարության ժամանակ կարող էին դիմակայել թշնամու հարձակումներին։ Փշալարերը շատ արդյունավետ էին օգտագործվում թշնամու հետևակի առաջխաղացումը կանխելու համար, բացի այդ գնդացրի առկայությունը նշանակում էր, որ բաց տարածությունով հարձակումը գրեթե անհնար էր։ Երկու կողմերի հրամանատարությանը չհաջողվեց այնպիսի նոր մարտավարություն մշակել, որով կկարողանային հարձակվել առանց լուրջ կորուստների։ Ժամանակի ընթացքում ստեղծվեցին այնպիսի նոր զինամթերքներ, որոնք պետք է հաղթահարեին թշնամու պաշտպանությունը, դրանցից էին քիմիական զենքը և տանկերը։

Մարնեի առաջին ճակատամարտից հետո (1914 թվականի սեպտեմբերի 5-12), գերմանական և Անտանտի զորքերը սկսեցին մանևրել դեպի հյուսիս` փորձելով շրջափակել միմյանց։ Այս մանևվրումները կոչվեցին «Ճանապարհ դեպի ծով»։ Երբ շրջափակման փորձերը ձախողվեցին ֆրանսիական և բրիտանական զորքերը հանդիպեցին միմյանց՝ դեմ հանդիման դուրս գալով գերմանացիների հետ Բելգիայի ափերին։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները փորձեցին գրոհել, սակայն գերմանացիներն նվաճված տարածքներում արդեն ամրապնդել էին պաշտպանական դիրքերը։ Գերմանացիների խրամատները ավելի լավ էին կառուցված, քան նրանց թշնամիներինը. անգլո-ֆրանսիական խրամատները կառուցվել էին, որպես «ժամանակավոր», հույս ունենալով, որ շուտով կճեղքեն գերմանացիների պաշտպանությունը։

Երկու կողմն էլ փորձում էր բեկում մտցնել պատերազմական ընթացքի մեջ` կիրառելով գիտական նորարարություններ։ 1915 թվականի ապրիլի 22-ին Իպրեի երկրորդ ճակատամարտում գերմանացիներն առաջին անգամ պատերազմի ընթացքում օգտագործեցին քլոր գազ։ Գազի շատ տեսակներ օգտագործվեցին պատերազմի ողջ ընթացում հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրի նախաձեռնությամբ, ինչը բերեց լայնամաշտաբ հիվանդությունների և զոհերի։ Գազային հարձակումները համարվում են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենասարսափելի դրվագներից։ Տանկեր առաջին անգամ օգտագործեցին բրիտանացիները 1916 թվականի սեպտեմբերի 16-ին մասնակի հաջողությամբ։ Պատերազմի ընթացքում տանկերի օգտագործումը նույնպես ավելացավ։ Գերմանացիները օգտագործեցին քիչ թվով տանկեր, որոնք հիմնականում առգրավել էին թշնամուց։

Ֆրանսիական 87-րդ գունդը Վերդենի մոտակայքում, 1916 թվական:

Շարունակական խրամատային պատերազմ

Կանադացի զինվորները Մարկ II տանկով Վիմի լեռան ճակատամարտում, 1917 թվական:

Կողմերից ոչ ոք չկարողացավ առաջ շարժվել հաջորդ երկու տարիների ընթացքում։ 1915-1917 թվականներին բրիտանացիները և ֆրանսիացիները ավելի շատ կորուստ ունեցան, քան Գերմանիան, քանի որ իրենց մարտավարությունները ծրագրում էին առանձին-առանձին։ Մինչդեռ Գերմանիան ուներ հստակ մարտավարություն, այն էր` հիմնական ուժը կենտրոնացնել պաշտպանության վրա, այդ պատճառով Անտանտի շատ հարձակումներ ձախողվում էին։

1916 թվականի փետրվարին գերմանացիները գրոհեցին ֆրանսիական պաշտպանողական դիրքերը Վերդենում։ 1916 թվականի դեկտեմբերին գերմանացիներն ունեին առավելություն, բայց Ֆրանսիան անցավ հակահարձակման և հետ շպրտեց նրանց` հասցնելով ելման դիրքին։ Ֆրանսիայի կորուստներն ավելի շատ էին, բայց Գերմանիան նույնպես ծանր կորուստներ կրեց, մոտ 700.000 զինվոր ընդդեմ 975.000-ի։ Վերդենը դարձավ Ֆրանսիայի հաղթական խորհրդանիշը։

Սոմի ճակատամարտը անգլո-ֆրանսիական զորքերի հարձակումն էր 1916 թվականի նոյեմբերին։ Ճակատամարտը դարձավ Բրիտանական բանակի ամենաարյունալի էջերից, բերելով 57.470 զինվորի կորուստի առաջին օրերին, որից 19.240 սպանվեցին միայն ճակատամարտի առաջին օրը։ Սոմի ճակատամարտը արժեցավ Բրիտանական բանակին 420.000 զինվորի կորուստ։ Ֆրանսիան կորցրեց 200.000 զինվոր, իսկ Գերմանիան 500.000:

Վերդենի և Սոմի ճակատամարտերից հետո 1916 թվականին ֆրանսիական բանակը ընկավ ճգնաժամի մեջ։ Այս մեծ կորուստներից հետո ֆրանսիական բանակում սկսվեցին խռովություններ։ Փոխարենը մրցակից բրիտանիան Արասի ճակատամարտում փոքր հաջողության հասավ։

Վերջին լայնամաշտաբ հարձակումը եղավ Պեշենդեյլի վրա (1917 հուլիս-նոյեմբեր)։ Այս հարձակումը սկզբում շատ խոստումնալից էր Անտանտի համար, բայց արյունալի ավարտ ուներցավ, կորուստները կազմեցին 200.000-400.000 յուրաքանչյուր կողմից։

Խրամատային պատերազմի տարիներին էական տարածքային փոփոխություններ տեղի չունեցան, փոխարենը պատերազմական գործողություններում սկսվեցին կիրառվել նոր մարտավարություններ, տեխնիկական միջոցներ և զինամթերք։

Ծովային պատերազմ

Հոչսիֆլոթի ռազմանավեր, 1917 թվական:

Պատերազմի սկզբում Գերմանական կայսրության սուզանավերը շրջում էին ամբողջ աշխարհով և օգտագործվում էին Անտանտի առևտրային նավերը խորտակելու համար։ Բրիտանական արքայական նավատորմը որսի էր դուրս գալիս նրանց դեմ, սակայն շատ դեպքերում անարդյունք։ Օրինակ, գերմանական թեթև սուզանավ Էդմենը, որը Արևելյան Ասիայի նավատորմի մի մասն էր և կայանվում էր Քինդաոյում, խորտակել էր 15 առևտրային նավ, ինչպես նաև մեկական ռուսական և ֆրանսիական հածանավ։ Այնուամենայնիվ շատ գերմանական ռազմանավեր չէին կարողանում կատարել իրենց վրա դրված խնդիրները՝ հանդիպելով Արքայական ռազմանավերին։ Գերմանական նավատորմը և «Դրեզդեն» հածանավը խորտակեցին երկու հածանավ Կորոնելի ճակատամարտում, բայց գրեթե ոչնչացվեց Ֆոլկլանդ կղզիների ճակատամարտում 1914 թվականի դեկտեմբերին։

Պատերազմական գործողությունների սկզբից Բրիտանիան սկսեց Գերմանիայի նավատորմի շրջափակումը։ Այս մարտավարությունը շատ արդյունավետ էր, կտրելով Գերմանիային անհրաժեշտ սնուցման ուղուց, չնայած շրջափակումը մինչ այդ ընդունված համաշխարհային նորմերի կոպիտ խախտում էր։ Բրիտանիան ականապատում էր օվկիանոսի որոշ հատվածներ, ինչը վտանգավոր էր դառնում նաև չեզոք նավերի համար։

1916 թվականի Յուտլանդիայի ճակատամարտը (կամ Սկագերակի ճակատամարտ) դարձավ պատերազմի ամենամեծ ռազմածովային ճակատամարտը։ Այն տեղի ունեցավ մայիսի 31-ից մինչև հունիսի մեկը Հյուսիսային ծովում Յուտլանդիայի մոտակայքում։ Գերմանական նավատորմի փոխ ադմիրալ Ռեյնհարդ Սչիրի գլխավորությամբ դուրս եկավ թագավորական նավատորմի դեմ Ջոն Ջելիկոյի գլխավորությամբ։ Գերմանական նավատորմը ծանր հարված հասցրեց արքայական նավատորմին, սակայն մարտավարության առումով Բրիտանիան պահպանեց իր դիրքերը ծովում և սահմանափակեց գերմանական նավատորմի շարժը մինչև պատերազմի ավարտը։

Գերմանական U-155 ռազմանավը մոտենում է Թաուեր կամրջին 1918 թվականի հրադադարից հետո:

Գերմանական սուզանավերը փորձում էին կտրել Հյուսիսային Ամերիկայից Բրիտանիա տանող ճանապարհը։ Սուզանավային պատերազմը ենթադրում էր, որ հարձակումները կատարվում էին առանց նախազգուշացման, և առևտրային նավերի անձնակազմի փրկվելու շանսերը շատ փոքր էին։ Միացյալ նահանգները դժգոհության նոտա ուղարկեց Գերմանիային և Գերմանիան ստիպված փոխեց իր մարտավարությունը։ «Լուսիտանիա» մարդատար նավի խորտակումից հետո 1915 թվականին Գերմանիան խոստացավ, որ այլևս չի խոցի մարդատար նավերը, փոխարենը բրիտանացիները սկսեցին զինել իրենց առևտրային նավերը։ Վերջապես 1917 թվականի սկզբներին Գերմանիան անցավ անսահմանափակ սուզանավային պատերազմի՝ հասկանալով, որ ԱՄՆ-ը վաղ թե ուշ միանալու է պատերազմին։ Գերմանիան որոշեց կտրել ծովային ճանապարհը, որպեսզի ամերիկյան զորքը չհասնեն Եվրոպա։

1917 թվականին սուզանավերի արդյունավետությունը ընկավ, երբ առևտրային նավերը սկսեցին ճանապարհորդել էսկադրային ականակիր ռազմանավերի ուղեկցությամբ։ Այս մարտավարությունը դանդաղեցնում էր առևտրային նավերի ընթացքը, քանի որ առևտրային նավերը ստիպված էին սպասել մինչ ուղեկցող նավերը կժամանեին։ Որոշվեց կառուցել արագընթաց բեռնատար նավեր, որոնք սուզանավերից ավելի արագ կլինեին, և դրանք չէին ընթանա ռազմանավերի ուղեկցությամբ։ Գերմանական սուզանավերը խորտակեցին Անտանտին պատկանող մոտ 5.000 նավ՝ կորցնելով 199 սուզանավ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կառուցվեցին առաջին ավիակիրները, ինչպես նաև առաջին դիրիժաբլները որոնք հականավակային մարտեր էին մղում։

Հարավային ռազմաբեմեր

Պատերազմ Բալկաններում

Հիմնական հոդվածներ՝ Բալկանյան արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ), Բուլղարիան Առաջին համաշխարհային պատերազմում, Սերբական արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ), և Սալոնիկի ռազմաճակատ

Ավստրո-Հունգարական զինվորների կողմից Սերբիայի գրավումը 1917 թվականին: Սերբիան կորցրեց 850.000 ժողովուրդ պատերազմի ընթացքում, ինչը իր բնակչության քառորդ մասն էր:

Ընդհարվելով Ռուսաստանի հետ, Ավստրո-Հունգարիան բանակի միայն մեկ երրորդ մասը հարձակման ուղարկեց սերբերի դեմ։ Մեծ կորուստների գնով ավստրիացիները գրավեցին Սեբիայի մայրաքաղաք Բելգրադը։ Սերբիայի հակահարձակումից հետո, նրանք կարողացան թշնամուն ետ մղել երկրի տարածքից 1914 թվականի վերջին։ 1915 թվականի առաջին տասը ամիսներին Ավստրո-Հունգարիան օգտագործեց Իտալիայի դեմ նախապատրաստված պահեստային զորքի մեծ մասը։ Գերմանական և ավստրո-հունգարական դիվանագետները համոզեցին Բուլղարիային միանալ Սերբիայի դեմ հարձակմանը 1915 թվականի սեպտեմբերի 6-ին։ Ավստրո-Հունգարիայի պրովիցնիաներ Սլովենիան, Խորվաթիան և Բոսնիան զինվորներ էին տրամադրում Ավստրո-Հունգարիային ինչպես Սերբիայի նվաճման, այնպես էլ Ռուսաստանի և Իտալիայի դեմ մարտնչելու համար։ Մոնտենեգրոն դաշնակից էր Սերբիային։

Փախստականների փոխադրումը Սերբիայից Լեյբնից, Շտիրիա, 1914 թվական:

Սերբիան գրավեցին մեկ ամսից մի փոքր ավել ժամանակահատվածում, քանի որ Կենտրոնական տերություններին միացել էր Բուլղարիան 600.000 զորքով։ Սերբիական բանակը, կռվելով երկու ճակատով, պարտություն կրեց և նահանջեց հյուսիսային Ալբանիան։ Սերբերը հաղթանակ տարան Կոսովոյի ճակատամարտում։ Մոնտենեգրոն (Չեռնոգորիան) պաշտպանում էր սերբերին Ադրիատիկ ափերից, սակայն ավստրիացիները Մոնտենեգրոն նույնպես գրավեցին։ Սերբացի զինվորները նավերով տարհանվեցին դեպի Հունաստան։ Նվաճելուց հետո Սերբիան բաժանվեց Բուլղարիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միջև։

1915 թվականի վերջին ֆրանկո-բրիտանական զորքերը ափ դուրս եկան Սալոնիկում, որպեսզի ստիպեին Հունաստանին պատերազմի մեջ մտնել Անտանտի կողմից։ Սակայն գերմանամետ թագավոր Կոնստանդին I-ը դեմ էր Կենտրոնական տերությունների դեմ դուրս գալուց, իսկ կառավարությունը սատարում էր Անտանտին։ Երկպառակությունը Հունաստանը բաժանեց երկու ճամբարի՝ թագավորի և կառավարության։ Արդյունքում Աթենքում տեղի ունեցան բախումներ, որից հետո թագավորն իր գահը զիջեց իր որդուն՝ Ալեքսանդրին, իսկ Հունաստանը պաշտոնապես մտավ պատերազմի մեջ Անտանտի կողմից։

Բուլղարացի զինվորները խրամատում պատրաստվում են կրակել հարձակվող ինքնաթիռի վրա:

Օսմանյան կայսրություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի միջին արևելյան թատերաբեմ և Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում

Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Գալիպոլիի խրամատներում Գալիպոլիի արշավանքի ժամանակ:

Օսմանյան 3-րդ բանակը ձմռանը:

Բրիտանական հետևակայինները Երուսաղեմի ճակատամարտի ժամանակ, 1917 թվական:

Ռուսական անտառայն խրամատ 1914-1915 թվականների Սարիղամիշի ճակատամարտի տարիներին:

Օսմանյան կայսրությունը միցավ Կենտրոնական ուժերին 1914 թվականի օգոստոսին Օսմանա-Գերմանական դաշնության գաղտնի պայմանագրով։ Օսմանցիները հավակնում էին ռուսներից գրավել Կովկասը, իսկ բրիտանացիներից Սուեզի ջրանցքը։

Երբ պատերազմը սկսվեց, Օսմանյան կայսրությունը օգտվելով առիթից, որ Եվրոպական տերությունները զբաղված են պատերազմով սկսեց քրիստոնյա փոքրամասնությունների էթնիկ զտումը։ Սկսվեցին հայերի, հույների և ասորիների ջարդերը, որոնք հայտնի են որպես, Ասորիների ցեղասպանություն, Հույների ցեղասպանություն և Հայոց ցեղասպանություն։

Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները բացեցին ծովափնյա ռազմաճակատներ Գալիպոլիում (1915 թվական) և Միջագետքում (1914 թվական)։ Գալիպոլիում օսմանյան բանակը հաջողությամբ նահանջի մատնեց դաշնակիցների զորքերին։ Միջագետքում ծանր մարտերից հետո բրիտանական բանակը զավթեց Բաղդադը 1917 թվականի մարտին։ Բրիտանացիներին Միջագետքում օգնում էին արաբ և ասորի ժողովուրդները, մինչդեռ օսմանցիներին օգնում էին քրդերը և թուրքմենները։ Պատերազմի ընթացքում ակնհայտ երևաց 1914 թվականի օսմանյան վիճակագրության կեղծ լինելը՝ մուսուլմանների գերակշռության և քրիստոնյաների խիստ փոքրաթիվ հանգամանքի հետ կապված։

Արևմուտքում հերոսաբար պաշտպանվում էր Սուեզի Ջրանցքը գերմանական և օսմանյան զորքերի հարձակումներից։ Օսմանցիները և գերմանացիները Ռոմանի ճակատամարտում պարտություն կրեցին եգիպտացիներից և Անտանտից։ Հաղթանակից ոգեշնչված եգիպտացիները դուրս մղեցին օսմանցիներին Սինայի թերակղզուց։

Բրիտանական էքսպիդիցիոն ուժերի քարտեր, որտեղ նշված են նրանց առաջադրանքները, Բասրա, 1917 թվական:

Ռուսական բանակը հիմնականում հաջող էր կռվում Կովկասում։ Օսմանյան զորքերի գլխավոր հրամանատար Էնվեր Փաշան ցանկանում էր տիրանալ Միջին Ասիայի այն հատվածին, որը գտնվում էր Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Սակայն նա թույլ հրամանատար էր։ Նա հարձակվեց ռուսների վրա 1914 թվականի դեկտեմբերին 100.000 զորքով, գլխավոր հարձակումը լեռնային տարածքների վրա էր։ Նա կորցրեց իր զորքի 86%-ը Սարիղամիշի ճակատամարտում։

1914 թվականին Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայի օգնությամբ ներխուժեց Պարսկաստան (ժամանակակից Իրան), որպեսզի կտրի ռուսներին և բրիտանացիներին մերձկասպյան նավթային հատվածից։ Պարսկաստանը թվում էր թե չեզոք է, բայց գտնվում էր Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության տակ։ Օսմանցիներին սատարում էին քրդերը, ազերիները և մեծ թվով իրանյան ցեղեր, այդ թվում քաշքայները, տանգեստանցիները, լուրերը և ղեմշեները, մինչդեռ ռուսներին և բրիտանացիներին սատարում էին ասորական և հայկական զորքերը։ Պարսկական արշավանքը տևեց մինչև 1918 թվականը և ավարտվեց Օսմանյան կայսրության ձախողմամբ, չնայած որ ռուսները դուրս եկան պատերազմից 1917 թվականին և տարածքը թողեցին հայկական զորքերին, որոնք ծանր հարվածներ էին հասցնում օսմանյան զորքերին և օգնեցին բրիտանացներին պահպանել իրենց ելակետային դիրքերը։

Գեներալ Նիկոլայ Յուդենիչը, ով ռուսական զորքերի հրամանատարն էր 1915-ից 1916 թվականներին, թուրքերից գրավեց Հարավային Կովկասի մեծ մասը և մի քանի փայլուն հաղթանակներ տարավ, ինչպիսիններից է Էրզրումի ճակատամարտը։ 1917 թվականին կովկասյան ճակատի հրամանատարությունը ստանձնեց Նիկոլայ Ռոմանով Կրտսերը։ Ծրագրվում էր նաև Վրաստանի գրավված տարածքներում կառուցել երկաթգիծ և նոր հարձակումներ էին պատրաստվում Օսմանյան բանակի վրա, սակայն 1917 թվականի փետրվարին Ռուսաստանում սկսվեց հեղափոխություն, ինչի արդյունքում ռուսական զորքը հետ կանչվեց։

Բրիտանացիների օգնությամբ 1916 թվականի հունիսին Մեքքայի ճակատամարտով սկսվեց արաբական ապստամբությունը, որը գլխավորեց Շերիֆ Հուսեյնը Մեքքայից և ավարտվեց օսմանցիների ջախջախմամբ Դամասկոսում։ Մադինայի օսմանյան հրամանատարը շարունակում էր դիմադրել մինչև 1919 թվականի հունվարին հանձնվելը։

Թուրքերից խրախուսվող ու զինված Իտալական Լիբիայի և Բրիտանական Եգիպտոսի սահմանին գտնվող սինուսիտներ ցեղը պարտիզանական գործողություններով պայքարում էր դաշնակից ուժերի դեմ։ Բրիտանացիները ստիպված էին 12000 զինվոր ուղարկել նրանց դեմ առերեսվելու համար։ Սինուսիտների ապստամբությունը վերջնականապես ճնշվեց 1916 թվականի կեսերին։

