Վիքիպեդիա

Թուրքեր

(Վերահղված է Թուրքից)

Չպետք է շփոթել Թյուրքերի հետ

Թուրքեր
Turkish people around the world.svg
Ընդհանուր քանակ

80,000,000

Բնակեցում
Թուրքիա Թուրքիա 60-65 միլիոն [1]
Հյուսիսային Կիպրոս Հյուսիսային Կիպրոս 315,000 d[›][2][3]
Արևմուտքում ‍
Գերմանիա Գերմանիա 2,774,000 (ներառյալ քաղաքացիները) [4]
Ֆրանսիա Ֆրանսիա 1,000,000 [5]
Մեծ Բրիտանիա Մեծ Բրիտանիա 500,000a[›] [6][7][8]
Նիդերլանդներ Նիդերլանդներ 396,414e[›]–500,000c[›] [9][10][11][12]
Ավստրիա Ավստրիա 350,000–500,000 [13][14]
Բելգիա Բելգիա 200,000 [15][16][17]
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ 196,222–500,000 b[›] [18][19][20][21]
Շվեյցարիա Շվեյցարիա 70,440 e[›] [22]
Ավստրալիա Ավստրալիա 66,919–150,000 b[›] [23][24][25][26]
Շվեդիա Շվեդիա 49,948 [27]
Դանիա Դանիա 28,892 f[›]b[›] [28]
Կանադա Կանադա 63,955 b[›] [29]
Իտալիա Իտալիա 22,580 e[›] [30]
Իսրայել Իսրայել 22,000 [31]
Արաբական աշխարհում ‍
Իրաք Իրաք 3,000,000 [32][33]
Սիրիա Սիրիա 250,000-1,000,000 [34][35]
Սաուդյան Արաբիա Սաուդյան Արաբիա 150,000–200,000 b[›] [36][37]
Հորդանան Հորդանան 60,000 [36]
Լիբանան Լիբանան 50,000–200,000 [38][39][40][41]
Լիբիա Լիբիա 50,000 b[›] [36]
Բալկաններում ‍
Բուլղարիա Բուլղարիա 588,318–800,000 [42][43][44]
Հյուսիսային Մակեդոնիա Հյուսիսային Մակեդոնիա 77,959 [45][46][47][48]
Հունաստան Հունաստան 49,000 –130,000 g[›] [49][50][51][52]
Ռումինիա Ռումինիա 27,700 [53][54][55]
Կոսովո Կոսովո 18,738 [56]
Նախկին ԽՍՀՄ-ում ‍
Լեզու(ներ)
Թուրքերեն
Հավատք(ներ)
Սուննի իսլամ, Շիա իսլամ, Քրիստոնեություն
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
Ադրբեջանցիներ - Թուրքմեններ
Ծագել են
Միջին Ասիա


Թուրք ժողովուրդ կամ թուրքեր(թուրք.՝ Türkler), որոնք հայտնի են նաև որպես անատոլիայի թուրքեր,(թուրք.՝ Anadolu Türkleri), թյուրքական էթնիկ խումբ են և ազգություն, որոնք հիմնականում բնակվում են Թուրքիայում և խոսում են թուրքերեն` ամենատարածված թյուրքական լեզվով։ Նրանք Թուրքիայի ամենամեծ էթնիկ խումբն են, ինչպես նաև թյուրք ժողովուրդների շրջանում ներկայումս ամենամեծ էթնիկ խումբը։ Էթնիկ թուրքական փոքրամասնություններ կան նախկին Օսմանյան կայսրության  հողերում։ Բացի այդ, ստեղծվել է թուրքական սփյուռք՝ մասնավորապես Արևմտյան Եվրոպայում։

Կենտրոնական Ասիայի թուրքերը բնակություն հաստատեցին Անատոլիայում 11-րդ դարում՝ սելջուկյան թուրքերի նվաճումների ժամանակ։ Այնուհետև տարածաշրջանը սկսեց  հունական քրիստոնեական գերակշռող հասարակությունից վերածվել թուրք մահմեդականի[57]։ Դարերի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունը սկսեց իշխել Բալկանների, Կովկասի, Մերձավոր Արևելքի(բացառությամբ Իրանի) և Հյուսիսային Աֆրիկայի մեծ մասի վրա։ Կայսրությունը գոյատևեց մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը, երբ պարտության մատնվեց դաշնակիցների կողմից և բաժանվեց։ Թուրքիայի անկախության պատերազմից հետո, որն ավարտվեց, երբ թուրքական ազգային շարժումը հետ նվաճեց դաշնակիցներին զիջած տարածքների մեծ մասը, շարժումը 1922 թվականի նոյեմբերի 1-ին վերացրեց Օսմանյան սուլթանությունը  և 1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին հռչակեց Թուրքիայի Հանրապետություն ։ Ոչ բոլոր օսմանցիներն էին մուսուլմաններ, և ոչ էլ բոլոր օսմանյան մուսուլմաններն էին թուրքեր, բայց մինչև 1923 թվականը նոր թուրքական հանրապետության սահմաններում ապրող մարդկանց մեծամասնությունը ճանաչվում էր որպես թուրքեր։

Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածը անձին «թուրք» է որակում հետևյալ սկզբունքով․ «յուրաքանչյուր ոք, ով քաղաքացիության կապով կապված է թուրքական պետության հետ»։ Թեև «Թուրք» տերմինի օրինական օգտագործումը, որը վերաբերվում է Թուրքիայի քաղաքացուն, տարբերվում է տերմինի էթնիկ բնութագրից[58][59], Թուրքիայի բնակչության մեծ մասը(մոտավորապես 70-75 տոկոս) էթնիկ թուրքեր են[60]։ Թուրքերի ճնշող մեծամասնությունը մուսուլման է[61][62][63][64]

ՄԱԿ-ի անդամ թուրքալեզու պետություններն են՝ Թուրքիա, Ադրբեջան, Ղազախստան, Թուրքմենստան, Ուզբեկստան և Ղրղզստան։ Թուրքալեզու է նաև Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետությունը, որը ճանաչված է, ՄԱԿ-ի անդամ պետություններից, միայն Թուրքիայի կողմից։

Ստուգաբանություն և սահմանումԽմբագրել

«Թյուրք» էթնոսի մասին առաջին գրառումը նկատվել է Հերոդոտոսի(մ.թ.ա. 484–425 թվականներին) մոտ՝ վկայակոչելով սկյութացիների թագավոր Թարգիտասին[65],բացի այդ մ.թ.ա. առաջին դարի ընթացքում, Պոմպոնիուս Մելան խոսում է Ազովի ծովի հյուսիսային անտառներում գտնվող «Տուրկիե»-ի մասին, իսկ Պլինիոս Ավագը  թվարկում է «Տիրկան» նույն տարածքի մարդկանց թվում[65]։ «Թուրքերի» մասին առաջին հստակ հիշատակումները հիմնականում գալիս են չինական աղբյուրներից, սկսած վեցերորդ դարից։ Այս աղբյուրներում «թյուրք» բառը  արտահայտվում է որպես «Թյուջ»(չինարեն), որը վերաբերում էր գյոքթյուրքերին[66][67]։

19-րդ դարում թուրք էին կոչում Անատոլիայի գյուղացիներին։ Օսմանյան իշխող դասակարգը իրեն հռչակում էր որպես օսման,այլ ոչ թե թուրք[68]։ 19-րդ դարի վերջին, երբ օսմանյան վերին խավերը որդեգրում էին եվրոպական ազգայնականության գաղափարներ, Թուրք տերմինը ստացավ ավելի դրական իմաստ[69]։

Օսմանյան ժամանակներում միլեթային համակարգը սահմանում էր համայնքները կրոնական հենքի վրա, և այսօր որոշ թուրքեր միայն սուննիական հավատքը դավանողներին են համարում իսկական թուրք:Թուրք հրեաները, քրիստոնյաները և ալևիները ոմանց կողմից թուրքեր չէին համարվում[70]։ 20-րդ դարի սկզբին երիտթուրքերը հրաժարվեցին օսմանյան ազգայնականությունից, փոխարենն ընդունելով թուրքական ազգայնականությունը, միաժամանակ ընդունեցին թուրք անունը, որն ի վերջո օգտագործվեց նոր թուրքական հանրապետության անվան մեջ։ Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածը անձին «թուրք» է որակում հետևյալ սկզբունքով․ «յուրաքանչյուր ոք, ով քաղաքացիության կապով կապված է թուրքական պետության հետ»[71]։

ՊատմությունԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Թուրքիայի պատմություն և Թյուրքեր

Նախապատմություն, հնագույն դարաշրջան և վաղ դարերԽմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ Թյուրքեր և Օղուզներ

