Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր

Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագիր, միջազգային հաշտության պայմանագիր՝ ստորագրված 1918 թվականի մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկում՝ մի կողմից Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության ներկայացուցիչների, մյուս կողմից Կենտրոնական ուժերի (գերմ.՝ Mittelmächte, հունգ.՝ Központi hatalmak, թուրքերեն՝ İttifak Devletleri, բուլղար․՝ Централни сили, Գերմանական կայսրություն, Ավստրո-Հունգարիա, Օսմանյան Թուրքիա և Բուլղարական թագավորություն) միջև։ Նշվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմում Ռուսաստանի պարտության և հեռանալու մասին։

Բրեստի-Լիտովսկի պայմանագիր
Բրեստի հաշտության պայմանագրի առաջին էջ
Պայմանագրի տիպ	Հաշտության պայմանագիր
Ստորագրվել է — վայր	1918, մարտի 3 Բրեստ-Լիտովսկ
Ուժը կորցրել է	1918, նոյեմբերի 13
Ստորագրել են	Գրիգորի Սոկոլնիկով Ռիխարդ ֆոն Քյուլման Լևոն Կարախան Ֆրեդերիկ ֆոն Ռոզենբերգ Գեորգի Չիչերին Մաքս Հոֆման Գիգորի Պետրովսկի Գորն Օտոկար Չերնին Կայետան Մերեյ Անդրեյ Տոշև Պյոտոր Գանչև Թեոդոր Անաստասով Իբրահիմ Խակի փաշա Զեկի փաշա
Կողմեր	ՌԽԴՍՀ Գերմանիա Ավստրո-Հունգարիա Օսմանյան կայսրություն Բուլղարիա
Լեզուներ	բուլղարերեն, գերմաներեն, հունգարերեն, ռուսերեն, թուրքերեն
	Վիքիդարան պարունակում է տեքստը. ru:Брестский мирный договор (1918)

1917 թվականի հոկտեմբերին, զինված հեղաշրջման ճանապարհով գալով իշխանության, բոլշևիկներն արդեն մի քանի ամիս հետո հայտնվել էին ծայրահեղ ծանր վիճակում։ Նրանք 1918 թվականի մարտի 3-ին Բրեստ-Լիտովսկում խայտառակ պարտվողական պայմանագիր կնքեցին, որով հսկայական տարածքային զիջումների գնացին Եվրոպայում։ Միջին արևելքում բոլշևիկներն էական զիջումների գնացին պարտվող և կործանման եզրին կանգնած Օսմանյան կայսրությանը։ Մասնավորապես, Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրի 4-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ պարբերություններով բոլշևիկները պարտավորվեցին թուրքերին վերադարձնել ոչ միայն պատերազմի ընթացքում գրաված Արևմտյան Հայաստանի տարածքները (կամ «Արևելյան Անատոլիայի նահանգները», ինչպես գրված է պայմանագրում), այլև 1878 թվականից Ռուսական կայսրության մաս հանդիսացող «Արդահանի, Կարսի և Բաթումի մարզերը»։

Նախապատմություն

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո խորհրդային Ռուսաստանի առաջին քայլը արտաքին քաղաքականության մեջ դարձավ խաղաղության մասին դեկրետը, որը հրապարակվեց 1917 թվականի հոկտեմբերի 26-ին Խորհուրդների երկրորդ Համառուսաստանյան համագումարի ժամանակ։ Դեկրետի հեղինակն էր Լենինը։ Դեկրետում առաջարկվում էր բոլոր պատերազմող երկրներին անմիջապես սկսել բանակցություններ «արդար դեմոկրատական աշխարհ» ստեղծելու համար։

1917 թվականի նոյեմբերի 9-ին Լենինը ելույթ ունեցավ ռադիոյով և կոչ արեց զինվորներին բանակցություններ սկսել հակառակ ճամբարի զինվորների հետ, որի հետևանքով ռազմաճակատներում սկսվեցին «զինվորական հաշտություններ»։ Դրանով Լենինը և իր կողմնակիցները ձգտում էին իրականացնել համաշխարհային սոցիալիստական հեղափոխություն։ Այդ կոչերից անմիջապես հետո սկսվեցին ցույցեր Մեծ Բրիտանիայում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում, որոնք պահանջում էին միանալ Խորհրդային Ռուսաստանին և կնքել հաշտություն։