Անտանտի կորուստները Օսմանյան ճակատներում կազմեցին մոտ 650.000 մարդ։ Օսմանցիների կորուստները կազմեցին 725.000 մարդ (325.000 մահացած և 400.000 անհետ կորած)։

Իտալիայի մասնակցություն

Ավստրո-Հունգարիայի զինվորները Տիրոլում:

Դոբերդոյի ճակատամարտի պատկերը, որը տեղի է ունեցել Իտալիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միջև 1916 թվականի օգոստոսին:

Իտալիան դաշնակցում էր Ավստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հետ 1882 թվականից, որպես Եռյակ դաշինքի մաս։ Սակայն Իտալիան տարածքային վեճեր ուներ Ավստրայի հետ Տրենտինոյում, Ավստրական Լիտորալում, Ռիյեկաում և Դալմաթիայում։ Հռոմը 1902 թվականին ստրոգրել էր գաղտնի դաշնակցական պայմանագիր Ֆրանսիայի հետ։ Պատերազմի սկզբում Իտալիան հայտարարեց զորահավաք և Ավստրո-Հունգարիային անվանեց ագրեսոր։ Ավստրո-Հունգարիան արեց ամեն ինչ, որպեսզի Իտալիան մնա չեզոք։ Անտանտը Իտալիային առաջարկեց միացնել Հարավային Տիրոլը՝ պատերազմին միանալու դեպքում։ Իտալիան միացավ Անտանտին և պատերազմ հայտարարեց Ավստրո-Հունգարիային 1915 թվականի մայիսի 23-ին, Գերմանիային նա պատերազմ հայտարարեց 15 ամիս անց։

Իտալիան, ունենալով գերակա դիրք, կորցրեց իր առավելությունը տեղանքի դժվարին լինելու և սխալ մարտավարություն ունենալու պատճառով։ Դաշտային Մարշալ Լուիջի Կադրոնա երազում էր ներխուժել Սլովենիա, զավթել Լյուբլյանան և շարժվել դեպի Վիեննա։

Տրենտինոյի ճակատում ավստրո-հունգարացիներն առավելություն ունեին լեռնային հատվածում` իրենց պաշտպանողական ռազմավարության շնորհիվ։ Մի քանի փորձերից հետո ռազմաճակատը մնաց անփոփոխ, մինչդեռ իտալական Ալպինին անըդնհատ ձեռքից ձեռք անցավ ամբողջ ամռան ընթացում։ Ավստրո-հունագարացիները 1916 թվականի գարնանը Ասիագոյում անցան հակահարձակման, շրջանցելով Վերոնան և Պադուան, բայց փոքր առաջընթաց ունեցան։

1915 թվականի սկզբներին իտալացիները Կադորնայի լեռնային հատվածում տասնմեկ անգամ հարձակվեցին Իսոնզո (Սոչա) գետի երկայնքով և Տրիեստեի հյուսիսարևելյան հատվածով։ Բոլոր տասնմեկ հարձակումները ավստրո-հունգարացիները հետ շպրտեցին, քանի որ ունեին բարձր դիրք։ 1916 թվականի ամռանը Դոբերդոյի ճակատամարտից հետո իտալացիները գրավեցին Գորիցիա քաղաքը։ Այս փոքր հաղթանակից հետո ճակատը մնաց անփոփոխ գրեթե մեկ տարի, մի քանի իտալական գրոհներ ձախողվեցին։

Կենտրոնական ուժերը սկսեցին լայնամասշտաբ գրոհել 1917 թվականի հոկտեմբերի 26-ին, Գերմանիայի նախաձեռնությամբ։ Նրանք հաղթանակ տարան Կապորետոյի ճակատամարտում (Կոբարիդ)։ Իտալական բանակը նահանջեց մոտ 100 կմ, կայունացրեց ճակատը Պիավ գետի ճակատամարտից հետո։ Մինչդեռ Իտալական բանակը բուժում էր Կապորետտոյի ճակատամարտի վերքերը, Իտալիայի կառավարությունը զենքի կոչեց այսպես կոչված '99 տղաներին (Ragazzi del '99). որի մեջ մտնում էին արական սեռի 1899 թվականին և ավելի վաղ ծնված բոլոր ներկայացուցիչները, որոնք 18 տարին լրացած և ավելի մեծ տղամարդիկ էին։ 1918 թվականին ավստրո-հունգարացիները Պիև գետի մոտակայքում մի քանի պարտություն կրեցին և վերջնականապես ջախջախվեցին Վիտորիո Վենետոյի ճակատամարտում նույն թվականի հոկտեմբերին։ Նոյեմբերի 1-ին իտալական ռազմածովային ուժերը շարքից հանեցին Պուլայում տեղակայված ավստրո-հունգարական նավատորմի մեծ մասին։ Նոյեմբերի 3-ին իտալացիները նվաճեցին Տրիեստեն ծովը։ Նույն օրը ստորագվեց Վիլլա Գիուստի հրադադարը։ 1918 թվականի նոյեմբերի կեսերին իտալական զորքերը մտան Ավստրիական Լիտտորալ և վերահսկեցին Դալմաթիան համաձայն Լոնդոնի պակտի։ Բախումները ավարտվեցին 1918 թվականի նոյեմբերին։ 1918 թվականին Ադմիրալ Էնրիկո Միլլոոն իրեն հռչակեց Դալմաթիայի նահանգապետ։ Ավստրո-Հունգարիան հանձնվեց 1918 թվականի նոյեմբերի սկզբին։

Ռումինիայի մասնակցություն

Հիմնական հոդված՝ Ռումինիան Առաջին համաշխարհային պատերազմում

Մարշալ Ժոֆրեն ստուգում է ռումինական զորքերին, 1916 թվականին:

Ռումինիան դաշնակցում էր կենտրոնական ուժերի հետ 1882 թվականին։ Երբ պատերազմը սկսվեց Ռումինիան գրավեց չեզոք դիրք, պատճառաբանելով, որ Ավստրո-Հունգարիան Սերբիային պատերազմ է հայտարարել առանց իրեն զգուշացնելու, բացի այդ Ռումինան ոչ մի պարտավորություն չուներ պատերազմ սկսելու։ Երբ Անտանտը խոստացավ Ռումինային մեծ տարածքներ Հունգարիայում (Տրանսիլվանիա և Բանաթ), որտեղ բնակվում էին մեծ թվով ռումինացիներ, Ռումինիան պատերազմ հայտարարեց Կենտրոնական ուժերին և 1916 թվականի օգոստոսի 27-ին Ռումինական զորքերը հարձակվեցին Ավստրո-Հունգարիայի վրա, Ռուսաստանի օգնությամբ։ Ռումինական գրոհը հաջողվեց, նրանք կարողացան տիրանալ Տրանսիլվանիայի մեծ մասին, սակայն Կենտրոնական ուժերի հակագրոհից հետո ռումինա-ռուսական զորքերը նահանջեցին ելման դիրք։ Այնուհետև Բուխարեստի ճակատամարտի արդյունքում Կենտրոնական ուժերը նվաճեցին Բուխարեստը` 1916 թվականի դեկտեմբերի 6-ին։ Կռիվները Մոլդովայում շարունակվեցին մինչև 1917 թվականը։ Երբ Ռուսաստանը Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո 1917 թվականի վերջում դուրս եկավ պատերազմից, ինչից հետո Ռումինիան ստիպված զինադադար կնքեց 1917 թվականի դեկտեմբերի 9-ին։

Ռումինական զորքերը Մերեշեշտիի ճակատամարտի ժամանակ, 1917 թվական:

1918 թվականի հունվարին ռումինական զորքերը նվաճեցին Բեսարաբիան, քանի որ ռուսական զորքերը լքել էին տարածքը։ Չնայած արդեն ստորագրվել էր պայմանագիր Ռումինիայի և Բոլշևիկյան Ռուսաստանի միջև, ռուսները Ռումինիայից պահանջեցին ազատել Բեսարաբիան երկու ամսվա ընթացքում։ 1918 թվականի մարտի 27-ին Ռումինիան Բեսարաբիան իր տարածք հայտարարեց։

Ռումինիան ոչ պաշտոնապես հաշտություն կնքեց Կենտրոնական տերությունների հետ` 1918 թվականի մայիսի 7-ին Բուխարեստի պայմանագրով։ Պայմանագրի համաձայն Ռումինիան պարտավորվում էր ավարտել պատերազմը Կենտրոնական ուժերի դեմ, զիջել որոշ տարածքներ Ավստրո-Հունգարիային և նավթային զիջումներ տրամադրել Գերմանիային։ Փոխարենը Կենտրոնական ուժերը ճանաչեցին Բեսարաբիան որպես Ռումիայի անբաժան մաս։ Պայմանագիրը չեղյալ հայտարարվեց 1918 թվականի հոկտեմբերին Ալեքսանդրում Մարջիլոմանի կառավարության կողմից և Ռումինիան վերսկսեց պատերազմական գործողությունները 1918 թվականի նոյեմբերի 10-ին։ Ռումինիայի ընդհանուր կորուստնեը զինվորականների և խաղաղ բնակչության մեջ կազմեցին 748.000 մարդ։

Արևելյան ճակատ

Հիմնական հոդված՝ Արևելյան ճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)

Սկզբնական գործողություններ

Ռուս զինվորները խրամատներում սպասում են գերմանացիների հարձակմանը, 1917 թվական:

Մինչդեռ արևմտյան ճակատը ընկավ պատնեշային իրավիճակի մեջ, պատերազմը շարունակվում էր արևելյան Եվրոպայում։ Սկզբնական շրջանում ռուսները պլանավորել էին արշավել ավստրիական Գալիցիայի և արևելյան Պրուսիայի վրա։ Չնայած ռուսների արշավանքը Գալիցիա հաջող էր, սակայն այն հետ կանչվեց, որպեսզի համալրվի Արևելյան Պրուսիայի ուժերը, քանի որ այստեղ ռուսները ստիպված նահանջեցին Հինդենբուրգի և Լուդենդորֆից Տանենբերգի և Մասուրյան լճերի ճակատամարտերում 1914 թվականի օգոստոսին և սեպտեմբերին կրած պարտությունից հետո։ Ռուսների պարտությունների պատճառ էին ռազմաարդյունաբերության ցածր մակարդակը և ղեկավարության կողմից ոչ ճիշտ մարտավարության ընտրությունը։ 1915 թվականի գարնանը ռուսները նահանջեցին Գալիցիայից, իսկ Կենտրոնական ուժերը զգալի առաջընթաց ունեցան Լեհաստանի հարավային հատվածում։ Օգոստոսի 5-ին ընկավ Վարշավան և ռուսական զորքերը դուրս եկան Լեհաստանից։

Ռուսական հեղափոխություն

Հիմնական հոդված՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխություն

Չնայած Բրուսիլովի գրոհի հաջողության արևելյան Գալիցիայում, դժգոհությունները Ռուսաստանում մեծացան։ Հարձակման հաջողությունը երկար կյանք չունեցավ, քանի որ բանակի մյուս գեներալները հրաժարվեցին օգնել հարձակվողներին ամրապնդել հաջողությունը։ Ռուսների և դաշնակիցների զորքերը վերադարձվեցին միայն, երբ Ռումինիան մտավ պատերազմի մեջ օգոստոսի 27-ին։ Գերմանական զորքերը տեղափոխվեցին Տրանսիլվանիա օգնելու ավստրո-հունգարացիներին, մինչդեռ գերմանո-բուլղարական զորքերը ներխուժելով հարավից զավթեցին Բուխարեստը դեկտեմբերի 6-ին։ Անհանդուրժողականությունը գնալով աճում էր Ռուսաստանում, իսկ Նիկոլայ II-ը մնում էր ռազմաճակատում։ Ալեքսանդրա կայսրուհու ոչ խոհեմ վերաբերմունքը խռովարարներին բերեց նրա սիրելի Ռասպուտինի սպանությանը` 1916 թվականի վերջում։

1917 թվականի մարտին ցույցերը Պետրոգրադում հանգեցրին Նիկոլայ II-ի գահընկեցությանը, երկիրը ղեկավարեց ժամանակավոր կառավարությունը, որը կազմված էր Պետրոգրադի խորհուրդի սոցիալիստներից։ Հեղափոխության հետևանքով ռազմաճակատը և տունը վերածվեց քաոսի։ Բանակը դարձավ ծայրաստիճան անմարտունակ։

Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր, 1918 թվական։
1. Կոմս Օտտոկա վոն Կզերնին
2. Ռիչարդ վոն Կյուլման
3. Վասիլի Ռադոսլավով

Ցարի գահընկեցությունից հետո Վլադիմիր Լենինին թույլատրվեց Շվեյցարիայից Ռուսաստան վերադառնալ, Գերմանիայի ֆինանսավորմամբ։ Ժամանակավոր կառավարության թույլ լինելը նպաստեց Բոլշևիկյան կուսակցության հզորացմանը, որը գլխավորեց Լենինը, ով պահանջում էր անմիջապես դադարեցնել պատերազմը։ Նոյեմբերյան հեղափոխությունից հետո ռուսները հաշտություն խնդրեցին Գերմանիայից։ Սկզբում ռուսները մերժում էին գերմանացիների պահանջները, բայց երբ գերմանական զինվորները շարժվեցին դեպի Ուկրաինա, նոր կառավարությունը ստիպված էր կնքել Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը` 1918 թվականի մարտի 3-ին։ Պայմանագրով ռուսները Կենտրոնական ուժերին էին զիջում Ֆինլանդիան, Բալթյան երկրները, Լեհաստանի և Ուկրաինայի մի մասը։ Առաջին հայացքից Կենտրոնական ուժերի այս մեծ հաջողությունները, որոնք պետք է բերեին պատերազմի բեկման, արդյունք չունեցան, քանի որ նրանք չունեին բավարար թվով աշխատուժ նվաճված տարածքների պոտենցիալը օգտագործելու համար։

Երբ կնքվում էր Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը, Անտանտն այլևս գոյություն չուներ։ Դաշնակից ուժերը փոքր ուժեր ուղարկեցին Ռուսաստան՝ մասամբ ռուսական ռեսուրսները Կենտրոնական ուժերից պաշտպանելու համար և որոշ չափով Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմում սպիտակներին օգնելու համար։ Դաշնակիցների զորքերը տեղակայվեցին Արխանգելսկում և Վլադիվոստոկում։

Չեխոսլովակյան լեգիոն

Չեխական լեգիոն, Վլադիվոստոկ, 1918 թվական:

Հիմնական հոդված՝ Չեխական լեգիոն

Չեխոսլովակյան լեգիոնը կռվում էր Անտանտի կողմից, նրանց նպատակն է հասնել Չեխոսլովակիայի անկախությանը։ Լեգիոնը հիմնադրվել էր Ռուսաստանում 1917 թվականին, 1917 թվականի դեկտեմբերին Ֆրանսիայում և 1918 թվականի ապրիլին Իտալիայում։ Չեկոսլովակյան լեգիոնը հաղթանակ տարավ ավստրո-հունգարացիների դեմ ուկրաինական Զբորով գյուղի մոտ` 1917 թվականի հուլիսին։ Այս հաղթանակից հետո լեգիոնի կազմը ընդլայնվեց` դառնալով Չեխոսլովակիայի ռազմական ուժ։ Բախմաչի ճակատամարտում լեգիոնը հաղթեց գերմանացիներին և ստիպեց հրադադար կնքել։

Ռուսաստանում այն ներքաշվեց քաղաքացիական պատերազմի մեջ` ընդդեմ բոլշևիկների, որոնք այն ժամանակ վերահսկում էին Տրանս-Սիբիրյան երկաթուղին և Սիբիրի գլխավոր քաղաքները։ Եկատերինբուրգի մոտակայքում լեգիոնի առկայությունը հիմնական դրդապատճառն էր Ցարի և նրա ընտանիքի գնդակահարման` 1918 թվականի հուլիսին։ Լեգիոներները մեկ շաբաթվա պաշտպանությունից հետո հանձնեցին քաղաքը։ Քանի որ Ռուսաստանի եվրոպական նավահանգիստները ապահով չէին, Լեգիոնի տարհանումը տեղի ունեցավ Վլադիվոստոկից։ Տարհանման վերջին տրանսպորտը ամերիյան «Հեֆֆրոն» նավն էր` 1920 թվականի սեպտեմբերին։

Կենտրոնական տերությունների հաշտության հասնելու փորձեր

"Նրանք չեն անցնի", արտահայտությունը բնորոշում է Վերդենի պաշտպանությունը:

1916 թվականին Վերդենի ճակատամարտի տաս ամիսներից և Ռումինիայի դեմ հաջող գրոհից հետո գերմանացիները փորձեցին հաշտության հասնել Անտանտի հետ։ Շուտով ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը փորձեց ստանձնել հաշտարարի կարգավիճակը՝ փորձելով երկու կողմին բերել ընդհանուր համաձայնության։ Լլոյդ Ջորջի պատերազմական կառավարությունը կարծում էր, որ Գերմանիայի առաջարկը ծուղակ է, որպեսզի դաշնակիցների շարքերում պառակտություն մտցվի։ Վիլսոնի առաջարկը երկար քննարկելուց հետո դաշնակիցները որոշեցին այն ընդունել ի գիտություն, քանի որ ԱՄՆ-ն նրանց կարծիքով գտնվում էր պատերազմի նախաշեմին «սուզանավային քաոսից» հետո։ Մինչդեռ դաշնակիցները պատասխանում էին Վիլսոնին, Գերմանիան որոշեց պնդել, որ դեմ առ դեմ հանդիպեն այդ հարցի շուրջ։ Իմանալով Գերմանիայի դիրքորոշման մասին՝ դաշնակիցները որոշեցին ուղղակի պահանջներ ներկայացնել հունվարի 14-ին։ Նրանք պահանջում էին վնասների փոխհատուցում, գրավված տարածքների ազատում, ազգային ինքնորոշման սկզբունքների ճանաչում։ Այն ներառում էր իտալացիների սլավոնների ռումինացիների, չեխոսլովակների ազատագրում և ազատ Լեհաստանի ստեղծում։ Անվտանգության առումով դաշնակիցները երաշխիքներ էին ակնկալում ապագա պատերազմների կանխարգելման համար։ Բանակցային գործընթացը չեղարկվեց Անտանտի կողմից, քանի որ Գերմանիան կոնկրետ առաջարկ չներկայացրեց։ Դաշնակիցները հայտարարեցին, որ բանակցությունները կվերսկսեն միայն այն դեպքում, երբ Գերմանիան փոխհատուցի բոլոր վնասները և ազատի գրավված տարածքները։

1917–1918

1917 թվականի զարգացումներ

Գերմանացիները ֆիլմ նկարելու ժամանակ

1917 թվականի գործողությունները նախանշում էին պատերազմի ավարտի մասին, սակայն բոլոր հետևանքները չվերացվեցին մինչև 1918 թվականը։

Բրիտանացիների կողմից ծովային շրջափակումը ծանր անդրադարձավ Գերմանիայի վրա։ 1917 թվականին Գերմանիայի ռազմական ղեկավարությունը որոշեց սկսել աննախադեպ սուզանավային գրոհներ, որպեսզի Բրիտանիան դուրս գար պատերազմից։ Գերմանիան նախատեսում էր Բրիտանիայի ափերին խորտակել ամսական 600,000 տոննա տարողությամբ նավ։ Գերմանիայի ղեկավարությունը հասկանում էր, որ այսպես կարող է ԱՄՆ-ին ներքաշել պատերազմի մեջ, սակայն նրանց հաշվարկենրով Բրիտանիայի կորուստները այնքան մեծ կլինեն, որ նրանք ավելի շուտ հաշտություն կխնդրեն քան ԱՄՆ-ն կներքաշվի պատերազմին։ Իրականում խորտակումները տոննաներով կազմում էին ավելի քան 500,000 տոնա ամսական փետրվարից հուլիս ամիսներին։ Ապրիլ ամսին կազմեցին 860,000 տոննա:։ Հուլիսից հետո ներդրված կոնվոյների համակարգը շատ արդյունավետ էին սուզանավերի դեմ պայքարում։ Բրիտանիան անվտանգ դարձավ խորտակումներից, մինչդեռ Գերմանիայի տնտեսությունը անկում էր ապրում։

Վերին Հռենոս, Ֆրանսիա, 1917 թվական:

