Մոնղոլական կայսրություն

Մոնղոլական կայսրություն; ; Ikh Mongol Uls
	Flag of the Mongol Empire?
	; ;
Կարգավիճակ	քոչվորական պետություն
Պետական լեզու	մոնղոլերեն; թյուրքական լեզուներ; չինարեն; պարսկերեն և այլ լեզուներ;
Մայրաքաղաք	1206–1235: Ավարգա; 1235–1260: Կարակորում; 1260–1368: Հանբալըք (Դադու);
Պետական կարգ	Ընտրովի միապետություն; Ավելի ուշ Ժառանգական միապետություն
Օրենսդիր մարմին	Քուրուլթայ
Երկրի ղեկավար	Խան 1206–1227 Չինգիզ խան; 1229–1241 Ուգեդեյ խան; 1246–1248 Գյույուք խան; 1251–1259 Մենխ խան; 1260–1294 Խուբլայ խան; 1333–1368 Թոգոր Թեմուր խան;
Մակերես	4000000 կմ²` 1206 (Մոնղոլիայի միավորում) ; 13500000 կմ²` 1227 (Չինգիզ խանի մահ) ; 23500000 կմ²` 1294 (Խուբլայ խանի մահ) ; 24000000 կմ²` 1309 (վերջին պաշտոնական վերամիավորում) ; կմ²
Ազգաբնակչություն	160 000 000 մարդ (1279)
Կրոն	Սկզբնապես Թենգրիականություն; շամանություն; Ավելի ուշ Իսլամ; բուդդայականություն; նեստորականություն;
Հիմնադրված է	1206 թ.
Արժույթ	Տարբեր

Մոնղոլական կայսրություն (մոնղ.՝ Монголын эзэнт гүрэн, միջին մոնղոլերեն Yeke Mongγol ulus - Մեծ Մոնղոլական պետություն, մոնղ.՝ Их Монгол улс, ռուս.՝ Орда ռուսական ժամանակագրություններում), կայսրություն, որը գոյություն է ունեցել 13-14-րդ դարերում և եղել է պատմության մեջ խոշորագույնը^[2]։ Այն ձևավորվել է Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններում, այնուհետև ընդարձակվել է՝ ձգվելով Արևելյան Եվրոպայից և Կենտրոնական Եվրոպայի որոշ հատվածներից մինչև Ճապոնական ծով՝ հյուսիսում հասնելով Սիբիր, հարավում և արևելքում՝ Հնդկական թերակղզի, Հնդկաչին և Իրանական լեռնաշխարհ, իսկ արևմուտքում՝ Լևանտ և Կարպատներ։

Մոնղոլական կայսրությունը ձևավորվել է Չինգիզ խանի գլխավորությամբ մի շարք քոչվոր ցեղերի միավորմամբ մոնղոլների հայրենիքում։ 1206 թվականին խորհուրդը որոշել է Չինգիզ խանին հռչակել բոլոր մողոլների ղեկավար։ Նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում կայսրությունն արագորեն աճել է^[3]^[4]։ Այս լայնատարած միջմայրցամաքային կայսրությունը միավորել է Արևելքը և Արևմուտքը՝ հաստատելով Պաքս Մոնղոլիկա (Pax Mongolica)՝ հնարավոր դարձնելով առևտրի, տեխնոլոգիաների, ապրանքների և գաղափարախոսությունների տարածումը ողջ Եվրասիայում^[5]^[6]։

Իրավահաջորդությամբ պայմանավորված պատերազմների արդյունքում կայսրությունը մասնատվել է։ Պայքար է սկսվել Չինգիզ խանի թոռների միջև այն հարցի շուրջ, թե կայսրությունը պետք է անցնի գլխավոր ժառանգ Ուգեդեյի որդիներին, թե մյուսների որդիներին՝ Թոլուի, Չաղաթայի կամ Ջուջի։ Թոլուիդները արյունոտ կռվում հաղթել են Ուգեդեյի և Չաղաթայի ուժերին, սակայն պայքարը շարունակվել է Թոլուի ժառանգների միջև։ Մոնղոլական կայսրության մասնատման մեկ այլ պատճառ է եղել կենսակերպի հարցը՝ անցնել նստակեցության և դառնալ տիեզերական կայսրություն, թե մնալ քոչվոր և ապրել տափաստաններում։

Մյոնգե խանի մահից հետո (1259 թվական) հակառակորդ քուրուլթայ խորհուրդները միաժամանակ ընտրել են տարբեր իրավահաջորդների՝ Արըք Բուգա և Խուբլայ խան եղբայրներին, ովքեր կռվել են իրար դեմ Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմում (1260-1264 թվականներ) և լուծել են Չինգիզ խանի այլ որդիների ժառանգների հետ մրցակցության հարցը^[7]^[8]։ Իշխանությունն անցել է Խուբլային, սակայն քաղաքացիական պատերազմը վերսկսվել է, երբ նա փորձել է իր իշխանությունը հաստատել Չաղաթայի և Ուգեդեյի ընտանիքների նկատմամբ։

Չինգիզ խանի և Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները պարտություններ էին կրում, երբ ոչ շատ հմուտ զորավար էր դառնում զորքերի հրամանատարը։ Մոտ 1215-1217 թվականներին Սիբիրյան թումեդները Բորոխուլի գլխավորությամբ պարտության են մատնել մոնղոլական ուժերին, Ջալալ ադ-Դինը պարտության է մատնել Շիգի Քութուղուին Փարվանի ճակատամարտում, իսկ 1230 թվականին Քին դինաստիայից Հեդա և Փուա զորավարները պարտության են մատնել Դոլքոլքուին։ Ամեն անգամ մոնղոլները վերադարձել են կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ զորքով և իրենց լավագույն զորավարներով, արդյունքում հաղթանակ են տարել։ 1260 թվականին Գալիլեայում տեղի ունեցած Այն Ջալուտի ճակատամարտը միակն էր, որից հետո մոնղոլները անմիջապես չեն վերադարձել՝ պարտության համար վրեժ լուծելու։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Մյոնգե խանը մահացել էր, իսկ Արըք Բուգայի և Խուբլայի միջև սկսել էր Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմը, միևնույն ժամանակ Ոսկե Հորդայից Բերքե խանը հարձակվել էր Պարսկաստանում Հուլաղու խանի վրա։ Չնայած մոնղոլները Լևանտի վրա բազմիցս են հարձակում գործել և կարճ ժամանակով գրավել են այն, այնուհետև 1299 թվականի Վադի ալ-Խազանդարի ճակատամարտից հետո արշավել են դեպի Գազա, սակայն ստիպված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական մի շարք գործոններով։

1294 թվականին Խուբլայի մահվան ժամանակ Մոնղոլական կայսրությունը մասնատվել է 4 առանձին խաքանությունների կամ կայսրությունների, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր հետաքրքրություններն ու նկրտումները՝

Հյուսիսարևմուտքում Ոսկե Հորդայի խանություն
Կենտրոնական Ասիայում Չաղաթայական խանություն
Հարավարևմուտքում Իլխանությունը
Արևելքում Յուան դինաստիան՝ հիմնված մերօրյա Պեկինում^[9]

1304 թվականին արևմտյան երեք խանությունները ընդունել են Յուան դինաստիայի անվանական սյուզերենությունը^[10]^[11], սակայն 1368 թվականին հան չինական Մին դինաստիան գրավել է մոնղոլական մայրաքաղաքը։ Յուան դինաստիայի չինգիզական ղեկավարները նահանջել են մոնղոլական հայրենիք և շարունակել են ղեկավարել այնտեղ՝ իբրև Հյուսիսային Յուան դինաստիա։ 1335-1353 թվականներին Իլխանությունը բաժանվել է մասերի։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը Ոսկե Հորդան նույնպես բաժանվել է իրար հետ մրցակցող խանությունների, մինչդեռ Չաղաթայի խանությունը այս կամ այն կերպ պահանվել է մինչև 1687 թվականը։

Անվանում

Անգլերենում Մոնղոլական կայսրություն հիշատակվող պետության անվանումը Ikh Mongol Uls էր (ikh: «մեծ», uls: «պետություն»․ Մոնղոլական մեծ պետություն)^[12]։ 1240-ական թվականներին Չինգիզ խանի ժառանգներից մեկը՝ Գյույուք խանը, նամակ է գրել Ինոկենտիոս IV պապին, որտեղ իբրև նախաբան նշել է «Մոնղոլական մեծ պետության (ուլուս) դալայ (մեծ) խաքան (խան)»^[13]։

Խուբլայ խանի և Արըք Բուգայի միջև իրավահաջորդության համար սկսած պայքարից հետո Արըքը սահմանափակել է Խուբլայի իշխանությունը կայսրության արևելյան շրջաններում։ 1271 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Խուբլայ խանը պաշտոնապես արձակել է կայսերական էդիկտ, որով պետությունն անվանում էր Մեծ Յուան (Dai Yuan կամ Dai Ön Ulus)՝ ստեղծելով Յուան դինաստիան։ Որոշ աղբյուրների համաձայն պետության մոնղոլերեն ամբողջական անվանումը եղել է Dai Ön Yehe Monggul Ulus^[14]։

Պատմություն

Մինչկայսերական շրջան

Մոնղոլական ցեղերը Լյաո դինաստիայի օրոք (907–1125 թվականներ)

Դեռևս 10-րդ դարից սկսած որոշ շրջաններ Մոնղոլիայում, Մանջուրիայում և Հյուսիսային Չինաստանում եղել են Լյաո դինաստիայի տիրապետության տակ։ 1125 թվականին ջունչենները ստեղծել են Քին դինաստիան, որը գահընկեց է արել Լյաո դինաստիային և փորձել է իր տիրապետության տակ առնել Մոնղոլիայում Լյաոների բոլոր տիրույթները։ 1130-ական թվականներին Քին դինաստիայի թագավորները, ովքեր հայտնի էին Ոսկե թագավորներ անունով, հաջողությամբ դիմադրել են Մոնղոլական ցեղերի միությանը (Խամագ մոնղոլների միություն)։ Այս միության ղեկավարը Խաբուլ խանն էր՝ Չինգիզ խանի մեծ պապը^[15]։

Եվրասիան մոնղոլական նվաճումների նախաշեմին, մոտ 1200 թվական

Մոնղոլական բարձրավանդակը գտնվել է ցեղային հինգ միությունների (khanlig) ձեռքում՝ քերայիդներ, խամագ մոնղոլներ, նայմաններ, մերքիթներ և թաթարներ։ Քին դինաստիայի ղեկավարները, հետևելով «բաժանի՛ր, որ տիրես» սկզբունքին, խրախուսում էին հակամարտությունները ցեղերի միջև, մասնավորապես թաթարների և մոնղոլների։ Նպատակն էր ներքին խնդիրներով շեղել քոչվոր ցեղերի ուշադրությունը Քին դինաստիայից։ Խաբուլին հաջորդել է Ամբաղայ խանը, ում թաթարները դավաճանել են՝ նրան հանձնելով ջուրչեններին, ովքեր գլխատել են խանին։ Մոնղոլները ի պատասխան փորձել են ասպատակել առաջնագիծը, սակայն այս ամենն ավարտվել է 1143 թվականին ջուրչենների անհաջող հակագրոհով^[15]։

1147 թվականին Քին դինաստիան որոշ չափով փոխել է իր քաղաքականությունը՝ մոնղոլների հետ հաշտության պայմանագիր կնքելով և հեռանալով մի շարք ամրոցներից։ Այնուհետև մոնղոլները վերսկսել են հարձակումները թաթարների վրա՝ ցանկանալով վրեժ լուծել իրենց սպանված խանի համար։ Սա դարձել է թշնամության և պատերազմական գործողությունների մի երկար ժամանակաշրջանի սկիզբ։ Թաթարները և Քին դինաստիայի զորքերը 1161 թվականին կարողացել են պարտության մատնել մոնղոլներին^[15]։

13-րդ դարում՝ Մոնղոլական կայսրության վերելքի ժամանակ Կենտրոնական Ասիայի ցուրտ և ցամաք տափաստաններում նկատվեց մեղմ և խոնավ եղանակ, որը չէր եղել ավելի քան մեկ հազարամյակ։ Տեսակետ կա, որ հենց այս պայմանների շնորհիվ կտրուկ աճեց ռազմական ձիերի և այլ ընտանի կենդանիների քանակը, որն էլ կարևոր նշանակություն ունեցավ մոնղոլական ռազմական ուժի մեծացման համար^[16]։

Չինգիզ խան

Չինգիզ խան, Կայսերական պալատի թանգարան Թայբեյ, Թայվան

Չինգիզ խանը, ում մանուկ ժամանակ Թեմուչին էին ասում, մոնղոլական ցեղապետի որդի է եղել։ Քերայիթներից Թուղրուլ խանի հետ աշխատելու ժամանակ Չինգիզ արագորեն հայտնություն է ձեռք բերել։ Այդ ժամանակ ամենաուժեղ մոնղոլ առաջնորդը Քուրթայթն էր, ով ստացել էր չինական «Wang» տիտղոսը, որը նշանակում է արքայազն^[17]։ Թեմուչինը Վան խանի դեմ պատերազմել է և վերջինիս պարտության մատնելուց հետո ստացել Չինգիզ խան անունը։ Նա իր և իր տոհմի իշխանության ժամանակ ընդարձակել է Մոնղոլական պետությունը։ Հենց այս ժամանակից ի վեր մոնղոլ տերմինը սկսել է կիրառվել Չինգիզ խանի տիրապետության տակ գտնվող բոլոր մոնղոլախոս ցեղերի համար։ Չինգիզ խանի հզոր դաշնակիներն էին նրա հոր ընկերը՝ քերայիթների ցեղապետ Թուղրուլ Վան խանը, և ջադրան ցեղից Թեմուչինի մանկության «արյան եղբայր» Ջամուքան։ Նրանց օգնությամբ Թեմուչինը կարողացել է պարտության մատնել մերքիթ ցեղին, փրկել իր կնոջը՝ Բյորթեին, այնուհետև վերադառնալով պարտության մատնել նայմաններին և թաթարներին^[18]։

Թեմուչինն արգելել է առանց թույլտվության թալանել իր հակառակորդներին, բացի այդ նա գործադրել է մի քաղաքականություն, ըստ որի ավարը ամբողջությամբ վերնախավին տալու փոխարեն բաժանվում էր ռազմիկների և նրանց ընտանիքների միջև^[19]։ Այս քաղաքականության արդյունքում նա հակասությունների մեջ է հայտնվել իր հորեղբայրների հետ, ովքեր նույնպես գահի օրինական ժառանագներ էին․ նրանք Թեմուչինին չէին համարում առաջնորդ, այլ պարզապես հանդուգն զավթիչ։ Այս դժգոհության ալիքը տարածվել է Թեմուչինի զորավարների և այլ մարդկանց շրջանում, որի արդյունքում նրա դաշնակիցներից շատերը խզել են իրենց կապերը նրա հետ^[18]։ Սրան հաջորդել է պատերազմը, որի ժամանակ Թեմուչինն ու իրեն հավատարիմ ուժերը հաղթանակ են տարել՝ 1203-1205 թվականներին պարտության մատնելով մյուս հակառակորդ ցեղերին, որոնք կրկին հայտնվել են Չինգիզ խանի գերիշխանության տակ։ 1206 թվականին Թեմուչինը քուրուլթայում (գլխավոր խորհուրդ) թագադրվել է Yekhe Mongol Ulus (Մոնղոլական մեծ պետության) խաքան (խան)։ Հենց այստեղ էլ ստացել է Չինգիզ խան (տիեզերական առաջնորդ) տիտղոսը հնում օգտագործվող Գուր խան կամ Թայան խան տիտղոսների փոխարեն, որն էլ մատնանշել է Մոնղոլական կայսրության սկիզբը^[18]։

Բարեփոխումներ

Չինգիզ խանը գահին Ջամի ալ-թավարիքից

Չինգիզ խանը իր զորքը կազմակերպելու համար տարբեր նորարարական մեթոդներ է կիրառել, օրինակ՝ այն բաժանել է տասական ենթաբաժինների՝ արբաններ (10 զինվոր), զուններ (100), մինգան (1000) և թումեն (10,000)։ Քեշիգի՝ կայսերական պահակի պաշտոնի ստեղծումից հետո այն բաժանվել է գիշերային և ցերեկային պահակների^[20]։ Չինգիզ խանը պարգևատրել և բարձր պաշտոնների է նշանակել նրանց, ովքեր հավատարիմ էին իրեն․ հիմնականում նրանց նշանակել է զորամիավորումների ղեկավարների պաշտոնում, չնայած որ նրանցից շատերը ցածր դասակարգի մարդիկ էին^[21]։

Իրեն հավատարիմ մարդկանց տրված զորամիավորումների համեմատությամբ իր ընտանիքի անդամներին տրվածները բավականին քիչ էին։ Նա կայսրությունում նոր օրենսգիրք է հռչակել՝ Յասա․ ավելի ուշ Չինգիզ խանը օրենքները ընդլայնել է՝ տարածելով այն քոչվորների ամենօրյա կյանքի և քաղաքական հարաբերությունների վրա։ Նա արգելել է կանանց վաճառքը, գողությունը, մոնղոլների միջև կռիվները և որսորդությունը բազմացման շրջանում^[21]։

Չինգիզ խանը իր որդեգրյալ եղբորը՝ Շիգի Քութուղին, նշանակել է բարձրագույն դատավոր՝ հրամայելով նրան գրառումներ կատարել կայսրության մասին։ Ընտանիքին, ուտելիքին և բանակին վերաբերող օրենքներին զուգահեռ Չինգիզ խանը սահմանել է նաև կրոնական ազատություն և նպաստել տեղական և միջազգային առևտրին։ Նա նաև հարկերից ազատել է հոգևորականությանն ու աղքատներին^[22]։ Չինգիզ խանը աջակցել է գրագիտության տարածմանը՝ ընդունելով ույղուրական գիրը, որը դառնալու էր կայսրության ույղուր-մոնղոլական գրի հիմքը։ Չինգիզ խանը հրամայել է ույղուր Թաթագունային, ով նախկինում նայմանների խանն էր, ուսուցանել իր որդիներին^[23]։