Այն բանից հետո, երբ Անտանտի երկրները մերժեցին հաշտության մասին դեկրետը, Խորհրդային Ռուսաստանը գնաց բանակցությունների Քառյակ միության երկրների հետ, որոնք գտնվում էին պատերազմի ժամանակ հակառակ ճամբարում։

1917 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Բրեստում սկսվեցին հաշտության բանակցություններ մասնակցությամբ Խորհրդային Ռուսաստանի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Բուլղարիայի և Թուրքիայի։ Խորհրդային պատվիրակությունը գլխավորում էր Իոֆֆեն։ Խորհրդային պատվիրակության գլխավոր առաջարկներն էին զորքերի դուրս բերումը գրավված տարածքներից, ազատություն այն ազգերին, որոնք զրկվել էին դրանից պատերազմի ընթացքում, հրաժարում բոլոր տեսակ ռազմատուգանքներից և նման այլ պայմաններ։

Գերմանական պատվիրակությունը երկար ժամանակ քննեց պայմանները և մշակեց սեփական ծրագիրը, որը բխում էր իր իսկ շահերից։ Դրանք էին՝ միացնել Գերմանիային Մերձբալթիկան և մասնատել Լեհաստանը, որպեսզի ղեկավարեն ոչ արիական ծագում ունեցող ազգերին։ Բացի դա Գերմանիան ձգտում էր պահպանել Ռուսաստանից գրավված տարածքները, որպեսզի օգտագործեր Ռուսաստանի տնտեսական ռեսուրսները։ Դրանով իսկ Գերմանիան հաղթանակած էր դուրս գալիս պարտված պատերազմից։ Այս ծրագիրը սկզբնապես գաղտնի էր պահվում։

Համաձայնելով ռուսական առաջարկի հետ՝ Քառյակ միության երկրները հայտարարեցին, որ իրենց համար ընդունելի կլինի Ռուսաստանի առաջարկը, եթե նա տա երաշխիք, որ պատերազմին մասնակից տերությունները կընդունեն այս պայմանները։ Դրանով Գերմանիան ցույց էր տալիս, որ հաշտություն հնարավոր չէ, քանի որ Գերմանիան համոզված էր, որ Անտանտի երկրները համաձայն չեն լինի այդ պայմաններով պայմանագրին։

Այս հարցերի լուծման համար հայտարարվեց 10-օրյա ընդմիջում։ Այդ ընթացքում՝ դեկտեմբերի 17-ին Խորհրդային իշխանությունը Անտանտի երկրներին կոչ արեց ազատություն շնորհել իրենց հպատակության տակ գտնվող երկրներին՝ ելնելով ազգերի ինքնորոշման սկզբունքից՝ օրինակ բերելով Ֆինլանդիան, Ուկրաինան և Բելառուսիան։ Դրանով նրանք նաև փորձում էին իրականացնել իրենց ծրագրերը համաշխարհային սոցիալիստական հեղափոխության շուրջ, քանի որ նրանց կարծիքով այդ երկրների կողմից չընդունվելու դեպքում, ժողովուրդները կապստամբեն։

Տեսնելով, որ Անտանտի երկրները համաձայն չեն հաշտության հետ, 1917 թվականի դեկտեմբերի 27-ից Խորհրդային իշխանությունը միայնակ սկսեց բանակցությունները Գերմանիայի հետ։

1918 թվականի հունվարի 27-ին Քառյակ միության երկրները Ուկրաինայի Կենտրոնական Ռադայի հետ եկան համաձայնության, որ նրանց Ուկրաինան պետք է տրամադրի սննդամթերք՝ ռազմական օգնության փոխարեն։ Նույն երեկոյան Խորհրդային Ռուսաստանին տրվեց վերջնագիր գերմանական պահանջները կատարելու համար ու սահմանները հասցնել մինչև Նարվա, Պսկով, Դվինյա։ Հունվարի 28-ին Տրոցկին պատասխանեց վերջնագրին, որ Ռուսաստանը պայմանագիրը չի ստորագրում, դադարեցնում է պատերազմը և դուրս է բերում զորքերը։ Փետրվարի 18-ին Քառյակ միությունը հարձակման անցավ ամբողջ արևելյան ճակատով։ Ռուսական բանակները չկարողացան դիմադրել այդ հարձակմանը և արդեն փետրվարի 19-ին համաձայնեցին ստորագրել հաշտությունը։ Գերմանացիները շարունակեցին հարձակումը և միայն փետրվարի 22-ին համաձայնեցին հաշտության՝ հարկադրելով ավելի ծանր պայմաններ քան նախկինում։ Մտածելու համար Խորհրդային պատվրակությանը տրվեց 48 ժամ։