1917 թվականի Նիվելի հարձակման ժամանակ, Ֆրանսիայի 2-րդ գաղութարար դիվիզիոնի Վերդենի ճակատամարտի վետերանները հրաժարվեցին կատարել հրամանները՝ լինելով հարբած և առանց զինվորական համազգեստի։ Նրանց սպաներին չհերիքեց միջոցներ, որպեսզի պատժի ամբողջ գումարտակը, բացի այդ պատիժը անմիջապես չհետևեց։ Ֆրանսիական բանակի խռովությունները վարակեցին ևս 54 դիվիզոն, 20,000 զինվոր դարձավ դասալիք։ Չնայած զանգվածային ձերբակալություններին, պատիժներին, հայրենասիրական դասերի և պարգևատրական մեխանիզմների, ֆրանսիացի զինվորները հրաժարվում էին մասնակցել հետագա գրոհներին։ Ռոբերտ Նիվելը պաշտոնանկ արվեց հրամանատարի պաշտոնից, նրան փոխարինեց գեներալ Ֆիլիպ Պետենը, ով կանգնեցրեց արյունահեղ գրոհները։

Աստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հաղթանակը Կապորետտոյի ճակատամարտում պատճառ հանդիսացավ Անտանտին կազմակերպել գլխավոր խորհուրդ, որտեղ որոշվեց կազմել ընդհանուր հրամանատարական շտաբ, մինչ այդ բրիտանական և ֆրանսիական զորքերը գործում էին առանձին։

1917 թվականին, երբ Կենտրոնական տերությունները հաշտություն հաստատեցին Ռուսաստանի հետ, մեծ քանակությամբ գերմանացի զինվորներ արևելքից տեղափոխվեցին արևմտյան ճակատ, որոնք պետք է դիմագրավեին օրեցօր ավելացող ամերիկյան զինվորներին։ Գերմանիան հույս չուներ, որ կհաղթի երկարատև խրամատային պատերազմում և որոշեց արագ լայնածավալ գրոհ կազմակերպել։ Բացի այդ, Անտանտի և Կենտրոնական տերությունների ղեկավարները վախենում էին սոցիալական ընդվզումներից և Եվրոպայում տիրող հեղափոխական վտանգից։ Այս պատճառով երկու կողմերն էլ ցանկանում էին արագ հաղթանակի ուղի փնտրել։

1917 թվականին Ավստրիայի կայսր Կառլոս I-ը առանց Գերմանիայի իմացության որոշեց բանակցություններ սկսել Իտալայի հետ:։ Իտալիան մերժեց առաջարկները, իսկ այս բանակցությունները հայտնի դարձան Գերմանիային։

Օսմանյան կայսրության գործողություններ, 1917–1918

Հիմնական հոդված՝ Սինայի և Պաղեստինի արշավանք

Բրիտանացի զինվորները Միջագետքում, 1917 թվական:

Օսմանյան զինվորները Միջագետքում:

1917 թվականի մարտ և ապրիլ ամիսներին, Գազայի առաջին և երկրորդ ճակատամարտերում, գերմանական և օսմանյան զորքերը կանգնեցրեցին Եգիպտական հետախուզական զորքերի առաջխաղացումը, ինչը սկսվել էր 1916 թվականի օգոստոսից Ռոմենի ճակատամարտից հետո։

Հոկտեմբերի վերջին վերսկսեց Սինայի և Պաղեստինի արշավանքը, երբ գեներալ Էդմունդ Ալենբիի զորքերը հաղթանակ տարան Բիրշեբայի ճակատամարտում։ Երկու օսմանյան բանակ ջախջախվեցին Մուղար բլրի ճակատամարտում դեկտեմբերին և կորցրեցին Երուսաղեմը օսմանցիների մեկ այլ պարտությունից հետո Երուսաղեմի ճակատամարտում։ Մոտավոր այս ժամանակահատվածոըմ ութերորդ բանակի հրամանատարը ազատվեց պաշտոնից, նրան փոխարինեց Ջևադ Փաշան, իսկ մի քանի ամիս հետո Պաղեստինում Օսմանյան բանակի հրամանատար, Էրիկ ֆոն Ֆոլկենհայնին փոխարինեց Օտտո Լիման վոն Սանդերսը։

1918 թվականի սկզբին ռազմաճակատը գիծը մեծացավ Հորդանան գետի երկայնքով, սկսվեց Բրիտանացիների գրոհները մարտին և ապրիլին։ Մարտի ընթացքում եգիպտացի զինվորներին և բրիտանական հետևակին ուղարկեցին արևմտյան ճակատ դիմակայելու Գարնանային գրոհին։ Նրանք փոխարինվեցին Հնդկական բանակի մարտիկներով։ Մի քանի ամիս զորավարժություններից հետո հարձակումները հիմնականում իրականացվեցին Օսմանյան բանակի ուղղությամբ։ Հարձակումների հետևանքով հնդկական զինվորները գրավեցին մի քանի կարևոր դիրքեր։ Սեպտեմբերի կեսերից արդեն հնդկական զորքերը պատրաստ էին լայնամաշտաբ հարձակման։

Վերակազմավորված եգիպտական բանակը կոտրեց օսմանցիների դիմադրությունը Մեգիդոյի ճակատամարտում 1918 թվականի սեպտեմբերին։ Երկու օրում բրիտանացիների և հնդկացիների հետևակները ճեղքեցին օսմանցիների պաշտպանությունը և գրավեցին Ութերորդ բանակի հրամանատարական կետը։ Ավստրալիական, նոր զելանդական, հնդկական և բրիտանական կորպուսները նույնպես ճեղքեցին օսմանցիների դիմադրությունը և գրավեցին Նազարեթը, Հայֆան շարժվեցին առաջ՝ հոկտեմբերին հասնելով Հալեպ։ Հոկտեմբերի վերջին կնքվեց Մուդրոսի զինադադարը, որը վերջ դրեց Օսմանյան կայսրության հետ ռազմական գործողություններին, երբ Հալեպից հյուսիս դեռևս շարունակվում էին ռազմական գործողությունները։

Միացյալ նահանգների մուտք

Նախագահ Վիլսոնը կոնգրեսում հայտարարում է, որ Գերմանիայի վերջնաժամկետը լրացել է 1917 թվականի փետրվարի 3-ին:

Պատերազմի սկզբում Միացյալ Նահանգները չեզոք քաղաքականություն էին վարում՝ փորձելով միջնորդել հաշտության հասնելու գործընթացը։ Երբ գերմանական «SM U-20» սուզանավը խորտակեց բրիտանական «Լուզիտանիա» նավը 1915 թվականի մայիսի 7-ին, որի ժամանակ զոհվեցին 128 ԱՄՆ-ի քաղաքացի, ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը պահանջեց վերջ դնել ուղևորական նավերի վրա հարձակումներին։ Գերմանիան համաձայնվեց։ Վիլսոնը փորձեց հաշտեցնել կողմերին, սակայն անհաջող։ Սակայն նա բազմիցս հայտարարեց, որ Միացյալ Նահանգները չի հանդուրժի լայնածավալ սուզանավային պատերազմը, ինչը դեմ է միջազգային իրավունքին։ Նախկին նախագահ Թեոդոր Ռուզվելտը որակեց Գերմանիայի գործողությունները որպես «ծովահենություն»։ Վիլսոնը վերընտրվեց նախագահի պաշտոնում 1916 թվականին, քանի որ նրա կողմնակիցները դեմ էին պատերազմին։

1917 թվականի հունվարին Գերմանիան վերսկսեց սուզանավային պատերազմը, գիտակցելով, որ ԱՄՆ-ն կարող է ներքաշվել պատերազմին։ Գերմանիայի արտգործնախարար Զիմերմանը հեռագրով հորդորեց Մեքսիկային միանալ պատերազմին, որպես Գերմանիայի դաշնակից ընդդեմ Միացյալ Նահանգների։ Գերմանիան պետք է հովանավորի Մեքսիկային՝ վերադարձնելու Տեխասը, Նյու Մեքսիկոն և Արիզոնան։ Միացյալ Թագավորությունը իմացավ հաղորդագության մասին և փոխանցեց Լոնդոնում ԱՄՆ դեսպանատանը։ Այնտեղից հաղորդագությունը ուղարկվեց Վիսլոնին, ով այն ցուցադրեց հանրությանը որպես Կազուս Բելլի։ Վիլսոնը հայտարարեց, որ պատերազմը անխուսափելի է, և առանց պատերազմի մասնակցելու ԱՄՆ-ն ձայն չի ունենա միջազգային հարթակում։ ԱՄՆ-ի յոթ նավերի խորտակումից և Զիմենի հեռագրի հրապարակումից հետո Վիլսոնը պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային, ինչը ԱՄՆ Կոնգրեսը հաստատեց 1917 թվականի ապրիլի 6-ին։

Միացյալ նահանգները երբեք չէր եղել որևէ դաշնության անդամ, բայց համարվում էր «ՀԶՈՐ տերություն»։ Միացյալ նահանգները ուներ փոքրաթիվ բանակ, բայց 1917 թվականի զորահավաքից հետո այն դարձավ 2,8 միլիոն, և 1918 թվականի ամռան դրությամբ ամեն օր Ֆրասնա էր ուղարկում 10.000 նոր զինվոր։ 1917 թվականին ԱՄՆ կոնգեսը Պուերտո Ռիկացիներին տվեց քաղաքացիություն, որպեսզի նրանք կարողանային մասնակցել պատերազմին։ Գերմանիան սխալմամբ կարծում էր, որ ԱՄՆ-ն զորք կհավաքի միայն մի քանի ամսում, իսկ դրանց տեղափոխումը Եվրոպա կկանգնեցնեն Սուզանավերը։

ԱՄՆ ռազմածովային ուժերը ուղարկեցին նավախումբ, որը պետք է օգներ բրիտանացիների կոնվոյներին։ Մի քանի ծովային հետևակի ռազմանավեր ուղարկվեցին Ֆրանսիա։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները ցանկանում էին, որպեսզի ամերիկացի զինվորները միանգամից ուժեղացնեին ռազմաճակատի դիրքերը, նրանք չէին ցանկանում ժամանակ կորցնել այդ զինվորների պատրաստվածության վրա։ Գեներալ Ջոն Պերշինգը հրաժարվեց տրամադրել ամերիկյան զինվորներին ֆրանսիացիների և բրիտանացիների հրամանատարությանը։ Որպես բացառություն նա թույլատրեց Աֆրիկա-ամերիկյան գնդին գործել Ֆրանսիայի հրամանատարության ներքո։ ԱՄՆ-ին տրամադրվեցին ճակատային այն գծեր որտեղ բրիտանացիները և ֆրանսիացիները անհաջողություններ էին ունեցել։

Գերմանիայի 1918 թվականի գարնանային հարձակում

Հիմնական հոդված՝ Գարնանային հարձակում

Բրիտանական 55-րդ դիվիզիայի զինվորները կուրացած արցունքաբեր գազից Լիսի ճակատամարտի ընթացքում, 10 ապրիլի 1918 թվական:

Ֆրանսիական զինվորները Գեներալ Ժուրուի հրամանատարության ներքո պաշտպանվում են գնդացիրներով Մարնե գետի մոտակա տաճարում, 1918 թվական:

Լյուդենդորֆը նախագծեց 1918 թվականի հարձակում արևմտյան ճակատով, որի կոդային անվանումն էր Միքայել գործողություն։ Գարնանային հարձակման նպատակն էր կտրել ֆրանսիական և բրիտանական զորքերին սնուցման ուղիներից։ Գերմանիայի ղեկավարությունը հույս ուներ արագ ավարտել պատերազմը մինչև ԱՄՆ-ն կմիանար Անտանտին։ Գործողությունը սկսվեց 1918 թվականի մարտի 21-ին, երբ գերմանացիները հարձակվեցին բրիտանական զորքերի վրա Ամյեն քաղաքի մոտակայքում (Սեն Կանտեն (շրջան))։ Գերմանացիները հասան աննախադեպ առաջխաղացման, մոտ 60 կմ։

Բրիտանացիների և ֆրանսիացիների խրամատային դիրքերը ճեղքելու համար նոր մեխանիզմ մշակվեց, որը կոչվեց Հուտիեր ի պատիվ Օսկար վոն Հուտիերի։ Համաձայն նոր մեխանիզմի գրոհները պետք է սկսվեին երկարատև հրետանային կրակոցներով, այնուհետև մեծաքանակ հետևակի միջոցով պետք է ճեղքեին պաշտպանությունը։ Սակայն Գարնանային հարձակման ժամանակ Լուդենդորֆը օգտագործեց հրետանին կարճատև կրակոցների համար, իսկ պաշտպանությունը ճեղքում էին միայն թույլ կետերում։ Թույլ օղակները գրավելուց հետո Գերմանացիները երկու կողմից հարձակվում էին հրամանատարական կետերի վրա։ Գերմանացիների այս հաջողությունների գրավականը հիմնականում անսպասելիությունն էր։

Ռազմաճակատը տեղափոխվեց Փարիզից ընդամենը 120 կմ հեռավորության վրա։ Երեք ծանր հրետանի սկսեցին ռմբակոծել Փարիզը, ինչի արդյունքում շատ քաղաքացիներ սկսեցին փախչել քաղաքից։ Հարձակման սկզբնամասը այնքան հաջող էր գերմանացիների համար, որ Կայզեր Վիլհելմ II-ը մարտի 24-ը հայտարարեց ազգային տոն։ Շատ գերմանացիներ մտածում էին, որ հաղթանակը մոտ է։ Սակայն ծանր մարտերից հետո գերմանացիների առաջխաղացումը կանգնեցվեց։ Տանկերի և հրետանային զենքերի քիչ քանակը թույլ չէր տալիս գերմանացիներին պահպանել նվաճած դիրքերը։ Բացի այդ սնուցման կապուղին լավ չէր կազմակերպված։

Գեներալ Ֆոշը ցանկանում էր օգտագործել նոր ժամանած ամերիկացի զինվորներին իր հրամանատարության ներքո, բայց ամերիկացիները ցանկանում էին հանդես գալ ինքնուրույն հրամանատարության ներքո։ Այս զորամիավորումները դրվեցին բրիտանացիների և ֆրանսիացիների հրամանատարության տակ մարտի 28-ին։ Միասնական հրամանատարական կազմը հաստատվել էր 1917 թվականի նոյեմբերի 5-ին Դուլենի կոնֆերանսում։ Գեներալ Ֆոշը նշանակվեց միացյալ զորքերի հրամանատար։ Հեյգը, Պետայնը և Պերշինգը մնում էին իրենց բանակների տակտիկական վերահսկող, Ֆոշը պետք է կոորդինացներ բանակների գործողությունները և բրիտանական, ֆրանսիական, Միացյալ նահանգների զորքը մեծ մասամբ անկախ էին։

«Միքայել» գործողությունից հետո Գերմանիան սկսեց Ժորժետ գործողությունը հյուսիսային Լա Մանշի նավահանգիստների դեմ։ Դաշնակիցները կանգնեցրեցին Գերմանիային, փոքր տարածքային կորուստներից հետո։ Գերմանական բանակը հարավում սկսեց Բլուխեր և Յորք գործողությունները առավելագույնս մոտենալով Փարիզին։ Մարնե գործողությունը սկսվեց հուլիսի 15-ին փորձելով շրջափակել Ռեյմսը և սկսվեց Մարնեի երկրորդ ճակատամարտը։ Արդյունքում եղավ հակագրոհ, որից սկսվեց Հարյուրօրյա հարձակումը, ինչը համարվում է Անտանտի առաջին հաջող հարձակումը պատերազմի ընթացքում։

Հուլիսի 20-ին գերամանացիները նահանջեցին ելման դիրքեր Մարնեի շրջակայքում։ Գերմանիայի կորուստները 1918 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին կազմեցին 270.000 մարդ։

Մինչդեռ Գերմանիայի տնտեսությունը սկսեց անկում ապրել։ Հակապատերազմական երթերը սկսեցին հաճախանալ, բանակի մարտական ոգին ընկավ։ Արդյունաբերության ծավալները կազմում էին 1913 թվականի 53%-ը միայն։

Նոր երկրներ պատերազմական գոտում

1918 թվականի մայիսին Կովկասում ձևավորվեցին մի շարք պետություններ, այդ թվում՝ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը, Ադրբեջանի Դեմոկրատական հանրապետությունը և Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետությունը, որոնք անկախացան Ռուսական կայսրությունից։ Եվս երկու պետություն ստեղծվեցին հարավային Կովկասում՝ Կենտրոնական կովկասյան բռնապետությունը և Հարավ-արևելյան կովկասյան հանրապետությունը (առաջինը լուծարվեց Ադրբեջանի կողմից 1918 թվականի աշնանը, երկրորդը՝ հայ-բրիտանական զորքերի կողմից 1919 թվականի սկզբին)։ Ռուսական զորքերի կողմից Կովկասը լքելուց հետո երեք հանրապետությունները սկսեցին պատրաստվել Օսմանյան բանակի դիմակայելուն, որոնք սկսեցին հարձակվել 1918 թվականի սկզբներից։ Ստեղծվեց Անդրկովկասյան Դեմոկրատական ֆեդերատիվ հանրապետությունը, որպեսզի միասնական ուժերով դիմակայեին Օսմանյան բանակին, սակայն Վրաստանը դուրս եկավ դաշինքից պաշտպանություն ստանալով Գերմանիայից, Ադրբեջանը դաշինք կնքեց Օսմանյան կայսրության հետ։ Հայաստանը մնաց միայնակ Օսմանյան նվաճողների դեմ, սակայն կարողացան հաղթանակ տանել մի քանի ճակատամարտերում (Սարդարապատի ճակատամարտ, Բաշ Ապարանի ճակատամարտ, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ)։

Անտանտի հաղթանակ. 1918 թվականի ամռան նախանշաններ

Հարյուրօրյա հարձակում

Հիմնական հոդվածներ՝ Հարյուրօրյա հարձակում և Վայմարյան հանրապետություն

Վո-դենլամ Դամլուպի ավերակների տեսարանը երկնքից, Ֆրանսիա, 1918 թվական:

Անտանտի հակահարձակումը, որը հայտնի էր որպես Հարյուրօրյա հարձակում, սկսվեց 1918 թվականի օգոստոսի 8-ին Ամիենի ճակատամարտով։ Ճակատամարտին մասնակցեցին 400 տանկ և 120.000 բրիտանացի, Դոմինիոնը և ֆրանսիական բանակը։ Ճակատամարտի առաջին օրը գերմանացիները նահանջեցին 15 կմ։ Պաշտպանվողները բարոյապես անկում ապրեցին, Լուդենդորֆը հիշելով այս օրը համարեց այն «Գերմանական բանակի սև օր»: Եվս 14 կմ նահանջելուց հետո գերմանական զորքը վերջնականապես կանգ առավ և ճակատամարտը ավարտվեց օգոստոսի 12-ին։

Փոխարեն Ամիենում տարած հաղթանակից հետո դաշնակիցները ամրապնդեին իրենց հաղթանակը այս տարածաշրջանում, նրանք կենտրոնացան այլ տարածաշրջանի վրա։ Դաշնակիցների ղեկավարությունը որոշեց չհարձակվել ճակատի ամբողջ երկայնքով, քանի որ կորուստները շատ կլինեին։ Նրանք սկսեցին արագ հարձակումներ թևերով, այնուհետև գրավել միջին արդեն թուլացած մասը։

Կանադա-շոտլանդական գումարտակը Կանալ դու Նորդի ճակատամարտում, 1918 թվական:

Բրիտանական և դոմինիկյան ուժերը հարձակման մյուս փուլը սկսեցին Ալբերտի ճակատամարտով օգոստոսի 21-ին։ Հարձակմանը հետագայում միացան ֆրանսիացիները և մնացած բրիտանական ուժերը։ Օգոստոսի վերջին շաբաթվա ընթացքում գերմանացիները ծանր կորուստներով նահանջեցին ևս 70 կմ։ Մեջբերում գերմանական արխիվներից, «Ամեն հաջորդ օրը ավելի արյունալի է մյուսներից, գիշերները անցկացնում ենք անքուն»:

Սեպտեմբերին դաշնակիցները սկսեցին հարձակվել «Հինդենբուգի ճակատի» հյուսիսային և կենտրոնական ուղղություններով։ Գերմանացիները շարունակում էին կատաղի դիմադրությունը և հակահարձակվում կորցրած դիրքերի վրա, բայց քիչ հաջողություններով։ Հինդենդբուրգի ճակատի քաղաքները, գյուղերը, բարձունքները և իջվածքները կամաց կամաց անցնում էին դաշնակիցների հսկողության տակ։ Սեպտեմբերի միայն վերջին շաբաթվա ընթացքում բրիտանացինին գերի ընկան 30,441 գերմանացի զինվորական։ Սեպտեմբերի 24-ին գերմանացիները վերջնականապես նահանջեցին Հինդենդբուրգի ճակատային գծից։

Ամերիկյան կառավարվող հետախուզական օդապարիկ ռազմաճակատի մոտ, 1918 թվական:

Օգոստոսի 8-ից հետո մոտ չորս շաբաթվա ընթացքում ավելի քան 100,000 գերմանացի զինվոր գերեվարվեցին, որոնցից 75,000-ը Բրիտանացիների, իսկ մնացածը ֆրանսիացիների կողմից։ «Գերմանիայի բանակի սև օր»-ից հետո Գերմանիայի բանակի բարձր ղեկավարությունը հասկացավ, որ պարտությունը անխուսափելի է և սկսեցին փորձեր ձեռնարկել հնարավորինս առավելագույնը քաղել այս իրավիճակում։ Ճակատամարտից մեկ օր առաջ Լուդենդորֆը ասաց,-«Մենք չենք կարող հաղթել պատերազմում, սակայն չպետք է նաև պարտվենք»։ Օգոստոսի 11-ին նա խնդրեց Կայզերին իրեն պաշտոնանկ անել, սակայն Կայզերը մերժեց՝ պատասխանելով,- «Մենք պետք է հավասարակշռության հասնենք։ Մենք գրեթե հասել ենք մեր դիմադրության առավելագույն սահմանին։ Պատերազմը պետք է ավարտել»։ Օգոստոսի 13-ին Բելգիայի Սպա քաղաքում Հինդենբուրգը, Լուդենդորֆը, Գերմանիայի կանցլերը և Արտաքին գործերի նախարար Հինցը որոշեցին, որ պատերազմը չի կարող ավարտվել ռազմական ճանապարհով, և հաջորդ օրը Գերմանիայի թագավորական խորհուրդը որոշեց, որ պատերազմում հաղթանակը իրենց գլխավոր նպատակը չէ։ Ավստրո-Հունգարիան զգուշացրեց, որ նրանք կարող են շարունակել ռազմական գործողությունները միայն մինչև դեկտեմբեր և Լյուդենդորֆը խորհուրդ տվեց փնտրել հաշտության հասնելու ուղիներ։ Սեպտեմբերի 10-ին Հինդենբուրգը կոչ արեց Ավստրիայի կայսրին հաշտության ուղիներ փնտրել, իսկ Գերմանիան դիմեց Նիդերլանդներին ստանձնելու հաշտության միջնորդի դերը։ Սեպտեմբերի 14-ին Ավստրիան կոչ արեց բոլոր պատերազմող և չեզոք երկրներին հանդիպել հաշտություն կնքելու նկատառումներով, սեպտեմբերի 15-ին Գերմանիան հաշտություն առաջարկեց Բելգիային։ Բոլոր հաշտության կոչերը մերժվեցին։

Հարյուրօրյա հարձակման վերջին փուլը Մյոզ-Արոնի գրոհն էր, որը սկսեցին ֆրասնական և ամերիկայն զորքերը սեպտեմբերի 26-ին։ Հաջորդ շաբաթվա ընթացքում ֆրանսիական և ամերիկյան ստորաբաժանումները ներխուժեցին Շամպայն և ստիպեցին գերմանացիներին թողնել մի քանի կարևոր բարձունք և նահանջել Բելգիայի սահման։ Հոկտեմբերի 8-ին ճակատային գիծը նորից հատեցին Բրիտանական զորքերը Կամբրեի ճակատամարտի արդյունքում։ Գերմանական զորքերը ստիպված էին կրճատել ճակատային գիծը և օգտագործել Նիդերլանդների սահմանը որպես այլընտրանքային ուղի նահանջելու դեպի Գերմանիա։

Երբ Բուլղարիան սեպտեմբերի 29-ին կնքեց զինադադարի պայմանագիր, Լուդենդորֆը մեկ ամիս ընկավ մեծ սթրեսի մեջ։

Գերմանիայի 1918-1919 թվականի հեղափոխություն

ԱՄՆ բանակի զինվորը տոնում է զինադադարի մասին լուրը 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին:

Գերմանիայի անխուսափելի պարտության մասին լուրերը տարածվեցին գերմանական զորքերում։ Խռովությունների սպառնալիքը խորանում էր։ Ադմիրալ Ռեյհարդ Շիրը և Լուդենդորֆը որոշեցին վերջին փորձը ձեռնարկել, որպեսզի վերականգնեին գերմանական նավատորմի հեղինակությունը։ Իմանալով, որ արքայազն Մաքսիմիլիանի կառավարությունը հավանություն չի տա նման նախաձեռնությանը, Լուդենդորֆը որոշեց գործել ինքնուրույն։ Այնուամենայնիվ պատրաստվող հարձակման մասին լուրերը հասան Վիլհելմսհաֆեն և Քիլում տեղակայված նավաստիներին։ Շատերը հրաժարվեցին մասնակցել ծովային հարձակմանը՝ համարելով այն ինքնասպանություն, որի համար ձերբակալվեցին։ Լուդենդորֆը ընդունեց իր մեղքը և Կայզերը ազատեց նրան պաշտոնից հոկտեմբերի 26-ին։ Բալկանների կորուստը նշանակում էր, որ Գերմանիան կորցնում էր նաֆթի և սննդի հիմնական կենսական ուղին։ Բոլոր պահուստային միջոցները արդեն ծախսված էին։ Դաշնակիցների նաֆթի պահանջարկի մոտ 80%-ը լրացնում էր Միացյալ Նահանգները, այսինքն Գերմանիայի սնուցման ուղու կորուստը էլ ավելի ուժեղացրեց դաշնակիցներին։

Ռազմական անհաջողությունները և զորքի մարտունակության անկումը ստիպեցին Կայզերին Գերմանիան ուղղորդել դեպի հաշտություն։ Արքայազն Մաքսիմիլիանը գլխավորեց կառավարությունը և որպես Կանցլեր սկսեց բանակցությունները դաշնակիցների հետ։ Բանակցությունները անմիջապես սկսվեցին նախագահ Վիլսոնի հետ, քանի որ գերմանացիները կարծում էին, որ Վիլսոնը ավելի զիջողական կլինի քան ֆրանսիացիները և բրիտանացիները։ Վիլսոնը պահանջեց, որ գերմանիայում հաստատվեն սահմանադրական միապետություն և խորհրդարանական վերահսկողություն։ Նոյեմբերի 9-ին սոցյալ-դեմոկրատ Ֆիլիպ Շեյդեմանը Գերմանիան հռչակեց հանրապետություն։ Կայզերը, թագավորները և այլ ժառանգական կառավարիչները հեռացվեցին իշխանությունից և Վիլհելմ II-ը գահընկեց արվեց և արտաքսվեց Նիդերլանդներ։ Կայսերական Գերմանիան մահացավ և ծնվեց նոր Գերմանիա՝ Վայմարյան Հանրապետություն անվանմամբ։

Զինադադարներ և կապիտուլյացիաներ

Հիմնական հոդված՝ Կոմպիենի զինադադար (1918)

Ֆրեդինանդ Ֆոշը, ձախից երկրորդը, նկարվել է գնացքի վագոնի դրսում Շամպայնում, պատերազմի ավարտի մասին համաձայնությունից հետո: Գնացքի վագոնը հետագայում ընտրվել է Նացիստական Գերմանիայի կողմից որպես խորհրդանիշ Պետայնին ստիպելու զինադադար կնքել 1940 թվականի հունիսին:

Կենտրոնական ուժերի անկումը եղավ շատ արագ։ Բուլղարիան առաջինը զինադադար կնքեց 1918 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Սալոնիկիում։ Հոկտեմբերի 30-ին Օսմանյան կայսությունը ենթարկվեց կապիտուլյացիայի և կնքեց Մուդրոսի զինադադարը։

Հոկտեմբերին 24-ին իտալացիները անցան գրոհի, նպատակ ունենալով հետ վերադարձնել տարածքները, որոնք կորցրել էին Կապորետտոյի ճակատամարտում։ Տեղի ունեցավ Վիտտորիոյի ճակատամարտը, որը անվանում են Ավստրո-Հունգարիայի բանակի արդյունավետության անկման սկիզբ։ Գրոհը նաև բերեց Ավստրո-Հունգարական կայսրության անկմանը։ Հոկտեմբերի վերջին շաբաթվա ընթացքում անկախության հռչակագրեր ընդունեցին Բուդապեշտը, Պրահան և Զագրեբը։ Հոկտեմբերի 29-ին կայսրության պաշտոնյանները դիմեցին Իտալիային զինադադար կնքել։ Սակայն իտալացիները շարունակեցին առաջխաղացումը՝ հասնելով Տրենտո, Ուդինե և Տրիեստ։ Նոյեմբերի 3-ին Ավստրո-Հունգարիան սպիտակ դրոշ ուղարկեց և զինադադարի կոչ արեց։ Դաշնակիցների կողմից հեռագրով ուղարկվեցին զինադադարի պայմանները, որոնք ընդունվեցին ավստիացիների հրամանատարների կողմից։ Ավստրիայի հետ հաշտությունը կնքվեց նոյեմբերի 3-ին, Պադովայից ոչ հեռու գտնվող Ջուստի վիլլայում։ Ավստրիան և Հունգարիան առանձին կնքեցին հաշտության պայմանագիր, Հաբսբուրգյան միապետության տապալումից հետո։ Հաջորդող օրերին իտալական բանակը գրավեց Ինսբրուքը և ամբողջ Տիրոլը 20 000-ից ավել զինվորների հետ միասին։

Նյու Յորք Թայմսի 1918 թվականի նոյեմբերի 11 համարը:

Նոյեմբերի 11-ին, առավոտյան 5:00 -ին Գերմանիայի հետ ստորագրվեց զինադադար երկաթուղային գնացքի վագոնի մեջ Շամպայնի մոտակայքում։ Նոյեմբերի 11-ին ժամը 11:11 հայտարարվեց, որ բոլոր կրակոցները պետք է լռեն։ Պաշտոնապես զինադադարի ստրոագրումից վեց ժամ հետո արևմտյան ճակատի շատ դիրքեր դադարեցրին մարտական գործողությունները, սակայն կռիվները շարունակվեցին մի քանի դիրքերում, որտեղ հրամանատարները ցանկանում էին գրավել որոշ տարածքներ մինչև պատերազմի ավարտը։

Հռենոսի օկուպացիան տեղի ունեցավ զինադադարի ստորագրումից հետո։

1918 թվականի նոյեմբերի դրությամբ դաշնակիցները այնքան հնարավորություն ունեին, որ կարող էին գրավել Գերմանիան։ Ռազմաճակատը գտնվում էր Բեռլինից ընդամենը 450 կմ հեռավորության վրա։ Այս գործոնները թույլ տվեցին Հինդենբուրգին և այլ գերամանացի առաջնորների հետագայում հայտարարել, որ գերամանական բանակը իրականում չի պարտվել։ Արդյունքում տարածվեց մի լեգենդ, համաձայն որի Գերմանիան պատրաստ էր շարունակելու պատերազմը (չնայած մեկ միլիոնից ավել զինվոր տառապում էր Իսպանական գրիպով, բայց այսպես կոչված հայրենասերները, հատկապես հրեաները, սոցիալիստները և բոլշևիկները ովքեր հովանավորվում էին դրսի ուժերի կողմից, կարողացան երկպառակություն մտցնել երկրի ներսում և ստիպեցին Գերմանիայի կառավարությանը զինադադար կնքել։

Հետևանքներ

Հիմնական հոդված՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ

Ֆրանսիական ռազմական գերեզման, որտեղ հանգրվանում է 130.000 անհայտ զինվոր:

Պատերազմի արդյունքում չորս կայսրություններ վերացան. Գերմանական, Ավստրո-Հունգարական, Օսմանյան և Ռուսական։ Շատ ազգեր վերականգնեցին իրենց անկախությունը, բացի այդ ձևավորվեցին նոր պետություններ։ Չորս արքայատոհմեր ոչնչացվեցին պատերազմից հետո՝ Ռոմանովները, Հոհենցոլերները, Հաբսբուրգները և Օսմանները։ Բելգիան և Սերբիան ավերվեցին, ֆրանսիացի 1,4 միլիոն զինվոր սպանվեցին, չհաշված մյուս կորուստները։ Գերմանիան և Ռուսաստանը նույնպես մեծ կորուստներ ունեցան։

Պատերազմի պաշտոնական ավարտ

Պաշտոնապես զինադադարից հետո պատերազմը շարունակվեց ևս յոթ ամիս մինչև Վերսալի պայմանագրի ստորագրումը Գերմանիայի կողմից 1919 թվականի հունիսի 28-ին։ Միացյալ նահանգների Սենատը չվավերացրեց պայմանագիրը, չնայած այն վայելում էր ժողովրդի հավանությունը, և պաշտոնապես չդադարեցրեց իր մասնակցությունը պատերազմին մինչև1921 թվականի հուլիսի 2-ին նախագահ Ուորեն Հարդինգի կողմից Կնոքս-Պորտեր բանաձևի ստորագրումը։ Միացյալ Թագավորությունը և Բրիտանական կայսրությունը պատերազմական վիճակը ավարտված համարեցին պառլամենտի կողմից 1918 թվականի պատերազմի ավարտի մասին օրենքի ընդունումից հետո միայն։ Որի համաձայն Բրիտանական կայսրությունը պատերազմն ավարտված է հայտարարել հետևյալ երկրների հետ հետևյալ կերպ․

• Գերմանիա - 1920 թվականի հունվարի 10
• Ավստրիա - 1920 թվականի հուլիսի 16
• Բուլղարիա - 1920 թվականի օգոստոսի 9
• Հունգարիա - 1921 թվականի հուլիսի 26
• Թուրքիա - 1924 թվականի օգոստոսի 6։

Ընդհանուր առմամբ Բրիտանական կայսրությունը պատերազմն ավարտված է համարել 1921 թվականի օգոստոսի 31-ին։

Վերսալի հաշտության պայամանագրից հետո պայմանագրեր ստորագրվեցին Ավստրիայի, Հունգարիայի, Բուլղարիայի և Օսմանյան կայսրության հետ։ Սակայն Օսմանյան կայսրության հետ պայմանագրի ստորագրումը կասեցվեց Թուրքիայի անկախության համար պատերազմի պատճառով և վերջապես Անտանտի և արդեն Թուրքիայի հանրապետության միջև պայմանագիրը կնքվեց միայն 1923 թվականի հուլիսի 24-ին Լոզանում։

Շատ երկրներում պատերազմի ավարտ համարում են Վերսալի պայմանագրի կնքման օրը, որից հետո միայն պատերազմ գնացած զինվորները վերադարձան տուն, բայց հիմնականում պատերազմի ավարտ է համարվում զինադադարի օրը՝ 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ Իրավաբանորեն պատերազմի ավարտ է համարվում Լոզանի պայմանագրի ստորագրման օրը, երբ Անտանտի զորքերը լքեցին Կոստանդնուպոլիսը (1923 թվականի օգոստոսի 23)։

Հաշտության պայմանագրեր և երկրների սահմաններ

Հաշտության պայմանագրի ստորագրումը Վերսալի Հայելիների դահլիճում, 1919 թվականի հունիսի 28:

Պատերազմից հետո Փարիզի հաշտության վեհաժողովում կազմվեցին մի քանի հաշտության պայմանագրեր, որոնց համաձայն պետք է պաշտոնապես ավարտվեր պատերազմը։ 1919 թվականի Գերմանիայի հետ ստորագրվեց Վերսալի պայմանագիրը, որը կառուցված էր Վուդրո Վիլսոնի 14 կետերի հիման վրա, այն հանգեցրեց նաև Ազգերի լիգայի ստեղծմանը 1919 թվականի հունիսի 28-ին։

Կենտրոնական տերությունները ստիված էին իրենց վրա վերցնել Անտանտին և նրա դաշնակից ուժերին պատճառած ամբողջ վնասների, մարդկային կորուստների և ավերածությունների պատասխանատվությունը և հանդես էին գալիս որպես ագրեսոր կողմ։ Վերսալի պայմանագրով այս մասը ամրագրված էր 231 հոդվածով։ Այս հոդվածը դարձավ հայտնի որպես «Պատերազմի մեղավորություն», քանի որ գերմանացիների մեծամասնությունը իրենց զգում էին նվաստացած։ Ընդհանուր առմամբ գերմանացիները կարծում էին, որ իրենց հետ վարվեցին անարդարացի, ինչի արդյունքում նրանց զրկեցին ռազմական ուժից, տնտեսական զարգացման հեռանկարներից։ Բելգիացի պատմաբան Լորենս վան Իպերսելը ընգծեց, թե ինչ հետևանք ունեցավ Գերմանիայի մեղավորությունը ընդունելը երկրի քաղաքական զագացման վրա 1920-ական և 1930-ական թվականներին.

Գերմանիայի մեղավորության ակտիվ ժխտումը, Անտանտի կողմից իրականացված պատժամիջոցները մեծ հետք թողեցին գերմանացիների հիշողությունների մեջ պատերազմից հետո։ Չպարտվելու լեգենդը և մեղքի ընդունումը հող հանդիսացան ազգայնական շարժումների ձևավորմանը, որոնք կարողացան ժողովրդի տրամադրվածության շնորհիվ հասնել իշխանության և ծնել վրեժի հոգեբանություն։

Մինչդեռ, փոքր ազգերը, որոնք անկախացան Գերմանիայի տիրապետությունից, կարծում էին, որ Վերսալի պայմանագիրը արդարացի է և ազատեց նրանց այդ գերտերության հալածանքներից։ Հաշտության համաժողովում որոշում ընդունվեց, որ պարտված կողմը պետք է փոխհատուցի պատերազմի ընթացքում քաղաքացիներին հասված վնասները, և քանի որ բացի Գերմանիայից մյուս տերությունները ի վիճակի չէին վճարելու, հիմնական բեռը ընկավ Գերմանիայի վրա։

Ավստրո-Հունգարիան բաժանվեց մի քանի պետությունների, ներառյալ Ավստրիան, Հունգարիան, Չեխոսլովակիան և Հարավսլավիան։ Տրանսիլվանիան առանձնացվեց Հունգարիայից և միացվեց Ռումինիային, համաձայն Սեն-Ժերմենի հաշտության պայմանագրի և Տրիանոնի պայմանագրի։ Տրիանոնի պայմանագրի արդյունքում, 3,3 միլիոն հուգարացիներ մնացին օտար տիրապետության տակ։ Հունգարիայի մինչ պատերազմյան բնակչության միայն 54%-ը մնաց Հունգարիայում, իսկ տարածքի միայն 32%-ը։ 1920-ից 1924 թվականներին նախգին Հունգարիայի տարածքներից Հուգարիա վերադարձան մոտ 354.000 հունգարացի։

Ռուսաստանի կայսրությունը, որը լքեց պատերազմը 1917 թվականի, կորցրեց իր արևմտյան մասը, որտեղ հիմնվեցին մի շարք անկախ պետություններ, այդ թվում Էստոնիան, Ֆինլանդիան, Լատվիան, Լիտվան և Լեհաստանը։ Ռումինիային անցավ Բեսարաբիան 1918 թվականի ապրիլին։

Օսմանյան կայսրությունը մասնատվեց և Լևանտի տարածքների մեծ մասին տիրացան Անտանտի ուժերը։ Թուրքերին մնաց Անատոլիան և կոչեց Թուրքիայի հանրապետություն։ Օսմանյան կայսրությունը ստորագրեց Սևրի պայմանագիրը 1920 թվականին, սակայն այն չեղյալ համարվեց Թուրքական ազգայնական շարժում կուսակցության կողմից, որոնք գլխավորեցին Թուրքիայի անկախության շարժումը։ Թուրքիան 1923 թվականին ստորագրեց Լոզանի պայմանագիրը։

Ազգային ինքնություն

Հիմնական հոդված՝ Սայքս-Պիկոյի համաձայնագիր (1916)

Լեհաստանը վերականգնեց անկախությունը այն կորցնելուց ավելի քան մեկ դար հետո։ Սերբիայի թագավորությունը և նրա արքայատոհմը, որպես Անտանտի փոքր պետություն, և իր մեկ շնչին ընկնող ամենաշատ կորուստներով, դարձավ նոր ձևավորված պետության մի մաս, որ կոչվեց Սերբիայի, Խորվաթիայի և Սլովենիայի թագավորություն, որը հետագայում կոչվեց Հարավսլավիա։ Չեխոսլովակիան դարձավ նոր պետություն և տիրացավ Բոհեմիայի թագավորությանը և Հունգարիայի թագավորության մի մասին։ Ռուսաստանը դարձավ Խորհրդային միություն և կորցրեց Ֆինլանդիան, Էստոնիան, Լիտվան և Լատվիան, որոնք դարձան անկախ պետություններ։ Օսմանյան կայսրությունը վերածվեց Թուրքիայի և մերձավոր արևելքի մի շարք երկրների։

Եվրոպայի տարածքային փոփոխությունների քարտեզ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետ (1923 թվականի դրությամբ):

Բրիտանական կայսրությունում պատերազմը բերեց ազգայնականության նոր ձևեր։ Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան Գալիպոլիի ճակատամարտից հետո հայտնի դարձան «Կրակով օծվածներ» անվանմամբ։ Սա առաջին պատերազմն էր որտեղ այս երկները հանդես եկան իրենց անվանումներով, ոչ թե Բրիտանական թագի անվանման տակ։

Лоббирование Хаима Вейцмана ( ⎘ Խայիմ Վեյցման) и опасения, что американские евреи будут поощрять Соединенные Штаты к поддержке Германии, достигли кульминации в Декларации Бальфура британского правительства ( ⎘ Բալֆուրի հռչակագիր (1917)) 1917 года, одобрив создание еврейской родины в Палестине.  Всего более 1 172 000 солдат-евреев служили в войсках союзников и Центральной державы во время Первой мировой войны  , в том числе 275 000 в Австро-Венгрии и 450 000 в царской России.