Հին քարի դարում Անատոլիան առաջին անգամ բնակեցվել է որսորդների կողմից, իսկ անտիկ հատվածում՝ հին Անատոլիայի տարբեր ժողովուրդներով[72]j[›]: Մ.թ.ա. 334-ին Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումից հետո տարածքը հելլենիզացվել է, և մ.թ.ա. առաջին դարում, ենթադրվում է, որ բնիկ անատոլիական լեզուները, հնդեվրոպական միգրացիաների արդյունքում ոչնչացվել են[73][74]։

Վաղ թյուրքական ժողովուրդները բնակվում էին Կենտրոնական Ասիայի և Հյուսիսարևմտյան Չինաստանի միջև ինչ-որ հատվածում, որտեղ գենետիկ տվյալները մատնանշում էին հարավային Մոնղոլիան և Չինաստանի հյուսիսը՝ որպես կիսագյուղատնտեսական խումբ, բայց հետագայում սկսեցին իրենց ընդլայնումը գերակշռող քոչվորական կյանքով[75]։ Կենտրոնական Ասիայում թյուրքալեզու ամենավաղ մնացած տեքստերը՝ ութերորդ դարի Օրխոնի գրությունները, որոնք տեղադրվել են գյոքթյուրքերի կողմից մ.թ. VI դարում, և ներառում են թյուրքերենին և ներքին ասիական լեզուներին ոչ հատուկ բառեր[76]։ Չնայած հին թուրքերը քոչվոր էին, մ.թ.ա. 600-ականների ընթացքում նրանք զբաղվում էին փայտի, մետաքսի, բանջարեղենի և հացահատիկի առևտրով, բրդի, կաշվի, գորգերի և ձիերի համար, ինչպես նաև ունեին երկաթագործության մեծ կայաններ Ալթայի լեռների հարավում։ Թյուրքական ժողովուրդների մեծ մասը Տենգրիզմի հետևորդներ էին՝ կիսելով երկնքի աստծո Տենգրիի պաշտամունքը, չնայած որ կային նաև մանիքեության, նեստորական քրիստոնեության և բուդդիզմի հետևորդներ[77][65]։ Այնուամենայնիվ, արաբական արշավանքների ժամանակ թուրքերը մուսուլմանական աշխարհ մտան որպես ստրուկներ՝ արաբական արշավանքների և նվաճումների ավար[65]։ Թուրքերը սկսեցին իսլամ դավանել այն բանից հետո, երբ մուսուլմանները միսիոներների, սուֆիզների և վաճառականների ջանքերով նվաճեցին Տրանսոքսիան(հինավուրց անվանում, որն օգտագործվում էր Կենտրոնական Ասիայի այն հատվածի համար, որը մոտավորապես համապատասխանում է ժամանակակից Ուզբեկստանի, Տաջիկստանի, հարավային Ղրղզստանի և Ղազախստանի հարավ-արևմուտքին)։ Թուրքերի վերափոխումը դեպի իսլամ զտվեց պարսկական և Կենտրոնական Ասիայի մշակույթի միջոցով,չնայած ի սկզբանե նախաձեռնությունը արաբներինն էր։ Օմայանների օրոք մեծ մասը տնային ծառայողներ էին, մինչդեռ Աբբասյան խալիֆայության ներքո աճող թվով մարդիկ վերապատրաստվում էին որպես զինվորներ[65]։ 9-րդ դարում թուրք հրամանատարները պատերազմ էին առաջնորդում  խալիֆայության թուրքական զորքերը:Աբասյան խալիֆայության անկումից հետո, թուրք սպաները ձեռք բերեցին ավելի շատ ռազմական և քաղաքական ուժ՝ ստանձնելով կամ ստեղծելով գավառային դինաստիաներ թուրքական զորքերի սեփական մարմիններով[65]։

Սելջուկյան դարաշրջանԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Սելջուկներ
Տե՛ս նաև՝ Սելջուկյան սուլթանություն և Իկոնիայի սուլթանություն

11-րդ դարում սելջուկյան թուրքերը, որոնք շատ առումներով ոգեշնչվեցին պարսկական քաղաքակրթությունից, հզորացան և նրանց հաջողվեց գրավել Աբբասյան խալիֆայության արևելյան հատվածը։ 1055 թվականին սելջուկները գրավեցին Բաղդադը և սկսեցին իրենց առաջին արշավանքները կատարել դեպի Անատոլիա[78]։ Երբ նրանք 1071 թվականին հաղթեցին Մանազկերտի ճակատամարտը Բյուզանդական կայսրության դեմ, նրանց համար բացվեցին Անատոլիայի դարպասները[79]։ Չնայած էթնիկորեն թուրք լինելուն, սելջուկյան թուրքերը գնահատում և դառնում են պարսկական մշակույթի կրողներ, այլ ոչ թե թուրքական[80][81]։ Այնուամենայնիվ, թուրքերենը և իսլամը ներդրվում և աստիճանաբար տարածվում են տարածաշրջանում և ընթանում էր դանդաղ անցումը գերակշռող քրիստոնյա և հունարեն խոսող Անատոլիայից գերակշռող մահմեդական և թուրքախոս Անատոլիայի[79]։

Սաստիկ նեղության պայմաններում Բյուզանդական կայսրությունը օգնության հայցով դիմեց Արևմուտք՝ շրջանառության մեջ դնելով այն գաղափարները, որոնք հանգեցրին Խաչակրաց առաջին արշավանքին[82]։ Երբ խաչակիրները գրավեցին Իզնիկը, սելջուկյան թուրքերը 1097-ին հիմնեցին Իկոնիայի սուլթանությունը նոր մայրաքաղաք Քոնյայով[79]։ 12-րդ դարում եվրոպացիները սկսել էին Անատոլիայի շրջանը անվանել «Տուրչիա» կամ «Թուրքիա»՝ թուրքերի երկիր[83]։ Անատոլիայի թուրքական հասարակությունը բաժանված էր քաղաքային, գյուղական և քոչվոր բնակչության;[84] այլ թուրքոմանական(թուրքմենական) ցեղերը, որոնք Անատոլիա էին ժամանել սելջուկների հետ նույն ժամանակահատվածում, պահեցին իրենց քոչվորական կենսակերպը[79]։ Այս ցեղերը ավելի շատ էին, քան սելջուկները, և մերժելով նստակյաց կենսակերպը՝ հավատարիմ մնացին իրենց կենտրոնական ասիական տափաստանային ծագմանը՝ ոգեպաշտությամբ և շամանությամբ գրգռված իսլամին, որոնք հետագայում խառնվեցին քրիստոնեական նոր ազդեցությունների հետ։ Իր խորհրդավոր և հեղափոխական կողմերով հանրաճանաչ և սինկրետիստական իսլամից,ծագեցին այնպիսի աղանդներ, ինչպիսիք են ալևիները և բեկթաշիսները[79]։ Բացի այդ, թուրքերի և տեղի բնակիչների միջև ամուսնությունները, ինչպես նաև շատերի դավանափոխությունը իսլամի,նույնպես  ավելացրին թուրքախոս մահմեդական բնակչությունը Անատոլիայում[79][85]։

1243թ-ին Քյոսա Դաղի ճակատամարտում մոնղոլները հաղթեցին սելջուկյան թուրքերին և դարձան Անատոլիայի նոր տիրակալներ, իսկ 1256 թ. մոնղոլական երկրորդ արշավանքը Անատոլիայում, վերջնականապես ոչնչացրեց սելջուկյան սուլթանությունը։ Հատկապես 1277 թվականից հետո սելջուկյան տարածքներում քաղաքական կայունությունը արագորեն մասնատվեց, ինչը հանգեցրեց Թուրքմենական իշխանությունների ամրապնդմանը Անատոլիայի արևմտյան և հարավային մասերում՝ «բեյլիքս» կոչվող հատվածում[86]։

Բեյլիկների դարաշրջանԽմբագրել

 
1300-ականների սկզբին Անատոլիայի անկախ բեյլիկների քարտեզը:

Երբ մոնղոլները ջախջախեցին սելջուկյան թուրքերին և նվաճեցին Անատոլիան, թուրքերը դարձան Իլխանների վասալները, ովքեր ստեղծել էին իրենց կայսրությունը հսկայական տարածքում, որը ձգվում էր ներկայիս Աֆղանստանից մինչև ներկայիս Թուրքիան[87]։ Երբ մոնղոլները ավելի շատ հողեր գրավեցին Փոքր Ասիայում, թուրքերը տեղափոխվեցին արևմտյան Անատոլիա և հաստատվեցին սելջուկ-բյուզանդական սահմանին[87]։

13-րդ դարի վերջին տասնամյակների ընթացքում Իլխանները և նրանց սելջուկ վասալները կորցրին վերահսկողությունը Անատոլիայի թուրքմեն ժողովուրդների մեծ մասի վրա[87]։ Մի շարք թուրք տիրակալների հաջողվեց հաստատվել որպես տարբեր իշխանությունների կառավարիչներ, որոնք հայտնի են որպես «Բեյլիկներ» կամ էմիրություններ։ Այս բեյլիկների շարքում՝ Եգեյան ծովի ափին՝ հյուսիսից հարավ ձգվում էին Կարասի, Սարուխանի, Այդինի, Մանթաշի և Թեկեի բեյլիկները։ Թեքեից ներս գտնվում  էր Համիդը, իսկ Կարասից արևելք՝ Գերմիյանների բեյլիկը։