Քննարկումից հետո կուսակցության կենտրոնը համաձայնեց ստորագրել պայմանագիրը և Բրեստ-Լիտովսկ ուղարկեց Սոկոլնիկովին պայմանագիրը ստորագրելու համար։ 1918 թվականի մարտի 3-ին ստորագրվեց մի պայմանագիր, որը ուղղակի խայտառակություն էր Ռուսաստանի համար։ Հարկ է նշել, որ Տրոցկին և մյուսները լավ գիտակցում էին Գերմանիայի հարձակումը և գիտեին, որ իրենք չեն կարող դիմադրել։ 1918 թվականի մարտի 6-8-ը տեղի ունեցած ՌԿբԿ 7-րդ համագումարում, որտեղ քննվում էր Բրեստի հարցը։ Լենինը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որ հաշտությունը կապիտուլացիա չէ, այլ ժամանակավոր մանևր՝ իշխանություն և ժամանակ շահելու համար։ Լենինին կողմ քվեարկեց կուսակցության մեծամասնություը։ Մարտի 15-ի սովետների 4-րդ արտակարգ համագումարում ընդունվեց Բրեստի հաշտությունը, որի համաձայն Ռուսաստանից անջատվեցին Մերձբալթիկան և Բելառուսիայի մի մասը, Կովկասում Թուրքիային անցավ Կարսը, Արդահանը, Բաթումը։ Ուկրաինան և Ֆինլանդիան հռչակվեցին ինքնավար հանրապետություններ, իսկ Կարմիր բանակի զորքերը պետք է դուրս բերվեին այնտեղից։ Ռուսաստանը զրկվեց իր տարածքի 1 միլիոն կմ² տարածքից, որտեղ ապրում էր բնակչության շուրջ կեսը և տնտեսության 1/3-ը ևս տեղակայված էր այստեղ։ Կարմիր բանակը դուրս էր բերվում այդ տարածքներից ռազմածովային ուժերի հետ միասին։ Մաքսային հարցում վերականգնվում էր 1904 թվականի իրավիճակը՝ հօգուտ Գերմանիայի։

Ռուսական զորքերի դուրս բերումը Արևելյան ճակատից հնարավորություն տվեց Գերմանիային անցնել հարձակման հարավային ուղղությամբ 1918 թվականի մարտի 21-ից մինչև հունիսի 17-ը, սակայն մեծ հաջողությունների չհասան, այլ հակառակը, Անտանտի երկրները որդեգրեցին անդադար հարձակումների մարտավարությունը և ի վերջո հաղթեցին նրան։

Բրեստի խայտառակ հաշտությունը լրացվեց 1918 թվականի օգոստոսի 27-ի Բեռլինի համաձայնագրով, որով Ռուսաստանը Գերմանիային էր տալիս 6 միլիարդ մարկ ռազմատուգանք։

1918 թվականի նոյեմբերի 9-ին Գերմանիայում տեղի ունեցավ հեղափոխություն, որից հետո նոյեմբերի 13-ին Բրեստի հաշտությունը չեղյալ համարվեց։

Բրեստի հաշտությունը, որը մեծ վնասներ հասցրեց Ռուսաստանին, հնարավորություն տվեց բոլշևիկներին քաղաքական իշխանությունը իրենց ձեռքում պահել և մաքրել քաղաքական հակառակորդներին իշխանությունից։ Խոսքը վերաբերում է ձախ էսեռներին, որոնք դուրս եկան իշխանությունից նաև Բրեստի հաշտության շուրջ ծագած հակասությունների պատճառով։ Սա էր նաև պատճառը, որ Ռուսաստանում սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, ինչի պատճառով էլ մեծ թվով մարդկանց արյուն թափվեց։

Պայմանագիրը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից

Սույն պայմանագիրն անօրինական ու անվավեր է հետևյալ 2 պատճառով և, ըստ այդմ, որևէ իրավական հետևանք չունի հայ-թուրքական սահմանի համար.