Վիմիի ճակատամարտից հետո, որտեղ կանադացիները կռվում էին որպես առանձին ստորաբաժանում, կանադացիները սկսեցին իրենց կոչել կրակից չվախեցողներ։ Հասնելով հաջողությունների այն վայրերում, որտեղ նրանց «մայր տերությունները» անհաջողություն էին ունեց, նրանց սկսեցին հարգել և ճանաչել միջազգային հարթակներում։ Կանադան պատերազմ մտավ որպես Բրիտանական կայսրության մաս, և մնաց այդ կարգավիճակում, սակայն նրանք լուրջ քայլ կատարեցին հետագայում անկախության հասնելու համար։ Երբ Բրիտանիան պատերազմ հայտարարեց, նրա կազմի մեջ մտնող պետությունները ավտոմատ մտան պատերազմի մեջ, սակայն Վերսալի պայմանագիրը կնքելիս Կանադան, Ավստրալիան, Նոր Զելանդիան և Հարավային Աֆրիկան հանդիսացան ստորագրող կողմ։

Մարդկային կորուստներ

Օսմանցի վիրավորների տեղափոխումը Սիրկեջի:

Շտապօգնության ռազմական հիվանդանոց Իսպանական գրիպի տաածման ժամանակ, որը միայն Միացյալ նահանգներում սպանեց 675.000 մարդու: Կանզաս, 1918 թվական:

Պատերազմը մեծ հետք թողեց զինվորների առողջության վրա։ Եվրոպայում պատերազմին մասնակցում էր 60 միլիոն զինվոր, 8 միլիոնը սպանվեցին, 7 միլիոնը դարձան հաշմանդամ, 15 միլիոնը լուրջ վիրավորվեցին։ Գերմանիան կորցրեց բնակչության արական սեռի ներկայացուցիչների 15,1%-ը, Ավստրո-Հունգարիան՝ 17,1%-ը, իսկ Ֆրանսիան՝ 10,5%-ը։ Գերմանիայի քաղաքացիական բնակչության մեջ մահերը 474.000-ով ավել էր քան խաղաղ ժամանակ, որոնցից շատերը մահացան, սովից կամ հիվանդություններից։ Պատերազմի վերջում սովի պատճառով Լիբանանում մահացավ 100.000 մարդ։ 5-10 հազար մարդ սովամահ եղավ Ռուսաստանում 1921-1922 թվականներին։ 1922 թվականին 4,5-ից 7 միլիոն երեխա Ռուսաստանում մնացին անօթևան Առաջին համաշխարհային պատերազմի, քաղաքացիական պատերազմի և սովի արդյունքում։ Բազմաթիվ հակահեղափոխականներ լքեցին երկիրը հեղափոխությունից հետո, միայն հյուսային Չինաստանի Հարբին քաղաքում 1930-ականներին բնակվում էր 100.000 ռուս։ Հազարավոր մարդիկ արտագաղթեցին Ֆրանսիա, Անգլիա և Միացյալ նահանգներ։

Պատերազմի քաոսային իրավիճակում գլուխ բարձրացրեցին համաճարակները։ Միայն 1914 թվականին Սերբիայում տիֆի համաճարակից մահացավ 200.000 մարդ։ 1918-ից 1922 թվականներում Ռուսաստանում մոտ 25 միլիոն մարդ վարակվեց տարբեր հիվանություններով, որից 3 միլիոնը մահացավ տիֆի համաճարակից։ 1923 թվականին 13 միլիոն ռուս վարակվեցին մալարիայով։ Բացի այդ ամբողջ աշխարհով տարածվեց գրիպի համաճարակը։ Ընդհանուր առմամբ Իսպանական գրիպի համաճարակը խլեց 50 միլիոն մարդու կյանք։

Տեխնիկա

Տե՛ս նաև՝ Տեխնիկան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և Առաջին համաշխարհային պատերազմի սպառազինություն

Ցամաքային գործողություններ

Ռուսական ռազմական մեքենա, 1919 թվական

Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվեց 20-րդ դարի տեխնիկայով և 19-րդ դարի մարտավարությամբ, ինչը բերեց մեծաքանակ մարդկային կորուստների։ 1917 թվականի վերջում արդեն, հիմնական բանակները, որոնք հաշվվում էին միլիոններով, օգտագործում էին հեռախոս, անլար հեռահաղորդակցման միջոցներ, գնդացիրներ, տանկեր, և օդանավեր։ Հետևակային զորամիավորումները վերակազմավորվեցին, նախկին 100 հոգանոց ստորաբաժանումների փոխարեն օգտագործվում էին 10 հոգանոց դասակներ սերժանտի գլխավորությամբ։

Հրետանին նույնպես ենթարկվեց հեղափոխության։ 1914 թվականին թնդանոթները տեղադրվում էին ռազմաճակատի առաջին գծում և ուղղակի կրակ էին բացում թշնամու վրա։ 1917 թվականի դրությամբ անուղղակի կրակը (նռնականետերից և նույնիսկ թնդանոթներից) արդեն սովորական բնույթ էր կրում, օգտագործելով նոր տեխնիկա հակառակորդի դիրքերի և ինքնաթիռների հայտնաբերման և խոցման համար։

Գերմանիան առաջ էր Անտանտից անուղղակի ծանր հրետանիով։ Գերմանիան օգտագործում էր 150 մմ և 210 մմ-ոց հաուբիցներ 1914 թվականին, երբ Ֆրանսիան և Բրիտանիան՝ 75 մմ և 105 մմ-ոց Բրիտանիան ուներ 6 հատ 152 մմ-ով հաուբից, սակայն այն այնքան ծանր էր, որ շատ անհարմար էր այն տեղափոխել մի ռազմադաշտից մյուսը։ Գերմանիան նաև ուներ ավստրիական արտադրության 305 մմ և 420 մմ-ոց թնդանոթներ և հատուկ նախագծված նռնկանետեր, որոնք շատ հարմար էին դիրքային պատերազմական գործողությունների ժամանակ։

Կռիվների մեծ մասը տեղի էին ունենում խրամատային գործողությունների ժամանակ, որտեղ ամեն մետր առաջ գնալու համար հարյուրավոր զոհեր էին հարկավոր։ Պատմության մեջ ամենաարյունալի ճակատամարտերից շատերը եղել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Այս ճակատամարտերից են Իպրեի, Մառնի, Կամբրեինը, Սոմինը, Վերդենինը և Գալիպոլիինը։ Գերմանացիները օգտագործում էին ազոտի ֆիկսացիայի Հաբերի գործընթացը, ինչը թույլ էր տալիս անխափան մատակարարել վառոդով անգամ երբ Գերմանիան շրջափակման մեջ էր։ Հրետանին բերում էր մեծ թվով զոհերի, սակայն այն սպառում էր մեծ քանակությամբ պայթուցիկ նյութ։ Պայթյուններից հետո գլխի հատվածում վնասվածքների մեծ քանակությունը ստիպեցին հայտնագործել երկաթե սաղավարտներ։ Բրիտանացիների կողմից հայտնագործվեցին Բրոդի սաղավարտը, որոնք կրում էին բրիտանացի և ամերիկացի զինվորները, այնուհետև գերմանացիները հայտնագործեցին սաղավարտի կատարելագործված տարբերակը, որը կոչվում էր Շտալհելմ, որը մինչ այժմ օգտագործվում է շատ երկրների սպառազինություններում։

Պատերազմի հիմնական առանձնահատկություններից էր քիմիական զենքի լայնամաշտաբ կիրառումը։ Գազերը ներառում էին քլոր, իպրիտ և ֆոսգեն։ Գազային հարձակումներից զոհերը քիչ էին, քանի որ արագ հայտնաբերվեցին գազային հարձակումների դեմ արդյունավետ միջոցներ, ինչպիսին է հակագազ։ Քիմիական զենքի և փոքրածավալ ռազմավարական ռմբակոծությունները արգելված էին 1899 և 1907 թվականի Հաագայի կոնֆերանսով, երկուսն էլ փոքր արդյունավետություն ունեին, սակայն նրանք խաղաղ բնակչության մոտ խուճապ էին առաջացնում։

Ամենահզոր ցամաքային զենքը երկաթգծային հրետանին էր, որը արտադրվում էր Կրուպների ընտանիքի կողմից, կշռում էր հարյուրավոր տոննաներ։ Զենքի մականունն էր «Մեծ Բերտաս», չնայած ոչ երկաթգծային հրետանուն էլ էին այսպես անվանում։ Գերմանիան նաև արտադրեց Փարիզի թնդանոթ, որը ի վիճակի էր ռմբակոծել Փարիզը 100 կմ հեռավորությունից։

Բրիտանական գնդացիր, 1917 թվական:

Խրամատները, թնդանոթները, օդային հետախուզությունը, փշալարերը և այդ ժամանակվա հրետանին իր արկերով նպաստեց, որպեսզի ճակատային գիծը մնա անփոփոխ։ Բրիտանիան և Ֆրանսիան հարցի լուծումը գտան տանկերում։ Բրիտանական առաջին տանկերը օգտագործվեցին Սոմի ճակատամարտի ընթացքում 1916 թվականի սեպտեմբերի 15-ին։ Չնայած տանկերի մեխանիկական վիճակը անբավարար էր, սակայն փորձը ցույց տվեց գաղափարի արդյունավետությունը։ Մեկ տարում բրիտանացիները հարյուրավոր տանկեր հանձնեցին շահագործման և նրանք շատ արդյունավետ գործեցին Կամբրեյի ճակատամարտում 1917 թվականի նոյեմբերին։ Մինչդեռ ֆրանսիացիները ներմուծեցին առաջին տանկերը պտտվող աշտարակով, որոնք կոչվեցին «Renault FT», որոնք մեծ դեր խաղացին հետագայում հաղթանակի հասնելու հարցում։

Մյուս նոր զենքը կրականետն էր, որը առաջինը օգտագործեցին գերմանացիները, հետագայում նաև մյուս զորքերը։ Չնայած այն չուներ ռազմավարական նշանակություն, սակայն կարող էր խոճապ առաջացնել հակառակորդի շարքերում։

Խրամատային երկաթգծերի օգնությամբ պարեն, ջուր և ռազմամթերք էր մատակարարվում ռազմաճակատի զորքերին, ինչը համարվում էր շատ արդյունավետ տրանսպորտային միջոց։

Ծովային գործողություններ

Գերմանացիները օգտագործեցին «U-boat»-եր (սուզանավեր) հենց պատերազմի սկզվբից։ Նրանք Կայսրերական ռազմածովային ուժերի կողմից օգտագործվում էին խաղաղ օվկիանոսում և նպատակն էր կտրել բրիտանացիներին ծովի միջոցով բեռների մատակարարումից։ Բրիտանացիները սկզբում անզոր էին պայքարելու նրանց դեմ, սակայն ավելի ուշ սկսեցին սուզանավերի դեմ օգտագործել խորքային ռումբեր,, հիդրոֆոն (պասիվ էխոլոտ, 1917 թվականից), դիրիժամբլներ, հակասուզանավային սուզանավեր և այլն։

Օդային գործողություններ

Հիմնական հոդված՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավիացիա

Բրիտանական «Sopwith Camel»: 1917 թվականին բրիտանացի օդաչուի միջին թռիչքային կյանքը 93 ժամ էր:

Անշարժ թևերով օդանավերը առաջին անգամ օգտագործեցին իտալացիները Լիվիայում 1911 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Թուրք-իտալական պատերազմի ժամանակ հետախուզական նկատառումներով, շուտով արդեն օդանավերից նետվում էին նռնակներ և օգտագործում էին լուսանկարչական ապարատներ։ 1914 թվականին նրանց ռազմական օգտագործումը ակնառու էր։ Նրանք օգտագործվում էին հետախուզության և ցամաքային նշանակակետերի ռմբակոծման համար։ Օդանավերը ոչնչացնելու համար օգտագործվում էին հակաօդային թնդանոթներ և կործանիչ։ Ռազմավարական ռմբակոծիչները ստեղծվեցին գերմանացիների և բրիտանացիների կողմից, որոնք փոխարինում էին դիրիժաբլներին։ Պատերազմի վերջում սկսվեցին օգտագործվել ավիակիրներ, որոնց վրա տեղակայված «Sopwith Camels» օդանավերը ոչնչացրեցին Տոնդերնի դիրիժաբլների անգարները 1918 թվականին։

Դիտորդական օդապարիկները, որոնք թռչում էին խրամատներից մեծ բարձրության վրա, օգտագործվում էին հակառակորդի դիրքերի և հրետանու ուղվածության հետախուզության համար։ Օդապարիկները ունեին երկու հոգանոց անձնակազմ, որոնք ունեին անձնական պարաշյուտներ, այսպիսով հակառակորդի կողմից օդապարիկի խոցման դեպքում կարող էին անվտանգ վայրէջք կատարել։ Այդ ժամանակ պարաշյուտները շատ ծանր էին և չէին օգտագործվում օդաչուների կողմից, սակայն պատերազմի վերջում հայտնագործվեցին ավելի թեթև տարբերակներ։ Պարաշյուտները չէին խրախուսվում բրիտանակլան ղեկավարների կողմից, քանի որ նրանց կարծիքով դրանք կարող էին սերմանել վախկոտություն։

Գիտակցելով օդապարիկների կարևորությունը հետախուզության մեջ, նրանք համարվում էին թշնամու առաջնային թիրախ։ Նրանց պաշտպանելու համար իրականացվում էին պարեկային հերթափոխեր զենիթային զենքերով, որ անգամ օդանավերի համար նրանց խոցումը դժարանում էր։ Գերմանացիները մի քանի օդային հարձակում իրականացրեցին Անգլիայի դեմ 1915 և 1916 թվականներին, որպեսզի կոտրեին ժողովրդի մոտ ռազմական ոգին, սակայն դրանով նրանք ավելի կատաղեցրին անգլիացիներին։

Պատերազմական հանցագործություններ

Բարալոնգի միջադեպեր

1915 թվականի օգոստոսի 19-ին գերամանական «U-27» սուզանավը խորտակվեց բրիտանական «Բարալոնգ» հատուկ նշանակության նավի կողմից։ Բոլոր գերմանացի նավաստիները գնդակահարվեցին նավի կապիտան լեյտենանտ Գոդֆրի Հերբերտի հրամանով։ Գնդակահարության վերաբերյալ տեղեկատվությունը հասանելի դարձավ լրատվամիջոցներին մոտակայքում ընթացող «Նիկոսիա» նավի ամերիկացի ուղևորների շնորհիվ։

Սեպտեմբերի 24-ին «Բարալոնգ»-ը, որի վրա ծածանվելիս է եղել ԱՄՆ դրոշը, խորտակեց «U-41» գերամանական սուզանավը, ինչպես նաև խորտակում է փրկված մի քանի տասնյակ գերամանացի նավաստիների փրկարարական նավակը՝ սպանելով նաև նավաստիներին;

Կանադական հիվանդանոցային նավ

1918 թվականի հունիսի 27-ին կանադական հիվանդանոցային նավ «HMHS Llandovery Castle»-ը խոցվեց գերմանական «U-86» սուզանավի կողմից՝ խախտելով միջազգային օրենքը։ 258 հոգանոց բժշկական անձնակազմից և հիվանդներից միայն 24-ը հասցրին դուրս պրծնել նավից մինչև նրա խորտակումը։ Փրկվածները հետագայում հայտնեցին նաև, որ սուզանավը դուրս է եկել ջրից և սկսել է գնդակահարել ջրում փրկվածներին։ Սուզանավի կապիտան Հելմուտ Պետցիգը ճանաչվեց պատերազմական հանցագործ պատերազմից հետո, սակայն խուսափեց պատժից՝ փախչելով Դենցիգ ազատ քաղաք, որը դուրս էր Գերմանիայի իրավասություններից։

Քիմիական զենք

Ֆրանսիացի զինվորները գազային հարձակում են իրականացնում գերմանական խրամատներում:

Քիմիական զենքը առաջին անգամ բարեհաջող գործարկվել է 1915 թվականին (ապրիլի 22 - մայիսի 25) Իպրեի երկրորդ ճակատամարտում, երբ գերմանացի գիտնականները Ֆրից Հաբերի ղեկավարությամբ Կայզեր Վիլհելմի ինստիտուտում մշակեցին քլորը որպես զենք կիրառելու մեթոդը։ Քիմիական զենքը շուտով օգտագործվեց բոլոր ռազմաճակատներում և երկու հակամարտող կողմերի մոտ բերել է մոտ 1,3 միլիոն մարդու կորուստի։ Օրինակ, բրիտանացիների կորուստները գազային հարձակումներից կազմել է 186.000 մարդ, որի 80%-ը պալարային ծծմբային իպրիտի արդյունքում, որը կիրառվեց գերմանացիների կողմից 1917 թվականի հուլիսին ո(րն այրում է կոնտակտի ցանկացած կետում և առաջացնում է թոքերի ավելի ծանր վնասվածքներ, քան քլորը և ֆոսգենը), նաև ամերիկացիների ընդհանուր կորուսնտների մեկ երրորդը եղել է դրանից։ Ռուսական բանակի կորուստները քիմիական զենքից կազմել է մոտ 500.000 մարդ։ Քիմիական զենքի օգտագործումը պատերազմական պայմաններում ուղղակիորեն արգելված էր Հաագայի 1899 և 1907 թվականների կոնվենցիաներով։

Քիմիական զենքերի օգտագործումը վնասում էր ոչ միայն զինվորականներին, այլ նաև խաղաղ բնակչությանը, քանի որ քամիների միջոցով գազային թույնը հասնում էր բնակավայրեր։ Բնակավայրերում հազվադեպ էին գործում տագնապային համակարգերը, որոնք պետք է զգուշացնեին գազային վտանգի մասին։ Բացի այն, որ տագնապային համակարգեր չկային, նաև խաղաղ բնակչությանը չէին բաժանվում հակագազեր։ 100.000-260.000 խաղաղ բնակիչ դարձան քիմիական զենքի զոհ պատերազմի ընթացքում և հազարավորները ձեռք բերեցին տարբեր տեսակի անբուժելի հիվանդություններ։ Շատ հրամանատարներ հասկանում էին, որ իրենց կողմից կիրառված քիմիական զենքը կարող է քամու միջոցով հասնել մոտակա բնակավայրերին, բայց այնուամենայնիվ շարունակում էին քիմիական զենքի կիրառումը։

Ցեղասպանություններ և էթնիկ զտումներ

Ավստրո-հունգարացի զինվորները մահապատժի են ենթարկում տղամարդկանց և կանանց Սերբիայում, 1916 թվական:

Սպանված հայերը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Պատկերը վերցվել է «Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը» հուշերից, գրված Հենրի Մորգենթաուի կողմից և հրատարակված 1918 թվականին:

Հիմնական հոդվածներ՝ Հայոց ցեղասպանություն, Ասորիների ցեղասպանություն, Հույների ցեղասպանություն, և Ցեղասպանության ժխտում

Հայ ժողովրդի էթնիկ զտումը, ներառված զանգվածային տեղահանումները և սպանությունները Օսմանյան կայսրության կողմից կայսրության վերջին տարիներին բնորոշվում են որպես ցեղասպանություն։ Օսմանցիները հայերին դիտում էին որպես թշնամի, որոնք պատերազմի ժամանակ կարող էին անցնել ռուսական կողմը։ 1915 թվականի սկզբին մեծ թվով հայեր միացան ռուսական զորքերին և Օսմանյան կայսրությունը որպես պատրվակ օգտագործեց տեղահանության մասին օրենքը։ Սկսեցին հայերի մասսայական տեղահանությունը կայսրության արևելյան շրջաններից դեպի Սիրիայի անապատները մահվան երթով տանելով, որոնք շարունակվեցին 1915 թվականից մինչև 1917 թվականը։ Զոհվածների թիվը ստույգ հայտնի չէ, սակայն Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցացիան նշում է, որ սպանվածների թիվը անցնում է 1,5 միլիոնը։ Ներկայիս Թուրքիայի կառավարությունը ժխտում է հայոց ցեղասպանությունը՝ պատճառաբանելով, որ տեղահանությունների ժամանակ եղել են բախումներ և երկու կողմից էլ զոհեր են եղել։ Օսմանյան կայսրությունում նույնատիպ էթնիկ զտումներ են իրականացվել նաև ասորիների և հույների նկատմամբ։