Առաջխաղացում դեպի Կենտրոնական Ասիա

Չինգիզ խանը անմիջապես հակամարտության մեջ է մտնում ջուրչենների Քին դինաստիայի և Չինաստանի հյուսիսում թանգութների Արևմտյան Սիա պետության հետ։ Նա նաև ստիպված էր պայքարել երկու այլ ուժերի դեմ ևս՝ Տիբեթի և Քարակիտայի^[24]։ Չինգիզ խանը շարժվել է դեպի արևմուտք՝ Կենտրոնական Ասիա՝ ամայացնելով Տրանսոխանիան (Մավարաննահըր) և արևելյան Պարսկաստանը, այնուհետև արշավել է Կիևյան Ռուսիա (իրավահաջորդ պետություններն են Ռուսաստանը, Բելառուսը և Ուկրաինան) և Կովկաս^[18]։

Մոնղոլական կայսրությունը մոտ 1207 թվականին

Մինչ իր մահը Չինգիզ խանը իր կայսրությունը բաժանել է իր որդիների և ընտանիքի անդամների միջև՝ Մոնղոլական կայսրությունը դարձնելով կայսերական ընտանիքի միացյալ սեփականությունը, որը մոնղոլ արիստոկրատիայի հետ միասին կազմում էր ղեկավար դասը^[25]։

Կրոնական քաղաքականություն

Մինչ արևմտյան երեք խանությունների կողմից իսլամի ընդունումը Չինգիզ խանը և Յուան դինաստիայից մի շարք ժառանգորդներ սահմանափակում էին կրոնական պրակտիկան՝ այն համարելով օտար ու խորթ։ Մուսուլմանները, այդ թվում նաև հուիները, և հրեաները ընդհանուր առմամբ կոչվում էին հուիհուի։ Մուսուլմաններին արգելված էին որոշ ուտելիքներ և զաբիհան (կենդանի մորթել), իսկ հրեաներին՝ կաշրութը և շեհիթան (կենդանիներին մորթելը համապատասխան կաշրութի)^[26]։ Չինգիզ խանը, ով նվաճված ժողովուրդներին կոչում էր «մեր ծառաներ», պահանջում էր, որ նրանք չհրաժարվեն ուտելիքներից և խմիչքներից և հարկադրում էր սահմանափակել կենդանիներին մորթելու սովորույթը։ Մուսուլմանները գաղտնի ձևով էին ոչխար մորթում^[27]։

Բոլոր օտար մարդկանց մեջ միայն հուիհուիներն են ասում․ «մենք մոնղոլական ուտելիք չենք ուտում»։ [Չինգիզ խանը պատասխանում է] «Երկնքի օգնությամբ մենք ձեզ սփոփել ենք․ դուք մեր ծառան եք։ Սակայն դուք չեք ուտում մեր ուտելիքը և չեք խմում մեր խմիչքը։ Ինչպես կարող է սա ճիշտ լինել»։ Դրանից հետո նա ստիպել է նրանց ուտել։ «Եթե դուք ոչխար եք մորթում, ապա հանցանք գործելու համար մեղադրվելու եք»։ Նա որոշակի կանոններ է սահմանել դրա համար․․․ [1279/1280 թվականին Խուբլայ խանի իշխանության օրոք] բոլոր մուսուլմաններն ասում էին․ «եթե ուրիշ ինչ-որ մեկն է կենդանի մորթում, մենք չեն ուտում»։ Այն պատճառով, որ աղքատները դժգոհ են դրանից, այսուհետ մուսուլման հուիհուին ու զուհու [հրեա] հուիհուին պետք է ուտեն նաև այն կենդանուն, որը իրենք չեն մորթել և պետք է դադարեցնեն անձամբ կենդանի մորթելն ու թլպատման արարողությունը^[28]։

Չինգիզ խանը կազմակերպել է չինացի դաոսական Չան Չունի հանդիպումն իր հետ Աֆղանստանում և իր ենթականերին շնորհել է կրոնի ազատություն՝ չնայած իր շամանական հավատքին։

Չինգիզ խանի մահ և Ուգեդեյի (1227–1241 թվականներ) արշավանքներ

1229 թվականին Ուգեդեյ խանի՝ Չինգիզ խանի ժառանգորդի թագադրությունը։ Ռաշիդ ադ-Դին, 14-րդ դար

Չինգիզ խանը մահացել է 1227 թվականի օգոստոսի 18-ին։ Նրա մահվան պահին Մոնղոլական կայսրությունը ձգվում էր Խաղաղ օվկիանոսից մինչև Կասպից ծով․ սա մի կայսրություն էր, որն իր չափերով գերազանցում էր ինչպես Հռոմեական կայսրությանը, այնպես էլ Խալիֆայությանը։ Չինգիզ խանը գահաժառանգ էր հռչակել իր երրորդ որդուն՝ Ուգեդեյին։ Մոնղոլական սովորույթի համաձայն Չինգիզ խանը թաղվել է գաղտնի մի վայրում։ Մինչև 1229 թվականին քուրուլթայում Ուգեդեյի պաշտոնական ընտրությունը գահի խնամակալությունը ստանձնել էր նրա կրտսեր եղբայր Թոլուին^[29]։
Ուգեդեյի առաջին քայլերից էր զորք ուղարկել ղփչաղական վերահսկողության տակ գտնվող տափաստաններում հպատակ բաշկիրների, բուլգարների և այլ ժողովուրդների մոտ^[30]։ Արևելքում Ուգեդեյի զորքերը մոնղոլական իշխանությունը վերահաստատել են Մանջուրիայում՝ տապալելով Արևելյան Սյայի վարչակարգը և տունգուս-մանջուրներին։ 1230 թվականին մեծ խանը անձամբ ղեկավարել է զորքը՝ այն հանելով Չինաստանում Քին դինաստիայի դեմ։ Ուգեդեյի զորավարներից Սուբեդեյը 1232 թվականին Քայֆենի պաշարման ժամանակ կարողացել է գրավել կայսր Վանյան Սյահուի մայրաքաղաքը^[31]։ Քին դինաստիան փլուզվել է 1234 թվականին, երբ մոնղոլները գրավել են Ցայչժոուն, ուր փախել էր կայսր Վանյան Սյահուն։ 1234 թվականին Ուգեդեյի որդիների՝ Քոչուի և Քոթենի, ինչպես նաև զորավար Չաղանի գլխավորությամբ երեք բանակներ գրավել են հարավային Չինաստանը։ 1234 թվականին Սոն դինաստիայի օգնությամբ մոնղոլները կարողացել են վերջ դնել Քին դինաստիային^[32]^[33]։

Շատ հան չինացիներ և քիթաններ անցել են մոնղոլների կողմը Քին դինաստիայի դեմ կռիվների ժամանակ։ Երկու հան չինացի առաջնորդներ՝ Շի Տիանցե, Լիու Հեյմա (劉黑馬, Liu Ni)^[34], և քիթան Սիաո Ցալան վերցրել են իրեն 3 թումեն զորքը և միացել մոնղոլական զորքին^[35]։ Լիու Հեյման և Շի Տիանցեն ծառայում էին Ուգեդեյ խանին^[36]։ Լիու Հեյման և Շի Տիանսինը առաջնորդել են իրենց բանակներին Արևմտյան Սյայի դեմ^[37]։ Զորքը կազմված էր 4 հան թումենից և 3 քիթան թումենից, որոնցից յուրաքանչյուրը 10,000 զինվոր ուներ։ Յուան դինաստիան Քին դինաստիայից հեռացած մարդկանցից ստեղծել է հան բանակ՝ 漢軍, և Սոն դինաստիայի նախկին զինվորներից էլ ստեղծել է այսպես կոչված Նոր ստեղծված բանակ՝ 新附軍^[38]։

Արևմուտքում Ուգեդեյի զորահրամանատար Չորմագանը ոչնչացրել է Ջալալ ադ-Դին Խորեզմշահին՝ Խորեզմշահերի կայսրության վերջին շահին։ Հարավային Պարսկաստանի մի շարք փոքր թագավորություններ կամավոր կերպով ընդունել են մոնղոլական գերիշխանությունը^[39]^[40]։ Արևելյան Ասիայում մոնղոլական արշավանքներ են տեղի ունեցել դեպի Գորյո, սակայն Ուգեդեյի փորձը կցել Կորեական թերակղզին Մոնղոլական կայսրությանը ավարտվել է անհաջողությամբ։ Գորյոյի թագավոր Գոջոնը հանձնվել է, սակայն ավելի ուշ ապստամբել է և սպանել մոնղոլ դարուգաչիներին (մոնղոլերեն տերմին, թյուրքական տերմինը՝ բասկակ, անձ, ով զբաղվում է հարկահանությամբ և վարչական գործերով)․ նա հետագայում իր կայսերական արքունիքը Կեսոնից տեղափոխել է Քանխվա կղզի^[41]։

Կայսրության ընդարձակմանը զուգընթաց Ուգեդեյը կայսրության մայրաքաղաք է դարձրել հյուսիսարևմտյան Մոնղոլիայում գտնվող Կարակորում քաղաքը^[42]։

Կիևյան Ռուսիայի և կենտրոնական Չինաստանի նվաճում

Բաթու խանի կողմից Սուզդալի գրավումը 1238 թվականին, 16-դ դարի ժամանակագրությունից պահպանված մանրանկար

Սոն դինաստիայի դեմ հարձակողական գործողությունների ժամանակ մոնղոլական զորքերը կարողացել են գրավել Սիյան-յանը, Յանցզին և Սիչուանը, սակայն չեն կարողացել պահպանել իրենց իշխանությունը գրավյալ տարածքներում։ 1239 թվականին Սոնի զորավարներին հաջողվել է վերանվաճել Սիյան-յանը։ Ուգեդեյի որդի Քոչուի անակնկալ մահից հետո մոնղոլները հանել են իրենց զորքերը հարավային Չինաստանից, չնայած Քոչուի եղբայր Քոթենը նրանց դուրս գալուց անմիջապես հետո գրավել էր Տիբեթը^[18]։

Բաթու խանը՝ Չինգիզ խանի թոռներից մեկը, ասպատակել է բուլգարների, ալանների, ղփչաղների, բաշկիրների, մորդվաների, չուվաշների և այլ ժողովուրդների տարածքները ռուսական տափաստաններում։ Մինչև 1237 թվականը մոնղոլները հասել էին Ռյազան, որը Կիևյան Ռուսիայի առաջին իշխանությունն էր, որը մոնղոլական հարձակման էր ենթարկվելու։ Կատաղի մարտերով ուղեկցվող եռօրյա պաշարումից հետո մոնղոլները գրավել են քաղաքը և մորթել բնակչությանը։ Այնուհետև առաջացել են և Սիտ գետի ճակատամարտում ոչնչացրել Վլադիմիր-Սուզդալի իշխանության զորքը^[43]։

1238 թվականին մոնղոլներին հաջողվել է գրավել Ալանիայի մայրաքաղաք Մաղասը։ Մինչև 1240 թվականը բացի հյուսիսային մի շարք քաղաքներից ամբողջ Կիևյան Ռուսիան հայտնվել է ասիական նվաճողների տիրապետության տակ։ Չորմագանի գլխավորությամբ Պարսկաստանում գտնվող մոնղոլական ուժերը, Տրանսոխանիայի գրավումը կապելով Բաթու խանի և Սուբութայի հետ, ստիպել են հայ և վրացի ազնվականներին հանձնվել^[43]։

Ջովաննի դե Պլանո Կարպինին՝ մոնղոլ խանի մոտ պապի դեսպանը, 1246 թվականի փետրվարին ճանապարհորդել է Կիևով և գրել․

Նրանք [մոնղոլները] հարձակվել են Ռուսաստանի վրա, որտեղ ավերածություններ են գործել՝ ոչնչացնելով քաղաքներ և ամրոցներ և մորթելով տղամարդկանց․ այնուհետև պաշարել են Կիևը՝ Ռուսաստանի մայրաքաղաքը։ Երկար ժամանակ պաշարված պահելուց հետո նրանց հաջողվել է գրավել քաղաքը և սպանել բնակիչներին։ Երբ մենք անցնում էինք այս տարածքով, անընդհատ հանդիպում էին մահացած մարդկանց անհամար գանգերի և ոսկորների։ Կիևը մեծ և խիտ բնակեցված քաղաք է եղել, սակայն այժմ այնտեղ գրեթե ոչինչ չկա․ այնտեղ հազիվ 200 տուն լինի, իսկ բնակիչներն էլ սովի են մատնված^[44]։

Չնայած ռազմական հաջողություններին՝ մոնղոլական վերնախավում շարունակվում էին հակասությունները։ Բաթու խանի հարաբերությունները Ուգեդեյի ավագ որդի Գյույուքի և Չաղաթայ խանի սիրելի թոռ Բուրի հետ շարունակում էր լարված մնալ։ Սյս հարաբերությունները ավելի են վատացել Կիևյան Ռուսիայի հարավում Բաթու խանի հաղթական խնջույքի ժամանակ։ Այնուամենայնիվ, Բուրին և Գյույուքը ոչինչ չէին կարող անել Բաթու խանի հեղինակությունը վնասելու համար, քանի դեռ նրա հորեղբայր Ուգեդեյը ողջ էր։ Ուգեդեյը հարձակողական գործողությունները շարունակել է դեպի Հնդկական թերակղզի՝ ժամանակավորապես գրավելով Դելի սուլթանությունում Ուչը, Լահորը և Մուլտանը, իսկ Քաշմիրում տեղակայել է իր հարկահաններից մեկին^[45]։ Չնայած այս ամենին՝ Հնդկաստանի նվաճումն անհաջողության է մատնվել և ստիպել է մոնղոլներին նահանջել։ Հյուսիսարևելյան Ասիայում Ուգեդեյը համաձայնվել է Գորյոյի հետ հակամարտությանը վերջ դնել՝ այն դարձնելով ենթակա պետություն և իր արքայադուստրերին ուղարկելով այնտեղ՝ ամուսնանալու Գորյոյի արքայազնների հետ։ Հետագայում ռազմական ուժով և դիվանագիտությամբ Ուգեդեյը իր կայսերական պահակախումբը ամրացրել է կորեացիներով^[46]^[47]^[48]։

Առաջխաղացում դեպի Կենտրոնական Եվրոպա

Լեգնիցայի ճակատամարտ, 1241 թվական։ Հեդվիգի լեգենդի միջնադարյան ձեռագրից

Մոնղոլական նվաճողական քաղաքականությունը Եվրոպայում շարունկավել է նաև Լեհաստանի և Հունգարիայի գրավումից հետո։ Երբ մոնղոլական ուժերի արևմտյան թևը թալանել է լեհական քաղաքները, Եվրոպայում ստեղծվել է մի դաշինք՝ կազմված լեհերից, մորավիացիներից և քրիստոնեական ռազմական միություններ՝ Հիվանդախնամների միաբանության, Տևտոնական օրդենի և Տաճարականների միաբանության անդամներից, որը Լեգնիցայի ճակատամարտում կարողացել է կարճ ժամանակով կանգնեցնել մոնղոլների առաջխաղացումը։ Հունգարական բանակը իրենց խորվաթ դաշնակիցների և Տաճարականների միաբանության հետ Շայհո գետի մոտ 1241 թվականի ապրիլի 11-ին պարտություն են կրել մոնղոլներից։ Մինչ Բաթու խանի ուժերը կշարունակեին իրենց արշավանքը դեպի Վիեննա և հյուսիսային Ալբանիա 1241 թվականի դեկտեմբերին լուր է հասնում Ուգեդեյ խանի մահվան մասին, որի պատճառով էլ դադարեցվում է արշավանքը^[49]^[50]։ Ինչպես ընդունված էր մոնղոլական ռազմական սովորության մեջ, Չինգիզ խանի ժառանգորդ բոլոր արքայազները պետք է ներկա գտնվեին քուրուլթայում հաջորդ խանին ընտրելու համար։ Հաջորդ տարի Բաթուն և արևմտյան մոնղոլական զորքը հեռացել է Կենտրոնական Եվրոպայից^[51]։

Հետուգեդեյական շրջանում իշխանական պայքար (1241–1251 թվականներ)

1241 թվականին Ուգեդեյ խանի մահից հետո մինչ քուրուլթայի հրավիրումը Ուգեդեյի կինը՝ Թուրաքինեն, իր ձեռքն է վերցրել կայսրության ղեկավարությունը։ Նա հեռացրել է ամուսնու քիթան և մուսուլման պաշտոնյաներին և նրանց փոխարեն նշանակել իր դաշնակիցներին։ Նա կայսրության մասշտաբով կառուցել է պալատներ, տաճարներ և հասարակական կառույցներ և աջակցել կրոնի և կրթության տարածմանը^[52]։ Նա կարողացել է իր կողմ գրավել մոնղոլ արիստոկրատիային՝ այսպիսով ապահովելով Ուգեդեյի որդի Գյույուքի դիրքերը։ Սակայն Ոսկե Հորդայի ղեկավար Բաթու խանը հրաժարվել է մասնակցել քուրուլթային՝ հայտարարելով, թե ինքը հիվանդ է և մոնղոլական եղանակը իր առողջության համար վնասակար է։ Իշխանական շրջանում ստեղծված փակուղին շարունակվել է ավելի քան 4 տարի՝ հանգեցնելով կայսրությունում միասնականության վերացմանը^[52]։

Բաթու խանը միավորել է Ոսկե Հորդան

Երբ Չինգիզ խանի կրտսեր եղբայր Թեմուգեն սպառնացել է գրավել գահը, Գյույուքը տեղափոխվել է Կարակորում սեփական դիրքերի ամրապնդման համար^[53]։ 1246 թվականին Բաթու խանը ի վերջո համաձայնվել է իր եղբայրներին և զորավարներին ուղարկել քուրուլթայ։ Մինչ այդ Գյույուքն արդեն հիվանդ էր և ալկոհոլից կախվածություն ուներ, սակայն դեպի Եվրոպա և Մանջուրիա կատարած նրա արշավանքները մեծ խան դառնալու հարիր կարգավիճակ էին ստեղծել Գյույուքի կերպարի շուրջ։ Գյույուք խանը պատշաճ ձևով և հատուկ արարողությամբ ընտրվել է՝ իբրև նոր խան․ այս միջոցառմանը մասնակցել են ինչպես Մոնղոլիայից, այնպես էլ այլ երկրներից ազնվականներ, օրինակ՝ ներկայացուցիչներ Հռոմից^[54]^[55]։