• 1918 թվականին բոլշևիկները չէին հանդիսանում Ռուսաստանի օրինավոր և ճանաչված իշխանություններ, հետևաբար՝ իրավասու չէին միջազգային հարաբերությունների մեջ մտնել, առավել ևս՝ Ռուսաստանի անունից պայմանագիր կնքել,
• Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը չեղյալ է հայտարարվել իրենց իսկ կնքողների կողմից՝ 1918 թվականի սեպտեմբերի 20-ին Ռուսաստանի, իսկ 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին՝ Թուրքիայի կողմից (Մուդրոսի զինանդադարի 11-րդ հոդվածով)։

Աղբյուրներ

• Արա Պապյան - Հայրենատիրություն. Հայոց պահանջատիրության իրավական հիմունքները և հարակից հարցեր (հոդվածների ժողովածու), Ասողիկ, Երևան, 2012 (ISBN 978-9939-50-190-1, ՀՏԴ՝ 941(479.25)։ 341(045), ԳՄԴ՝ 63.3(2Հ) + 67.91ց1, Պ234։ Համակարգչային շարվածքը և ձևավորումը՝ Դավիթ Օ. Աբրահամյանի)
• Հարությունյան Ա. Турецкая интервенция в Закавказье в 1918 г. и оборонительные бои = Թուրքական ինտերվենցիան Անդրկովկաս 1918 թ. և ինքնապաշտպանական կռիվները / Ա.Հ. Հարությունյան; Խմբ.՝Վ.Ն. Ղազախեցյան, Ե.Ղ. Սարգսյան; ՀՍՍՀ ԳԱ, Պատմ. ին-տ. — Երևան։ ԳԱ հրատ., 1984. — P. 132, 145. — 356 p.
• Hovannisian R. G. Armenia on the road to independence 1918. — Berkeley: University of California Press, 1969. — P. 134, 151, 156, 161—163, 167, 169, 173, 222—225, 244. — viii, 364 p.
• Армянский вопрос и геноцид армян в Турции (1913—1919). Материалы политического архива министерства иностраных дел Кайзеровской Германии. Сборник / НАН РА. Междунар. гуманит. фонд арменоведения им. Ц.П. Агаяна; cост., отв. ред., авт. предисл., введ. и примеч. В. Микаелян. — Ереван: Гитутюн, 1995. — С. 485—486, 513, 582—584. — 631 с. — ISBN 5-8080-0334-2.
• Галоян Г. А. Рабочее движение и национальный вопрос в Закавказье. 1900—1922. — Ереван: Айастан, 1969. — С. 199, 217, 227—228, 263. — 508 с.
• Галоян Г. А. Октябрьская революция и возрождение народов Закавказья. — М.: Мысль, 1977. — С. 35–36. — 296 с.
• Погосян А. М. Карсская область после победы Великой Октябрьской социалистической революции; Турецкое нашествие 1918 года // Карсская область в составе России / отв. ред. В. А. Дилоян; рец. В. А. Байбуртян. — Ереван: Айастан, 1983. — С. 200—203, 210. — 285 с.
• Советско-германские отношения от переговоров в Брест-Литовске до подписания Рапалльского договора. Сборник документов. В 2 т. / ред.: С. Дернберг, Х. Зайдевиц, И. Н. Земсков, И. К. Кобляков, В. С. Семенов, О. Фишер, В. М. Хвостов, Л. Штерн. — М.: Политиздат, 1968. — Т. 1 (1917—1918 гг.). — С. vi—x, 209—217. — xxii, 758 с. — 5000 экз.
• Սարգսյան Ե. Դավադիր գործարք։ Հայաստան-Ռուսաստան-Թուրքիա / Ե.Ղ. Սարգսյան; Խմբ.՝ Էդ. Գևորգյան, Ա. Կարապետյան. — Երևան։ Հայաստան, 1995. — P. 91. — 204 p. — ISBN 5-540-01565-7.
• Киракосян Дж. Младотурки перед судом истории / предисл. Г. Азатяна; ред. М. А. Гасратян; перев. с арм. Л. А. Казарян, С. П. Симоняна; примеч. Р. П. Кондакчяна. — Ереван: Айастан, 1989. — С. 223—224, 226—229, 243. — 494 с.
• Аветисян Г. Брест-Литовск : как были отторгнуты Турцией Карс, Ардаган и Батум. — Ереван: Спюрк, 1994. — С. 3—5, 7, 11—15, 23, 31—33, 42, 64, 69—70, 121. — 144 с.