Ռուսական կայսրություն

Հիմնական հոդված՝ Հակահրեական ջարդեր Ռուսական կայսրությունում

1917 թվականի Ռուսական հեղափոխության ժամանակ և դրան հաջորդած Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ տեղի ուեցան խաղաղ բնակչության մի շարք ջարդեր։ Ամբողջ Ռուսական կայսրության տարածքում սպանվեցին 60.000-ից 200.000 հրեա (հիմնականում ներկայիս Ուկրաինայի տարածքում)։

Բելգիայի խորշտանգում

Հիմնական հոդված՝ Բելգիայի խորշտանգում

Գերմանացի զավթիչները դաժանորեն պատժում էին ցանկացած դիմադրություն Բելգիայի տարածքում, օրինակ երկաթգծի աշխատակիցների բոյկոտը պատժեցին նրանց գնդակահարմամբ։ Նրանք խաղաղ բնակչության մեծ մասին կասկածում էին ֆրանտիրյորության (ֆրանսիացի պարտիզանններ, գերիլիաներ) մեջ և շատ հաճախ կասկածվողներին գնդակահարում էին։ Գերմանական բանակը 1914 թվականի օգոստոսից մինչև նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում մահապատժի ենթարկեց 6.500 Ֆրանսիայի և Բելգիայի քաղաքացիների, որոնց մահապատիժները հիմնականում հրամայվում էր գերմանացի երիտասարդ սպայական կազմի կողմից։ Գերմանական բանակը քանդեց 15.000-20.000 շինություն, որոնցից ամենահայտնին Լյովենի համալսարանի գրադարանն էր։ Գերմանացիների վայրագությունների պատճառով մոտ մեկ միլիոն բելգիացի դարձան փախստական։ Բելգիայում տաղակայված գերմանական ստորաբաժանումների մեծ մասը ներքաշված էր տարբեր միջադեպերի մեջ։ Հազարավոր աշխատողներ ուղարկվեցին Գերմանիա գործարաններում աշխատելու։ Բրիտանական քարոզչամեքենան ճոխացնում էր Բելգիայի դեպքերը, գրավելով Միացյալ Նահանգների ուշադրությունը, մինչդեռ Բեռլինը պարզաբանում էր, որ իր գործողությունները անհրաժեշտություն են, քանի որ նրանք պայքարում էին պարտիզանների դեմ։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները հաշվետվություններ ներկայացրեցին Միացյալ Նահանգներին Բելգիայի իրադարձությունների վերաբերյալ, ինչը կարևոր դեր խաղաց հետագայում Գերմանիային չպաշտպանելու հարցում։

Զինվորներ

Բրիտանացի զինվորները սկզբում կամավոր էին, սակայն հետագայում մտցվեց պարտադիր զորակոչման մասին օրենքը։ Զինվորները վերադառնալով տուն շատ հաճախ չէին կաորղանում քննարկել եղածը իրենց մտերիմների հետ, դրա համար կազմավորվեցին «վետերանական միություններ» կամ «լեգեոններ»։

Ռազմագերիներ

Գերմանացի ռազմագերիները ֆրանսիական ռազմական ճամբարում պատերազմի ավարտական փուլում:

Պատերազմի ընթացքում մոտ ինը միլիոն մարդ գերեվարվել է և պահվել է ռազմական ճամբարներում։ Բոլոր ազգերը պարտավորվել էին հետևել Հաագայի կոնվնցիային, համաձայն որի ռազմագերիների հետ պետք է մեղմ վարվեին և այդ պատճառով մահացության աստիճանը ճամբարներում ավեի քիչ էր քան ռազմաճակատում։ Անհատական հանձնվելը հազվադեպ բնույթ էր կրում, հիմնականում հանձնվում էին մասսայական, երբ շրջափակման մեջ էին ընկնում։ Մոբյոժի պաշարման ժամանակ մոտ 40.000 ֆրանսիացի շրջափակվեցին, Գալիցիայի ճակատամարտում ռուսները գերի վերցրեցին մոտ 100.000-ից 120.000 ավստրիացու, Բրուսիլովի գրոհի ժամանակ մոտ 325.000-ից 417.000 ռուս գերեվարվեցին գերմանացիների և ավստրիացիների կողմից, Տանենբերգի ճակատամարտում 92.000 ռուս շրջափակվեց։ Ռուսների կուրուստների 25–31%-ը (ներառյալ վիրավորները, անհետ կորածները և սպանվածները) եղել են ռազմագերու կարգավիճակում, Ավստրո-Հունգարիայինը՝ 32%, Իտալիայինը՝ 26%, Ֆրանսիայինը՝ 12%, Գերմանիայինը՝ 9% և Բրիտանիայինը՝ 7%: Անտնանտի կողմից ընդհանուր առմամբ գերեվարվել են 1,4 միլիոն մարդ (չհաշված Ռուսաստանը, որի կողմից գերևարվել են 2,5–3,5 միլիոն մարդ)։ Կենտրոնական ուժերի կողմից գերի են ընկել մոտ 3,3 միլիոն մարդ, որոնցից շատերին գերևարել է Ռուսաստանը։ Գերմանիան վերցրել էր մոտ 2,5 միլիոն գերի, Ռուսաստանը՝ 2,2–ից 2.9 միլիոն, մինչդեռ Բրիտանիան և Ֆրանսիան միասին ՝ 720.000: Նրանցից շատերը ազատ արձակվեցին մինչև զինադադարը։ Միացյալ նահանգները վերցրել էր 48.000 գերի։ Ամենավտանգավորը շրջափակման պահն էր, երբ անզեն զինվորները կարող էին գնդակահարվել Շատ հաճախ ռազմական ճամբարներում պայմանները ավելի լավն էին քան ռազմաճակատներում հիմնականում Միջազգային կարմիր խաչի և չեզոք երկրների դիտորդների շնորհիվ։ Սակայն ռուսական ճամբարներում սովամահությունը հաճախակի բնույթ էր կրում, Ռուսաստանում պահվող գերիների մոտ 15-20%-ը չվերադարձան։ Գերմանիայում նույնպես սնունդը սուղ էր, սակայն մահացան գերիների միայն 5%-ը։

Հյուծված հնդիկ զինվոր, ով ծառայել է Կուտի պաշարման ժամանակ:

Օսմանյան կայսրությունը հաճախ վատ էր վերաբերվում ռազմագերիների հանդեպ։ Մոտ 11.800 բրիտանացի զինվոր, որոնցից շատերը հնդիկ էին գերի ընկան Միջագետքում Կուտի պաշարումից հետո 1916 թվականի ապրիլին, նրանցից 4.250-ը մահացան գերության մեջ։ Չնայած նրանցից շատերաը արդեն հյուծված էին մինչև գերևարվելը, իսկ օսմանյան հրամանատարությունը ստիպեց նրանց քայլել 1.100 կմ մինչև Անատոլիա։ Մի փրկված զինվոր ասել է,-«Մեզ քշում էին ինչպես անասունների, ով հետ էր մնում մահանում էր»։ Փրկվածները հետագայում ուղարկեցին կառուցելու երկաթգիծ Հայկական Տավրոսում։

Ռուսաստանում երբ Չեխական լեգիոնի գերիները ազատ արձակվեցին, նրոնք նորից զինվեցին և մասնակցեցն Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմին։

Մինչդեռ Կենտրոնական ուժերի կողմից գերևարված Անտնանտի զինվորներին ազատ արձակեցին ռազմական գործողությունների ավարտին, նույնը չարեցին Անտանտի ուժերը իրենց գերիների հետ, որոնց ուղարկեցին ստիպողական աշխատանքների և միայն ազատ արձակվեցին 1920 թվականից հետո Կարմիր խաչի միջամտությամբ։ Գերմանացի շատ գերիներ մնացին Ռուսաստանում մինչև 1924 թվականի վերջերը։

Ռազմական կցորդներ և ռազմական լրագրողներ

Ամեն մեծ տերության կողմից պատերազմի գործողություններին հետևելու համար ուղարկվել էին ռազմական և քաղաքացիական դիտորդներ։ Նրանք գործում էին պատերազմի ամենաթեժ վայրերում, և նրանց միջոցով կարողանում էին ճիշտ տեղեկություններ ստանալ ռազմական գործողությունների և զարգացումների վերաբերյալ։ Բացի այդ պատերազմական գործողությունները վառ նկարագրվել են մեծ թվով լրագրողների կողմից, որոնք նկարահանել և հանրությանն են ներկայացրել պատերազմի ողջ արհավիրքը։

Պատերազմի աջակիցներ և հակառակորդներ

Աջակցություն

Պոստեր, որը հորդորում է կանանց միանալ բրիտանական ռազմական ծառայություններին, հրատարակվել է Երիտասարդ կանանց քրիստոնեական ասոցացիայի կողմից:

Բալկաններում հարավսլավիացի ազգայնականները Անտե Տրումբիչի ղեկավարության կողմ էին պատերազմին՝ ցանկանալով հարավսալավացիների անկախությունը Ավստրո-Հունգարիայից և այլ օտարերկրյա ուժերից, որոնք դեմ էին Հարավսլավիայի անկախությանը։ 1915 թվականին Փարիզում հիմնադրվեց Հարավսլավ կոմիտեն, բայց քիչ ժամանակ անց տեղափոխվեց Լոնդոն, կոմիտեն ղեկավարում էր Տրումբիչը։ 1918 թվականին Հռոմում ազգայնականների ժողովում, որը ներառում էր չեխոսլովակ, իտալացի, լեհ, տրանսիլվանիացի և հարավսլավ ազգայնականների, որոշվեց հորդորել Անտնանտին պաշտպանել Ավստրո-Հունգարիայի կազմում ապրող ժողովուրդների ազգային ինքնորոշման իրավունքը։

Միջին արևելքում, պատերազմի ընթացքում արաբական ազգայնականությունը աճում էր օսմանյան տարածներում ի պատասխան թուրքական ազգայնականության աճին։ Արաբ ազգայնականների ղեկավարները ցանկանում էին ստեղծել պանարաբական երկիր։ 1916 թվականին օսմանյան տարածքներում սկսվեց արաբական ապստամբությունները, որոնք պայքարում էին արաբների անկախության համար։

Մեծ թվով սոցիալիստական կուսակցություններ կողմ էին պատերազմին երբ այն սկսվեց։ Բայց եվրոպական սոցիալիստները բաժանվում էին ըստ ազգային գծերի, այնպիսի արմատական սոցիալիստներ ինչպիսիք էին մարքսիստները և սինդիկալիստները գերադասում էին կուսակցական գաղափարները հարենասիրական մղումներից։ Երբ պատերազմը սկսվեց ավստրիացի, բրիտանացի, ֆրանսիացի, գերմանացի և ռուս սոցյալիսները նպաստեցին ազգայնականության աճին՝ աջակցելով իրենց երկրին պատերազմում ընդգրվելու մեջ։

Իտալական ազգայնականությունը չէր կողմնորոշվում պատերազմին աջակցության հարցում, երբ պատերազմը սկսվեց և նրանց սատարում էին տարբեր քաղաքական կուսակցություններ։ Իտալական հայտնի ազգայնական Գաբրիելե դ'Անունցիոն պատերազմի կողմնակից էր և աջակցում էր, Իտալական իրրեդենտիզմին և կանգնեց համոզելու Իտալիայի ժողովրդին աջակցել պատերազմին։ Իտալիայի լիբերալ կուսակցությունը, Պաուլո Բոզելլիի ղեկավարությամբ աջակցում էր պատերազմին և ցանկանում էր, որպեսզի Իտալիան պատերազմի Անտանտի կողմից։ Իտալացի սոցիալիստները բաժանված էին պատերազմի կողմնակիցների և ընդդիմադիրների միջև։ Որոշները պատերազմի վառ կողմնակիցներ էին, ներառյալ Բենիտո Մուսոլինիի և Լեոնիսա Բիզոլատիի։ Այնուամենայնիվ Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցությունը որոշեց դեմ լինել պատերազմին այն բանից հետո երբ հակա-պատերազմական ցույցի ժամանակ սպանվեց մեկ պատերազմի ընդդիմադիր։ Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցությունը որոշեց մաքրել իր շարքերը ազգայնականներից, այդ թվում Մուսոլինիից։ Մուսոլինին մի սինդիկալիստ էր, ով սատարում էր պատերազմը իրրեդենտիզմի հողի վրա՝ պահանջելով Ավստրո-Հունգարիայում իտալական բնակչություն ունեցող տարածքների զավթում, այնուհետև հիմնեց մի շարք թերթեր և խմբակցություններ, որոնցից հետագայում ծնունդ առավ ֆաշիզմը։

Հակառակորդներ

Սեքվիլ փողոցը Դուբլինում (ներկայումս Օ'Կոնել փողոց) 1916 թվականի Իռլանդական ապստամբությունից հետո:

Երբ պատերազմը սկսեց շատ սոցիալիստներ և արհմիություններ սատարեցին իրենց կառավարություններին։ Բացառություններ էին Բոլշևիկները, Ամերիկայի սոցիալիստական կուսակցությունը և Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցությունը և անհատներ, ինչպիսիք են Կարլ Լիբկնեխտ, Ռոզա Լյուքսեմբուրգը և Գերմանիայում նրանց հետևորդները։

Պապ Բենեդիկտոս XV, ով ընտրվել էր Հռոմի պապ պատերազմի սկզբից երեք ամիս հետո, իր գործունեության հիմնական շեշտը դրեց պատերազմի և դրա հետևանքների քննադատության վրա։ Ի տարբերություն իր նախորդի, իր ընտրությունից հինգ օր հետո նա հայտարարեց, որ վճռական կերպով ամեն ինչ կանի, որպեսզի հաշտություն հաստատվի։ Նրա կազմակերպած առաջին ժողովը 1914 թվականի նոյեմբերի 1-ին նվիրված էր այս հարցին։ Բենեդիկտոս XV-ի գաղափարները կիսում էին բազմաթիվ մարդիկ ամբողջ աշխարհում, սակայն անտեսվում էին հակամարտող ուժերի ղեկավարների կողմից։ 1915 թվականի Իտալիայի և Անտանտի միջև կնքված Լոնդոնի պայմանագրում կար գաղտնի կետ, որով Իտալիան պետք է անտեսիՀռոմի պապի խաղաղարար հորդորները։ 1917 թվականի օգոստոսին Բենեդիկտոսը հաշտության հասնելու 7 կետանոց հուշագիր ուղարկեց հակամարտող կողմերին, որը մերժվեց բոլորի կողմից բացի Ավստրո-Հունգարիայից։

Դասալիքը, 1916 թվական։ Հակապատերազմական ծաղրանկար, որտեղ ներկայացված է Հիսուսը հինգ եվրոպական երկրների զինվորների կողմից գնդակահարությունից առաջ:

1914 թվականին Մեծ Բրիտանիայի սպայական դպրոցը գտնվում էր Թիդվորդ Փենինգսում։ Կուրսանտներին պետք է ղեկավարեր Լորդ Կիտչեները, սակայն պատերազմի բռնկումը փոխեց նրա պլանները։ Գեներալ Հորացի Սմիթ-Դորիենը փոխարինեց նրան։ Նա անակնկալի բերեց երկու կամ երեք հազար կուրսանտների հայտարարելով (նրա խոսքերը կրկնել է բերմուդացի մի կուրսանտ, ով ներկա է գտնվել), որ ամեն գնով պետք է ավարտել պատերազմը, պատերազմը ոչ մի լավ բանի չի բերում, որ ամբողջ Եվրոպան գնում է կործանման և մարդկային կորուստներն այնքան շատ կլինեն, որ շատ ժողովուրդները կկործանվեն։ Կուրսանտը նաև ասել է, որ այդ պահին նա և իր նման շատերը ամոթ էին զգում բրիտանացի գեներալի արտասանած խոսքերի համար, «սակայն պատերազմի ավարտից հետո մենք բոլորս հասկացանք, թե ինչ ճիշտ կանխատեսումներ էր անում գեներալը»։ Այս հայտարարությունը չազդեց Սմիթ-Դորիենսի կարիերայի վրա։

Գերմանիայի հեղափոխություն, Կիլ, 1918 թվական:

Շատ երկրներում ձերբակալում էին նրանց, ովքեր հանդես էր գալիս ընդդեմ պատերազմի։ Ձերբակալվածների թվում էր Յուժին Դեբսը ԱՄՆ-ում և Բերտրան Ռասելը Բրիտանիայում։ ԱՄՆ-ում ընդունվեցին մի շարք օրենքներ, համաձայն որոնց ռազմական գործողություններին հակադրվելը հանցագործություն էր։ Բոլոր քննադատական հոդվածների տպագրությունները ոչնչացվեցին կառավարության կողմից, և շատերին սպասվում էր երկարատև ազատազրկում` համարելով քննադատությունը հակահայրենասիրական գործունեություն։

Շատ երկրներում ազգայնականները դեմ էին ռազմական գործողություններին, հատկապես այն երկրներում, որտեղ ազգայնականությունը մեծ ուժ էր ներկայացնում։ Չնայած իռլանդացիների մեծ մասը կողմ էր պատերազմին մասնակցելու, սակայն իռլանդական ազգայնականները կտրականապես դեմ էին պատերազմ գնալուն։ Երբ պատերազմը սկսվեց Իռլանդիան քաղաքական լուրջ ճգնաժամի մեջ էր, որը սկսվել էր 1912 թվականին և արդեն 1914 թվականին Իռլանդիան քաղաքացիական պատերազմի շեմին էր։ Իռլանդացի ազգայնականները և մարքսիստները պայքարում էին Իռլանդիայի անկախության համար, որը հանգուցալուծումը եղավ 1916 թվականի Իռլանդական ապստամբությունը, որի ժամանակ Գերմանիան ուղարկեց 20.000 հրացան, որպեսզի լարի իրավիճակը Բրիտանիայում։ Բրիտանիայի կառավարությունը Իռլանդիայում հայտարարեց ռազմական դրություն, և երբ հեղափոխական մթնոլորտը սկսեց մարել Բրիտանիան մի քանի զիջումների գնաց ապստամբներին։

Մյուս ընդիմադիրները նրանք էին, ովքեր հրաժարվում էին կռվել իրենց կրոնական, սոցիալական համուզմունքների պատճառով։ Բրիտանիայում այսպես հրաժարվողների քանակը 16.000 էր։ Նրանցից շատերը հրաժարվում էին և ռազմական գործողություններից և այլընտրանքային ծառայությունից։ Շատերին ձերբակալեցին և իրենց տարիներն անցկացրեցին մենավոր խցերում։ Պատերազմից հետո այս հրաժարվողներին ոչ մի տեղ աշխատանքի չէին վերցնում։

Կենտրոնական Ասիայում ապստամբությունը սկսվեց, երբ Ռուսական կայսրությունը սկսեց մուսուլմաններին պարտադիր զորակոչել բանակ։

1917 թվականի Ֆրանսիայի բանակի զինվորների դասալքության արդյունքում շատերը մահապատժի ենթարկվեցին, մնացածները ձերբակալվեցին։

Միլանում, 1917 թվականի մայիսին բոլշևիկ հեղափոխականները կազմակերպեցին մի շարք ցույցեր հորդորելով փակել գործարանները և դադարեցնել հասարակական տրանսպորտի գործունեությունը։ Իտալական բանակը տանկերով և գնդացիրներով մտավ Միլան, որպեսզի ճնշի բոլշևիկներին և անարխիստներին, ովքեր մինչև մայիսի 23 կատաղի կռիվներից հետո միայն զիջեցին քաղաքը բանակին։ Մոտ 50 մարդ սպանվեց (ներառյալ երեք իտալացի զինվոր) և 800 մարդ ձերբակալվեց։

1917 թվականի սեպտեմբերին Ֆրանսիայում ռուսական զինվորները որոշեցին, որ ինչի պետք է ծառայեն ֆրանսիացիների համար և խռովություն կազմակերպեցին։ Ռուսաստանում հակապատերազմականները հորդորեցին զինվորներին ստեղծել իրենց հեղափոխական կոմիտեները, որոնք օգնեցին կազմակերպել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը 1917 թվականին և որից հետո ընդունվեց Լենինը մշակած Խաղաղության մասին դեկրետը։ Բոլշևիկները համաձայնվեցին հաշտություն կնքել Գերմանիայի հետ, չնայած Գերմանիայի առաջարկած ծանր պայմաններին։

1918 թվականի հոկտեմբերի վերջին Հյուսիսային Գերմանիայում սկսվեց Գերմանական հեղափոխությունը։ Գերմանիայի ռազմածովային ուժերի նավաստիները հրաժարվեցին մասնակցել վերջին լայնածավալ ռազմական գործողություններին, քանի որ գտնում էին, որ պարտությունը անխուսափելի էր։ Նավաստիների ապստամբությունները Վիլհելմսհիվենում և Քիլում տարածվեց ամբողջ երկրով մի քանի օրում և արդյունք եղավ հանրապետության հռչակման 1918 թվականի նոյեմբերի 9-ին, իսկ Կայզեր Վիլհելմ II-ը հրաժարվեց գահից։

Զորահավաք

Երիտասարդ տղամարդիկ գրանցվում են զորահավաքին, Նյու Յորք, հունիսի 5, 1917.