Գյույուք խանը պահանջել է Հռոմի Ինոկենտիոս IV պապի հպատակությունը։ Նամակը գրված է պարսկերեն

Գյույուք խանը քայլեր է կատարել՝ նվազեցնելու կոռուպցիան՝ հայտարարելով, որ շարունակելու է հոր՝ Ուգեդեյի և ոչ թե Թուրաքինեի քաղաքականությունը։ Նա նաև պատժել է վերջինիս համախոհներին՝ բացի կառավարիչ Արգուն աղայից։ Գյույուք խանը փոխարինել է Չաղաթայի խանության խան Կարա Հուլաղուին՝ այս պաշտոնում նշանակելով իր սիրելի զարմիկ Յեսու Մունգեին^[56]։ Նա վերականգնել է իր հոր պաշտոնյաներին իրենց հին պաշտոններում և իրեն շրջապատել ույղուր, նայման և կենտրոնաասիական պաշտոնյաներով, ովքեր օգնել էին իր հորը գրավել Հյուսիսային Չինաստանը։ Գյույուք խանը շարունակել է ռազմական գործողությունները Կորեայում՝ առաջանալով հարավում դեպի Սոն Չինաստան, արևմուտքում` Իրաք։ Այնուհետև հրամայել է ողջ կայսրությունում մարդահամար կատարել։ Գյույուքը նաև Ռումի սուլթանությունը բաժանել է Իզեդդին Քեյքավուսի և Ռուկն ադ-Դին Քըլըչ Արսլանի միջև՝ չնայած Քեյքավուսը այս որոշման հետ չի համաձայնվել^[56]։

Գյույուքի ընտրությունը կայսրության ոչ բոլոր մասերում է ողջունվել։ Ասսասինները՝ մոնղոլական նախկին դաշնակիցները, ովքեր 1221 թվականին իրենց ղեկավար Հասան Ջալալ ուդ-Դինի գլխավորությամբ հպատակություն էին հայտնել Չինգիզ խանին, չեն ընդունել Գյույուքի իշխանությունը։ Դեռ ավելին՝ նա Պարսկաստանում սպանել է մոնղոլ զորավարների։ Գյույուք խանը իր լավագույն ընկերոջ հորը՝ Էլջիղիդեին, նշանակել է Պարսկաստանում զորքերի հրամանատար և նրան հանձնարարել վերջ դնել Ասսասինների մուսուլմանական շարժմանն ու հաղթել Աբբասյաններին իսլամական աշխարհի կենտրոնում՝ Իրանում և Իրաքում^[56]^[57]^[58]։

Գյույուք խանի մահ (1248 թվական)

1248 թվականին Գյույուք խանը հավաքել է իր զորքերին և հանկարծակի շարժվել մոնղոլական մայրաքաղաք Կարակորմուից արևմուտք։ Պատճառն անհայտ է եղել։ Որոշ աղբյուրների համաձայն նա գնացել է Էմիլ՝ իր սեփական կալվածքներ, ապաքինվելու նպատակով․ այլ աղբյուրների համաձայն նա ցանկացել է միանալ Էլջիղիդեին և լայնածավալ ռազմական գործողություններ սկսել Միջին Արևելքում կամ էլ հանկարծակի հարձակվել Ռուսաստանում իր հակառակորդ Բաթու խանի վրա^[59]։

Գյույուքի նկրտումների մասին տեղեկանալով՝ Սորքոթենի Բեքին՝ Չինգիզ խանի Թոլու որդու կինը, զգուշացրել է իր զարմիկ Բաթու խանին Գյույուքի հավանական հարձակման մասին։ Միևնույն ժամանակ Բաթու խանը իր զորքով շարժվելիս է եղել դեպի արևելք՝ հարգանքի տուրք մատուցելու կամ էլ այլ նպատակներով։ Մինչև Բաթու և Գյույուք խաների զորքերի հանդիպումը Գյույուք խանը՝ հիվանդ և հոգնած երկար արշավանքից, մահացել է Սինցզյանում (տեսակետ կա, որ նրան թունավորել են)^[59]։

Մոնղոլական մայրաքաղաք Կարակորումի մոտ գտնվող քարե կրիայի արձան

Գյույուքի այրի Օղուլ Քայմըշը որոշել է ստանձնել կայրության ղեկը, սակայն նա չուներ Թուրաքինեի հմտությունները, արդյունքում նրա երիտասարդ որդիներ Խոջան և Նաքուն և այլ արքայազներ սկսել են հավակնել գահին։ 1250 թվականին Բաթու խանը իր տարածքում հրավիրել է քուրուլթայ՝ նոր խան ընտրելու։ Այն պատճառվ, որ վայրը բավականին հեռու էր Մոնղոլիայից, Ուգեդեյի և Չաղաթայի ընտանիքները հրաժարվել են մասնակցել քուրուլթային։ Քուրուլթայը առաջադրել է Բաթուին՝ իբրև խան, սակայն նա հրաժարվել է՝ հայտարարելով, որ հետաքրքրված չէ^[60]։ Դրա փոխարեն Բաթուն առաջարկել է Չինգիզ խանի Թոլու որդու ժառանգներից Մյոնգեին։ Մյոնգեն այդ ժամանակ Ռուսաստանում, հյուսիսային Կովկասում և Հունգարիայում մոնղոլական զորքերի հրամանատարն էր։ Թոլուին աջակցողները համաձայնվում են Բաթուի որոշման հետ, և Մյոնգեն ընտրվում է։ Այն պատճառով, որ քուրուլթային ոչ բոլորն էին մասնակցել, ընտրության վավերականությունը հարցականի տակ էր^[60]։

Բաթու խանը իր եղբայրներ Բերքեի և Թուխթեմուրի, ինչպես նաև իր որդի Սարթաքի պաշտպանությամբ Մյոնգեին ուղարկում է Մոնղոլիա, որտեղ պետք է առավել պաշտոնական քուրուլթայ հրավիրվեր։ Մյոնգեի համախոհները շարունակ հրավիրել են Օղուլ Քայմըշին և Ուգեդեյ ու Չաղաթայ ընտանիքների անդամներին՝ մասնակցելու քուրուլթային, սակայն նրանք ամեն անգամ մերժել են։ Ուգեդեյ և Չաղաթայ ընտանիքների արքայազները հրաժարվել են ընդունել Չինգիզի որդի Թոլուի ժառանգներին՝ իբրև առաջնորդ՝ հայտարարելով, որ միայն Ուգեդեյի ժառանգները կարող են լինել մեծ խան^[60]։

Մյոնգե խանի գահակալություն (1251–1259 թվականներ)

1251 թվականի հուլիսի 1-ին Մյոնգեի մայրն ու զարմիկ Բերքն հրավիրել են երկրորդ քուրուլթայ, որտեղ հավաքվածները Մյոնգեին հռչակել են Մոնղոլական կայսրության խան։ Սրանով կայսրության ղեկավարի փոփոխություն է տեղի ունեցել՝ իշխանությունը Չինգիզ խանի որդի Ուգեդեյի ժառանգներից փոխանցելով Չինգիզ խանի մյուս որդի Թոլուի ժառանգներին։ Այս որոշումը ընդունվել է Ուգեդեյի և Չաղաթայի շատ քիչ արքայազնների կողմից, օրինակ՝ Մյոնգեի զարմիկ Քադանի և խան Քարա Հուլաղուի, սակայն օրինական ժառանգներից Շիրեմունը տարբերակներ է որոնել Մյոնգեին գահընկեց անելու համար^[61]։

Շիրեմունն իր զորքով շարժվել է խանի քոչվորական պալատ զինված հարձակում գործելու մտադրությամբ, սակայն Մյոնգեի բազեապանը նրան տեղեկացրել էր ծրագրի մասին։ Մյոնգեն հրամայել է հետաքննել տեղի ունեցածը, որը հանգեցրել է ողջ կայսրությունում մի շարք դատավարությունների իրականացմանը։ Մոնղոլական վերնախավի շատ ներկայացուցիչներ մեղադրվել են և մահապատժի ենթարկվել․ նրանց ընդհանուր թիվը 77-300-ի սահմաններում է եղել։ Չինգիզ խանի ժառանգ արքայազնները մահապատժի ենթարկվելու փոխարեն աքսորվել են^[61]։

Մյոնգեն բռնագրավել է Ուգեդեյ և Չաղաթայ ընտանիքների սեփականությունները և կայսրության արևմտյան շրջանները կիսել իր դաշնակից Բաթու խանի հետ։ Արյունոտ զտումից հետո Մյոնգեն հրամայել է բանտարկյալներին և կալանավորներին համաներում շնորհել։ Այդուհետ մեծ խանի գահի նկատմամբ իշխանությունը մնացել է Թոլուի ժառանգների ձեռքում^[61]։

Վարչական բարեփոխումներ

Մյոնգե խանը շատ լուրջ մարդ էր, ով հետևում էր իր նախնիների օրենքներին և խուսափում էր հարբեցողությունից։ Նա շատ հանդուրժող էր օտար կրոնների և արվեստի ոճերի նկատմամբ, որի արդյունքում թույլ էր տալիս մոնղոլական մայրաքաղաքում կառուցել օտար առևտրականների թաղամասեր, բուդդիստական վանքեր, մզկիթներ և քրիստոնեական եկեղեցիներ։ Շինարարական նախագծերի իրականացման արդյունքում Կարակորումը զարդարվել է չինական, եվրոպական և պարսկական ճարտարապետական նմուշներով։ Հայտնի օրինակներից է ծառը, որը հատուկ խողովակների միջոցով տարբեր խմիչքներ էր բաժանում։ Այս ծառը, որի գագաթին հաղթական հրեշտակ էր կանգնած, պատրաստված էր պարսիկ ոսկերչի կողմից^[62]։

Հուլաղու՝ Չինգիզ խանի թոռը և Իլխանության հիմնադիրը։ Պատկեր պարսկական միջնադարյան ձեռագրից

Չնայած Մյոնգեն ուներ հզոր չինական կոնտինգենտ՝ մեծապես հենվում էր մուսուլման և մոնղոլ վարչական պաշտոնյաների վրա, ուստի նա նախաձեռնել է մի շարք տնտեսական բարեփոխումներ, որոնց նպատակն էր կառավարության ծախսերը դարձնել առավել կանխատեսելի։ Նրա արքունիքը սահմանափակել է կառավարության ծախսերը և արգելել ազնվականներին և զորքին ձեռք տալ քաղաքացիներին կամ էդիկտներ արձակել առանց թույլտվության։ Նա սահմանել է կոնկրետ հարկաչափ, որը հավաքվում էր կայսերական գործակալների կողմից և ուղղվում էր այն համակարգերին, որոնք դրա կարիքը ունեին^[63]։ Նրա արքունիքը նաև փորձ է կատարել թեթևացնել հարկային բեռը՝ նվազեցնելով հարկաչափը։ Նա նաև կենտրոնացրել է դրամական հարաբերությունների նկատմամբ վերահսկողությունը և ուժեղացրել փոստային փոխանցումների նկատմամբ վերահսկողությունը։ 1252 թվականին Մյոնխե խանի հրամանով կայսրության տարածքում կատարվել է մարդահամար, որը տևել է մի քանի տարի և չի ավարտվել մինչև 1258 թվականին հյուսիսարևմուտքում Նովգորոդի հաշվառումը^[63]։

Իր իշխանությունը ամրապնդելու համար Մյոնգե իր եղբայրներ Հուլաղուին և Խուբլային նշանակել է Պարսկաստանի և մոնղոլական տիրապետության տակ գտնվող Չինաստանի ղեկավարներ։ Կայսրության հարավային շրջաններում շարունակել է իր նախորդների սկսած պայքարն ընդդեմ Սոն դինաստիայի։ Սոն դինաստիային հանկարածակիի բերելու համար Մյոնգեն մոնղոլական զորքերի մի մասը իր եղբայր Խուբլայի գլխավորությամբ ուղարկել է Յուննան, մի մասը իր հորեղբայր Իյեկուի գլխավորությամբ ուղարկել է՝ ենթարկեցնելու Կորեան և ճնշում գործադրելու Սոն դինաստիայի վրա նաև այդ ուղղությունից^[56]։

1253 թվականին Խուբլայը գրավել է Դալի թագավորությունը այն բանից հետո, երբ Դալիի թագավոր Դուան Սինգզին անցել է մոնղոլների կողմը և օգնել Յուննանի մնացած մասի գրավմանը։ Մյոնգեի զորավարներից Քորիդային կայունացրել է Տիբեթի նկատմամբ վերահսկողությունը՝ ստիպելով գլխավոր վանքերին ենթարկվել մոնղոլական իշխանությանը։ Սուբութայի որդի Ուրյանխադայը ստիպել է Յուննանի հարևան բնակիչներին ենթարկվել մոնղոլներին, այնուհետև 1257 թվականին պարտության է մատնել հյուսիսային Վիետնամում Տրան դինաստիային, սակայն 1258 թվականին ստիպված է եղել հեռանալ այդ տարածքներից^[56]։ 1284 թվականին և 1287 թվականին Մոնղոլական կայսրությունը փորձել է կրկին գրավել Վիետնամը, սակայն երկու անգամ էլ պարտություն է կրել։

Միջին Ասիայի և Հարավային Չինաստանի նվաճումներ

Կայսրության ֆինանսական վիճակը կայունացնելուց հետո Մյոնգեն ևս մեկ անգամ ստանձնել է սահմանների ընդարձակման գործը։ 1253 և 1258 թվականին Կարակորումում տեղի ունեցած քուրուլթայում նա հաստատել է Միջին Արևելքի և հարավային Չինաստանի նվաճումները։ Մյոնգեն Հուլաղուին նշանակել է Պարսկաստանում ռազմական և քաղաքացիական հարցերով պատասխանատու, ապա չաղաթայներին և ջուջիներին ուղարկել է՝ միանալու Հուլաղուի բանակին^[64]։

Բաղդադի նվաճումը մոնղոլների կողմից

Ղազվինի մուսուլմանները դատապարտել են Նիզարի իսմայիլականների (շիական ուղղություն) սպառնալիքը։ Մինչև 1256 թվականին Հուլաղուի առաջխաղացումը մոնղոլ նայման հրամանատար Կիտբուկան 1253 թվականին հարձակումներ է կատարել մի շարք իսմայիլական ամրոցների վրա։ 1257 թվականին Իսմայիլական ղեկավար Ռուք ադ-Դին Հյուր շահը հանձնվել է և գլխատվել։ Պարսկաստանում իսմայիլական բոլոր ամրությունները բացի Գիրդկուհից, որը դիմադրել է մինրև 1271 թվականը, ոչնչացվել են Հուլաղուի զորքերի կողմից 1257 թվականին։

Իսլամական աշխարհի կենտրոնն այդ ժամանակ Բաղդադն էր, որը 500 տարի շարունակ պահպանել էր իր հզորությունը, սակայն ներքին երկպառակություններից շատ էր տուժել։ Այն ժամանակ, երբ խալիֆ ալ-Մուսթասիմը հրաժարվել է ենթարկվել մոնղոլներին, 1258 թվականին մոնղոլները պաշարել և գրավել են Բաղդադը՝ սարսափելի ավերածություններ գործելով։ Այս դեպքերը իսլամական պատմության մեջ ամենաաղետալի դեպքերից են և հաճախ համեմատվում են Քաաբայի կամ Մեքքայի գրավման հետ։ Աբբասյան խալիֆայության ոչնչացումից հետո Հուլաղուի ճանապարհը դեպի Սիրիա և տարածաշրջանի այլ մուսուլմանական պետություններ բաց էր^[65]։

Բաղդադի անկումը, 1258 թվական

Նրա բանակը շարժվել է դեպի Սիրիա, որը գտնվում էր Այյուբյանների իշխանության տակ, ճանապարհին գրավելով մի շարք փոքր պետություններ։ Այյուբյանների սուլթան Ան-Նասիր Յուսուֆը հրաժարվել է անձամբ ներկայանալ Հուլաղուին՝ չնայած երկու տասնամյակ առաջ ընդունել էր մոնղոլական գերիշխանությունը։ Երբ Հուլաղուն շարժվել է դեպի արևմուտք, Կիլիկիայի հայերը, Ռումի սելջուկները և Անտիոքի ու Տրիպոլիի քրիստոնեական թագավորությունները ընդունել են մոնղոլների իշխանությունը՝ միանալով նրանց մուսուլմանների դեմ հարձակման ժամանակ։ Որոշ քաղաքներ հանձնվել են առանց դիմադրության, սակայն որոշներն էլ, օրինակ՝ Մայաքարիքինը, պայքարել են․ նրանց բնակչությունը մորթվել է, իսկ քաղաքները վերածվել են ավերակների կույտի^[65]։

Մյոնգե խանի մահ (1259 թվական)

Մյոնխե խանի մահից հետո Մոնղոլական կայսրության չափերը (1251–1259 թվականներ)

Այդ ընթացքում կայսրության հյուսիսարևելյան շրջանում Բաթու խանի հաջորդ և կրտսեր եղբայր Բերքեն պատժիչ զորքեր է ուղարկել Ուկրաինա, Բելառուս, Լիտվա և Լեհաստան։ Մոնղոլական կայսրության հյուսիսարևմտյան և հարավարևմտյան հատվածների միջև տարաձայնություններ էին սկսել, քանի որ Բաթու խանը կասկածներ ուներ, թե Հուլաղուի կողմից Արևմտյան Ասիայի գրավման արդյունքում իր գերակայությունը տարածաշրջանում կնվազի^[66]։