Անատոլիայի հյուսիս-արևմուտքում, Սոգյութի շրջակայքում, փոքր և, այս փուլում, աննշան, օսմանյան բեյլիկն էր։ Այն արևելք էր մուտք գործել այլ,ավելի նշանակալից ուժերի՝ Իկոնիումի Կարամանների կողմից, որը տարածվում էր Քըզըլըրմաք գետից մինչև Միջերկրական ծով։ Չնայած նրան, որ օսմանները շատ փոքր իշխանություն էին կազմում բազում թուրքական բեյլիքերի մեջ, և դրանով իսկ բյուզանդական իշխանությունների համար ներկայացնում էին ամենափոքր սպառնալիքը,այնուամենայնիվ հյուսիս-արևմտյան Անատոլիայում տեղակայումը(նախկին Բյուզանդական Բյութանիա նահանգում) բարենպաստ դիրք դարձավ նրանց հետագա նվաճումների համար։ Լատինները, որոնք 1204-ին խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ժամանակ նվաճեցին Կոստանդնուպոլիս քաղաքը, ստեղծեցին Լատինական կայսրությունը(1204–61), իրար մեջ բաժանեցին Բալկանների և Եգեյանի նախկին Բյուզանդական տարածքները  և աքսորցին Բյուզանդիայի կայսրերին Նիկեա(ներկայիս Իզնիկ)։ 1261 թվականից սկսած՝ բյուզանդացիները հիմնականում զբաղված էին Բալկաններում իրենց վերահսկողությունը վերականգնելով[87]։ 13-րդ դարի վերջին, երբ մոնղոլական իշխանությունը սկսեց անկում ապրել, Թուրքմեն ղեկավարները ստացան ավելի մեծ անկախություն[88]։

Օսմանյան կայսրությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Օսմանյան կայսրություն
 
Օսմանյան կայսրությունը թուրքական կայսրություն էր, որը գոյություն է ունեցել 1299-1922 թվականները:
 
19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին օսմանյան գրեթե բոլոր տարածքների կորուստը և Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումը, 1923-ին ստեղծեցին «փախստականների» ալիքներ, որոնք հայտնի էին որպես «մոհաչիրներ», ովքեր փախան Բալկանների թշնամական շրջաններից, Սև ծովից, Եգեյան կղզիներից, Կիպրոսի կղզուց, Ալեքսանդրետի Սանջակից, Միջին Արևելքից և Սովետական Միությունից՝ Անատոլիա և Արևելյան Թրակիա վերաբնակեցվելու համար:

Իր հիմնադիր Օսման I-ի օրոք քոչվոր օսմանյան բեյլիկը ընդարձակվեց Սաքարյա գետի երկայնքով,իսկ արևմուտքում դեպի Մարմարա ծով։ Այսպիսով, Փոքր Ասիայի արևմտյան հատվածի բնակչության մեծ մասը դարձավ թուրքախոս և մահմեդական[87]։ Նրա որդի Օրհան I-ի օրոք, ով 1326 թ.-ին հարձակվեց և նվաճեց Բուրսայի կարևոր քաղաքային կենտրոնը՝ այն հռչակելով որպես Օսմանյան մայրաքաղաք, Օսմանյան կայսրությունը զգալիորեն զարգացավ։ 1354-ին օսմանցիները անցան Եվրոպա և ստեղծեցին հենակետ Գալիպոլի թերակղզու վրա, միևնույն ժամանակ ընդլայնվեցին դեպի արևելք՝ նվաճելով Անկարան[89][90]։ Անատոլիայի շատ թուրքեր սկսեցին բնակություն հաստատել բնիկների կողմից լքված տարածաշրջանում, ովքեր լքել էին Թրակիան նախքան Օսմանյան արշավանքը[91]։ Այնուամենայնիվ, բյուզանդացիները միակը չէին, որ տառապում էին օսմանյան առաջխաղացումից, քանի որ դեռևս 1330-ականների կեսերին Օրհանը կայսրությանը կցեց Կարասիի թուրքական բեյլիկը։ Այս առաջխաղացումը պահպանեց Մուրադ I-ը, ով իր անմիջական տիրապետության տակ գտնվող տարածքները ավելացրեց ավելի քան երեք անգամ՝ հասցնելով մոտ 100,000 քառակուսի մղոնի(260,000 կմ²)՝ հավասարաչափ բաշխվելով Եվրոպայում և Փոքր Ասիայում[92]։ Անատոլիայում նվաճումները համընկնում էին Եվրոպայում գրանցած առաջխաղացումների հետ. Օսմանյան ուժերը գրավեցին Էդիրնեն(Ադրիանուպոլիս), որը Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք դարձավ 1365թ-ին, իսկ 1371թ Մարիցայի ճակատամարտում նրանց համար ճանապարհ բացվեց դեպի Բուլղարիա և Մակեդոնիա[93]։ Թրակիայի, Մակեդոնիայի և Բուլղարիայի նվաճումներով զգալի թվով թուրք գաղթականներ բնակություն հաստատեցին այս շրջաններում[91]։ Օսմանա-թուրքական գաղութացման այս ձևը դարձավ շատ արդյունավետ մեթոդ Բալկաններում իրենց դիրքի և ուժի ամրացման համար։ Նորաբնակների շարքում կայն զինվորներ, քոչվորներ, ֆերմերներ, արհեստավորներ, վաճառականներ, դերվիշներ, քարոզիչներ, այլ կրոնական պաշտոնյաներ և վարչական անձնակազմ[94]։

1453-ին սուլթան Մեհմեդ II-ի օրոք օսմանյան զորքերը գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը[92]։ Մեհմեդը վերակառուցեց և վերաբնակեցրեց քաղաքը՝ այն դարձնելով օսմանյան նոր մայրաքաղաք[95]։ Կոստանդնուպոլսի անկումից հետո Օսմանյան կայսրությունը մտավ նվաճումների և իր սահմանների ընդարձակման երկար ժամանակաշրջան՝ խորանալով դեպի Եվրոպա, Միջին Արևելք և Հյուսիսային Աֆրիկա[96]։ Սելիմ I-ը Չալդրանի ճակատամարտում կտրուկ ընդլայնեց կայսրության արևելյան և հարավային սահմանները և ճանաչվեց որպես սուրբ քաղաքների՝ Մեքքայի և Մադինայի պահապան[97]։ Նրա իրավահաջորդը՝ Սուլեյման I-ը, ավելի ընդլայնեց նվաճումները՝ 1521 թվականին Բելգրադը գրավելով և իր տարածքային բազան օգտագործելով Հունգարիան և այլ Կենտրոնական Եվրոպայի տարածքներ նվաճելու համար՝ Մոհաչի ճակատամարտում իր հաղթանակով, ինչպես նաև կայսրության սահմանները դեպի արևելք տարածելով[98]։ Սուլեյմանի մահից հետո օսմանյան հաղթանակները շարունակվեցին, չնայած ավելի հազվադեպ, քան նախկինում։ 1571 թվականին Կիպրոսի կղզին գրավելուց հետո ուժեղացավ օսմանյան տիրապետությունը Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածի վրա[99]։ Այնուամենայնիվ,1683-ին Վիեննայի ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո օսմանյան բանակին սպասվում էին մղձավանջներ և հետագա պարտություններ. 1699 թվականի Կարլովիցի պայմանագիրը, որը Ավստրիային շնորհեց Հունգարիայի և Տրանսիլվանիայի նահանգները, պատմության մեջ առաջին դեպքն էր, որ Օսմանյան կայսրությունը տարածքներ կորցրեց[100]։

19-րդ դարում երբ կայսրության ողջ տարածքում տեղի ունեցան էթնո-ազգայնական ընդվզումներ կայսրությունը սկսեց թուլանալ։ Այսպիսով, 19-րդ դարի վերջին քառորդում և 20-րդ դարի սկզբում Կովկասի, Ղրիմի, Բալկանների և միջերկրածովյան կղզիների կորցված տարածքներից մոտ 7-9 միլիոն մահմեդական փախստականներ(թուրքեր, չերքեզներ, բոսնիացիներ, վրացիներ և այլն) գաղթեցին Անատոլիա և Արևելյան Թրակիա[101]։ 1913 թվականին Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կառավարությունը սկսեց ոչ-թուրքական փոքրամասնությունների բռնի թյուրքացման ծրագիրը[102][103]։ 1914-ին բռնկվեց Առաջին աշխարհամարտը, և թուրքերը 1915-ին որոշ հաջողություններ գրանցեցին Գալիպոլիում՝  Դարդանելի ճակատամարտի ժամանակ։ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարությունը շարունակեց իրականացնել թյուրքացման քաղաքականությունը, որը վնասում էր ոչ թուրք փոքրամասնություններին, որպիսիք էին հայերը՝ Հայոց ցեղասպանության տարիներին և հույները՝ էթնիկ զտումների և վտարման տարբեր արշավների ընթացքում[104][105][106][107][108]։ 1918-ին Օսմանյան կառավարությունը դաշնակիցների հետ կնքեց Մուդրոսի զինադադարը։