Զորահավաքներ կազմակերպվեցին Եվրոպայի շատ երկրներում։ Սակայն այն վիճահարույց էր բրիտանախոս երկրներում։ Այն հատկապես չէր ընդունվում փոքրամասնություն կազմող էթնիկ խմբերի կողմից, ինչպիսիք էին ավստրալիացիները և ֆրանսիացի կաթոլիկները Կանադայում։ Կանադայում այս հարցը բերեց քաղաքական ճգնաժամի, քանի որ հալածվում էին Ֆրանկոֆիլները։ Այն քաղաքական անդունդ բացեց ֆրանսախոս կանադացիների, ովքեր գտնում էին, որ հավատարիմ են միայն Կանադային և ոչ թե Բրիտանական կայսրությանը, և անգլախոս կանադացիների, ովքեր իրենց պարտքն էին համարում ծառայել Բրիտանական կայսրությանը։

Բրիտանիայում զորակոչում էին բանակ ամեն առողջ տղամարդու, 10 միլիոնից տղամարդկանցից 6 միլիոնը զորակոչվեցին բանակ։ Նրանցից 750.000-ը զոհվեցին։ Զոհվածներից շատերը չամուսնացած երիտասարդներ էին։ 160.000 կին դարձավ այրի, մոտ 300.000 երեխա մնաց առանց հայր։

Ժառանգություն և հիշողություն

Պատերազմի արհավիրքների և հետևանքների գնահատման առաջին փորձերը եղան պատերազմի սկզբում, և այդ գործընթացը շարունակվեց պատերազմից հետ ավելի քան մեկ հարյուրամյակ։

Պատմագրություն

Պատմաբան Հիդեր Ջոնսը պնդում է, որ պատմագրությունը սկսել է ուսումնասիրել պատերազմի մշակութային ճյուղը վերջին տարիներին։ Գիտնականները նոր հարցեր են բարձրացրել ռազմական օկուպացիաների, քաղաքական ռադիկալիզմի և ռասականության վերաբերյալ։ Բացի այդ նոր հետազոտությունների արդյունքում վերանայվել են հինգ հիմնական տեսակետները, որոնք պատմաբանները վաղուց քննարկել են։ Դրանք են՝ Ինչու սկսվեց պատերազմը, ինչու Անտանտը հաղթեց, որտեղ է հրամանատարների սխալը, որը բերեց մեծ կորուստների, ինչպես են զինվորները դիմացել խրամատայն պատերազմի արհավիրքներին, ինչպես են քաղաքացիները վերաբերվել պատերազմական գործողություններին։

Հուշահամալիրներ

Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված զինվորների տիպիկ հուշահամալիր

Քաղաքներում և գյուղերում կառուցվեցին հազարավոր հուշահամալիրներ։ Ճակատամարտերի վայրերին մոտ մասսայական գերեզմաններից զինվորների մասունքները տեղափոխվեցին հատուկ կառուցված գերեզմանատներ։ Այս գերեզմանատներից շատերում կառուցվել է կենտրոնական հուշարձան նվիրված անհայտ զինվորին։

1915 թվականի մայիսի 3-ին Իպրեի երկրորդ ճակատամարտում զոհվեց լեյտենանտ Ալեքսիս Հելմերը։ Նրա գերեզմանի վրա, նրա ընկեր Ջոն Մակրեյը, գրեց «Ֆլանդերի դաշտերում» հայտնի բանաստեղծությունը, որը նվիրեց Մեծ պատերազմում բոլոր զոհվածներին։ Բանաստեղծությունը հրատարակվել է 1915 թվականի դեկտեմբերի 8-ին և մինչև այժմ այն արտասանում են Հիշատակի օրերին։

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր

1967 թվականին Երևանում կառուցվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրը, հուշահամալիրի տարածքում է գտնվում նաև բացվեց փոքր ստորգետնյա թանգարան, որտեղ պահպանված են տեղեկություններ 1915 թվականի իրադարձությունների մասին։

Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը հսկայական միջոցները է ծախսել Առաջին համաշխարհային պատերազմի հարյուրամյա տոնախմբությունների համար։ Ղեկավարող մարմինը Կայսերական ռազմական թանգարանն է 2014 թվականի օգոստոսի 3-ին, Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Օլանդը և Գերմանիայի նախագահ Յոախիմ Գաուկը միասին նշեցին պատերազմի բռնկման հարյուր ամյակը և առաջին քարը դրեցին նոր կառուցվող հուշահամալիրը, որը նվիրված էր զոհված ֆրանսիացի և գերմանացի զինվորներին։

Մշակութային հիշողություն

Առաջին համաշխարհային պատերազմը մեծ ազդեցություն ունեցավ համաշխարհային մշակույթի վրա։ Այն բրիտանացիների համար ազդանշան էր, որ կայունությունը ավարտված է և դրանով վերջ էր դրվում Վիկտորյան ժամանակաշրջանին։ Պատմաբան Սամուել Հայնիսը բացատրեց.

Անմեղ երիտասարդ մարդկանց սերունդը, Անգլիայի փառքի և պատվի համար գնացին պատերազմ, որպեսզի աշխարհը դառնա ավելի ժողովրդավարական։ Նրանք սպանվեցին հիմար մարտերում իրենց հիմար գեներալների սխալների պատճառով։ Նրանք ովքեր փրկվեցին ցնցված էին ու հիասթափված և հասկացան, որ իրենց իրական թշամիները գերմանացիները չէին, այլ տանը նստած ծերուկները, որոնք խաբել էին իրենց։ Նրանք հրաժարվեցին այն հասարակությունից, որը իրենց ուղարկեց պատերազմ և դարձան նոր մշակութային արժեքներ կրող սերունդ։

Սա դարձավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենատարածված ընկալումը, և այս գաղափարը օգտագործվեց արվեստում, կինոյում բանաստեղծություններում և պատմվածքներում։ «Արևմտյան ճակատում անփոփոխ է», «Փառքի արահետներ» և «Թագավորը և երկիրը» ֆիլմերը այս գաղափարի կրողներն էին, մինչդեռ պատերազմի տարնիների ֆիլմերը, ինչպիսիք էին «Ընկերները», Ֆլանդերսի փոքրիկները և Զենքը ուսին ցույց էին տալիս պատերազմը դրական տեսանկյունից։ Նույնը արվեստում էր, Պոլ Նեշը, Ջոն Նեշը, Կրիստոֆեր Նովինսոնը և Հենրի Տոնքսը իրենց նկարներում պատերազմը բնութագրում էին բացասական կողմերով, մինչդեռ պատերազմի տարիների արվեստում պատերազմը բնութագրվում էր դրական տեսանկյունից։

Այս համոզմունքները լայնորեն չկիրառվեցին, քանի որ դրանք մեկնաբանում էին պատերազմական իրադարձությունները միայն մեկ տեսանկյունից։ Պատերազմը ուներ ավելի բարդ և բազմակողմանի բացատրություն։ Վերջին տարիներին պատմաբանները պնդում են, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի բոլոր բնութագրիչները չեն բացահայտվել։ Նրանք նշում են, որ չնայած պատերազմը կործանիչ է եղել, սակայն նրա սոցիալական և աշխարհագրական տարածումը սահմանափակ է եղել։ Պատերազմը այժմ չի դիտվում որպես աննպատակ, այլ այն դիտվում էր, որպես կռիվ ագրեսիվ միլիտարիզմի դեմ լիբերալ դեմոկրատիայի հասնելու համար։

Թեև այս հայացքները արդեն վերածվել են առասպելների, նրանք ընդհանուր են։ Ժամանակի ազդեցության տակ դինամիկ փոփոխություն կրեցին, 1950-ական թվականներին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո աճեց աննպատակ պատերազմի գաղափարը։ Հայասքներից մեծամասնությունը մնացին որոշ լրացումներով, մնացածը հեռացվեցին։

Սոցիալական տրավմա

Սոցիալական տրավման եղել է պատմաբանների քննարկման առարկան երկար տարիներ։

Հիասքանչ դարաշրջանի լավատեսությունը վերացավ և նրանք ովքեր կռվել են պատերազմում համարվեցին կորսված սերունդ։ Երկար տարիներ մարդիկ սգում էին մեռածների և անհետ կորածների համար։ Շատ զինվորներ վերադառնում էին հոգեկան տրավմայով և հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումներով։ Չնայած շատ զինվորներ չէին կիսվում իրենց պատերազմական կյանքի մասին կամ քիչ ժամանակ էին անցկացրել ռազմաճակատում, սակայն նրանց մոտ կարող էր նույնպես ի հայտ գալ սթրեսային խանգարումներ։

Դժգոհությունը Գերմանիայում

Պատերազմի արդյունքներից դժգոհությունը Գերմանիայում հող հանդիսացան Նացիզմի և Ֆաշիզմի բարգավաճման։ Նացիստները գտնում էին, որ պատերազմում իրենք չէին պարտվել, զինադադարը կնքվել էր թիկունքից իրենց դավաճանած հրեաների և կոմունիստների պատճառով։ Այս տեսակետը մեծ ժողովրդականություն էր վայելում։ Այս հայածքները ավելի ցայտուն էին հատկապես այն տարածքներում, որոնք ամենաշատն էին տուժել պատերազմից։ Ադոլֆ Հիտլերը կարողացավ ձեռք բերել մեծ ժողովրդականություն՝ քննադատելով Վերսալի պայմանագրի վիճահարույց դրույթները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը մասնակիորեն դարձավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի շարունակությունը, քանի որ գերմանացիները ձգտում էին վերականգնել արդարությունը և ձեռք բերել այն ինչը անհնար եղավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։

Տնտեսական հետևանքներ

Հիմնական հոդված՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տնտեսական պատմություն

Կին աշխատողների ցուցանակ, 1915 թվական:

Պատերազմի ամենամեծ հետևանքը եղավ ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության մեծացումը ամբողջ աշխարհում։ Իրենց նոր ներուժը օգտագործելու համար ստեղծվեցին նոր նախարարություններ։ Մտցվեցին նոր հարկեր, ընդունվեցին նոր օրենքներ, որպեսզի պահպանեն իրենց ռազմական ներուժը, դրանցից շատերը գործում են մինչև օրս։ Եվ հակառակը, որոշ վաղեմի մեծ տերություններ ինչպիսիք են Ավստրո-Հուգարիան և Գերմանիան, կորցրին իրենց ազդեցությունը։

Համախառն ներքին արդյունքը աճեց դաշնակից երեք երկրներում (Բրիտանիա, Իտալիա և ԱՄՆ) (ՀԱԱ), բայց նվազեց Ֆրանսիայում, Ռուսաստանում, չեզոք Նիդերլանդներում և Կենտրոնական ուժերի մոտ։ Ավստրիայում, Ռուսաստանում, Ֆրանսիայում և Օսմանյան կայսրությունում ՀԱԱ-ն նվազեց 30-40%-ով։ Ավստրիայում, օրինակ, խոզերի մեծ մասը մորթվեցին, և պատերազմի վերջում մսի ճգնաժամ էր։ Բոլոր երկրներում ՀԱԱ-ի կառավարության մասը աճեց՝ Ֆրանսիայում և Գերմանիայում՝ հասնելով 50%-ի։

Մակրո և միկրո ցուցանիշները փոփոխվեցին պատերազմից հետո։ Ընտանիքները փոփոխվեցին մեծ քանակությամբ տղամարդկանց հեռանալուց հետո։ Հիմնական կերակրողի մահից կամ վիրավորվելուց հետո կանայք էին դառնում ընտանիքի հիմնական աշխատուժը։ Միևնույն ժամանակ արդյունաբերության մեջ պատերազմ մեկնած աշխատողներին պետք է փոխարինեին նոր աշխատողներ։ Սա նպաստեց հետագայում կանանց ընտրական իրավունք տրամադրելուն։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը ավելի խորացրեց սեռական անհավասարակշռությունը։ Տնտեսապես շահավետ ամուսնություն փնտրող կանանց թիվը արագ աճեց։ Բացի այդ տնտեսական անկումը բերեց գործազրկության աճին։ Պատերազմը մեծացրեց կանանց զբաղվածությունը, սակայն պատերազմից վերադարձած տղամարդիկ հիմնականում մնում էին գործազուրկ։

Բրիտանիայում 1918 թվականի սկզբներին մտցվեց սնունդ ձեռք բերելու սահմանափակումներ։ 1914-1918 թվականներին արհմիությունների անդամների թիվը կրկնապատկվեց՝ չորս միլիոնից դառնալով ութ միլիոն։

Բրիտանիան հանձնարարեց իր գաղութներին օգնել երկրին ռազմամթերքով պատերազմի ժամանակ։ Շատ երկրաբաններ ուղարկվեցին Աֆրիկայի գաղութներ՝ որոնելու նոր բնական պաշարների և նավթ։ Երկրաբան Կիտստոնը շատ կարևոր հայտնագործություններ արեց. նա Գանայում հայտնաբերեց մանգանի հանքավայրեր, որը օգտագործվում էր ռազմական արդյունաբերության մեջ։

Վերսալի պայմանագրի 231-րդ հոդվածով Գերմանիան համաձայնել էր վճարել դաշնակից երկրներին և նրանց հետ կապված կառավարություններին բոլոր կորստների և ավերածությունների համար։ 1921 թվականին ընդհանուր ռազմատուգանքը կազմեց 132 միլիարդ ոսկե մարկ։ Սակայն դաշնակիցները գիտեին, որ Գերմանիան չի կարողանա վճարել այդքան գումար։ Ընդհանուր գումարը բաժանվեց երեք մասի, որոնց հիմնական նպատակն էր մոլորեցնել ժողովրդին և տպավորություն ստեղծել, թե պարտքը ամբողջովին մարված է։ Այսպիսով՝ Գերմանիայի վճարունակությունը գնահատվեց 50 միլիարդ ոսկե մարկ (12,5 միլիարդ դոլար), որը պետք է վճարվեր, իսկ մնացած մասը Գերմանիան ժամանակի ընթացքում պետք է վճարեր մաս-մաս։

Գումարը կարող էր վճարվել ինչպես դրամական միջոցներով, այնպես էլ հումքի տեսքով (ածուխ, փայտ, հանքանյութեր և այլն)։ Բացի այդ Գերմանիան կարող էր պարտքը մարել որոշ ավերված շինությունների վերականգման միջոցով, որպես օրինակ Լուվանի գրադարանի վերանորոգումը։ 1929 թվականին սկսվեց Մեծ Ճգնաժամ՝ հանգեցնելով քաղաքական ճգնաժամի ամբողջ աշխարհում։ 1932 թվականին Գերմանիայի կողմից ռազմատուգանքի վճարումը կանգնեցվեց միջազգային կազմակերպությունների միջնորդությամբ և այդ պահի դրությամբ Գերմանիան վճարել էր ընդամենը 20,598 միլիարդ ոսկե մարկին համարժեք տուգանք։ Ադոլֆ Հիտլերի իշխանության գալուց հետո բոլոր պարտքերը, որոնք վերցրել էր Գերմանիան 1920-ական թվականներին և 1930-ական թվականների սկզբին, չեղյալ հայտարարվեցին։ Դեյվիդ Անդելմանը նշեց, որ պարտքից հրաժարումը չի նշանակում հրաժարում պայմանագրից. պայմանագիրը և պարտքը դեռևս գործում են։ Այսպիսով՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիան համաձայնեց մարել բոլոր պարտքերը, և վերջին մարումը կատարեց 2010 թվականի հոկտեմբերի 3-ին։

Հայերի մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին

Հիմնական հոդված՝ Հայերի մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին

Հիմնական հոդված՝ Հայաստանն Առաջին համաշխարհային պատերազմում

1914 թվականի օգոստոսի 1-ին բռնկված համաշխարհային պատերազմը հայ ժողովրդի մեջ որոշակի հույսեր արթնացրեց՝ ռուսական զենքի օգնությամբ ազատագրելու Արևմտյան Հայաստանը թուրքական լծից և վերականգնելու պետականությունը։ Հայ հասարակական-քաղաքական շրջաններն ու ազգային կուսակցությունները պատերազմը հայտարարեցին արդարացի և իրենց անվերապահ աջակցությունը հայտնեցին Անտանտի քաղաքականությանը։ Դրան շատ բանով նպաստեց Ռուսաստանի պաշտոնական շրջանակների՝ պատերազմի մեջ մտնելու գլխավոր նպատակ Արևելքի քրիստոնյաների «ազատագրումը» ազդարարելը։

1918 թվականի մայիսի 28-ին Հայաստանի առաջին հանրապետության հռչակումից հետո մինչև համաշխարհային պատերազմի վերջը հայ ժողվուորդը պատերազմին մասնակցել է որպես պետականություն ունեցող ազգ և շարունակել է մնալ Անտանտի պետությունների դաշնակիցը։