Կայսրության հարավային շրջանում Մյոնգե խանն անձամբ է առաջնորդել իր զորքին՝ ավարտին հասցնելու Չինաստանի վերջնական գրավումը։ Ռազմական արշավանքները հիմնականում հաջողությամբ են ավարտվել՝ չնայած երկարաձգվել են։ Արդյունքում զորքերը չեն շարժվել հյուսիս, ինչպես ընդունված էր այն դեպքերում, երբ եղանակը շատ տաք էր լինում։ Սրա հետևանքով հիվանդություններ և արյունոտ համաճարակներ են տարածվել մոնղոլական զորքի շրջանում, որի պատճառով 1259 թվականի օգոստոսի 11-ին մահացել է Մյոնգե խանը։ Վերջինիս մահը մոնղոլական պատմության մեջ մի նոր էջ բացեց, քանի որ անհրաժեշտ էր ևս մեկ անգամ մեծ խան ընտրել։ Ողջ կայսրությունով մեկ սփռված մոնղոլական զորքերը վերադարձել են իրենց արշավանքներից, որպեսզի մասնակցեն նոր քուրուլթային^[67]։

Երկպառակություն

Գահի համար պայքար

Մոնղոլները պատերազմի ժամանակ

Մյոնգեի եղբայր Հուլաղուն դադարեցրել է իր հաջողություններով լեցուն արշավանքը դեպի Սիրիա՝ դուրս բերելով իր զորքերի մեծ մասին Մուղանի դաշտավայր և շատ քիչ զորք թողնելով զորավար Կիտբուկայի հրամանատարության տակ։ Տարածաշրջանի քրիստոնյա խաչակիրները և մուսուլման մամլուքները, ովքեր հասկացել էին, որ մոնղոլները իրենց գլխավոր թշնամին են, օգտվելով մոնղոլական զորքի դիրքերի թուլացումից՝ ժամանակավորապես դադարեցրել են միմյանց նկատմամբ ռազմական գործողությունները^[68]։

1260 թվականին Եգիպտոսից եկող մամլուքները, որոնց թույլ էր տրվել վրան խփել Աքքա քրիստոնեական ամրության մոտ և համալրել պաշարները, Կիտբուկայի ուժերին հանդիպել են Գալիլեայի հյուսիսում՝ սկսելով Այն Ջալուտի ճակատամարտը։ Այս ճակատամարտում մոնղոլները պարտության են մատնվել, իսկ Կիտբուկան մահապատժի է ենթարկվել։ Այս առանցքային ճակատամարտով որոշվել է Միջին Արևելքի ճակատագիրը՝ սահմանափակելով մոնղոլական հետագա ոտնձգությունները տարածաշրջանում։ Այս ամենից հետո մոնղոլներն այլևս չեն կարողացել Սիրիայից այն կողմ ռազմական լուրջ առաջխաղացում ունենալ^[68]։

Կայսրության մեկ այլ մասում Հուլաղուի և Մյոնգեի մյուս եղբայր Խուբլայ խանը Չինաստանի Հուայհե գետի մոտ գտնվելիս տեղեկացել է մեծ խանի մահվան մասին։ Կայսրության մայրաքաղաք վերադառնալու փոխարեն նա շարունակել է իր առաջխաղացումը դեպի Յանցզի գետի մոտակայքում Ուչանի շրջան։ Նրանց կրտսեր եղբայր Արըքբուգեն, օգտվելով Խուբլայի և Հուլաղուի բացակայությունից, օգտագործել է իր դիրքը մայրաքաղաքում և ինքն իրեն հռչակել մեծ խան՝ նախապես ստանալով նաև Կարակորումում հրավիրված քուրուլթայում ընտանիքի բոլոր անդամների հավանությունը։ Սակայն երբ Խուբլայը տեղեկացել է սրա մասին, նա Քայփինում հրավիրել է մեկ այլ քուրուլթայ․ Հյուսիսային Չինաստանի և Մանջուրիայի գրեթե բոլոր ավագ արքայազնները և նոյոնները պաշտպանել են Խուբլայի թեկնածությունը Արըքբուգեի փոխարեն^[51]։

Մոնղոլական քաղաքացիական պատերազմ

Խուբլայ խան՝ Չինգիզ խանի թոռը և Յուան դինաստիայի հիմնադիրը

Խուբլայ խանի և նրա եղբայր Արըքբուգե միջև պայքար է սկսվել, որի մեջ ընդգրկվել են նաև Մյոնեխե խանի նախկին վարչակարգին հավատարիմ ուժերը։ Խուբլայի զորքը կարողացել է կարճ ժամանակում ոչնչացնել Արըքբուգեի համախոհներին և Մոնղոլիայի հարավում գերիշխանությունն իր ձեռքը վերցնել։ Հետագա մրցակցությունն ու պայքարը արդեն կապված էին մյուս զարմիկների՝ Չաղաթայների հետ^[69]^[70]^[71]։ Խուբլայ խանը չաղաթայներից իրեն հավատարիմ արքայազն Աբիշկային ուղարկել է վերահսկողություն հաստատելու Չաղաթայների թագավորության նկատմամբ։ Սակայն Արըքբուգեն բռնել և մահապատժի է ենթարկել Աբիշկային՝ նրա փոխարեն թագադրելով իրեն հավատարիմ մարդկանցից Ալգուին։ Խուբլայ խանի նոր վարչակարգը փակել է Մոնղոլիայում այն ճանապարհները, որոնցով Արըքբուգեին ուտելիք էր մատակարարվում՝ այսպիսով պատճառ դառնալով սովի տարածմանը։ Կարակորումը անմիջապես անցել է Խուբլայ խանին, սակայն Արըքբուգեն ապստամբել է և 1261 թվականին վերագրավել մայրաքաղաքը^[69]^[70]^[71]։

Իլխանության հարավ-արևմուտքում Հուլաղուն հավատարիմ էր Խուբլայ խանին, սակայն 1262 թվականից բախումների մեջ էր իրենց զարմիկ Բերքեի՝ Ոսկե Հորդայի ղեկավարի հետ։ Հուլաղուին ծառայող ջուջի արքայազներից մեկի կասկածելի մահը, ռազմական ավարի անհավասար բաշխումը և մուսուլմանների նկատմամբ Հուլաղուի կողմից իրականացրած ջարդերը հանգեցրել են Բերքեի զայրույթին, ով սկսել է աջակցություն ցույց տալ 1259-1260 թվականներին Հուլաղուի դեմ Վրացական թագավորության կազմակերպած ապստամբությանը^[72]։ Ստեղծված իրավիճակում Բերքեն դաշինք է կնքել եգիպտական մամլուքների հետ ըննդեմ Հուլաղուի և աջակցել է Խուբլայ խանի հակառակորդ Արըքբուգեին^[73]։

1264 թվականի փետրվարի 8-ին Հուլաղու խանը մահացել է։ Առիթից օգտվելով՝ Բերքեն փորձել է հարձակվել և գրավել Հուլաղուի թագավորությունը, սակայն ճանապարհին մահացել է, իսկ մի քանի ամիս անց մահացել է նաև Չաղաթայի խանության խան Ալգուն։ Խուբլայ խանը Հուլաղուի Աբաղա որդուն ճանաչել է նոր իլխան և Բաթուի թոռ Մյոնգե Թեմուրին նշանակել է Ոսկե Հորդայի ղեկավար։ Աբաղան օտարերկրյա դաշնակիցներ էր որոնում, մասնավորապես փորձ է կատարել ստեղծել ֆրանկո-մոնղոլական դաշինք ընդդեմ Եգիպտոսի մամլուքների^[74]։ 1264 թվականի օգոստոսի 21-ին Արըքբուգեն Շանդուում հանձնվել է Խուբլայ խանին^[75]։

Խուբլայ խանի արշավանքներ (1264–1294 թվականներ)

Սամուրայ Սուենագան մոնղոլական ռումբի և Գորյոյի նետերի հարվածների տակ։ Մոկո Շուրայի Էկոտոբա (蒙古襲来絵詞), մոտ 1293 թվականին

Հարավում 1273 թվականի Սյանյանի անկումից հետո մոնղոլները վերջնական հաղթանակ են տանում Հարավային Չինաստանում Սոն դինաստիայի նկատմամբ։ 1271 թվականին Խուբլայ խանը վերանվանել է Չինաստանում մոնղոլական նոր վարչակարգը՝ իբրև Յուան դինաստիա, և փորձել է իր կերպարը «չինականացնել»՝ իբրև Չինաստանի կայսր, որպեսզի չինացիների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատի։ Խուբլայ խանը իր նստավայրը տեղափոխել է Դադու (Հանբալըք), որը հետագայում դառնալու էր մերօրյա Պեկինը։ Մայրաքաղաքի տեղափոխումը Չինաստան բազմաթիվ բանավեճերի պատճառ է դարձել, իսկ մոնղոլները Խուբլային մեղադրել են չինական մշակույթի հետ սերտ կապեր ունենալու մեջ^[76]^[77]։

Մոնղոլները ի վերջո հաջողության են հասել (Սոն) Չինաստանի դեմ իրենց արշավանքներում, արդյունքում 1276 թվականին չինական Սոն կայսերական ընտանիքը հանձնվել է Յուան դինաստիային՝ դարձնելով մոնղոլներին Չինաստանի առաջին ոչ չինացի նվաճողները։ Խուբլայ խանը օգտագործել է ամեն միջոց հզոր կայսրություն ստեղծելու համար՝ հիմնելով ակադեմիա, գրասենյակներ, առևտրային նավահանգիստներ և ջրանցքներ, աջակցելով արվեստի և գիտության զարգացմանը։ Մոնղոլական աղբյուրների համաձայն նրա կառավարման շրջանում ստեղծվել են 20 165 հանրային դպրոցներ^[78]։

Մոնղոլական ձիավոր

Եվրասիայի մեծ մասի նկատմամբ իրական կամ անվանական գերիշխանություն հաստատելուց և Չինաստանը նվաճելուց հետո Խուբլայ խանը նոր արշավանքներ էր նախատեսում։ Բուրմայի և Սախալինի նվաճումները բավականին ռիսկային են եղել, իսկ Վիետնամի և Տամպայի նվաճումները պարզապես պարտությամբ են ավարտվել, սակայն արդյունքն այն է եղել, որ այս տարածքները շարունակել են մնալ մոնղոլական վասալներ։ Մոնղոլական բանակները բազմիցս պարտություն են կրել Վիետնամում և ջախջախվել են Բայ Դանգի ճակատամարտում (1288 թվական)։

Նողային և Քյոչուն՝ Սպիտակ Հորդային խանը, Յուան դինաստիայի և Իլխանության հետ հաստատել են բարիդրացիական հարաբերություններ։ Մեծ խանի պաշտոնի համար ընտանիքի մրցակցող ճյուղերի միջև քաղաքական անհամաձայնությունը շարունակվել է, սակայն Մոնղոլական կայսրության տնտեսական և առևտրական հաջողությունները շարունակվել են՝ չնայած խառնաշփոթին^[79]^[80]^[81]։

Մոնղոլական կայսրության մասնատում

1200-ական թվականների վերջին Մոնղոլական կայսրությունում տեղի են ունեցել լուրջ փոփոխություններ։ Խուբլայ խանը, ով գրավել էր ամբողջ Չինաստանը և հիմք դրել Յուան դինաստիային, մահացել է 1294 թվականին։ Նրան հաջորդել է թոռը՝ Թեմուր խանը, ով շարունակել է Խուբլայ խանի վարած քաղաքականությունը։ Միևնույն ժամանակ Թոլուների քաղաքացիական պատերազմը, Բերքե-Հուլաղուի պատերազմը և դրան հաջորդած Խայդու-Խուբլայի պատերազմը թուլացրել էր ոչ միայն Մոնղոլական կայսրության ողջ տարածքում, այլև ինքնավար խանություններում, Յուան դինաստիայի շրջանում, արևմտյան երեք խանություններում՝ Ոսկե Հորդա, Չաղաթայի խանություն և Իլխանություն, մեծ խանի հեղինակությունը։ Միայն Իլխանությունն էր հավատարիմ մնացել Յուան դինաստիային, սակայն այստեղ էլ իշխանության համար պայքար էր ընթանում՝ պայմանավորված կայսրության հարավարևմտյան շրջաններում իսլամական խմբակցությունների հետ հակամարտությամբ^[82]։

Չաղաթայ խանի թաղումը

Խայդուի մահից հետո Չաղաթայներից Դուվան խաղաղության հաստատման առաջարկով է հանդես եկել և համոզել է Ուգեդեյներին ենթարկվել Թեմուր խանին^[83]^[84]։ 1304 թվականին բոլոր խանությունները հաստատել են խաղաղության պայմանագիրը և ընդունել Թեմուր խանի գերիշխանությունը^[85]^[86]^[87]^[88]։ Սրանով, փաստորեն, Յուան դինաստիան կարողացել է իր անվանական գերիշխանությունը հաստատել արևմտյան խանությունների նկատմամբ, որը տևել է մի քանի տասնամյակ։ Սակայն այս անվանական գերիշխանությունը թույլ հիմքեր ուներ, արդյունքում 4 խանությունները սկսել են զարգանալ իրարից առանձին և ձևավորվել են իբրև անկախ պետություններ։

Նվաճումների և քաղաքացիական պատերազմների դարաշրջանից հետո սկսվել է հարաբերականորեն խաղաղ մի շրջան՝ Պաքս Մոնղոլիկա, որի ընթացքում մեծ չափերի են հասել Եվրոպայի և Ասիայի միջև միջազգային առևտուրն ու մշակութային փոխանակումները։ Չինաստանում Յուան դինաստիայի և Պարսկաստանում Իլխանության միջև հաղորդակցությունը ամրապնդում էր արևելքի և արևմուտքի միջև առևտրային հարաբերությունները։ Յուան արքայական դինաստիայի նշաններով տեքստիլ գործեր կարող էր հանդիպել կայսրության հակառակ կողմում, օրինակ՝ հայկական զարդանախշերով զարդարված․ ծառեր և բանջարեղեններ էին փոխանակվում կայսրության տարբեր մասերում, իսկ տեխնոլոգիական նորարարությունները տարածվում էին մոնղոլական տիրույթներից դեպի Արևմուտք^[89]։ Հռոմի Յոհաննես XXII պապը Պաքս Մոնղոլիկան նկարագրող հուշագիր է ստացել արևելյան եկեղեցուց, որտեղ ասվում է․ «Խանը կամ խաքանը մեծագույն միապետներից մեկն է և պետության բոլոր լորդերը, օրինակ՝ Ալմալիղ թագավորը (Չաղաթայի խանություն), Աբու Սաիդը և Ուզբեկ խանը, նրա ենթականերն են, ովքեր ողջունում են նրա սրբությունը և հարգանքի տուրք մատուցում»^[90]։ Այնուամենայնիվ, ճիշտ է՝ 4 խանությունները շարունակել են մինչև 14-րդ դար հարաբերվել իրար հետ, սակայն իբրև ինքիշխան պետություններ՝ նրանք այլևս երբեք չեն միավորել իրենց ռեսուրսները միասնական ռազմական գործողությունների համար^[91]։

Ինքնիշխան խանությունների զարգացում

Չնայած Խայդուի և Դուվայի հետ կոնֆլիկտին՝ Թեմուր խանը կարողացել էր ռազմատենչ շան ժողովրդին հարկատու դարձնել 1297-1303 թվականներին Թաիլանդի դեմ ռազմական մի շարք գործողությունների հետո։ Սրանով վերջ է դրվել մոնղոլների հարավային արշավանքներին։

Չորս խաների՝ Թեմուր (Յուան), Չապար (Ուգեդեյ), Թողթա (Ոսկե Հորդա), Օլջայթու (Իլխանություն), եվրոպական նկարը Fleur des histoires d'orient-ում^[92]

Երբ 1295 թվականին Գազան խանը բարձրացել է Իլխանության գահին, նա պաշտոնապես ընդունել է իսլամը՝ շրջադարձային քայլ կատարելով մոնղոլական պատմության մեջ, որից հետո մոնղոլական Պարսկաստանը ավելի ու ավելի է իսլամականացել։ Չնայած դրան՝ Գազան խանը շարունակել է ամրապնդել Թեմուր խանի և Յուան դինաստիայի հետ հարաբերությունները։ Քաղաքական տեսանկյունից ձեռք էր տալիս Գազան խանին ցույց տալ, թե Իլխանությունում մեծ խանը հեղինակություն ունի, քանի որ Ռուսաստանում Ոսկե Հորդան երկար ժամանակ էր Վրաստանի նկատմամբ հավակնություններ էր ցույց տալիս^[82]։ Չորս տարվա ընթացքում Գազանը տուրք է ուղարկել Յուան արքունիք և դիմել է այլ խաներին, որ ընդունեն Թեմուր խանին՝ իբրև գերագույն խան։ Հաջորդ տասնամյակների ընթացքում նա քաջալերել է Իլխանության և Յուան դինաստիայի միջև մշակութային և գիտական հարաբերությունների զարգացումը^[93]։

Գազանը մուսուլման էր, սակայն նա նաև շարունակում էր իր նախնիների պատերազմը Եգիպտոսի մամլուքների դեմ և իր մոնղոլ խորհրդականների հետ խոսում էր իր մայրենի լեզվով։ 1299 թվականին Վադի ալ-Խազանդարի հովտում տեղի ունեցած ճակատամարտում նա պարտության է մատնել մամլուքյան զորքերին, սակայն շատ կարճ ժամանակ է կարողացել Սիրիան պահել իր ձեռքում՝ պայմանավորված Չաղաթայի խանության դե ֆակտո ղեկավար Խայդուի արշավանքներով, ով պատերազմի մեջ էր մտել միաժամանակ Իլխանության և Յուան դինաստիայի դեմ։

Ոսկե Հորդայի ներսում իշխանության համար պայքարելով՝ Խայդուն իր թեկնածու Քոբելեգին է առաջարկել Բայանի (1299–1304 թվականներ) փոխարեն՝ իբրև Սպիտակ Հորդային խան։ Բայանը, Ռուսաստանում մոնղոլների կողմից ռազմական աջակցություն ստանալուց հետո, դիմել է Թեմուր խանին և Իլխանությանը՝ միասնական պայքար սկսելու Խայդուի ուժերի դեմ։ Թեմուրը համաձայնվել է և մեկ տարի անց հարձակվել Խայդուի վրա։ 1301 թվականին Ձաբխան գետի մոտ Թեմուրի և Խայդուի զորքերի միջև տեղի ունեցած արյունոտ ճակատամարտից հետո Խայդուն մահացել է, իսկ նրան հաջորդել է Դուվան^[94]^[95]։