1920-ին Մեհմեդ VI-ի կառավարության կողմից կնքված Սևրի պայմանագիրը վերացրեց Օսմանյան կայսրությունը։ Թուրքերը, Մուստաֆա Քեմալի առաջնորդությամբ մերժեցին պայմանագիրը, սանձազերծեցին Թուրքիայի անկախության պատերազմը, որի արդյունքում ոչնչացավ սուլթանությունը, պայմանագիրը վիժեցվեց[109] և երբեք չվավերացվեց։ Այսպիսով, վերջ դրվեց 623-ամյա Օսմանյան կայսրությանը[110]։

Ժամանակակից շրջանԽմբագրել

Երբ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը ղեկավարեց Թուրքիայի անկախության պատերազմը նախկին Օսմանյան կայսրությունը գրաված դաշնակից ուժերի դեմ, նա միավորեց թուրքական մահմեդական մեծամասնությունը և 1919-1922թթ-ին վերջիններս նրա առաջնորդությամբ կարողացան դուրս շպրտել զավթիչ ուժերին այն տարածքներից, որոնք քեմալական շարժումը համարում էր թուրքական հայրենիք[111]։ Երբ 1923-ին ստորագրվեց Լոզանի պայմանագիրը թուրքական ինքնությունը դարձավ միավորող ուժ, և պաշտոնապես ստեղծվեց Թուրքիայի նորաստեղծ հանրապետությունը։ Աթաթուրքի նախագահությունը նշանավորվեց մի շարք արմատական քաղաքական և սոցիալական բարեփոխումներով, որոնք Թուրքիան վերածեցին աշխարհիկ, ժամանակակից հանրապետության, աղանդավոր փոքրամասնությունների և կանանց համար քաղաքացիական և քաղաքական հավասարությամբ[112]։

1920-1930-ական թվականների ընթացքում թուրքերը, ինչպես նաև այլ մուսուլմաններ, Բալկաններից, Սև ծովից, Եգեյան կղզիներից, Կիպրոսի կղզուց, Ալեքսանդրետի սանջակից(Հաթայի մարզ), Մերձավոր Արևելքից և Սովետական Միությունից շարունակեցին ժամանել Թուրքիա, որոնց մեծ մասը բնակություն հաստատեց հյուսիս-արևմտյան Անատոլիայի քաղաքներում[113][114]։ Այս ներգաղթյալների մեծ մասը, որոնք հայտնի են որպես «մոհաչիրներ», բալկան թուրքերն էին, որվքեր իրենց հայրենիքում բախվում էին ոտնձգությունների և խտրականությունների[113]։ Այնուամենայնիվ, այս երկրներից շատերում թուրքական բնակչության մնացորդներ դեռևս կային, քանի որ թուրքական կառավարությունը ցանկանում էր պահպանել այդ համայնքները հարևան տարածքներում թուրքական հատկանիշները պահպանելու համար[115]։ Թուրքիա ներգաղթող էթնիկ թուրքերի վերջին փուլերից մեկը եղել է 1940-1990թթ., երբ Բուլղարիայից ժամանեցին մոտ 700 000 թուրքեր։ Այսօր Թուրքիայի բնակչության մեկ երրորդից քառորդ մասը կազմում են այդ ներգաղթյալների ժառանգները[114]։

Աշխարհագրական տեղաբաշխումԽմբագրել

Թուրքական բնակության ավանդական տարածքներըԽմբագրել

ԹուրքիաԽմբագրել

 
Թուրք ժողովուրդը Ստամբուլում

11-րդ դարի վերջին կեսին սելջուկները սկսեցին բնակություն հաստատել Անատոլիայի արևելյան շրջաններում։ 1071 թվականին սելջուկյան թուրքերը Մանազկերտի ճակատամարտում ջախջախեցին բյուզանդացիներին՝ սկսելով իրենց կայսրության և ազդեցության ոլորտի ընդլայնումը Անատոլիայում; թուրքերենը և իսլամը ներթափանցեց  Անատոլիա և աստիճանաբար տարածվեց տարածաշրջանում[116]։ Դանդաղորեն սկսվեց գերակշռող քրիստոնյա և հունախոս Անատոլիայից `հիմնականում մահմեդական և թուրքախոս Անատոլիային անցումը[117]։

Էթնիկ թուրքերը կազմում են Թուրքիայի բնակչության 70%-ից 75%-ը[1]

ԿիպրոսԽմբագրել

Թուրք կիպրացիները այն էթնիկ թուրքերն են, որոնց 1571 թվականին օսմանյան թուրքերի նախահայրերը գաղութացրել են Կիպրոսի կղզում ։ Կիպրոսում բնակություն հաստատելուց հետո մոտ 30,000 թուրք զինծառայողների տրամադրվել է հողատարածք, որը կազմավորել է թուրքական զգալի համայնք։ 1960-ին նոր հանրապետության կառավարության կողմից անցկացված մարդահամարի արդյունքում պարզվեց, որ թուրք կիպրացիները կազմում են կղզու բնակչության 18,2%-ը[118]։ Այնուամենայնիվ, երբ 1963-1974թթ միջխորհրդարանական պայքար և էթնիկ լարվածություններ առաջացան թուրքերի և հույն կիպրացիների միջև, որը հայտնի է որպես «Կիպրոսի հիմնախնդիր»,1973 թ.-ին հույն Կիպրացիների կառավարությունը մարդահամար անցկացրեց, չնայած առանց Կիպրոսի թուրք բնակչության։ Մեկ տարի անց՝ 1974-ին, Կիպրոսի կառավարության վիճակագրության և հետազոտությունների վարչությունը գնահատեց, որ Կիպրոսի թուրք բնակչությունը կազմում է 118,000(կամ 18.4%)[119]։ 1974-ի հուլիսի 15-ին հույների և կիպրացիների կողմից Կիպրոսում տեղի ունեցած պետական հեղաշրջմանը,որը միտված էր Կիպրոսը Հունաստանի հետ միավորվելուն(հայտնի է նաև որպես «Էնոզիս»), հաջորդեց Թուրքիայի կողմից ռազմական միջամտությունը, որի զորքերը հաստատեցին թուրք-կիպրական վերահսկողությունը կղզու հյուսիսային մասում[120]։ Հետևաբար Կիպրոսի Հանրապետության կողմից անցկացված մարդահամարը մերժել է Կիպրոսի թուրք բնակչությանը,որը հաստատվել էր չճանաչված Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական

Հանրապետությունում[119]։ 1975-1981 թվականների ընթացքում Թուրքիան դրդեց սեփական քաղաքացիներին բնակություն հաստատել Հյուսիսային Կիպրոսում. ԿՀՎ-ի զեկույցում նշվում է, որ Կիպրոսի բնակիչներից 200,000-ը թուրք են:

 
Բուլղարիայում Թուրքիայի բնակչության քարտեզ  

ԲալկաններԽմբագրել

Էթնիկ թուրքերը շարունակում են բնակեցնել Հունաստանի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Կոսովոյի, Ռումինիայի և Բուլղարիայի որոշ շրջաններ, սկսած այն պահից,երբ նրանք առաջին անգամ բնակություն հաստատեցին այնտեղ Օսմանյան ժամանակաշրջանում։

ժամանակակից սփյուռքըԽմբագրել

Արեւմտյան ԵվրոպաԽմբագրել

 
Գերմանիայում թուրքերի թիվը կազմում է մոտ 4 միլիոն մարդ,[121][122] որը հանդիսանում է ամենամեծ թուրքական համայնքը Արևմտյան Եվրոպայում, ինչպես նաև ամենամեծը թուրքական սփյուռքում:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Արեւմտյան Գերմանիան սկսեց ապրել իր ամենամեծ տնտեսական վերելքը(«Wirtschaftswunder») և 1961-ին հրավիրեց թուրքերին որպես աշխատող հյուրեր(«Gastarbeiter»)՝ աշխատուժի պակասը լրացնելու համար։ Gastarbeiter-ի գաղափարը շարունակվեց Թուրքիայի կողմից   Ավստրիայի, Բելգիայի և Նիդերլանդների հետ 1964 թ., Ֆրանսիայի հետ 1965 թ. իսկ Շվեդիայի հետ 1967 թ. պայմանագրեր կնքելով[123]։