Գրականություն

• American Battle Monuments Commission (1938). American Armies and Battlefields in Europe: A History, Guide, and Reference Book. US Government Printing Office. OCLC 59803706.
• Army Art of World War I. United States Army Center of Military History: Smithsonian Institution, National Museum of American History. 1993. OCLC 28608539.
• Ayers, Leonard Porter (1919). The War with Germany: A Statistical Summary. Government Printing Office.
• Bade, Klaus J.; Brown, Allison (tr.) (2003). Migration in European History. The making of Europe. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-18939-8. OCLC 52695573. (translated from the German)
• Balakian, Peter (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-019840-4. OCLC 56822108.
• Ball, Alan M. (1996). And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918–1930. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-20694-6., reviewed in Hegarty, Thomas J. (March–June 1998). «And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918–1930». Canadian Slavonic Papers. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. (via Highbeam.com)
• Bass, Gary Jonathan (2002). Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. էջեր 424pp. ISBN 978-0-691-09278-2. OCLC 248021790.
• Blair, Dale (2005). No Quarter: Unlawful Killing and Surrender in the Australian War Experience, 1915–1918. Charnwood, Australia: Ginninderra Press. ISBN 978-1-74027-291-9. OCLC 62514621.
• Bond, Brian. "The First World War" in C.L. Mowat, ed. The New Cambridge Modern History: Vol. XII: The Shifting Balance of World Forces 1898–1945 (2nd ed. 1968) online pp. 171–208. scholarly summary.
• Brands, Henry William (1997). T.R.: The Last Romantic. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-06958-3. OCLC 36954615.
• Braybon, Gail (2004). Evidence, History, and the Great War: Historians and the Impact of 1914–18. Berghahn Books. էջ 8. ISBN 978-1-57181-801-0.
• Brown, Judith M. (1994). Modern India: The Origins of an Asian Democracy. Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-873113-9.
• Chickering, Rodger (2004). Imperial Germany and the Great War, 1914–1918. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83908-2. OCLC 55523473.
• Clark, Charles Upson (1927). Bessarabia, Russia and Roumania on the Black Sea. New York: Dodd, Mead. OCLC 150789848. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 28-ին.
• Clark, Christopher (2013). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. HarperCollins. ISBN 978-0-06-219922-5.
• Clark, Christopher (2014). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. New York: Harper Books. ISBN 978-0-06-114666-4.
• Cockfield, Jamie H. (1997). With snow on their boots : The tragic odyssey of the Russian Expeditionary Force in France during World War I. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-312-22082-2.
• Conlon, Joseph M. The historical impact of epidemic typhus (PDF). Montana State University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
• Cook, Tim (2006). «The politics of surrender: Canadian soldiers and the killing of prisoners in the First World War». The Journal of Military History. 70 (3): 637–665. doi:10.1353/jmh.2006.0158.
• Cross, Wilbur L. (1991). Zeppelins of World War I. New York: Paragon Press. ISBN 978-1-55778-382-0. OCLC 22860189.
• Crowe, David (2001). The Essentials of European History: 1914 to 1935, World War I and Europe in crisis. Research and Education Association. ISBN 978-0-87891-710-5.
• DiNardo, Richard (2015). Invasion: The Conquest of Serbia, 1915. Santa Barbara, California: Praeger. ISBN 978-1-4408-0092-4.
• Djokić, Dejan (2003). Yugoslavism : histories of a failed idea, 1918–1992. London: Hurst. OCLC 51093251.
• Doughty, Robert A. (2005). Pyrrhic victory: French strategy and operations in the Great War. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01880-8.
• Duffy, Michael (2006). Somme. First World War.com. ISBN 978-0-297-84689-5. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 25-ին.
• Dupuy, R. Ernest and Trevor N. (1993). The Harper's Encyclopedia of Military History, 4th Edition. Harper Collins Publishers. ISBN 978-0-06-270056-8.
• Encyclopædia Britannica (12th ed. 1922) comprises the 11th edition plus three new volumes 30-31-32 that cover events since 1911 with thorough coverage of the war as well as every country and colony. partly online and list of article titles
  • Abbe to English History (online free).
• Evans, David (2004). The First World War. Teach yourself. London: Hodder Arnold. ISBN 978-0-340-88489-8. OCLC 224332259.
• Evans, Leslie (2005). Future of Iraq, Israel-Palestine Conflict, and Central Asia Weighed at International Conference. UCLA International Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
• Falls, Cyril Bentham (1960). The First World War. London: Longmans. ISBN 978-1-84342-272-3. OCLC 460327352.
• Farwell, Byron (1989). The Great War in Africa, 1914–1918. W.W. Norton. ISBN 978-0-393-30564-7.
• Ferguson, Niall (1999). The Pity of War. New York: Basic Books. էջեր 563pp. ISBN 978-0-465-05711-5. OCLC 41124439.
• Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. ISBN 978-1-59420-100-4.
• Fortescue, Granville Roland (1915 թ․ հոկտեմբերի 28). «London in Gloom over Gallipoli; Captain Fortescue in Book and Ashmead-Bartlett in Lecture Declare Campaign Lost». New York Times.
• Fromkin, David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Henry Holt and Co. ISBN 978-0-8050-0857-9.
• Fromkin, David (2004). Europe's Last Summer: Who Started the Great War in 1914?. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-375-41156-4. OCLC 53937943.
• Gelvin, James L. (2005). The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85289-0. OCLC 59879560.
• Grant, R.G. (2005). Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat. DK Publishing. ISBN 978-0-7566-5578-5.
• Gray, Randal; Argyle, Christopher (1990). Chronicle of the First World War. New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-2595-4. OCLC 19398100.
• Gilbert, Martin (1994). First World War. Stoddart Publishing. ISBN 978-0-7737-2848-6.
• Gilbert, Martin (2004). The First World War: A Complete History. Clearwater, Florida: Owl Books. էջ 306. ISBN 978-0-8050-7617-2. OCLC 34792651.
• Goodspeed, Donald James (1985). The German Wars 1914–1945. New York: Random House; Bonanza. ISBN 978-0-517-46790-9.
• Gray, Randal (1991). Kaiserschlacht 1918: the final German offensive. Osprey. ISBN 978-1-85532-157-1.
• Green, John Frederick Norman (1938). «Obituary: Albert Ernest Kitson». Geological Society Quarterly Journal. 94.
• Halpern, Paul G. (1995). A Naval History of World War I. New York: Routledge. ISBN 978-1-85728-498-0. OCLC 60281302.
• Harris, J.P. (2008). Douglas Haig and the First World War (2009 ed.). Cambridge: CUP. ISBN 978-0-521-89802-7.
• Hartcup, Guy (1988). The War of Invention; Scientific Developments, 1914–18. Brassey's Defence Publishers. ISBN 978-0-08-033591-9.
• Havighurst, Alfred F. (1985). Britain in transition: the twentieth century (4 ed.). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-31971-1.
• Heller, Charles E. (1984). Chemical warfare in World War I : the American experience, 1917–1918. Fort Leavenworth, Kansas: Combat Studies Institute. OCLC 123244486. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 4-ին.
• Heyman, Neil M. (1997). World War I. Guides to historic events of the twentieth century. Westport, Connecticut: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-29880-6. OCLC 36292837.
• Hickey, Michael (2003). The Mediterranean Front 1914–1923. The First World War. Vol. 4. New York: Routledge. էջեր 60–65. ISBN 978-0-415-96844-7. OCLC 52375688.
• Hinterhoff, Eugene (1984). Young, Peter (ed.). The Campaign in Armenia. Vol. ii. New York: Marshall Cavendish. ISBN 978-0-86307-181-2. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
• Hirschfeld, Gerhard et al. eds. Brill's Encyclopedia of the First World War (2012), 1105pp
• Holmes, T.M. (2014 թ․ ապրիլ). «Absolute Numbers: The Schlieffen Plan as a Critique of German Strategy in 1914». War in History. XXI (2): 194, 211. ISSN 1477-0385.
• Hooker, Richard (1996). The Ottomans. Washington State University. Արխիվացված է օրիգինալից 1999 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
• Horne, John; Kramer, Alan (2001). German Atrocities, 1914: A History of Denial. Yale University Press. OCLC 47181922.
• Hovannisian, Richard G. (1967). Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-00574-7.
• Hull, Isabel Virginia (2006). Absolute destruction: military culture and the practices of war in Imperial Germany. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-7293-0.
• Humphries, Mark Osborne (2007). «"Old Wine in New Bottles": A Comparison of British and Canadian Preparations for the Battle of Arras». In Hayes, Geoffrey; Iarocci, Andrew; Bechthold, Mike (eds.). Vimy Ridge: A Canadian Reassessment. Waterloo: Wilfrid Laurier University Press. էջեր 65–85. ISBN 978-0-88920-508-6.
• Inglis, David (1995). Vimy Ridge: 1917–1992, A Canadian Myth over Seventy Five Years (PDF). Burnaby: Simon Fraser University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
• Isaac, Jad; Hosh, Leonardo (7–9 May 1992). Roots of the Water Conflict in the Middle East. University of Waterloo. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Jenkins, Burris A. (2009). Facing the Hindenburg Line. BiblioBazaar. ISBN 978-1-110-81238-7.
• Johnson, James Edgar (2001). Full Circle: The Story of Air Fighting. London: Cassell. ISBN 978-0-304-35860-1. OCLC 45991828.
• Jones, Howard (2001). Crucible of Power: A History of US Foreign Relations Since 1897. Wilmington, Delaware: Scholarly Resources Books. ISBN 978-0-8420-2918-6. OCLC 46640675.
• Kaplan, Robert D. (1993 թ․ փետրվար). «Syria: Identity Crisis». The Atlantic. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
• Karp, Walter (1979). The Politics of War (1st ed.). ISBN 978-0-06-012265-2. OCLC 4593327., Wilson's manoeuvring US into war
• Keegan, John (1998). The First World War. Hutchinson. ISBN 978-0-09-180178-6., general military history
• Keene, Jennifer D (2006). World War I. Daily Life Through History Series. Westport, Connecticut: Greenwood Press. էջ 5. ISBN 978-0-313-33181-7. OCLC 70883191.
• Kernek, Sterling (1970 թ․ դեկտեմբեր). «The British Government's Reactions to President Wilson's 'Peace' Note of December 1916». The Historical Journal. 13 (4): 721–766. doi:10.1017/S0018246X00009481. JSTOR 2637713.
• Kitchen, Martin (2000) [1980]. Europe Between the Wars. New York: Longman. ISBN 978-0-582-41869-1. OCLC 247285240.
• Knobler, Stacey L, ed. (2005). The Threat of Pandemic Influenza: Are We Ready? Workshop Summary. Washington DC: National Academies Press. ISBN 978-0-309-09504-4. OCLC 57422232. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
• Kurlander, Eric (2006). Steffen Bruendel. Volksgemeinschaft oder Volksstaat: Die "Ideen von 1914" und die Neuordnung Deutschlands im Ersten Weltkrieg. H-net. Արխիվացված է օրիգինալից (Book review) 2007 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
• Larsen, Daniel. "Intelligence in the First World War: The state of the field." Intelligence and National Security 29.2 (2014): 282-302.
• Lehmann, Hartmut; van der Veer, Peter, eds. (1999). Nation and religion: perspectives on Europe and Asia. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01232-2. OCLC 39727826.
• Love, Dave (1996 թ․ մայիս). «The Second Battle of Ypres, April 1915». Sabretache. 26 (4).
• Lyons, Michael J. (1999). World War I: A Short History (2nd ed.). Prentice Hall. ISBN 978-0-13-020551-3.
• Ludendorff, Erich (1919). My War Memories, 1914–1918. OCLC 60104290. also published by Harper as "Ludendorff's Own Story, August 1914 – November 1918: The Great War from the Siege of Liège to the Signing of the Armistice as Viewed from the Grand Headquarters of the German Army" (original title Meine Kriegserinnerungen, 1914–1918)
• Magliveras, Konstantinos D. (1999). Exclusion from Participation in International Organisations: The Law and Practice behind Member States' Expulsion and Suspension of Membership. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-411-1239-2.
• Martel, Gordon (2003). The Origins of the First World War. Pearson Longman, Harlow.
• Mawdsley, Evan (2008). The Russian Civil War (Edinburgh ed.). Birlinn location. ISBN 978-1-84341-041-6.
• McLellan, Edwin N. The United States Marine Corps in the World War.
• Meyer, Gerald J (2006). A World Undone: The Story of the Great War 1914 to 1918. Random House. ISBN 978-0-553-80354-9.
• Millett, Allan Reed; Murray, Williamson (1988). Military Effectiveness. Boston: Allen Unwin. ISBN 978-0-04-445053-5. OCLC 220072268.
• Moon, John Ellis van Courtland (1996 թ․ հուլիս). «United States Chemical Warfare Policy in World War II: A Captive of Coalition Policy?». The Journal of Military History. 60 (3): 495–511. doi:10.2307/2944522. JSTOR 2944522.
• Morton, Desmond (1992). Silent Battle: Canadian Prisoners of War in Germany, 1914–1919. Toronto: Lester Publishing. ISBN 978-1-895555-17-2. OCLC 29565680.
• Mosier, John (2001). «Germany and the Development of Combined Arms Tactics». Myth of the Great War: How the Germans Won the Battles and How the Americans Saved the Allies. New York: Harper Collins. ISBN 978-0-06-019676-9.
• Muller, Jerry Z. (March–April 2008). «Us and Them – The Enduring Power of Ethnic Nationalism». Foreign Affairs. Council on Foreign Relations. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
• Neiberg, Michael S. (2005). Fighting the Great War: A Global History. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01696-5. OCLC 56592292.
• Nicholson, Gerald W.L. (1962). Canadian Expeditionary Force, 1914–1919: Official History of the Canadian Army in the First World War (1st ed.). Ottawa: Queens Printer and Controller of Stationary. OCLC 2317262. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 16-ին.
• Northedge, F.S. (1986). The League of Nations: Its Life and Times, 1920–1946. New York: Holmes & Meier. ISBN 978-0-7185-1316-0.
• Page, Thomas Nelson. «Italy and the World War». Brigham Young University. Chapter XI. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) cites "Cf. articles signed XXX in La Revue de Deux Mondes, 1 and 15 March 1920"
• Painter, David S. (2012). «Oil and the American Century» (PDF). The Journal of American History. 99 (1): 24–39. doi:10.1093/jahist/jas073.
• Phillimore, George Grenville; Bellot, Hugh H.L. (1919). «Treatment of Prisoners of War». Transactions of the Grotius Society. 5: 47–64. OCLC 43267276.
• Pitt, Barrie (2003). 1918: The Last Act. Barnsley: Pen and Sword. ISBN 978-0-85052-974-6. OCLC 56468232.
• Price, Alfred (1980). Aircraft versus Submarine: the Evolution of the Anti-submarine Aircraft, 1912 to 1980. London: Jane's Publishing. ISBN 978-0-7106-0008-0. OCLC 10324173. Deals with technical developments, including the first dipping hydrophones
• Prior, Robin (1999). The First World War. London: Cassell. ISBN 978-0-304-35256-2.
• Raudzens, George (1990 թ․ հոկտեմբեր). «War-Winning Weapons: The Measurement of Technological Determinism in Military History». The Journal of Military History. 54 (4): 403–434. doi:10.2307/1986064. JSTOR 1986064.
• Repington, Charles à Court (1920). The First World War, 1914–1918. Vol. 2. London: Constable. ISBN 978-1-113-19764-1.
• Rickard, J. (2001 թ․ մարտի 5). «Erich von Ludendorff [sic], 1865–1937, German General». Military History Encyclopedia on the Web. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 6-ին.
• Rickard, J. (2007 թ․ օգոստոսի 27). «The Ludendorff Offensives, 21 March–18 July 1918». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
• Roden, Mike. «The Lost Generation – myth and reality». Aftermath – when the Boys Came Home. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
• Saadi, Abdul-Ilah (2009 թ․ փետրվարի 12). «Dreaming of Greater Syria». Al Jazeera. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 14-ին.
• Sachar, Howard Morley (1970). The emergence of the Middle East, 1914–1924. Allen Lane. ISBN 978-0-7139-0158-0. OCLC 153103197.
• Salibi, Kamal Suleiman (1993). «How it all began – A concise history of Lebanon». A House of Many Mansions – the history of Lebanon reconsidered. I.B. Tauris. ISBN 978-1-85043-091-9. OCLC 224705916. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
• Schindler, J. (2003). «Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916». War in History. 10 (1): 27–59. doi:10.1191/0968344503wh260oa.
• Shanafelt, Gary W. (1985). The secret enemy: Austria-Hungary and the German alliance, 1914–1918. East European Monographs. ISBN 978-0-88033-080-0.
• Shapiro, Fred R.; Epstein, Joseph (2006). The Yale Book of Quotations. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10798-2.
• Smith, David James (2010). One Morning In Sarajevo. Hachette UK. ISBN 978-0-297-85608-5. «He was photographed on the way to the station and the photograph has been reproduced many times in books and articles, claiming to depict the arrest of Gavrilo Princip. But there is no photograph of Gavro's arrest—this photograph shows the arrest of Behr.»
• Souter, Gavin (2000). Lion & Kangaroo: the initiation of Australia. Melbourne: Text Publishing. OCLC 222801639.
• Sisemore, James D. (2003). «The Russo-Japanese War, Lessons Not Learned». US Army Command and General Staff College. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
• Smele, Jonathan. «War and Revolution in Russia 1914–1921». World Wars in-depth. BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
• Speed, Richard B, III (1990). Prisoners, Diplomats and the Great War: A Study in the Diplomacy of Captivity. New York: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-26729-1. OCLC 20694547.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
• Stevenson, David (1996). Armaments and the Coming of War: Europe, 1904–1914. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820208-0. OCLC 33079190.
• Stevenson, David (2004). Cataclysm: The First World War as Political Tragedy. New York: Basic Books. էջեր 560pp. ISBN 978-0-465-08184-4. OCLC 54001282.
• Strachan, Hew (2003). The First World War: Volume I: To Arms. New York: Viking. ISBN 978-0-670-03295-2. OCLC 53075929.
• Taylor, Alan John Percivale (1963). The First World War: An Illustrated History. Hamish Hamilton. ISBN 978-0-399-50260-6. OCLC 2054370.
• Taylor, Alan John Percivale (1998). The First World War and its aftermath, 1914–1919. Century of Conflict, 1848–1948. London: Folio Society. OCLC 49988231.
• Taylor, John M. (Summer 2007). «Audacious Cruise of the Emden». The Quarterly Journal of Military History. 19 (4): 38–47. doi:10.1353/jmh.2007.0331 (inactive 2018 թ․ նոյեմբերի 15). ISSN 0899-3718.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2018 (link)
• Terraine, John (1963). Ordeal of Victory. Philadelphia: J.B. Lippincott. էջեր 508pp. ISBN 978-0-09-068120-4. OCLC 1345833.
• Todman, Dan (2005). The Great War: Myth and Memory. A & C Black. ISBN 978-0-8264-6728-7.
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia: 1941–1945. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-7924-1. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
• Tschanz, David W. Typhus fever on the Eastern front in World War I. Montana State University. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
• Tuchman, Barbara Wertheim (1966). The Zimmermann Telegram (2nd ed.). New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-620320-3. OCLC 233392415.
• Tucker, Spencer C.; Roberts, Priscilla Mary (2005). Encyclopedia of World War I. Santa Barbara: ABC-Clio. ISBN 978-1-85109-420-2. OCLC 61247250.
• Tucker, Spencer C.; Wood, Laura Matysek; Murphy, Justin D. (1999). The European powers in the First World War: an encyclopedia. Taylor & Francis. ISBN 978-0-8153-3351-7.
• Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-226-3.(չաշխատող հղում)
• von der Porten, Edward P. (1969). German Navy in World War II. New York: T.Y. Crowell. ISBN 978-0-213-17961-8. OCLC 164543865.
• Westwell, Ian (2004). World War I Day by Day. St. Paul, Minnesota: MBI Publishing. էջեր 192pp. ISBN 978-0-7603-1937-6. OCLC 57533366.
• Wilgus, William John (1931). Transporting the A.E.F. in Western Europe, 1917–1919. New York: Columbia University Press. OCLC 1161730.
• Willmott, H.P. (2003). World War I. New York: Dorling Kindersley. ISBN 978-0-7894-9627-0. OCLC 52541937.
• Winegard, Timothy. «Here at Vimy: A Retrospective – The 90th Anniversary of the Battle of Vimy Ridge». Canadian Military Journal. 8 (2).
• Winter, Denis (1983). The First of the Few: Fighter Pilots of the First World War. Penguin. ISBN 978-0-14-005256-5.
• Wohl, Robert (1979). The Generation of 1914 (3 ed.). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-34466-2.
• Zieger, Robert H. (2001). America's Great War: World War I and the American experience. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. էջ 50. ISBN 978-0-8476-9645-1.
• «History in brief (Israel)». The Economist. 2005 թ․ հուլիսի 28. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
• Israeli Foreign Ministry. «Ottoman Rule». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
• De Groot, Gerard J. (2001). The First World War. Basingstoke: Palgrave. ISBN 978-0-333-74534-2.
• Turner, Leonard Charles Frederick (1976). Origins of the First World War. London: Edward Arnold. ISBN 978-0-393-09947-8.
• Henig, Ruth B. (Ruth Beatrice) (1994). The origins of the First World War. London: Routledge. ISBN 978-0-415-10233-9.
• Stevenson, David (1988). The First World War and international politics. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-873049-1.
• Collins, Ross F. ed. World War I: Primary Documents on Events from 1914 to 1919 (Greenwood Press, 2008) online Արխիվացված 2018-07-23 Wayback Machine
• Baker, Kevin (2006 թ․ հունիս). «Stabbed in the Back! The past and future of a right-wing myth». Harper's Magazine.
• Deak, John. "The Great War and the Forgotten Realm: The Habsburg Monarchy and the First World War" Journal of Modern History (2014) 86#2 pp. 336–380.
• Iriye, Akira. "The Historiographic Impact of the Great War". Diplomatic History (July 2014)
• Jones, Heather. "As the centenary approaches: the regeneration of First World War historiography". Historical Journal (2013) 56#3 pp. 857–878.
• Jones, Heather. "Goodbye to all that?: Memory and meaning in the commemoration of the first world war". Juncture (2014) 20#4 pp. 287–291.
• Kitchen, James E., Alisa Miller and Laura Rowe, eds. Other Combatants, Other Fronts: Competing Histories of the First World War (2011) excerpt
• Kramer, Alan. "Recent Historiography of the First World War – Part I", Journal of Modern European History (Feb. 2014) 12#1 pp. 5–27; "Recent Historiography of the First World War (Part II)", (May 2014) 12#2 pp. 155–174
• Mulligan, William. "The Trial Continues: New Directions in the Study of the Origins of the First World War". English Historical Review (2014) 129#538 pp. 639–666.
• Reynolds, David. The Long Shadow: The Legacies of the Great War in the Twentieth Century (2014) Excerpt and text search
• Sanborn, Joshua. "Russian Historiography on the Origins of the First World War Since the Fischer Controversy". Journal of Contemporary History (2013) 48#2 pp. 350–362.
• Sharp, Heather. "Representing Australia's Involvement in the First World War: Discrepancies between Public Discourses and School History Textbooks from 1916 to 1936". Journal of Educational Media, Memory, and Society (2014) 6#1 pp. 1–23.
• Trout, Stephen. "On the Battlefield of Memory: The First World War and American Remembrance, 1919–1941 (2013)
• Turan, Ömer. "Turkish Historiography of the First World War". Middle East Critique (2014) 23#2 pp. 241–257.
• Winter, Jay, ed. The Cambridge History of the First World War (2 vol. Cambridge University Press, 2014)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Առաջին համաշխարհային պատերազմ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 526)։