Խայդուի որդի Չափարը դեմ է դուրս եկել Դուվային, սակայն Թեմուրի օգնությամբ Դուվան կարողացել է պարտության մատնել Ուգեդեյներին։ Ոսկե Հորդայի խան Թոխթան, ևս ցանկանալով խաղաղություն հաստատել, 20,000 մարդ է ուղարկել Յուանի առաջնագծի պաշտպանության համար^[96]։ 1312 թվականին Թոխթան մահացել է, իսկ նրան հաջորդել է Ուզբեկը (1313–1341 թվականներ), ով գրավել է Ոսկե Հորդայի գահը և հալածել ոչ մուսուլման մոնղոլներին։ Ոսկե Հորդային նկատմամբ Յուան դինաստիայի ազդեցությունը նվազել է, և մոնղոլական պետությունների միջև սահմանային բախումները վերսկսվել են։ Այուրբարվադա Բույանթու խանի դեսպանները աջակցություն են ցույց տվել Թոխթայի որդուն ընդդեմ Ուզբեկի։

Հունգարացի Բելա IV թագավորը Ոսկե Հորդայի զորավար Քադանի գլխավորությամբ մոնղոլների հետ կռվի ժամանակ

Չաղաթայի խանությունում Ուգեդեյի ժառանգների հանկարածակի ապստամբության ճնշումից և Չափարին աքսորելուց հետո գահ է բարձրացել Էսեն Բուգա I-ը (1309–1318 թվականներ)։ Յուանի և Իլխանության բանակները ի վերջո հարձակվել են Չաղաթայի խանության վրա։ Կանխազգալով հնարավոր տնտեսական շահը և Չինգիզ խանի ժառանգությունը ճանաչելով՝ Ուզբեկը 1326 թվականին կրկին բարիդրացիական հարաբերություններ է հաստատել Յուան դինաստիայի հետ։ Նա ամրապնդել է հարաբերությունները նաև մուսուլմանական աշխարհի հետ՝ կառուցելով մզկիթներ և այլ բարդ կառույցներ, ինչպիսիք են բաղնիքները։ 14-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում մոնղոլական արշավանքները նվազել են։ 1323 թվականին Իլխանության խան Աբու Սաիդը (1316–1335 թվականներ) Եգիպտոսի հետ խաղաղության պայմանագիր է կնքել։ Նրա խնդրանքով Յուան արքունիքը իր խնամակալ Չոբանին նշանակել է մոնղոլական բոլոր խանությունների գլխավոր հրամանատար, սակայն Չոբանը 1327 թվականին մահացել է^[97]։

1328-1329 թվականներին Յուան դինաստիայում սկսվում է քաղաքացիական պատերազմ։ 1328 թվականին Յեսուն Թեմուրի մահից հետո Թուղ Թեմուրը Դադուում դարձել է նոր ղեկավար, մինչդեռ Յեսուն Թեմուրի որդի Ռագիբաղը գահ է ստացել Շանգդուում՝ հանգեցնելով քաղաքացիական պատերազմի, որը հայտնի էր Երկու մայրաքաղաքների պատերազմն անունով։ Թուղ Թեմուրը պարտության է մատնել Ռագիբաղին, սակայն Չաղաթայի խան Էլջիղիդեյը (1326–1329 թվականներ) աջակցել է Թուղ Թեմուրի ավագ եղբայր Քուսալային՝ իբրև խանի։ 1329 թվականի օգոստոսի 30-ին Քուսալան դարձել է խան։ Թուղ Թեմուրի հրամանով մի ղփչաղ հրամանատար թունավորել է Քուսալային, որից հետո Թուղ Թեմուրը կրկին եկել է իշխանության։

Թուղ Թեմուրը (1304–1332 թվականներ) տիրապետել է չինարենին և չինական պատմությանը և եղել է հայտնի պոետ, գեղագիր և նկարիչ։ Մոնղոլական կայսրության այլ խանությունների կողմից ընդունվելու համար նա Չաղաթայի խանություն՝ իլխան Աբու Սաիդի և Ուզբեկի մոտ է ուղարկել է Չինգիզ խանի ժառանգներին և արքայազններին։ Այս պատվիրակներին ի պատասխան նրանք համաձայնվել են ամեն տարի տուրք են ուղարկել^[98]։ Ավելին՝ Թուղ Թեմուրը շռայլ նվերներ և կայսերական կնիք է ուղարկել Էլջիղիդեյին նրա զայրույթը հանգստացնելու համար։

Մոնղոլական կայսրությունից մնացած պետություններ

1335 թվականին իլխան Աբու Սաիդ Բահատուր խանի մահվան հետ մեկտեղ Մոնղոլական կայսրության հիմքերը սկսել են երերալ, իսկ Պարսկաստանում քաղաքական անիշխանություն է սկիզբ առել։ Աբու Սաիդին հաջորդած խանը սպանվել է օյրաթ կառավարչի կողմից, իսկ Իլխանությունը բաժան-բաժան է եղել ջալաիրների, սուլդուսների, խասարների, Թողա Թեմուրի (մահացել է 1353 թվականին) և պարսիկ զինվորականների միջև։ Ստեղծված քաոսային իրավիճակից օգտվելով՝ վրացիները կարողացել են դուրս մղել մոնղոլներին իրենց տարածքներից, իսկ ույղուր հրամանատար Էրեթնան 1336 թվականին Փոքր Ասիայում հիմնել է անկախ պետություն։ Մոնղոլների անկումից հետո նրանց հավատարիմ վասալ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը սկսել է ենթարկվել մամլուքների աճող սպառնալիքին և արդյունքում անկում է ապրել^[99]։

Պարսկաստանում Իլխանության անկմանը զուգահեռ խառնաշփոթ էր տիրում նաև Չինաստանում և Չաղաթայի խանությունում։ Այս խառնաշփոթին ավելացել է նաև Սև մահ անունով հայտնի ժանտախտը, որը սկսվել է մոնղոլական տիրույթներում և տարածվել դեպի Եվրոպա։ Այս հիվանդությունը ավերածություններ է գործել բոլոր խանություններում՝ կտրելով առևտրային հարաբերություններն ու սպանելով միլիոնավոր մարդկանց^[100]։ 14-րդ դարում միայն Եվրոպայում ժանտախտի պատճառով մահացել է շուրջ 50 միլիոն մարդ^[101]։

Մոնղոլների իշխանության անկման հետ մեկտեղ կայսրությունում կատարյալ քաոս է սկսվել՝ պայմանավորված ոչ մոնղոլ ղեկավարների ազդեցության տարածմամբ։ 1342-1369 թվականներին Ոսկե Հորդան կորցրել է արևմտյան տիրույթները (ներառյալ ժամանակակից Բելառուսի և Ուկրաինայի տարածքները) մինչև Լեհաստան և Լիտվա։ 1331-1343 թվականներին Չաղաթայի խանության մուսուլման և ոչ մուսուլման արքայազնները միմյանց հետ կռվի են բռնվել․ Չաղաթայի խանությունը քայքայվել է, երբ ոչ Չինգիզ խանի ժառանգներից զինվորականները իրենց խամաճիկներին են դրել Տրանսոխանիայի և Մողուլիստանի խաների պաշտոնում։ Ջանիբեկ խանը (1342–1357 թվականներ) կարճ ժամանակով ջուջիների գերիշխանությունն է հաստատել չաղաթայների նկատմամբ։ Նա, պահանջելով իրեն ենթարկվել իրանական Ատրպատականում Իլխանությունից անջատված մի հատվածի, հայտարարել է, որ «այսօր երեք ուլուսներ իմ վերահսկողության տակ են»^[102]։

Ղրիմի թաթար խան Մենգլի Գիրեյ

1359 թվականին Բերդիբեկ խանի սպանությունից հետո ջուջիների հակառակորդ ընտանիքները սկսել են պայքարել Ոսկե Հորդայի գահի համար։ Յուան դինաստիայից վերջին ղեկավար Թողան Թեմուրը (ղեկավարել է 1333–1370 թվականներ) ի զորու չէր կարգավորելու այս հակասությունները, որը ցույց էր տալիս, որ կայսրությունը հասել էր իր վերջին։ Արժույթը, որը չէր հաստատվել արքունիքի կողմից, մտել է հիպերինֆլիացիայի մեջ և արդյունքում Յուան դինաստիայի մտցրած կոշտ հարկային համակարգը հանգեցրել է հան-չինական ժողովրդի ապստամբությանը։ 1350-ական թվականներին Գոնգմինը Գորյոյից կարողացել է հաջողությամբ դուրս մղել մոնղոլական կայազորին և բնաջնջել է Թողան Թեմուր խանի կայսրուհու ընտանիքը, իսկ այդ ընթացքում Ջանչուբ Գյալցեն կարողացել է վերացնել մոնղոլական ազդեցությունը Տիբեթում^[102]։

Իրենց հպատակներից մեկուսացվելով՝ մոնղոլները կարճ ժամանակում կորցրել են Չինաստանի մեծ մասը հօգուտ ապստամբ Մին դինաստիայի ուժերի և 1368 թվականին փախել են իրենց հայրենիք Մոնղոլիա։ Յուան դինաստիայի տապալումից հետո Ոսկե Հորդան կորցրել է կապը Չինաստանի և Մոնղոլիայի հետ, մինչդեռ Չաղաթայի խանության երկու հիմնական հատվածները պարտություն են կրել Լենկթեմուրից (1336–1405 թվականներ)՝ Թեմուրյանների կայսրության հիմնադրից։ Այնուամենայնիվ, Չաղաթայի խանության որոշ մնացորդներ պահպանվել են․ վերջին չաղաթայական պետությունը եղել է Յարքենթի խանությունը մինչև այն պարտություն է կրել օյրաթական Ջունգար խանությունից 1680 թվականին Ալթիշահրի նվաճման ժամանակ։ Ոսկե Հորդան բաժանվել է մանր թյուրքական հորդաների, որոնք հետագա 4 դարերի ընթացքում աստիճանաբար անկում են ապրել։ Դրանց մեջ Մեծ Հորդան՝ խանության ստվերը, գոյատևել է մինչև 1502 թվականը, երբ դրա իրավահաջորդ պետություններից մեկը՝ Ղրիմի խանությունը, գրավել է Սարայը^[103]։ Ղրիմի խանությունը գոյություն է ունեցել մինչև 1783 թվականը, մինչդեռ Բուխարայի խանությունը և Ղազախական խանությունը ավելի երկար կյանք են ունեցել։

Ռազմական կառուցվածք

Մոնղոլական զինվորի ընդհանուր տեսքը (վերականգնված)

Մոնղոլական զորքի թիվը գիտական շրջանակներում բանավեճերի առարկա է եղել^[104], սակայն մի բան պարզ է, որ 1206 թվականին զորքի թիվը եղել 105,000^[105]։ Մոնղոլական ռազմական կառույցը պարզ էր, սակայն շատ արդյունավետ՝ հիմնված էր դեցիմետրական համակարգի վրա։ Բանակը կազմված էր 10-ական հոգուց կազմված միավորներից՝ արբաններ (10 մարդ), զուններ (100), մինգաններ (1000) և թումեններ (10,000)^[106]։

Մոնղոլները հայտնի էին հատկապես իրենց ձիավոր նետաձիգներով, սակայն նիզակավորները նույնքան հմուտ են եղել։ Մոնղոլների մոտ սովորություն էր հավաքել ռազմական տաղանդ ունեցողներին գրավյալ հողերից։ Չինացի հմուտ ինժեներների և ռմբակոծիչ խմբի շնորհիվ, որը մասնագիտացել էր քարանետների և այլ քանդող գործիքների կառուցման մեջ, մոնղոլները կարողանում էին պաշարել ամենաամրացված դիրքերը՝ հաճախ օգտագործելով տեղական հումքը^[106]։

Ոսկե Հորդայի մոնղոլ զորավար Սուբութայ

Մոնղոլական կայսրության զորքերը հատուկ վարժեցվում, կազմակերպվում էին և զինվում շարժունակության և արագության համար։ Մոնղոլ զինվորները ավելի թեթև էին զինվում, քան նրանց հակառակորդները, սակայն նրանք կարողանում էին ավելի հաջող մանևրել։ Յուրաքանչյուր մոնղոլ զինվոր սովորաբար ճանապարհորդել է մի քանի ձիերով՝ հնարավորություն ունենալով անհրաժեշտության դեպքում հանգստացած ձի ունենալ։ Ավելին՝ մոնղոլական բանակում զինվորները մատակարարման գծից անջատ էին գործում, որն էլ հնարավորություն էր ստեղծում առավել արագաշարժ լինել^[107]։ Հմուտ սուրհանդակները հնարավոր էին դարձնում զորքերի և նրանց ղեկավարների միջև անընդհատ կապը։

Ինչպես պատմում է Աթա Մալիք Ջուվեյնին, ավանդական որսորդության ժամանակ (nerge) արմատավորվում էր կարգապահությունը։ Այս որսորդությունները տարբերվում էին այլ մշակույթների որսորդություններից, որոնք փոքր միավորներով էին կատարվում։ Մողոլական ուժերը գծով տարածվում էին և շրջապատում ողջ տարածքը, այնուհետև մի տեղում քշելով մի տեղում էին հավաքում ամբողջ որսը։ Նպատակն այն էր, որ պետք էր թույլ չտալ որևէ կենդանու փախուստի դիմել և պետք էր մորթել բոլորին^[107]։

Մոնղոլների մեկ այլ առավելություն այն էր, որ նրանք կարողանում էին երկար հեռավորություններ կտրել՝ նույնիսկ անսովոր ցուրտ ձմռանը, օրինակ՝ նրանք օգտագործում էին սառած գետերը դրանց ափերին գտնվող քաղաքներ հասնելու համար։ Մոնղոլները հմուտ էին նաև գետ անցնելու մեջ․ նրանք գարնանային հեղեղումների ժամանակ կարողացել են մեկ գիշերում 30 հազար հեծելազորով անցնել Շահո գետը Մուհի ճակատամարտի ժամանակ (1241 թվականի ապրիլ) և պարտության են մատնել հունգարական թագավոր Բելա IV-ին։ Նմանապես մուսուլմանական Խորեզմշահի դեմ հարձակման ժամանակ գետերում տեղակայված բեռնանավերը թույլ չեն տվել հակառակորդին փախուստի դիմել գետով։

Մոնղոլները ավանդաբար հայտնի են եղել իրենց ցամաքային ուժերի խիզախություններով, քանզի ծովային ուժեր շատ հազվադեպ են օգտագործել։ 1260-1270-ական թվականներին նրանք օգտագործել են ռազմածովային ուժերը Չինաստանի Սոն դինաստիային պարտության մատնելու համար՝ չնայած Ճապոնիայի դեմ առափնյա արշավանքներ իրականացնելու նրանց փորձերը անհաջողության են մատնվել։ Արևելյան Միջերկրականում մոնղոլական արշավանքները բացառապես ցամաքային են եղել, քանզի ծովը գտնվում էր խաչակիրների և մամլուքների զորքերի վերահսկողության տակ^[108]։

Բոլոր ռազմական արշավանքներին նախորդել է հետախուզության, նախապատրաստման, ինչպես նաև հակառակորդի տարածքի և ուժերի մասին տեղեկատվություն հավաքելու փուլը։ Մոնղոլական բանակի հաջողությունը, կառուցվածքը և շարժունակությունը հնարավորություն էին տալիս միաժամանակ մի քանի ճակատով կռիվ մղել։ Մինչև 60 տարեկան բոլոր չափահաս տղամարդիկ ենթակա էին հավաքագրման, որը ցեղային ավանդույթում պատվի հարց էր համարվում^[109]։

Հասարակություն

Օրենք և կառավարում

Մոնղոլական կայսրությունը կառավարվում էր Չինգիզ խանի կողմից հնարված օրենսգրքով, որը կոչվում էր Յասա և նշանակում էր «կարգ» կամ «հրամանագիր»։ Այս օրենսգրքի գլխավոր կետն այն էր, որ նրանք, ովքեր բարձր պաշտոններ ունեն, կիսում են նույն դժվարությունները, ինչ որ հասարակ մարդիկ։ Այն նաև սահմանել է խիստ պատժամիջոցներ, օրինակ՝ մահապատիժ, եթե երկու ձիավոր ռազմիկներից երկրորդը չվերցնի այն, ինչ ընկել է առջևից գնացող ռազմիկի մոտից։ Տարբեր պատժամիջոցներ էին սահմանվել նաև բռնաբարության և սպանության համար։ Մոնղոլական օրենքի նկատմամբ ցանկացած դիմադրություն ենթադրում էր զանգվածային կոլեկտիվ պատիժ։ Յասայի համաձայն առաջնորդները ու զորավարները ընտրվում էին ըստ իրենց արժանիքների։ Կայսրությունը կառավարվում էր ոչ ժողովրդավարական, խորհրդարանական սկզբունքով ստեղծած կենտրոնական խորհրդի՝ քուրուլթայի կողմից, որտեղ մոնղոլ առաջնորդները հանդիպում էին մեծ խանի հետ՝ քննարկելու տեղական և արտաքին քաղաքականությունը։ Քուրուլթայը հրավիրվում էր նաև ամեն նոր խանի ընտրութան ժամանակ^[110]։

Մահապատժի ենթարկվածը ցած է նետվում ժայռից․ երկար և խիտ մորուքը ցույց է տալիս, որ նա հավանաբար մոնղոլ չէ