• Барсегов Ю. Г. Брест-Литовский договор и Армения // Геноцид армян: ответственность Турции и обязательства мирового сообщества : Док. и коммент. = The Genocide of Armenians: The Responsibitaty of Turkey and the Obligations of the World Community / Союз армян России, Арм. ин-т междунар. права и политологии в Москве; Сост., отв. ред., авт. предисл. и коммент. Ю. Г. Барсегов. — Гардарики: М., 2005. — Т. 2. ч. 2. — С. 195—205. — 606, [1] с. — (ОАО Можайский полигр. комб.). — ISBN 5-8297-0256-8.
• Ավետիսյան Հ. Армянский вопрос в 1918 году = The Armenian Question in 1918 = Հայկական հարցը 1918 թվականին / ՀՀ ԳԱԱ Պատմութ. ին-տ. — Երևան։ Բարձրագույն դպրոց, 1997. — P. 18, 28, 31—32, 35, 41, 80—81, 103—105, 179—180, 288, 400. — 436 p.
• Գալոյան Գ. Армения и великие державы: 1917—1923 гг. = Հայաստանը և մեծ տերությունները։ 1917-1923թթ. / Գ.Ա. Գալոյան; Խմբ.՝ Վ. Ա. Միքայելյան; ՀՀ ԳԱԱ, Պատմ. ի-նտ. — Երևան։ Գիտություն, 1999. — P. 45—47. — 540 p. — ISBN 5-8080-0407-1.
• Саркисян Е. К. Экспансионистская политика Османской империи в Закавказье накануне и в годы первой мировой войны / Акад. наук Арм. ССР. Сектор востоковедения. — Ереван: Изд-во Акад. наук Арм. ССР, 1962. — С. 324—327, 334—336, 339, 343—344, 359, 369. — 496 с.
• Հոկտեմբերյան սոցիալիստական Մեծ Հեղափոխությունը և Սովետական իշխանության հաղթանակն ու ամրապնդումը Հայաստանում (1917—1921) // История армянского народа = Հայ Ժողովրդի Պատմություն / Խմբ. կոլ.` Հովհաննիսյան Ա. Գ., Աղայան Ց. Պ., Առաքելյան Բ. Ն., Բարխուդարյան Վ. Բ., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հասրաթյան Մ. Ս., Հովհաննիսյան Ա. Ռ., Ներսիսյան Մ. Գ., Սարգսյան Գ. Խ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. — Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1967. — Vol. 7. — P. 35. — 655 p. — 12 000 экз.
• Адонц Н. Армянский вопрос и германские планы // Международная политика и мировое хозяйство : двухнедельный журнал / ред. М. Л. Гошиллер, С. О. Загорский. — Петроград, 1918. — 1 мая (№ 4). — С. 3—17.
  • Адонц Н. Армянский вопрос и германские планы // «Вестник общественных наук» НАН РА. — Ереван: Издательство «Гитутюн» НАН РА, 1993. — № 1. — С. 139, 142. — ISSN 0320-8117.
• Адонц Н. Турецкая нота и Турецкая Армения // Новая жизнь. — Петроград, 1918. — 24 мая.
  • Адонц Н. Турецкая нота и Турецкая Армения // «Вестник общественных наук» НАН РА. — Ереван: Издательство «Гитутюн» НАН РА, 1990. — № 4. — С. 73—77. — ISSN 0320-8117.
• Казанджян Р., Азнаурян С., Григорян Д. Некоторые аспекты рассмотрения армянского вопроса на переговорах в Брест-Литовске (1918 г.) // Туркологические и османистические исследования = Turkish and Ottoman studies = Թյուրքագիտական և օսմանագիտական հետազոտություններ / Խմբ.՝ Ռ. Սաֆրաստյան ; ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտ. ին-տ. — Երևան։ Զանգակ-97, 2005. — Т. 3. — С. 48—72. — 112 с. — ISBN 99941-37-42-5.
• Эльчибекян А. М. Установление Советской власти в Армении / АН АрмССР, Ин-т истории. — Ереван: Изд-во Акад. наук Арм. ССР, 1954. — С. 35, 40. — 136 с.
  • Эльчибекян А. М. Великая Октябрьская социалистическая революция и победа Советской власти в Армении / АН АрмССР, Ин-т истории. — Ереван: Изд-во Акад. наук Арм. ССР, 1957. — С. 56. — 218 с. — (К 40-летию Великой Октябрьской социалистической революции / Акад. наук Арм. ССР. Ин-т истории).