Ներկայիս գնահատականները վկայում են այն մասին, որ Եվրոպայում ապրում է մոտ 9 միլիոն թուրք, բացառությամբ նրանց, ովքեր ապրում են Թուրքիայի եվրոպական մասում[124]։ Թուրքերի ժամանակակից ներգաղթը դեպի Արևմտյան Եվրոպա սկսվեց, երբ 1914 թ.-ին Բրիտանական կայսրությունը բռնակցեց Կիպրոսը, և Կիպրոսի բնակիչները դարձան Թագի հպատակներ,և 1920-ականների սկզբին կիպրոսցի թուրքերը գաղթեցին Միացյալ Թագավորություն ։ Այնուամենայնիվ, Կիպրոսի թուրքերի միգրացիան զգալիորեն աճեց 1940-50-ականներին` Կիպրոսի հակամարտության պատճառով։ Իսկ 1944 թ.-ին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Վրաստանում Մեսխեթից բռնի տեղահանված թուրքերը, որոնք հայտնի էին որպես մեսխեթցի թուրքեր, հաստատվեցին Արևելյան Եվրոպայում(հատկապես Ադրբեջանում, Ղազախստանում, Ռուսաստանում և Ուկրաինայում)։ 1960-ականների սկզբին դեպի Արևմտյան և Հյուսիսային Եվրոպա միգրացիան զգալիորեն ավելացավ Թուրքիայից, երբ 1961թ. ժամանեցին թուրք «հյուր աշխատողները» Գերմանիայի հետ կնքված «Աշխատանքի արտահանման պայմանագրի» ներքո, որին հաջորդեց նման համաձայնագրերը Նիդեռլանդների, Բելգիայի և Ավստրիայի հետ 1964թ., Ֆրանսիայի հետ 1965թ. եւ Շվեդիայի հետ 1967թ[125][126][127]։ Վերջերս Բուլղարիայի, Ռումինիայի և Արևմտյան Թրակիայի թուրքերը նույնպես գաղթել են Արևմտյան Եվրոպա։

Հյուսիսային ԱմերիկաԽմբագրել

Հյուսիսային Ամերիկա թուրքերի ներգաղթը համեմատ Եվրոպա ներգաղթի՝ փոքր է։ Ըստ ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոյի 2013-ին 196,222 ամերիկացիներ[18] թուրքական ծագում ունեին։ Այնուամենայնիվ, թուրքերի իրական թիվը զգալիորեն ավելի մեծ է, քանի որ էթնիկ թուրքերի զգալի մասը գաղթել է Հյուսիսային Ամերիկա ոչ միայն Թուրքիայից, այլև Բալկաններից(օրինակ՝ Բուլղարիայից և Հյուսիսային Մակեդոնիայից), Կիպրոսից և նախկին Խորհրդային Միությունից[128]։ Հետևաբար ներկայումս գնահատվում է, որ Ամերիկայի թուրք համայնքը կազմում է շուրջ 500,000 մարդ[21][19]։ Ինչ վերաբերում է Կանադայի թուրք համայնքին, Կանադայի վիճակագրական ծառայությունը հայտնում է, որ ըստ 2016 թ.-ի մարդահամարի 63 955 կանադացի է նշել, որ էթնիկական ծագմամբ «թուրք» է, ներառյալ նրանք, ովքեր թվարկել են մեկից ավելի ծագում[29]

Ամերիկայի թուրք համայնքի ամենամեծ կենտրոնները գտնվում են Նյու Յորքում, Ռոչեսթերում; Վաշինգտոն, ԿՇ-ում; և Դետրոյթում։ Թուրք կանադացիների մեծամասնությունն ապրում է Օնտարիոյում, հիմնականում Տորոնտոյում, բավականին մեծ թուրքական համայնք կա նաև Քվեբեկի Մոնրեալ քաղաքում։ Ինչ վերաբերում է Միացյալ Նահանգների 2010 թվականի մարդահամարին, ապա ԱՄՆ կառավարությունը վճռական էր տրամադրված ստանալու ամերիկյան բնակչության ճշգրիտ քանակը` ներառելով նույնիսկ այն հատվածներին,որոնց դժվար է համրել, ինչպիսին է օրինակ թուրքական համայնքը, որի զգալի մասը բաժին է ընկնում դրսում ծնված ներգաղթյալներին[20]։ Ամերիկայի թուրքերի ասոցիացիաների ասամբլեան և ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոն ստեղծեցին համագործակցություն՝ «Մարդահամար 2010 թ. SayTurk» անվամբ(«Say»-ը թուրքերենում երկակի նշանակություն ունի՝ «հաշվել» և «հարգել»),որն ուղղված էր ազգային արշավ անցկացնելուն` նպատակ ունենալով հաշվել թուրք ծագմամբ մարդկանց։ Նրանք կարողացան հայտնաբերել ԱՄՆ-ում այժմ բնակվող մոտ 500 000 թուրքերի[20]

ՕվկիանիաԽմբագրել

Դեպի Ավստրալիա Թուրքական գաղթի նկատելի հոսք սկսվեց 1940-ականների վերջին, երբ թուրք կիպրացիները սկսեցին լքել Կիպրոս կղզին տնտեսական պատճառներով, իսկ ավելի ուշ Կիպրոսի հիմնախնդրի ժամանակ, քաղաքական պատճառներով՝ նշանավորելով դեպի Ավստրալիա թուրք կիպրացիների ներգաղթի սկիզբը[129]։ Թուրք կիպրացիների համայնքը միակ մահմեդականներն էին, որոնք ընդունելի էին «Սպիտակ Ավստրալիա» քաղաքականության կողմից։ Այս վաղ ներգաղթյալներից շատերը գտել են աշխատանք, գործարաններում, դաշտերում կամ ազգային ենթակառուցվածքներում[130]։ 1967-ին Ավստրալիայի և Թուրքիայի կառավարությունները ստորագրեցին համաձայնագիր՝ թույլ տալով Թուրքիայի քաղաքացիների ներգաղթը Ավստրալիա[131]։ Նախքան այս պայմանագիրը, Ավստրալիայում 3000-ից ավելի քիչ մարդ թուրքական ծագում ուներ[132]։ Ըստ Ավստրալիայի վիճակագրության բյուրոյի տվյալների1968-1974 թվականներին մոտ 19,000 թուրք ներգաղթյալներ են ժամանել երկիր[131]։ Նրանք հիմնականում գալիս էին Թուրքիայի գյուղական բնակավայրերից, և միայն 30%-ն էր որակավորված աշխատուժ[133]։ Այնուամենայնիվ սա փոխվեց 1980-ականներին, երբ Ավստրալիա մուտք գործելու դիմորդների մեջ զգալիորեն աճեց հմուտ թուրքերի թիվը[133]։ Հաջորդ 35 տարիների ընթացքում թուրք բնակչությունը հասավ գրեթե 100 000-ի[132]։ Թուրք համայնքի ավելի քան կեսը բնակություն հաստատեց Վիկտորիայում, հիմնականում Մելբուռնի հյուսիս-արևմտյան արվարձաններում[132]։ Համաձայն 2006 թվականի Ավստրալիայի մարդահամարի տվյալների թուրքական ծագում ունեցել է 59 402 մարդ[134]; այնուամենայնիվ սա ցույց չի տալիս Ավստրալիայի թուրքական համայնքի իրական պատկերը, քանի որ գնահատվում է, որ այնտեղ բնակվում են 40,000-120,000 թուրք կիպրացիներ[135][136][137][138] և 150,000-200,000 Թուրքիայի թուրքեր[139][140]։ Բացի այդ եղել են նաև էթնիկ թուրքեր, որոնք Ավստրալիա են գաղթել Բուլղարիայից[141], Հունաստանից[142], Իրաքից[143] և Հյուսիսային Մակեդոնիայից[142]։