Չինգիզ խանը նաև ստեղծել է ազգային կնիք, խրախուսել է Մոնղոլիայում գրավոր այբուբենի կիրառությունը և հարկերից ազատել է ուսուցիչներին, իրավաբաններին և արվեստագետներին։ Մոնղոլները Կենտրոնական Ասիայի մուսուլմաններին բերում էին Չինաստան՝ իբրև կառավարիչներ և, ընդհակառակը, հան չինացիներին և խիթաններին տանում էին Բուխարա և Կենտրոնական Ասիա՝ մուսուլման բնակչության շրջանում կառավարիչ լինելու․ այս մեթոդով նվազեցվում էր տեղական ժողովուրդների իշխանությունը տվյալ տարածքում^[111]։ Մոնղոլները կրոնական տեսանկյունից բավականին հանդուրժողական էին և հազվադեպ էին հալածում մարդկանց դավանանքի պատճառով։ Սա պայմանավորված էր նրանց մշակույթով և մտածելակերպով։ 20-րդ դարի շատ պատմաբաններ կարծում են, որ սա շատ լավ ռազմական ստրատեգիա էր, օրինակ՝ երբ Չինգիզ խանը պատերազմ է սկսել Խորեզմի սուլթան Մուհամմադի դեմ, մյուս մուսուլման առաջնորդները չեն միացել կռվին, քանի որ այն չէր դիտարկվում որպես սրբազան պատերազմ, այլ պարզապես պայքար երկու անհատների միջև։

Կրոններ

Չինգիզ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները սկսեցին դավանափոխ լինել՝ ընդունելով գրեթե բոլոր կրոնները, որոնք ժամանակին հայտնի էին՝ բուդդայականություն, քրիստոնեություն, իսլամ և մանիքեություն։ Հնարավոր հակամարտություններից խուսափելու համար Չինգիզ խանը ստեղծել է մի ինստիտուտ, որը երաշխավորել է կրոնների լիակատար ազատությունը՝ չնայած ինքն անձամբ իրեն շամանության հետևորդ էր համարում։ Չինգիզ խանի ղեկավարության շրջանում բոլոր կրոնական առաջնորդները ազատված էին հարկերից և հանրային ծառայությունից^[112]։

Պարսկական մանրանկար, որտեղ երևում է, թե ինչպես է Քազան խանը բուդդայականությունից անցնում իսլամի

Նախապես քոչվորական կենսակերպի պատճառով շատ քիչ տեղեր են եղել, որտեղ հնարավոր էր իրականացնել երկրպագություն։ Սակայն Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլական մայրաքաղաքում կառուցապատման աշխատանքներ են կատարվել։ Պալատներից բացի Ուգեդեյ խանը հրամայել է հատուկ երկրպագության տներ կառուցել բուդդիստների, մուսուլմանների, քրիստոնյաների և դաոսականների համար։ Այդ ժամանակի գերակայող կրոններն էին շամանությունը, բուդդայականությունը և թենգրիականությունը՝ չնայած Ուգեդեյի կինը նեստորական քրիստոնյա էր^[113]։

Ի վերջո Մոնղոլական կայսրության մասնատման արդյունքում ստեղծված առանձին պետությունները ընդունել են իրենց տեղական բնակչության շրջանում տիրապետող կրոնը՝ Արևելքում չինամոնղոլական Յուան դինաստիան ընդունել է բուդդայականությունն ու շամանությունը, մինչդեռ մյուս երեք արևմտյան խանությունները ընդունել են իսլամը^[114]^[115]^[116]։

Արվեստ և գրականություն

Մոնղոլերենով պահպանված ամենահին գրական գործը Մոնղոլների գաղտնի պատմությունն է, որը գրվել է արքունի ընտանիքի համար Չինգիզ խանի մահից կարճ ժամանակ անց՝ 1227 թվականին։ Սա Չինգիզ խանի կյանքի և ծագումնաբանության ամենակարևոր տեղական աղբյուրն է, որտեղ պատմվում է նրա ծագման, մանկության մասին ընդհուպ մինչև Մոնղոլական կայսրության ստեղծումը և նրա որդու՝ Ուգեդեյի կառավարման շրջանը։

Կայսրության մասին մեկ այլ աղբյուր է Ջամի ալ-թավարիխը կամ «Տիեզերական պատմությունը»։ Այն հանձնարարվել է 14-րդ դարի սկզբներին Իլխանության Աբաղա խանի կողմից, որի նպատակն է եղել գրանցել համաշխարհային պատմությունը և օգնել մոնղոլական մշակութային ժառանգության ստեղծմանը։

14-րդ դարի մոնղոլ գրիչները օգտագործել են խեժի և բանջարեղենի պիգմենտներ՝ իբրև սխալները ուղղելու հեղուկ^[117], սա, թերևս, դրա առաջին կիրառությունն է եղել։

Մոնղոլները գնահատել են նաև տեսողական արվեստները՝ չնայած դիմանկարչություն ասելով՝ նրանք հասկացել են իրենց ձիերի դիմանկարները և ոչ թե մարդկանց։

Փոստային համակարգ

Մոնղոլական կայսրությունը իր ժամանակի համար ունեցել է խելամիտ և արդյունավետ փոստային համակարգ, որը գիտնականները կոչում են Յամ։ Այս համակարգը կազմված էր լավ կահավորված և լավ վերահսկվող ձիերով տեղափոխվող փոստերից, որոնք հայտնի էին örtöö անունով և տարածված էին ողջ կայսրությունում^[118]։ Սուրհանդակը սովորաբար անցնում էր 40 կմ ճանապարհ մի կայանից մյուսին հասնելու համար․ այստեղ կա՛մ նա ստանում էր նոր ձի, կա՛մ էլ փոխանցում էր նամակը հաջորդ սուրհանդակին՝ այսպիսով ապահովելով նամակի արագ առաքումը։ Մոնղոլ հեծյալները օրական կարող էին անցնել 200 կմ ճանապարհ, որը շատ ավելին էր, քան 60 տարի անց Պոնի էսպրեսի կողմից սահմանած ամենաարագ ցուցանիշը։ Փոստային կայաններին կից լինում էին տներ, որոնք ծառայում էին նրանց։ Նրանք, ովքեր փայզա (հատուկ նշան, որը կրում էին մոնղոլ պաշտոնյաները) էին ունենում, հնարավորություն էին ստանում կանգ առնել այստեղ և ստանալ նոր ձի և պարեն, իսկ զինվորականները օգտագործում էին յամը նույնիսկ առանց փայզայի։ Չինաստանի, Միջին Արևելքի և Եվրոպայի շատ ճանապարհորդներ, սուրհանդակներ և առևտրականներ օգտագործում էին այս համակարգը։ Երբ մեծ խանը մահացել է Կարակորումում, նորությունը յամի շնորհիվ հասել է Բաթու խանի գլխավորությամբ Կենտրոնական Եվրոպայում գտնվող մոնղոլական ուժերին ընդամենը 4-6 շաբաթում^[49]։

Իլխան Օլժայթուի 1305 թվականի նամակը՝ ուղղված Ֆրանսիայի Ֆիլիպ IV կայսերը

Չինգիզ խանը և նրա ժառանգորդ Ուգեդեյ խանը կառուցել են ճանապարհների լայն համակարգ, որոնցից մեկն անցնում էր Ալթայի լեռներով։ Իր գահակալությունից հետո Ուգեդեյը ավելի է ընդարձակել ճանապարհների համակարգը՝ հրամայելով Չաղաթայի խանությանը և Ոսկե Հորդային միացնել Մոնղոլական կայսրության արևմտյան հատվածների ճանապարհները իր արևելյան ճանապարհներին^[119]։

Յուան դինաստիայի հիմնադիր Խուբլայ խանը կառուցել է ինչպես հատուկ կայաններ բարձր պաշտոնյաների համար, այնպես էլ սովորական կայաններ և իջևանատներ։ Խուբլայ խանի կառավարման շրջանում Յուան դինաստիայի հաղորդակցության համակարգը կազմված է եղել 1,400 փոստային կայաններից, որոնք օգտագործել են 50,000 ձիեր, 8,400 եզներ, 6,700 ջորիներ, 4,000 սայլեր և 6,000 նավեր։

Մանջուրիայում և հյուսիսային Սիբիրում մոնղոլները դեռևս շարունակել են օգտագործել շների կողմից քաշվող սահնակները յամի համար։ Իլխանությունում Քազան խանը կարողացել է որոշ չափով վերականգնել Միջին Արևելքում քչացող փոստային կայանների համակարգը։ Նա կառուցել է մի քանի իջևանատներ և սահմանել, որ միայն կայսերական դեսպանները կարող են անվճար մնալ։ Ոսկե Հորդային ջուջիները սահմանել են հատուկ յամի հարկ, որպեսզի ֆինանսավորեն փոստային կայանների համակարգը։

Մետաքսի ճանապարհ

Մոնղոլները պատմության ընթացքում մեծապես աջակցել է առևտրականներին և առևտրի զարգացմանը։ Մինչև մոնղոլների միավորումը Չինգիզ խանը խրախուսել է օտար առևտրականների ներկայությունը։ Առևտրականներն ապահովել են տեղեկատվություն հարևան մշակույթների մասին, ծառայել են իբրև դիվանագետներ և պաշտոնական առևտրականներ մոնղոլների համար և կարևոր են եղել շատ ապրանքատեսակների վաճառքի համար, քանզի մոնղոլները առանձնապես շատ բաներ չեն արտադրել։

Տուդա Մենգուն Ոսկե Հորդայից

Մոնղոլները հաճախ առևտրականներին ապահովել են կապիտալով և ուղարկել նրանց հեռավոր մի վայր առևտրական-գործընկեր (ortoq) համաձայնագրով։ Կայսրության աճին զուգընթաց առևտրականներն ու դեսպանները, ովքեր ունեին համապատասխան փաստաթղթեր և լիազորություն, ստացել են պաշտպանություն և ապաստարան մոնղոլական տիրույթներում ճանապարհորդելիս։ Ճանապարհորդության համար հարմար և լավ պահպանված ճանապարհները կապել են Միջերկրական ծովի ավազանը Չինաստանին՝ մեծացնելով ցամաքային առևտուրը․ ճանապարհորդության ընթացքում ճանապարհորդները ստեղծել են դրամատիկ պատմություններ այս ճանապարհի վերաբերյալ, որը կարճ ժամանակ անց հայտնի էր դառնալու Մետաքսի ճանապարհ անունով։

Արևմտյան հետազոտող Մարկո Պոլոն անցել է Մետաքսի ճանապարհով՝ ուղևորվելով արևելք, իսկ մոնղոլ վանական Ռաբբան Բար Սաուման պատմական ճանապարհորդություն է կատարել այս ճանապարհով՝ Խանբալըքի (Պեկին) իր տնից հասնելով մինչև Եվրոպա։ Եվրոպական միսիոներները, ինչպես օրինակ Վիլյամ Ռուբրուքը, նույնպես ճանապարհորդել են և հասել մոնղոլական արքունիք՝ դավանափոխ անելու հույսով, կամ էլ եկել են այստեղ՝ իբրև պապական դեսպաններ՝ բանակցելու մոնղոլ ղեկավարների հետ ֆրանկ-մոնղոլական դաշինք կնքելու համար։ Հազվադեպ էր լինում, սակայն, որ ինչ-որ մեկը կտրեր Մետաքսի ճանապարհն իր ամբողջ երկարությամբ։ Դրա փոխարեն առևտրականները Չինաստանից Արևմուտք էին տեղափոխում տարբեր ապրանքներ․ նման ապրանքները, այդքան երկար ճանապարհ անցնելով, սարսափելի թանկ արժեք էին ձեռք բերում։

Չինգիզ խանի ոսկե դինարը՝ հատված Գազնիի դրամահատարանում, 1221-1222 թվականներ

Չինգիզ խանից հետո առևտրական գործընկեր հարաբերությունները շարունակվել են նաև նրա հաջորդների՝ Ուգեդեյի և Գյույուքի օրոք։ Առևտրականները կայսերական պալատ են հասցրել հագուստ, ուտելիք, տեղեկատվություն և այլ պարենամթերքներ, ի պատասխան մեծ խաները նրանց ազատել են հարկերից և թույլ են տվել ամբողջ Մոնղոլական կայսրությունում օգտվել փոստային կայաններից։ Առևտրականները նաև հարկահավաքի դեր էին կատարում Չինաստանում, Ռուսաստանում և Իրանում։ Եթե հանկարծ առևտրականների վրա հարձակում էին գործում, ապա կայսերական գանձարանը մեծ կորուստներ էր կրում։

Մյոնգե խանի կառավարման շրջանում քաղաքականությունը փոխվել է։ Փողերի լվացման և անօրինական հարկահանության պատճառով նա փորձել է կայսերական քննիչներ ուղարկել չարաշահումների վերացման և գործընկերային բիզնեսների (ortoq) վերահսկողության համար։ Նա սահմանել է, որ բոլոր առևտրականները պետք է վճարեն եկամտահարկ և առևտրային հարկ։ Մյոնգե խանը նաև վճարել է բոլոր մուրհակները, որ մոնղոլական վերնախավը վերցրել էր առևտրականներից։ Այս քաղաքականությունը շարունակվել է նաև Յուան դինաստաիայի օրոք։

14-րդ դարում Մոնղոլական կայսրության անկումը հանգեցրել է Մետաքսի ճանապարհի վրա տնտեսական, քաղաքական և մշակութային միասնականության փլուզմանը։ Թյուրքական ցեղերը գրավել են ճանապարհի արևմտյան մասը Բյուզանդական կայսրությունից՝ հող նախապատրաստելով թյուրքական մշակույթի համար, որը հետագայում բյուրեղանալու էր Օսմանյան կայսրությունում սուննի հավատի ներքո։ Արևելքում 1368 թվականին բնիկ չինացիները տապալել են Յուան դինաստիային և հիմք դրել իրենց Մին դինաստիային, որին հաղորդել է տնտեսական մեկուսացման քաղաքականությունը^[120]։

Ժառանգություն

13-րդ դարի քարտեզ, որը ցույց է տալիս Մոնղոլական կայսրության քարտեզի սահմանները Ռուսաստանում, Մոնղոլիայում, Կենտրոնական Ասիայի պետություններում և Չինաստանում մոնղոլների ներկայիս թվի համեմատությամբ

Մոնղոլական կայսրությունը, որը պատմության մեջ ամենամեծ և երկարակյաց կայսրությունն է, հսկայածավալ տարածաշրջաններ միավորելով՝ տևական ազդեցություն է ունեցել։ Դրանցից շատերը (օրինակ՝ Ռուսաստանի արևելյան և արևմտյան մասերը կամ Չինաստանի արևմտյան մասերը) մինչ օրս շարունակում են միավորված մնալ^[121]։ Կայսրության փլուզումից հետո մոնղոլները ձուլվել են տեղական բնակչությանը․ նրանց ժառանգները ընդունել են տարբեր տեղական կրոններ, օրինակ՝ արևելյան խանությունը ընդունել է բուդդայականություն, արևմտյան երեք խանությունները սուֆիական ազդեցության ներքո ընդունել են իսլամ^[114]։

Որոշ աղբյուրների համաձայն Չինգիզ խանի նվաճումները այնպիսի լայնածավալ ավերածություններ են գործել որոշ աշխարհագրական շրջաններում, որ Ասիայում ժողովրդագրական պատկերը խիստ փոփոխության է ենթարկվել։

Մոնղոլական կայսրության ոչ ռազմական նվաճումներից է գրային համակարգի ներկայացումը․ մոնղոլական այբուբենը հիմնված է ույղուրերենի վրա, որը մինչ օրս օգտագործվում է Մոնղոլիայում^[122]։

Թոքթամըշը և Ոսկե Հորդայի զորքը սկսում է Մոսկվայի պաշարումը (1382)

Մոնղոլական կայսրության այլ ազդեցությունները՝

Մոսկվան վերելք է ապրել դեռևս մոնղոլ-թաթարական լծի ներքո, բավականին ժամանակ անց միայն ռուսները սկսել են հանդես գալ՝ իբրև հարկահավաքներ մոնղոլների համար։ Այն փաստը, որ ռուսները հավաքելու էին հարկերը, նշանակում էր, որ մոնղոլները հազվադեպ էին այցելելու իրենց տիրապետության տակ գտնող տարածքներ։ Արդյունքում ռուսները ձեռք են բերել ռազմական հզորություն, և նրանց ղեկավար Իվան III-ը մոնղոլներին ամբողջովին տապալել է և հիմք դրել Մոսկվայի մեծ իշխանությանը։ Երբ Ուգրա գետի մոտ տեղի ունեցած դիմակայությունից հետո պարզ է դարձել, որ մոնղոլները խոցելի են, Մոսկվայի մեծ իշխանությունը անկախություն է ձեռբերել։

1770-1771 թվականներին կալմիկների գաղթը Ռուսաստանից դեպի Չինաստան

Աշխարհի մասին Եվրոպայի պատկերացումներն ու գիտելիքները բավականին ընդլայնվել են դեսպանների և առևտրականների բերած տեղեկատվության շնորհիվ։ Երբ 1492 թվականին Կոլումբոսը սկսել է իր ճանապարհորդությունը, նրա նպատակն է եղել հասնել Քաթայ՝ Չինաստան, և մեծ խանին փոխանցել Ֆերդինանդ II-ի և Իզաբելլա I-ի նամակը։
Որոշ հետազոտությունների համաձայն Սև մահը, որ 1340-ական թվականներին ավերածություններ է գործել Եվրոպայում, Եվրոպա է հասել Չինաստանից առևտրական ճանապարհներով։ 1347 թվականին Ղրիմի թերակղզում առևտրական խոշոր կենտրոն Թեոդոսիայի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատած Ջենովայի հանրապետությունը պաշարվել է մոնղոլական զորքերի կողմից Ջանիբեգի գլխավորությամբ։ Երկարաձգված պաշարումից հետո, որի ընթացքում հիվանդությունը քայքայել էր մոնղոլական զորքը, նրանք որոշել են վարակված դիակներն օգտագործել իբրև կենսաբանական զենք։ Քարանետ սարքով դիակները շպրտել են քաղաքի պատերից ներս՝ վարակելով բնակիչներին^[123]։ Ջենովայի առևտրականները փախուստի են դիմել՝ համաճարակը իրենց նավերով տանելով Եվրոպայի հարավ՝ այսպիսով արագորեն տարածելով հիվանդությունը։ Միայն Եվրոպայում համաճարակի պատճառով մահացածների թիվը 50 միլիոն է եղել, իսկ ամբողջ աշխարհում հաշվվում է 75-200 միլիոն^[124]։