• Есаян Н. К. Брест-Литовские переговоры (1918 г.). Отторжение от России закавказских территорий: к истории вопроса / ред.: А. В. Доброва. — СПб.: ИВЭСЭП, Знание, 2004. — С. 8–9. — 32 с. — ISBN 5-7320-0782-2.
• Սահակյան Տ. Ցավալի պայմանագրեր / Տ. Ղ. Սահակյան; Խմբ.՝ Վ. Այվազյան. — Երևան։ Լուսակն, 2007. — P. 43. — 531 p. — ISBN 978-99941-48-61-5. — ISBN 9994148613.
• Georges Lestien, Roger Cere. İki Dünya Savaşı: I. 1914—1918, II. 1939—1945 / Çeviren: Nihal Önal. — İstanbul: Varlık Yayınları, 1966. — 246 S. — (Varlık yayınları, 1215; Varlık yayınları, Faydalı kitaplar, 56).
• Akdes Nimet Kurat Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barışı (тур.) // Belleten. — Ankara, 1967. — Temmuz (c. XXXI, num. 123). — S. 375—415.
• A. Halûk Ülman. Birinci Dünya Savaşına Giden Yol ve Savaş. — Ankara, 1973. — xii, 275 S. — (Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları, no. 355; Basın ve Yayın Yüksek Okulu yayınları, no. 2; Cumhuriyetin 50. yılı yayınları, sayı 7).
• A. Halûk Ülman. Birinci Dünya Savaşına giden yol ve savaş. — 3. baskı. — Ankara: İmge Kitabevi, 2002. — 389 S. — ISBN 9789755333687. — ISBN 9755333681.
• Renouvin P. Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye (1914—1918) / dilimize çeviren Adnan Cemgil; Türkiye ile ilgili bölümleri inceleyen ve genişleten Niyazi Akşit. — İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1969.
  • Renouvin P. Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1914—1918 / Çeviren: Örgen Uğurlu. — İstanbul: Örgün, 2004. — 787 S. — ISBN 9789757651321. — ISBN 975765132X.
• Taş, N. Fahri. Erzincan Mütarekesi ve Brest-Litovsk. — Ankara: Erzincan İli Merkez ilçe Köyler Birliği, 1995. — 68+[21] S. — (Erzincan İli Merkez İlçe Köyler Birliği yayınları, 2). — ISBN 9789759498702.
• Kılıç, Selami. Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu : Brest-Litovsk Barışı Ve Müzakereleri (22 Aralık 1917 — 3 Mart 1918). — İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998. — 488 S. — (Tarih dizisi, 17; Dergâh Yayınları, 179). — ISBN 9757737356. — ISBN 9789757032298. — ISBN 9757032298.
• Yerasimos S. Kurtuluş Savaşı'nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917—1923). — 2. basım. — İstanbul: Boyut Kitapları, 2000. — 640 S. — (Boyut Kitapları araştırma dizisi). — ISBN 9789755214009. — ISBN 9755214003.
• Gülboy B. I. Dünya Savaşı Tarihi. — Ankara: Altın Kitaplar, 2004. — 319 S. — ISBN 9789752104600. — ISBN 9752104606.
• Sander O. Siyasi Tarih : İlkçağlardan 1918'e. — Ankara: İmge Kitabevi, 2006. — 423 S. — ISBN 9789755330433. — ISBN 9755330437.
  • Sander O. Siyasi Tarih 1918—1994. — Ankara: İmge, 2008. — 605 S. — ISBN 9789755330051. — ISBN 9755330054.
  • Sander O. Türkiye’nin Dış Politikası / Derleyen: Dr. Melek Fırat. — 4. Baskı. — Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2013. — 276 S. — ISBN 9789755332314. — ISBN 9755332316.
• Armaoğlu F. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914—1995) = Yirminci yüzyıl siyasî tarihi. — 18. bs. — İstanbul: Alkım, 2012. — 1200 S. — ISBN 9789944148603. — ISBN 9944148601.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 561)։