Նախկին Խորհրդային ՄիությունԽմբագրել

Թուրքական ներկայությունը Վրաստանի Մեսխեթի շրջանում սկսվեց 1578 թ. Թուրքական ռազմական արշավանքներին զուգահեռ[144]։ Սակայն 1944 թվականին՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին ավելի քան 115,000 մեսխեթցի թուրքերի պատվերով տեղահանության պատճառով, նրանց մեծամասնությունը բնակություն հաստատեց Կենտրոնական Ասիայում[145]։ Ըստ 1989-ի Խորհրդային մարդահամարի, որը ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարն էր, 106 հազար մեսխեթցի թուրքեր ապրում էին Ուզբեկստանում, 50 հազարը Ղազախստանում և 21 հազարը Ղրղզստանում[145]։ Սակայն 1989-ին Ուզբեկստանում բնակություն հաստատած մեսխեթցի թուրքերը դարձան Ֆերգանայի հովտում տեղի ունեցած ջարդերի թիրախը։ Այդ տարածքը ուզբեկների աճող ազգայնականությունից խուսափելու հիմնական ուղղությունն էր մեսխեթցի թուրք տեղահանվածների համար[145]։ Անկարգությունները հարյուրավոր թուրքերի մահվան, վիրավորումների և գրեթե 1000 միավոր ունեցվածքի ոչնչացման պատճառ հանդիսացավ։ Այսպիսով հազարավոր մեսխեթցի թուրքեր ստիպված եղան բռնել նոր աքսորի ճանապարհը[145]։ Մեսխեթցի թուրքերի մեծամասնությունը՝ մոտ 70 000 մարդ, մեկնեց Ադրբեջան, իսկ մնացած մասը՝ Ռուսաստանի տարբեր շրջաններ(մեծամասամբ Կրասնոդարի երկրամաս), Ղազախստան, Ղրղզստան և Ուկրաինա[145][146]։ Խորհրդային իշխանությունները շատ մեսխեթցի թուրքերի հաշվառել են որպես այլ ազգությունների պատկանող,ինչպիսիք են՝ «ադրբեջանցիներ», «ղազախներ», «ղրղզներ» և «ուզբեկներ»[145][147]։ Այսպիսով պաշտոնական մարդահամարը ցույց չի տվել թուրք բնակչության իրական արտացոլումը. օրինակ ըստ 2009 թվականի Ադրբեջանի մարդահամարի, երկրում բնակվում էր 38 000 թուրք[148]; դեռևս 1999 թ.-ին ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը հայտարարեց, որ երկրում ապրում է 100000 մեսխեթցի թուրք[149]։ Ավելին, 2001-ին ըստ Բաքվի Խաղաղության և ժողովրդավարության ինստիտուտի ենթադրության Ադրբեջանում բնակվում է 90,000-110,000 մեսխեթցի թուրք[150]

ՄշակույթըԽմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ Թուրքիայի մշակույթ և Թուրքիա § Մշակույթ

Արվեստ և ճարտարապետությունԽմբագրել

 
Օսմանյան դարաշրջանի լավ պահպանված տների և ճարտարապետության շնորհիվ Սաֆրանբոլուն ավելացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում:
Հավելյալ տեղեկություն՝ Թուրքական գրականություն
Տե՛ս նաև՝ Օսմանյան ճարտարապետություն

Թուրքական ճարտարապետությունն իր գագաթնակետին է հասել օսմանյան շրջանում։ Օսմանյան ճարտարապետությունը, ոգեշնչվելով սելջուկյան, բյուզանդական և իսլամական ճարտարապետությունից, զարգացրեց իր սեփական ոճը[151]։ Ընդհանուր առմամբ, օսմանյան ճարտարապետությունը նկարագրվել է որպես Միջերկրական ծովի և Մերձավոր Արևելքի ճարտարապետական ավանդույթների սինթեզ[152]։

Երբ Թուրքիան հաջողությամբ վերափոխվեց նախկին  կրոնադավանական Օսմանյան կայսրությունից ժամանակակից ազգային պետության` պետության և կրոնի խիստ տարանջատմամբ, հաջորդեց գեղարվեստական արտահայտման ձևերի աճը։ Հանրապետության առաջին տարիներին կառավարությունը մեծ քանակությամբ ռեսուրսներ է ներդրել կերպարվեստում, ինչպիսիք են թանգարանները, թատրոնները, օպերան և ճարտարապետությունը։ Տարբեր պատմական գործոնները կարևոր դեր են խաղում ժամանակակից թուրքական ինքնության որոշման գործում։ Թուրքական մշակույթը «ժամանակակից» արեւմտյան պետություն լինելու ջանքերի արդյունք է՝ միաժամանակ պահպանելով ավանդական կրոնական ու պատմական արժեքները[153]։ Մշակութային ազդեցությունների խառնուրդը բեմականացվում է օրինակ՝ «Մշակույթների բախման և խճճման նոր խորհրդանիշների» տեսքով, որոնք ներառված են Օրհան Փամուքի՝ 2006 թ. Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկրի աշխատություններում[154]։

Թուրքական ավանդական երաժշտությունը ներառում է թուրքական ժողովրդական երաժշտությունը(Halk müziği), Ֆասըլը և օսմանյան դասական երաժշտությունը(Sanat müziği), որոնք ծագել են Օսմանյան արքունիքից[155]։ Ժամանակակից թուրքական երաժշտությունը ներառում է թուրքական փոփ երաժշտությունը, ռոքը և թուրքական հիփ հոփ ժանրերը[155]։

ԼեզունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Թուրքերեն
 
Աթաթուրքը Կեսարիայի ժողովրդին թուրքերենի այբուբենը ներկայացնելիս: 20 սեպտեմբերի 1928թ.(Ֆրանսիական L'Illruction ամսագրի շապիկ)

Թուրքերենը, որը նաև հայտնի է որպես Ստամբուլի թուրքերեն, թյուրքական լեզուների հարավային օղուզական ճյուղն է։ Այն Թուրքիայի, Բալկանների, Կիպրոսի կղզու, Մեսխեթի և ավանդական բնակավայրի այլ տարածքներում թուրք ժողովրդի բնիկ լեզուն է, որոնք նախկինում, ամբողջությամբ կամ մասամբ, պատկանում էին Օսմանյան կայսրությանը։ Թուրքերենը Թուրքիայի պաշտոնական լեզուն է։ Բալկաններում թուրքերեն շարունակում են խոսել հատկապես Բուլղարիայի, Հունաստանի(հիմնականում Արևմտյան Թրակիայում), Կոսովոյի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Ռումինիայի(հիմնականում Դոբրուդջայում) և Մոլդովայի Հանրապետությունում(հիմնականում Գագաուզիայում) ապրող թուրք փոքրամասնությունները[156]։ Թուրքերենը Կիպրոս է մուտք գործել 1571 թվականին Օսմանյան կայսրության հաղթանակից հետո և դարձել է վարչակազմի քաղաքականապես գերիշխող, հեղինակավոր լեզուն[157]։

Թուրքական գրականության մեջ կարևոր փոփոխություն կատարվեց 1928 թվականին, երբ Մուստաֆա Քեմալը նախաձեռնեց լատինական այբուբենի փոփոխված տարբերակի ստեղծում և տարածում` արաբական այբուբենի վրա հիմնված օսմանյան գրերի փոխարեն։ Ժամանակի ընթացքում այս փոփոխությունը, Թուրքիայի կրթական համակարգի փոփոխությունների հետ մեկտեղ, հանգեցրեց երկրում գրագիտության տարածմանը[158]։ Ժամանակակից թուրքերենը հիմնված է Ստամբուլի բարբառի վրա[159]։ Չնայած 1930-ականներից ԶԼՄ–ներում և Թուրքիայի կրթական համակարգում ընդունված տարբերակի օգտագործման աճին, բարբառային շեղումները պահպանվում են[160]։ Ağız և şive տերմինները թուրքական բարբառների տարբեր տեսակների անվանումներն են։

Թուրքիայում անատոլիական թուրքերենի բարբառի երեք հիմնական խմբեր կան՝ Արևմտյան Անատոլիայի(Եփրատից արևմուտք), Արևելյան Անատոլիայի(Եփրատից արևելք) և Հյուսիսարևելյան Անատոլիայի, որն ընդգրկում է Սև ծովի արևելյան ափի՝ Տրապիզոնի, Ռիզեի և Արդվինի ափամերձ շրջանների բարբառները[161][162]։ Բալկանյան թուրքերենի բարբառները զգալիորեն մոտ են ստանդարտ թուրքերենին և էապես չեն տարբերվում դրանից՝ չնայած բառապաշարում հանդիպող շփման որոշ երևույթների[163]։ Հետօսմանյան շրջանում կիպրական թուրքերենի վրա ուժեղ ազդեցություն ունեցավ Կիպրական հունարենի բարբառը և այն համեմատաբար առանձնացավ ստանդարտ թուրքերենից։ Հույն կիպրացիների հետ համակեցությունը հանգեցրեց որոշակի երկլեզվության, քանի որ թուրք կիպրացիների կողմից հունարենի իմացությունը կարևոր էր այն տարածքներում, որտեղ երկու համայնքները միասին էին ապրում և աշխատում[164]։ Լեզվական իրավիճակը արմատապես փոխվեց 1974-ին, երբ կղզին բաժանվեց հունական հարավի և թուրքական հյուսիսի(Հյուսիսային Կիպրոս)։ Այսօր Թուրքիայից ներգաղթի, նոր ԶԼՄ-ների և նոր ուսումնական հաստատությունների ֆոնին կիպրական թուրքերենի բարբառը ձևափոխվում է ստանդարտ թուրքերենի[157]։ Մեսխեթցի թուրքերը խոսում են թուրքերենի արևելյան անատոլիական բարբառով, որն առաջացել է Կարսի, Արդահանի և Արդվինի շրջաններում[165]։ Մեսխեթի թուրքերենի բարբառը փոխառվել է նաև այլ լեզուներից(ներառյալ ադրբեջաներեն, վրացերեն, ղազախերեն, ղրղզերեն, ռուսերեն և ուզբեկերեն), որոնց հետ մեսխեթցի թուրքերը շփվել են Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանության տարիներին[165]։

ԿրոնըԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Կրոնը Թուրքիայում

Ըստ ԿՀՎ փաստագրքի Թուրքիայում բնակչության 99,8%-ը մահմեդական է, նրանց մեծ մասը սուննի են(հանաֆի)։ Մնացած 0.2%-ը հիմնականում քրիստոնյաներ և հրեաներ են[166]։ Ըստ հաշվարկների Թուրքիայում կան նաև մոտավորապես 15-15 միլիոն ալևի մահմեդականներ[167]։ Թուրքիայում քրիստոնյաների թվում կան ասորիներ/սիրիացիներ[168], հայեր և հույներ[169]։ Թուրքիայի հրեաների թվում են 15-րդ դարում Իսպանիայից մազապուրծ եղած սեֆարդ հրեաների սերունդները և բյուզանդական ժամանակներից հունախոս հրեաները[170]։ Գոյություն ունի նաև թուրք բողոքական քրիստոնեական համայնք, որի մեծ մասը ոչ թե էթնիկ փոքրամասնություններն են, այլ մահմեդական թուրքական ծագում ունեցողները[171][172][173][174]։

KONDA-ի հետազոտության համաձայն բնակչության միայն 9,7%-ն է իրեն բնութագրել որպես «ջերմեռանդ հավատացյալ», մինչդեռ 52,8%-ն իրեն բնութագրել է որպես «կրոնավոր»[175]․ հարցվածների 69.4%-ը հայտնել է, որ իրենք կամ իրենց կանայք ծածկում են գլուխները(1.3%-չադրայով), չնայած որ այս թիվը մի քանի ժողովրդագրական ցուցանիշներում նվազում է. 18–28 տարեկան հասակում՝ 53%, համալսարանի շրջանավարտները՝ 27,5%, մագիստրոս կամ ավելի բարձր աստիճան ունեցողներ՝ 16,1%[61]։ Թուրքիան հանրապետության դարաշրջանից ի վեր նաև աշխարհիկ պետություն է[176]։ Հարցման համաձայն հարցվածների 90%-ը նշել է, որ նոր գրվող  Սահմանադրության մեջ, երկիրը պետք է սահմանել որպես աշխարհիկ[177]։

ԾագումնաբանությունԽմբագրել

Թուրքական գենետիկայի ամենամեծ ուսումնասիրությունը(16 անհատների վրա) եզրակացրել է, որ Թուրքիայի բնակչությունը հարավային Եվրոպայի բնակչության հետ մի խմբի մեջ է, և որ Արևելյան Ասիայի(ենթադրաբար Կենտրոնական Ասիա) ժառանգությունը թուրք ժողովրդին գնահատվում է 21,7%[178]։ 2015 թ. արված հետազոտությունը հայտնաբերեց,որ «Նախորդ գենետիկական ուսումնասիրությունները սովորաբար թուրքերին օգտագործում էին որպես Թուրքիայի հին շրջանի բնակչության ներկայացուցիչներ։ Մեր արդյունքները ցույց են տալիս, որ թուրքերը գենետիկորեն տեղափոխվել են  դեպի ժամանակակից Կենտրոնական Ասիա, պատկերը միասնական է այս տարածաշրջանի բնակիչների խառնուրդի պատմության հետ»։ Հեղինակները թուրքերի մեջ հայտնաբերել են «7,9%(± 0.4) արևելյան Ասիայի ծագում 800(± 170) տարի առաջ տեղի ունեցած խառնուրդի արդյունքում»[179]։ Մեկ այլ ուսումնասիրություն պարզեց, որ թուրք ժողովուրդը մի խումբ է կազմում Հարավային և Միջերկրածովյան Եվրոպայի բնակչության, ինչպես նաև հարավ-արևմտյան Ասիայի հյուսիսային մասի խմբերի հետ(Կովկասի, Հյուսիսային Իրաքի և իրանցիների)[180]։

Բյուզանդական դարաշրջանի բնակչության միտոքոնդրիալ վերլուծության հետ կապված ուսումնասիրությունը, որի նմուշները հավաքվել են Սագալասոսի հնագիտական տարածքում պեղումների արդյունքում, պարզել է, որ Սագալասոսի բյուզանդական բնակչությունը գուցե իր գենետիկ հետքն է թողել ժամանակակից Թուրքիայի բնակչության շրջանում[181]։ Մի ուսումնասիրության արդյունքները մատնանշում են, որ Անատոլիայում լեզուն(թուրքերեն) կարող էր փոխարինվել ոչ թե վերնախավի կողմից, այլ մարդկանց մեծ խմբի, ինչը նշանակում է, որ Անատոլիայում էլիտար ձուլում չի եղել[182]։ Եվրոպական(ֆրանսիացի, իտալացի, սարդինյացի), միջինարևելյան(դրուզե, պաղեստինցի) ու կենտրոնական(ղրղզ, հազար, ույգուր), հարավային(պակիստանցի) արևելյան Ասիայի(մոնղոլ,Հան) շրջանի բնակչությունից նմուշառած մեկ այլ ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ չերքեզները ամենամոտն են թուրքական բնակչությանը[183]։