1260 թվականին Լեհաստանի նվաճման ժամանակ մոնղոլները կողմից սպանված Դոմինիկյան նահատակները

Արևմտյան հետազոտող Ռուդոլֆ Ռումելի հաշվարկների համաձայն Մոնղոլական կայսրության ժամանակաշրջանում սպանվել է 30 միլիոն մարդ։ Որոշ այլ հաշվարկներով այդ թիվը կազմել է 80 միլիոն, այսինքն՝ միջին թիվը կազմել է շուրջ 50 միլիոն։ Մոնղոլական իշխանության 50 տարում Չինաստանի բնակչությունը կիսով չափ նվազել է։ Մինչև մոնղոլական նվաճումները չինական դինաստիաների տիրույթներում բնակվել է շուրջ 120 միլիոն մարդ։ 1279 թվականի նվաճումից հետո 1300 թվականին տեղի ունեցած մարդահամարի տվյալներով այնտեղ մնացել է շուրջ 60 միլիոն բնակիչ։ Չնայած բավականին գայթակղիչ է այս կտրուկ անկումը մոնղոլական դաժանությանը վերագրելը, որոշ գիտնականներ այս հարցի հետ կապված տարբեր տեսակետներ ունեն։ Որոշ գիտնականներ, օրինակ՝ Ֆրեդերիկ Մորթը, պնդում են, որ այս անկում ապրող թվերը արտացոլում են գրանցում կատարելու ձախողումը։ Այլ գիտնականների կարծիքով, օրինակ՝ Թիմոթի Բրուք, մոնղոլները նվազեցրել են հարավային չինական բնակչությանը և մասնավորապես հան չինական բնակչության թվաքանակը, որը շատ վիճարկելի է, վերացնելով անձնագիր ունենալու իրավունքը և մերժելով հողի սեփականության իրավունքը։ Սա նշանակում է, որ չինացիները կախված էին մոնղոլներից ու թաթարներից, որը ենթադրում էր նաև ծառայություն մոնղոլական բանակում։ Այլ պատմաբաններ, օրինակ՝ Վիլյամ Մքնեյլը և Դեյվիդ Մորգանը, պնդում են, որ այս ժամանակաշրջանում ժողովրդագրական նման կտրուկ անկումը պայմանավորված է բուբոնիկ ժանտախտով։
Մոնղոլական նվաճումների արդյունքում իսլամական աշխարհում լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունեցել։ Իրանական սարահարթի բնակչությունը տառապել է սովից և հիվանդություններից, որի արդյունքում բնակչության երեք քառորդը՝ շուրջ 10-15 միլիոն մարդ, մահացել է։ Պատմաբան Սթիվեն Վորդի հաշվարկների համաձայն Իրանի բնակչությունը մինչև 20-րդ դարի կեսերը նույնիսկ չի հասել մինչմոնղոլական շրջանի բնակչության թվին^[125]։
Դեյվիդ Նիկոլը Մոնղոլ զինվորականները գրքում գրում է, որ «բոլորն նրանց զանգվածային բնաջնջումն ու ահաբեկչությունը, ովքեր հակադրվել են իրենց, մոնղոլական լավ փորձված մարտավարություն էր»^[126]։ Ռուս բնակչության շուրջ կեսը նվաճողական քաղաքականության ժամանակ սպանվել է^[127]։ Այնուամենայնիվ, Քոլին Մքեվեդին իր Համաշխարհային բնակչության պատմության ատլասում (1978) հաշվարկել է, որ Ռուսաստանի եվրոպական մասում բնակչությունը մոնղոլական նվաճումից հետո 7,5 միլիոնից նվազել է և դարձել 7 միլիոն^[126]։ Պատմաբանները հաշվարկել են, որ Հունգարիայի երկու միլիոն բնակչության ավելի քան կեսը դարձել է մոնղոլական նվաճումների զոհ^[128]։ Պատմաբան Անդրեա Պետոն նշում է, որ մի ականատես ասել է, թե «մոնղոլները սպանել են բոլորին՝ անկախ սեռից և տարիքից» և «մոնղոլները հատկապես «հաճույք են ստացել» կանանց ստորացնելիս»^[129]։

Մեծ Մոնղոլների կայսրության առաջին խան Բաբուրը և նրա ժառանգորդ Հյումայունը

Մոնղոլների կիրառած ամենահաջողված մարտավարություններից է եղել քաղաքային այն բնակչության վերացումը, որը հրաժարվել է ենթարկվել։ Ռուսաստանի գրավման ժամանակ մոնղոլները ոչնչացրել են գրեթե բոլոր խոշոր քաղաքները։ Եթե բնակչությունը համաձայնվել է հանձնվել, մոնղոլները նրանց շատ հաճախ ազատ են արձակել, սակայն դա միշտ չէ երաշխավորված եղել։ Օրինակ՝ ներկայիս Իրանի Համադան քաղաքը ոչնչացվել է և բոլորը՝ տղամարդ, կին, երեխա, կոտորվել են մոնղոլ զորավար Սուբութայի կողմից, քանի որ քաղաքում բավարար պարենամթերք չի եղել մոնղոլական զորքի համար։ Քաղաքն այրելուց մի քանի օր հետո Սուբութայը ուժեր է ուղարկել քաղաք՝ սպանելու բոլոր այն մարդկանց, ովքեր սկզբնական կոտորածից խուսափել էին կամ քաղաքում չէին գտնվել։ Մոնղոլական զորքը օգտագործել է տեղական ժողովուրդներին և զինվորներին՝ հաճախ նրանց ներառելով մոնղոլական զորքի մեջ։ Պատերազմի գերիները հաճախ երկընտրանքի հնարավորություն էին ունենում՝ սպանվել կամ հետագա նվաճումների ժամանակ մոնղոլական զորքին աջակցություն ցույց տալ՝ դառնալով նրանցից մեկը^[130]։ Ի հավելումն նման ահաբեկչական մարտավարությանը՝ կայսրության արագ ընդարձակմանը նպաստում էին ռազմական դիմացկունությունը, ռազմական հմտությունները, մերիտոկրատիան և կարգապահությունը։
Ղրիմի խանությունը և այլ հետնորդներ, օրինակ՝ Մեծ Մոնղոլների խանության (Մուղալ) արքայական ընտանիքը Հարավային Ասիայում, Չինգիզ խանի ժառանգներն են․ Բաբուր խանի մայրը ժառանգորդ էր, քանզի վերջինիս հայրը Լենկթեմուրի անմիջական ժառանգներից է։ «Մուղոլ» բառը պարսկերեն բառ է, որը նշանակում է մոնղոլ։
Կալմիկները մոնղոլական վերջին քոչվորներն են եղել, որ ներթափանցել են Եվրոպայի տարածք։ Նրանք Կենտրոնական Ասիայից Եվրոպա են գաղթել 17-րդ դարի սկզբին։ 1770-1771 թվականի ձմռանը շուրջ 200,000 կալմիկներ Վոլգայի ձախ ափի իրենց արոտավայրերից տեղաշարժվել են դեպի Ջունգարական հարթավայր՝ անցնելով ղազախ և ղրղզ թշնամիների տիրույթներով։ Մի քանի ամիս տևած ճանապարհորդությունից հետո կալմիկների միայն մեկ երրորդն է կարողացել հասնել Ջունգարական հարթավայր՝ Չինաստանի հյուսիս-արևմուտք^[131]։
Որոշ թյուրք-մոնղոլական խանություններ պահպանվել են մինչև վերջին ժամանակները՝ Ղրիմի խանությունը գոյատևել է մինչև 1783 թվականը, Բուխարայի խանությունը՝ 1920 թվականը, Ղազախական խանությունը՝ 1847 թվական, Կոկանդի խանությունը՝ 1876 թվական, իսկ Խիվայի խանությունը ռուսական գերիշխանության տակ գոյատևել է մինչև 1917 թվական։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Rein Taagepera (1997 թ․ սեպտեմբեր). «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia». International Studies Quarterly. 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053.
↑ Morgan. The Mongols. p. 5.
↑ Lilit ia
↑ The Mongols and Russia, by George Vernadsky
↑ Gregory G.Guzman "Were the barbarians a negative or positive factor in ancient and medieval history?", The Historian 50 (1988), 568–70.
↑ Allsen. Culture and Conquest. p. 211.
↑ «The Islamic World to 1600: The Golden Horde». University of Calgary. 1998. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
↑ Michael Biran. Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia. The Curzon Press, 1997, 0-7007-0631-3
↑ The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States. p. 413.
↑ Jackson. Mongols and the West. p. 127.
↑ Allsen. Culture and Conquest. pp. xiii, 235.
↑ Sanders. p. 300.
↑ Saunders. History of the Mongol conquests. p. 225.
↑ Rybatzki. p. 116.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 Barfield. p. 184.
↑ Neil Pederson (2014). «Pluvials, droughts, the Mongol Empire, and modern Mongolia». Proceedings of the National Academy of Sciences. 111 (12): 4375–79. Bibcode:2014PNAS..111.4375P. doi:10.1073/pnas.1318677111. PMC 3970536. PMID 24616521. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 11-ին.
↑ E.D. Philips The Mongols p. 37
↑ ^18,0 ^18,1 ^18,2 ^18,3 ^18,4 Morgan. The Mongols. pp. 49–73.
↑ Riasanovsky. Fundamental Principles of Mongol law. p. 83.
↑ Ratchnevsky. p. 191.
↑ ^21,0 ^21,1 Secret history. p. 203.
↑ Vladimortsov. p. 74.
↑ Weatherford. p. 70.
↑ Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection. New York: Thomas Dunne Books. էջ 116.
↑ Morgan. pp. 99–101.
↑ Johan Elverskog (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road (illustrated ed.). University of Pennsylvania Press. էջ 228. ISBN 978-0-8122-4237-9. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 28-ին.
↑ Michael Dillon (1999). China's Muslim Hui community: migration, settlement and sects. Richmond: Curzon Press. էջ 24. ISBN 978-0-7007-1026-3. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 28-ին.
↑ Leslie, Donald Daniel (1998). «The Integration of Religious Minorities in China: The Case of Chinese Muslims» (PDF). The Fifty-ninth George Ernest Morrison Lecture in Ethnology. էջ 12. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
↑ Man. Genghis Khan. p. 288.
↑ Saunders. p. 81.
↑ Atwood. p. 277.
↑ Rossabi. p. 221.
↑ Atwood. p. 509.
↑ Collectif 2002, p. 147.
↑ May 2004, p. 50.
↑ Schram 1987 Արխիվացված 17 Հոկտեմբեր 2015 Wayback Machine, p. 130.
↑ eds. Seaman, Marks 1991, p. 175.
↑ Hucker 1985, p. 66.
↑ May. Chormaqan. p. 29.
↑ Amitai. The Mamluk-Ilkhanid war
↑ Grousset. p. 259.
↑ Burgan. p. 22.
↑ ^43,0 ^43,1 Timothy May. Chormaqan. p. 32.
↑ «The Destruction of Kiev». Tspace.library.utoronto.ca. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
↑ Jackson. Delhi Sultanate. p. 105.
↑ Bor. p. 186.
↑ Atwood. p. 297.
↑ Henthorn, William E. (1963). Korea: the Mongol invasions. E.J. Brill. էջեր 160, 183.
↑ ^49,0 ^49,1 Weatherford. p. 158.
↑ Matthew Paris. English History (trans. by J. A. Giles). p. 348.
↑ ^51,0 ^51,1 Morgan. The Mongols. p. 104.
↑ ^52,0 ^52,1 Jackson. Mongols and the West. p. 95.
↑ The Academy of Russian science and the academy of Mongolian science Tataro-Mongols in Europe and Asia. p. 89.
↑ Weatherford. p. 163.
↑ Man. Kublai Khan. p. 28.
↑ ^56,0 ^56,1 ^56,2 ^56,3 ^56,4 Atwood. p. 255.
↑ D. Bayarsaikhan. Ezen khaaniig Ismailiinhan horooson uu (Did the Ismailis kill the great khan)
↑ Weatherford. p. 179.
↑ ^59,0 ^59,1 Atwood. p. 213.
↑ ^60,0 ^60,1 ^60,2 Morgan. The Mongols. p. 159.
↑ ^61,0 ^61,1 ^61,2 Morgan. The Mongols. pp. 103–04.
↑ Guzman, Gregory G. (Spring 2010). «European Captives and Craftsmen Among the Mongols, 1231–1255». The Historian (journal). 72 (1): 122–50. doi:10.1111/j.1540-6563.2009.00259.x.
↑ ^63,0 ^63,1 Allsen. Mongol Imperialism. p. 280.
↑ Morgan. The Mongols. p. 129.
↑ ^65,0 ^65,1 Morgan. The Mongols. pp. 132–35.
↑ Morgan. The Mongols. pp. 127–28.
↑ Lane. p. 9.
↑ ^68,0 ^68,1 Morgan. The Mongols. p. 138.
↑ ^69,0 ^69,1 Wassaf. p. 12.
↑ ^70,0 ^70,1 Jackson. Mongols and the West. p. 109.
↑ ^71,0 ^71,1 Barthold. Turkestan. p. 488.
↑ L. N.Gumilev, A. Kruchki. Black legend
↑ Barthold. Turkestan Down to the Mongol Invasion. p. 446.
↑ Prawdin. Mongol Empire and Its Legacy. p. 302.
↑ Weatherford. p. 120.
↑ Man. Kublai Khan. p. 74.
↑ Sh.Tseyen-Oidov – Ibid. p. 64.
↑ Man. Kublai Khan. p. 207.
↑ Weatherford. p. 195.
↑ Vernadsky. The Mongols and Russia. pp. 344–66.
↑ Henryk Samsonowicz, Maria Bogucka. A Republic of Nobles. p. 179.
↑ ^82,0 ^82,1 Prawdin.^{[Հղում աղբյուրներին]}
↑ d.Ohson. History of the Mongols. p. II. p. 355.
↑ Sh.Tseyen-Oidov. Genghis bogdoos Ligden khutagt khurtel (khaad). p. 81.
↑ Vernadsky – The Mongols and Russia. p. 74.
↑ Oljeitu's letter to Philipp the Fair
↑ J. J. Saunders The History of the Mongol conquests
↑ Howorth. p. 145.
↑ Weatherford. p. 236.
↑ Vernadsky. p. 93.
↑ The Cambridge History of China: Volume 6, by Denis C. Twitchett, Herbert Franke, John King Fairbank, p413
↑ Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits. Division occidentale. Nouvelle acquisition française 886, fol. 37v
↑ Allsen. Culture and Conquest. pp. 32–35.
↑ René Grousset. The Empire of the Steppes
↑ Atwood. p. 445.
↑ Atwood. p. 106.
↑ Allsen. Culture and Conquest. p. 39.
↑ Franke. pp. 541–50.
↑ G., Ghazarian, Jacob (2000). The Armenian kingdom in Cilicia during the Crusades : the integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080–1393. Richmond: Curzon. էջեր 159–61. ISBN 978-0-7007-1418-6. OCLC 45337730.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ Morgan. The Mongols. pp. 117–18.
↑ Ole Jørgen Benedictow, The Black Death, 1346–1353: The Complete History (2004), p. 382.p. 382.
↑ ^102,0 ^102,1 Prawdin. p. 379.
↑ Halperin. p. 28.
↑ Sverdrup. p. 109.
↑ Sverdrup. p. 110.
↑ ^106,0 ^106,1 Morgan. The Mongols. pp. 80–81.
↑ ^107,0 ^107,1 Morgan. The Mongols. pp. 74–75
↑ Morgan. Mongols and the Eastern Mediterranean
↑ Morgan. The Mongols. p. 75
↑ San,T. "Dynastic China: An Elementary History" .pg 297
↑ Buell, Paul D. (1979). «Sino-Khitan Administration in Mongol Bukhara». Journal of Asian History. 13 (No. 2): 137–38. JSTOR 41930343. {{cite journal}}: |number= has extra text (օգնություն)
↑ Weatherford. p. 69.
↑ Weatherford. p. 135.
↑ ^114,0 ^114,1 Foltz. pp. 105–06.
↑ Ezzati. The Spread of Islam: The Contributing Factors. p. 274.
↑ Bukharaev. Islam in Russia: The Four Seasons. p. 145.
↑ Hull. The Mongol Empire. p. 60
↑ Chambers, James. The Devil's Horsemen Atheneum, 1979, 0-689-10942-3
↑ Secret History of the Mongols
↑ Guoli Liu Chinese Foreign Policy in Transition. p. 364
↑ Timothy May (2008 թ․ փետրվար). «The Mongol Empire in World History». World History Connected. 5 (2). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.
↑ Hahn, Reinhard F. (1991). Spoken Uyghur. London and Seattle: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-98651-7.
↑ Svat Soucek. A History of Inner Asia. Cambridge University Press, 2000. 0-521-65704-0. p. 116.
↑ Benedictow, Ole Jørgen (2004). The Black Death, 1346–1353: the Complete History. Boydell Press. էջ 382. ISBN 978-1-84383-214-0.
↑ R. Ward, Steven (2009). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. էջ 39. ISBN 978-1-58901-258-5.
↑ ^126,0 ^126,1 «Mongol Conquests». Users.erols.com. Արխիվացված օրիգինալից 2004 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.
↑ «History of Russia, Early Slavs history, Kievan Rus, Mongol invasion». Parallelsixty.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.
↑ «The Mongol invasion: the last Arpad kings». Britannica.com. 2013 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.
↑ Andrea Peto in Richard Bessel; Dirk Schumann (2003). Life After Death: Approaches to a Cultural and Social History of Europe During the 1940s and 1950s. Cambridge University Press. էջ 143. ISBN 978-0-521-00922-5.
↑ The Story of the Mongols Whom We Call the Tartars= Historia Mongalorum Quo s Nos Tartaros Appellamus: Friar Giovanni Di Plano Carpini's Account of His Embassy to the Court of the Mongol Khan by Da Pian Del Carpine Giovanni and Erik Hildinger (Branden BooksApril 1996 978-0-8283-2017-7)
↑ Michael Khodarkovsky (2002)."Russia's Steppe Frontier: The Making Of A Colonial Empire, 1500–1800". Indiana University Press. p. 142. 0-253-21770-9

Աղբյուրներ

Allsen, Thomas T. (1987). Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259. University of California Press. ISBN 978-0-520-05527-8.
Allsen, Thomas T. (2004). Culture and conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60270-9.
Amitai-Preiss, Reuven (1995). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46226-6.
Atwood, Christopher P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File, Inc. ISBN 978-0-8160-4671-3.
Barfield, Thomas Jefferson (1992). The perilous frontier: nomadic empires and China. Blackwell. ISBN 978-1-55786-324-9.
Burgan, Michael (2005). Empire of the Mongols. New York: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0318-1.
Jared Diamond (1997). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York: W. W. Norton & Co. ISBN 978-0-393-31755-8.
Finlay, Robert (2010). The Pilgrim Art: Cultures of Porcelain in World History. Berkeley, California: University of California Press. ISBN 978-0-520-24468-9.
Richard Foltz (1999). Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-23338-9.
Franke, Herbert (1994). Twitchett, Denis; Fairbank, John King (ed.). Alien Regimes and Border States, 907–1368. Vol. 6. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24331-5. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
René Grousset (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia (translated from French by Naomi Walford). New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
Halperin, Charles J. (1985). Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20445-5.
Howorth, Henry H. (1965) [London edition, 1876]. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: Part I: The Mongols Proper and the Kalmuks. New York: Burt Frankin.
Hull, Mary. (1997). The Mongol Empire (World History Series). Greenhaven Press. ISBN 978-1-56006-312-4.
Jackson, Peter (1978). «The dissolution of the Mongol Empire». Central Asiatic Journal. XXXII: 208–351.
Jackson, Peter (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54329-3.
Peter Jackson (historian) (2005). The Mongols and the West: 1221–1410. Harlow, UK; New York: Longman. ISBN 978-0-582-36896-5.
Lane, George (2006). Daily life in the Mongol empire. Westport, Connecticut: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33226-5.
Man, John (2004). Genghis Khan: Life, death and resurrection. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-36624-7.
Man, John (2007). Kublai Khan: from Xanadu to superpower. Bantam Books. ISBN 978-0-553-81718-8.
David Morgan (historian) (1989 թ․ հունիս). Arbel, B.; և այլք: (eds.). «The Mongols and the Eastern Mediterranean: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204». Mediterranean Historical Review. 4 (1): 204. doi:10.1080/09518968908569567. ISSN 0951-8967. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |editor= (օգնություն)
Morgan, David (2007). The Mongols (2nd ed.). Malden, MA; Oxford, UK; Carlton, Victoria, Australia: Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-3539-9.
Michael Prawdin (1961) [1940]. Mongol Empire. New Brunswick, New Jersey: Collier-Macmillan Canada. ISBN 978-1-4128-0519-3.
Ratchnevsky, Paul (1993). Haining, Thomas Nivison (translator) (ed.). Genghis Khan: His Life and Legacy. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-18949-7. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն)
Rossabi, Morris (1983). China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th–14th Centuries. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-04383-1.
Sanders, Alan J.K. (2010). Historical Dictionary of Mongolia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6191-6.
Saunders, John Joseph (2001). The history of the Mongol conquests. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1766-7.
Rybatzki, Volker (2009). The Early Mongols: Language, Culture and History. Indiana University. ISBN 978-0-933070-57-8.
Sverdrup, Carl (2010 թ․ նոյեմբեր). «Numbers in Mongol Warfare». In Rogers, Clifford J.; Kelly DeVries; France, John (ed.). Journal of Medieval Military History. Vol. 8. Woodbridge, Suffolk: Boydell & Brewer. ISBN 978-1-84383-596-7.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
Vladimortsov, Boris (1969). The Life of Chingis Khan. B. Blom.
Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York: Three Rivers Press. ISBN 978-0-609-80964-8.

Գրականություն

Brent, Peter. The Mongol Empire: Genghis Khan: His Triumph and his Legacy. Book Club Associates, London. 1976.
Buell, Paul D. (2003). Historical Dictionary of the Mongol World Empire. The Scarecrow Press, Inc. ISBN 978-0-8108-4571-8.
Cleaves, Francis Woodman (1954). “A Medical Practice of the Mongols in the Thirteenth Century”. Harvard Journal of Asiatic Studies 17 (3/4). Harvard-Yenching Institute: 428–44. doi:10.2307/2718323 https://www.jstor.org/stable/2718323
Halperin, Charles J. (1983). “Russia in the Mongol Empire in Comparative Perspective”. Harvard Journal of Asiatic Studies 43 (1). Harvard-Yenching Institute: 239–61. doi:10.2307/2719023.
Findlay, Ronald, and Mats Lundahl. 2016. "The First Globalization Episode: The Creation of the Mongol Empire, or the Economics of Chinggis Khan." in The Economics of the Frontier, pp. 173–221
May, Timothy. "The Mongol Art of War." Westholme Publishing, Yardley. 2007. 978-1-59416-046-2
May, Timothy. The Mongol Conquests in World History (Reaktion Books, distributed by University of Chicago Press; 2012) 319 pages
Ostrowski, Donald (1998). “The "tamma" and the Dual-administrative Structure of the Mongol Empire”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 61 (2). Cambridge University Press: 262–77. https://www.jstor.org/stable/3107652.
Rossabi, Morris. The Mongols: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2012. 978-0-19-984089-2

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մոնղոլական կայսրություն» հոդվածին։

↑ Կարակորումը ստեղծվել է 1220 թվականին և մայրաքաղաք է եղել 1235-1260 թվականներին
↑ 1259 թվականին Մենխ խանի մահից հետո որևէ քաղաք չի ծառայել որպես մայրաքաղաք։ Հանբալըքը (Դադու), որը ժամանակակից Պեկինն է, մայրաքաղաք է դարձել Յուան դինաստիայի օրոք 1271-1368 թվականներին
↑ Ներառյալ կոպեկները, ինչպես օրինակ դիրհեմը, և թղթադրամները, որոնք պատրաստաված էին արծաթից կամ մետաքսից, կամ ավելի ուշ շրջանի չինական կոպեկները և Յուան դինաստիայի թղթից չաո արժույթը։

[Taagepera499-3] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Rein Taagepera (1997 թ․ սեպտեմբեր). «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia». International Studies Quarterly. 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053.

[5] Morgan. The Mongols. p. 5.

[6] Lilit ia

[7] The Mongols and Russia, by George Vernadsky

[8] Gregory G.Guzman "Were the barbarians a negative or positive factor in ancient and medieval history?", The Historian 50 (1988), 568–70.

[9] Allsen. Culture and Conquest. p. 211.

[10] «The Islamic World to 1600: The Golden Horde». University of Calgary. 1998. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.

[11] Michael Biran. Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia. The Curzon Press, 1997, 0-7007-0631-3

[China_p413-12] The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States. p. 413.

[13] Jackson. Mongols and the West. p. 127.

[14] Allsen. Culture and Conquest. pp. xiii, 235.

[15] Sanders. p. 300.

[16] Saunders. History of the Mongol conquests. p. 225.

[17] Rybatzki. p. 116.

[Barfield._p._184-18] 15,0 ^15,1 ^15,2 Barfield. p. 184.

[19] Neil Pederson (2014). «Pluvials, droughts, the Mongol Empire, and modern Mongolia». Proceedings of the National Academy of Sciences. 111 (12): 4375–79. Bibcode:2014PNAS..111.4375P. doi:10.1073/pnas.1318677111. PMC 3970536. PMID 24616521. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 11-ին.

[20] E.D. Philips The Mongols p. 37

[morgan-49-21] 18,0 ^18,1 ^18,2 ^18,3 ^18,4 Morgan. The Mongols. pp. 49–73.

[22] Riasanovsky. Fundamental Principles of Mongol law. p. 83.

[23] Ratchnevsky. p. 191.

[Secret_history._p._203-24] 21,0 ^21,1 Secret history. p. 203.

[25] Vladimortsov. p. 74.

[26] Weatherford. p. 70.

[27] Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection. New York: Thomas Dunne Books. էջ 116.

[28] Morgan. pp. 99–101.

[29] Johan Elverskog (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road (illustrated ed.). University of Pennsylvania Press. էջ 228. ISBN 978-0-8122-4237-9. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 28-ին.

[30] Michael Dillon (1999). China's Muslim Hui community: migration, settlement and sects. Richmond: Curzon Press. էջ 24. ISBN 978-0-7007-1026-3. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 28-ին.

[31] Leslie, Donald Daniel (1998). «The Integration of Religious Minorities in China: The Case of Chinese Muslims» (PDF). The Fifty-ninth George Ernest Morrison Lecture in Ethnology. էջ 12. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 30-ին.

[32] Man. Genghis Khan. p. 288.

[:0-33] Saunders. p. 81.

[34] Atwood. p. 277.

[35] Rossabi. p. 221.

[36] Atwood. p. 509.

[37] Collectif 2002, p. 147.

[38] May 2004, p. 50.

[39] Schram 1987 Արխիվացված 17 Հոկտեմբեր 2015 Wayback Machine, p. 130.

[40] s. Seaman, Marks 1991, p. 175.

[41] Hucker 1985, p. 66.

[42] May. Chormaqan. p. 29.

[43] Amitai. The Mamluk-Ilkhanid war

[44] Grousset. p. 259.

[45] Burgan. p. 22.

[Timothy_May._Chormaqan._p._32-46] 43,0 ^43,1 Timothy May. Chormaqan. p. 32.

[47] «The Destruction of Kiev». Tspace.library.utoronto.ca. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.

[48] Jackson. Delhi Sultanate. p. 105.

[49] Bor. p. 186.

[50] Atwood. p. 297.

[51] Henthorn, William E. (1963). Korea: the Mongol invasions. E.J. Brill. էջեր 160, 183.

[Weatherford._p._158-52] 49,0 ^49,1 Weatherford. p. 158.

[53] Matthew Paris. English History (trans. by J. A. Giles). p. 348.

[Morgan._p._104-54] 51,0 ^51,1 Morgan. The Mongols. p. 104.

[Jackson._p._95-55] 52,0 ^52,1 Jackson. Mongols and the West. p. 95.

[56] The Academy of Russian science and the academy of Mongolian science Tataro-Mongols in Europe and Asia. p. 89.

[57] Weatherford. p. 163.

[58] Man. Kublai Khan. p. 28.

[atwood-255-59] 56,0 ^56,1 ^56,2 ^56,3 ^56,4 Atwood. p. 255.

[60] D. Bayarsaikhan. Ezen khaaniig Ismailiinhan horooson uu (Did the Ismailis kill the great khan)

[61] Weatherford. p. 179.

[Atwood._p._213-62] 59,0 ^59,1 Atwood. p. 213.

[Morgan._The_Mongols._p._159-63] 60,0 ^60,1 ^60,2 Morgan. The Mongols. p. 159.

[Morgan._pp._103-64] 61,0 ^61,1 ^61,2 Morgan. The Mongols. pp. 103–04.

[65] Guzman, Gregory G. (Spring 2010). «European Captives and Craftsmen Among the Mongols, 1231–1255». The Historian (journal). 72 (1): 122–50. doi:10.1111/j.1540-6563.2009.00259.x.

[Allsen._p._280-66] 63,0 ^63,1 Allsen. Mongol Imperialism. p. 280.

[Morgan._The_Mongols._p._1292-67] Morgan. The Mongols. p. 129.

[Morgan._pp._132-68] 65,0 ^65,1 Morgan. The Mongols. pp. 132–35.

[69] Morgan. The Mongols. pp. 127–28.

[70] Lane. p. 9.

[Morgan._The_Mongols._p._138-71] 68,0 ^68,1 Morgan. The Mongols. p. 138.

[Wassaf_p._12-72] 69,0 ^69,1 Wassaf. p. 12.

[Jackson._p._109-73] 70,0 ^70,1 Jackson. Mongols and the West. p. 109.

[Barthold._Turkestan._p._488-74] 71,0 ^71,1 Barthold. Turkestan. p. 488.

[75] L. N.Gumilev, A. Kruchki. Black legend

[barthold-76] Barthold. Turkestan Down to the Mongol Invasion. p. 446.

[77] Prawdin. Mongol Empire and Its Legacy. p. 302.

[78] Weatherford. p. 120.

[79] Man. Kublai Khan. p. 74.

[80] Sh.Tseyen-Oidov – Ibid. p. 64.

[man-81] Man. Kublai Khan. p. 207.

[82] Weatherford. p. 195.

[83] Vernadsky. The Mongols and Russia. pp. 344–66.

[84] Henryk Samsonowicz, Maria Bogucka. A Republic of Nobles. p. 179.

[ReferenceA-85] 82,0 ^82,1 Prawdin.^{[Հղում աղբյուրներին]}

[86] .Ohson. History of the Mongols. p. II. p. 355.

[87] Sh.Tseyen-Oidov. Genghis bogdoos Ligden khutagt khurtel (khaad). p. 81.

[88] Vernadsky – The Mongols and Russia. p. 74.

[89] Oljeitu's letter to Philipp the Fair

[90] J. J. Saunders The History of the Mongol conquests

[91] Howorth. p. 145.

[92] Weatherford. p. 236.

[93] Vernadsky. p. 93.

[94] The Cambridge History of China: Volume 6, by Denis C. Twitchett, Herbert Franke, John King Fairbank, p413

[95] Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits. Division occidentale. Nouvelle acquisition française 886, fol. 37v

[96] Allsen. Culture and Conquest. pp. 32–35.

[97] René Grousset. The Empire of the Steppes

[98] Atwood. p. 445.

[99] Atwood. p. 106.

[100] Allsen. Culture and Conquest. p. 39.

[101] Franke. pp. 541–50.

[102] G., Ghazarian, Jacob (2000). The Armenian kingdom in Cilicia during the Crusades : the integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080–1393. Richmond: Curzon. էջեր 159–61. ISBN 978-0-7007-1418-6. OCLC 45337730.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[103] Morgan. The Mongols. pp. 117–18.

[104] Ole Jørgen Benedictow, The Black Death, 1346–1353: The Complete History (2004), p. 382.p. 382.

[Prawdin._p._379-105] 102,0 ^102,1 Prawdin. p. 379.

[Halperin._p._28-106] Halperin. p. 28.

[107] Sverdrup. p. 109.

[108] Sverdrup. p. 110.

[Morgan._pp._80-109] 106,0 ^106,1 Morgan. The Mongols. pp. 80–81.

[Morgan._The_Mongols._pp._74–75-110] 107,0 ^107,1 Morgan. The Mongols. pp. 74–75

[111] Morgan. Mongols and the Eastern Mediterranean

[112] Morgan. The Mongols. p. 75

[113] San,T. "Dynastic China: An Elementary History" .pg 297

[114] Buell, Paul D. (1979). «Sino-Khitan Administration in Mongol Bukhara». Journal of Asian History. 13 (No. 2): 137–38. JSTOR 41930343. {{cite journal}}: |number= has extra text (օգնություն)

[115] Weatherford. p. 69.

[116] Weatherford. p. 135.

[Foltz._pp._105–106-117] 114,0 ^114,1 Foltz. pp. 105–06.

[118] Ezzati. The Spread of Islam: The Contributing Factors. p. 274.

[119] Bukharaev. Islam in Russia: The Four Seasons. p. 145.

[120] Hull. The Mongol Empire. p. 60

[Chambers-121] Chambers, James. The Devil's Horsemen Atheneum, 1979, 0-689-10942-3

[122] Secret History of the Mongols

[footsteps-123] Guoli Liu Chinese Foreign Policy in Transition. p. 364

[124] Timothy May (2008 թ․ փետրվար). «The Mongol Empire in World History». World History Connected. 5 (2). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.

[125] Hahn, Reinhard F. (1991). Spoken Uyghur. London and Seattle: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-98651-7.

[126] Svat Soucek. A History of Inner Asia. Cambridge University Press, 2000. 0-521-65704-0. p. 116.

[127] Benedictow, Ole Jørgen (2004). The Black Death, 1346–1353: the Complete History. Boydell Press. էջ 382. ISBN 978-1-84383-214-0.

[Steve_Ward-128] R. Ward, Steven (2009). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. էջ 39. ISBN 978-1-58901-258-5.

[Mongol_Conquests-129] 126,0 ^126,1 «Mongol Conquests». Users.erols.com. Արխիվացված օրիգինալից 2004 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.

[parallelsixty.com-130] «History of Russia, Early Slavs history, Kievan Rus, Mongol invasion». Parallelsixty.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.

[131] «The Mongol invasion: the last Arpad kings». Britannica.com. 2013 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.

[132] Andrea Peto in Richard Bessel; Dirk Schumann (2003). Life After Death: Approaches to a Cultural and Social History of Europe During the 1940s and 1950s. Cambridge University Press. էջ 143. ISBN 978-0-521-00922-5.

[133] The Story of the Mongols Whom We Call the Tartars= Historia Mongalorum Quo s Nos Tartaros Appellamus: Friar Giovanni Di Plano Carpini's Account of His Embassy to the Court of the Mongol Khan by Da Pian Del Carpine Giovanni and Erik Hildinger (Branden BooksApril 1996 978-0-8283-2017-7)

[134] Michael Khodarkovsky (2002)."Russia's Steppe Frontier: The Making Of A Colonial Empire, 1500–1800". Indiana University Press. p. 142. 0-253-21770-9

[1] Կարակորումը ստեղծվել է 1220 թվականին և մայրաքաղաք է եղել 1235-1260 թվականներին

[2] 1259 թվականին Մենխ խանի մահից հետո որևէ քաղաք չի ծառայել որպես մայրաքաղաք։ Հանբալըքը (Դադու), որը ժամանակակից Պեկինն է, մայրաքաղաք է դարձել Յուան դինաստիայի օրոք 1271-1368 թվականներին

[4] Ներառյալ կոպեկները, ինչպես օրինակ դիրհեմը, և թղթադրամները, որոնք պատրաստաված էին արծաթից կամ մետաքսից, կամ ավելի ուշ շրջանի չինական կոպեկները և Յուան դինաստիայի թղթից չաո արժույթը։

[2]

[Ն 1]

[Ն 2]

[1]

[Ն 3]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]