ՊատկերասրահԽմբագրել

Նշանավոր անհատներԽմբագրել

ՆշումներԽմբագրել

^ a: Համաձայն Ներքին գործերի հանձնաժողովի այն ընդգրկում է 300,000 Թուրք կիպրացիներ.[184] Այնուամենայնիվ, որոշ գնահատականների համաձայն, Մեծ Բրիտանիայում թուրք կիպրացիների համայնքը հասել է 350,000-[185] 400,000[186][187]։
^ b: Ներառում է խառը էթնիկ ծագմամբ մարդկանց։
^ c: Բուլղարիայից ևս 10 000–30 000 մարդ ապրում է Նիդեռլանդներում։ Մեծամասնությունը բուլղարացի թուրքեր են և Նիդեռլանդներում ամենաարագ աճող ներգաղթյալների խումբն են[188]։
^ d: Ներառում է թուրք նորաբնակներին։ Թուրք կիպրացիներից 2,000-ը ներկայումս բնակվում են կղզու հարավային մասում, մնացածը` հյուսիսում[189]։
^ e: Այս ցուցանիշը միայն ներառում է Թուրքիայի քաղաքացիներին. Ուստի սա ներառում է նաև էթնիկ փոքրամասնություններ Թուրքիայից։ Այնուամենայնիվ դա չի ներառում այն էթնիկ թուրքերին, որոնք կամ ի ծնե և (կամ) հետագայում դարձել են քաղաքացի։ Ավելին, այդ թվերը չեն ներառում Բուլղարիայից, Կիպրոսից, Վրաստանից, Հունաստանից, Իրաքից, Կոսովոյից, Մակեդոնիայից, Ռումինիայից կամ թուրքական բնակավայրի ցանկացած այլ ավանդական տարածքից եկած էթնիկ թուրք փոքրամասնություններին, որովհետև նրանք ունեն այն երկրի քաղաքացիություն, որտեղից գաղթել են։
^ f: Բացի Թուրքիայի քաղաքացիներից, այս ցուցանիշը ներառում է նախնյաց ծագմամբ Թուրքիայի հետ կապ ունեցող մարդկանց, այսինքն այն ներառում է Թուրքիայի էթնիկ փոքրամասնություններին։
^ g: Այս ցուցանիշը ներառում է միայն Արևմտյան Թրակիայի թուրքերին։ Եվս 5000-ը ապրում են Հռոդոսում և Կոսում[190]։ Բացի դրանից 8 297 ներգաղթյալ ապրում է Հունաստանում[191]։
^ h: Այս թվերը միայն ներառում են մեսխեթցի թուրքերին։ Պաշտոնական մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում ապրում էր 38,000 թուրք(2009)[148], Ղազախստանում 97,015 (2009)[192], Ղրղզստանում՝ 39,133(2009)[193], Ռուսաստանում՝ 109,883(2010)[194], և Ուկրաինայում՝ 9,180(2001)[195]։ 1989 թվականին Ուզբեկստանի վերջին մարդահամարում գրանցվել է ևս 106.302 թուրք[196], չնայած 1989թ-ի Ֆերգանայի հովտում ջարդերի ընթացքում մեծամասնությունը մեկնեց Ադրբեջան և Ռուսաստան ։ Նախկին Խորհրդային Միությունում թուրքերի վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները դժվար թե ցույց տան նրանց բնակչության իրական ցուցանիշը, քանի որ շատերը գրանցվել էին որպես «ադրբեջանցիներ», «ղազախներ», «ղրղզներ» և «ուզբեկներ»[197]։ Ղազախստանում նրանց միայն մեկ երրորդն էր գրանցված որպես թուրք, մնացածը կամայականորեն իրենց ներկայացրել էին այլ էթնիկական խմբերի անդամ[198][199]։ Ադրբեջանում նույնպես համայնքի մեծ մասը պաշտոնապես գրանցված է որպես «ադրբեջանցի»[200] չնայած ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարը զեկուցեց, որ 1999 թ.-ին այնտեղ 100000 մեսխեթցի թուրքեր էին ապրում[201]։
^ i: Եվս 30,000 բուլղարացի թուրքեր ապրում են Շվեդիայում[202]։
^ j: «Թուրքիայի պատմությունը ներառում է, առաջին հերթին Անատոլիայի պատմությունը մինչ թուրքերի և խեթական, թրակիական, հելլենիստական ու բյուզանդական քաղաքակրթությունների գալը, որոնց ժառանգը ձուլման կամ նմուշի տեսքով թուրք ազգն է։ Երկրորդ, այն ներառում է թուրք ժողովրդի, այդ թվում սելջուկների պատմությունը, որոնք Անատոլիա բերեցին իսլամը և թուրքերենը։ Երրորդ, Օսմանյան կայսրության պատմությունը՝ հսկայական, կոսմոպոլիտ, պանիսլամական պետություն, որը զարգացավ Անատոլիայում գտնվող փոքր թուրքական ամիրատից և դարեր շարունակ համաշխարհային տերություն էր »[203]։
^ k: Թուրքերը սահմանվում են նաև ըստ ծագման երկրի։ Թուրքիան, ժամանակին Փոքր Ասիան կամ Անատոլիան, ունի շատ երկար ու բարդ պատմություն։ Վաղ նեոլիթում այն գյուղատնտեսության զարգացման հիմնական շրջաններից մեկն էր և հնարավոր է այդ ժամանակ եղել է հնդեվրոպական լեզուների ծագման և տարածման վայրը։ Թուրքերենը պարտադրվեց հիմնականում հնդեվրոպալեզու բնակչությանը (հունարենը Բյուզանդական կայսրության պաշտոնական լեզուն էր), և գենետիկորեն շատ փոքր տարբերություն կա Թուրքիայի և հարևան երկրների միջև։ Թուրք զավթիչների թիվը, հավանաբար, բավականին փոքր էր և գենետիկորեն նոսրացավ աբորիգենների մեծ թվի պատճառով»։
«Ժողովրդագրական ցուցանիշների դիտարկումը հուշում է, որ աբորիգեն աշխարհի ներկայիս գենետիկական պատկերը հիմնականում կազմվել է Հին և Նոր քարի դարերում, երբ տեղի են ունեցել բնակչության թվաքանակի ամենամեծ հարաբերական փոփոխությունները»[204]։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 CIA։ «The World Factbook»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2 July 2017-ին 
  2. ↑ CIA։ «The World Factbook»։ Արխիվացված է օրիգինալից 12 June 2007-ին։ Վերցված է 13 June 2015 
  3. ↑ «KKTC 2011 NUFUS VE KONUT SAYIMI»։ Արխիվացված է օրիգինալից 27 September 2013-ին։ Վերցված է 14 February 2014 
  4. ↑ «Bevölkerung mit Migrationshintergrund - Ergebnisse des Mikrozensus - Fachserie 1 Reihe 2.2 - 2017»։ Statistisches Bundesamt (գերմաներեն)։ էջ 61։ Արխիվացված է օրիգինալից 17 July 2019-ին։ Վերցված է 17 July 2019 
  5. ↑ Fransa Diyanet İşleri Türk İslam Birliği։ «2011 YILI DİTİB KADIN KOLLARI GENEL TOPLANTISI PARİS DİTİB'DE YAPILDI»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-07-ին։ Վերցված է 2012-02-15 
  6. ↑ Home Affairs Committee 2011, 38
  7. ↑ «UK immigration analysis needed on Turkish legal migration, say MPs»։ The Guardian։ 1 August 2011։ Վերցված է 1 August 2011 
  8. ↑ Federation of Turkish Associations UK (19 June 2008)։ «Short history of the Federation of Turkish Associations in UK»։ Արխիվացված է օրիգինալից 10 January 2012-ին։ Վերցված է 13 April 2011 
  9. ↑ «CBS Statline»։ opendata.cbs.nl 
  10. ↑ Netherlands Info Services։ «Dutch Queen Tells Turkey 'First Steps Taken' On EU Membership Road»։ Արխիվացված է օրիգինալից 13 January 2009-ին։ Վերցված է 16 December 2008 
  11. ↑ Dutch News (6 March 2007)։ «Dutch Turks swindled, AFM to investigate»։ Վերցված է 16 December 2008 
  12. ↑ Türkiye Büyük Millet Meclisi 2008, 11 .
  13. ↑ «Turkey's ambassador to Austria prompts immigration spat»։ BBC News։ 10 November 2010։ Վերցված է 10 November 2010 
  14. ↑ CBN։ «Turkey's Islamic Ambitions Grip Austria»։ Վերցված է 16 October 2011 
  15. ↑ «քանակulation par nationalité, sexe, groupe et classe d'âges au 1er janvier 2010 - - Home»։ Արխիվացված է օրիգինալից 22 December 2011-ին։ Վերցված է 14 September 2020 
  16. ↑ King Baudouin Foundation 2008, 5 .
  17. ↑ De Morgen։ «Koning Boudewijnstichting doorprikt clichés rond Belgische Turken»։ Արխիվացված է օրիգինալից 29 July 2012-ին։ Վերցված է 15 November 2010 
  18. ↑ 18,0 18,1 U.S. Census Bureau։ «TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates»։ Արխիվացված է օրիգինալից 12 February 2020-ին։ Վերցված է 3 October 2012 
  19. ↑ 19,0 19,1 Encyclopedia of Cleveland History։ «Immigration and Ethnicity: Turks»։ Վերցված է 7 February 2010 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 The Washington Diplomat։ «Census Takes Aim to Tally'Hard to Count' քանակulations»։ Վերցված է 5 May 2011 
  21. ↑ 21,0 21,1 Farkas 2003, 40 .
  22. ↑ Ständige ausländische Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeit, am Ende des Jahres Archived 30 January 2012 at the Wayback Machine. Swiss Federal Statistical Office, accessed 6 October 2014
  23. ↑ «Australian Government Department of Immigration and Border Protection»։ Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2014-ին։ Վերցված է 13 June 2015 
  24. ↑ «Old foes, new friends»։ The Sydney Morning Herald։ 23 April 2005։ Վերցված է 26 December 2008 
  25. ↑ Presidency of the Republic of Turkey (2010)։ «Turkey-Australia: "From Çanakkale to a Great Friendship»։ Արխիվացված է օրիգինալից 4 October 2011-ին։ Վերցված է 14 July 2011 
  26. ↑ OECD (2009)։ «International Questionnaire: Migrant Education Policies in Response to Longstanding Diversity: TURKEY»։ Organisation for Economic Co-operation and Development։ էջ 3 
  27. ↑ Population of Sweden 31.12.2018 born in Turkey, which includes Turks, Assyrians, Kurds and others. [http://www.statistikdatabasen.scb.se/pxweb/sv/ssd/START__BE__BE0101__BE0101E/FodelselandArK/table/tableViewLayout1/?rxid=daf5d50d-a31c-4045-8bfb-b4801e1c3cf9}}
  28. ↑ Statistikbanken։ «Danmarks Statistik»։ Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2012-ին։ Վերցված է 13 June 2015 
  29. ↑ 29,0 29,1 «Immigration and Ethnocultural Diversity Highlight Tables»։ statcan.gc.ca 
  30. ↑ «I cittadini non comunitari regolarmente soggiornanti Ascolta»։ 5 August 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 13 November 2014-ին։ Վերցված է 1 May 2016 
  31. ↑ Council of Europe 2007, 131 .
  32. ↑ Triana, María (2017), Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective, Taylor & Francis, p. 168, ISBN 978-1-317-42368-3, «Turkmen, Iraqi citizens of Turkish origin, are the third largest ethnic group in Iraq after Arabs and Kurds and they are said to number about 3 million of Iraq's 34.7 million citizens according to the Iraqi Ministry of Planning.» 
  33. ↑ Bassem Wassim (2016)։ «Iraq's Turkmens call for independent province»։ Al-Monitor։ Արխիվացված է օրիգինալից 17 October 2016-ին։ «Turkmens are a mix of Sunnis and Shiites and are the third-largest ethnicity in Iraq after Arabs and Kurds, numbering about 3 million out of the total population of about 34.7 million, according to 2013 data from the Iraqi Ministry of Planning.» 
  34. ↑ Maisel, Sebastian (2016), Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority, Lexington Books, p. 15, ISBN 978-0739177754 
  35. ↑ Pierre, Beckouche (2017), «The Country Reports: Syria», Europe's Mediterranean Neighbourhood, Edward Elgar Publishing, pp. 178–180, ISBN 978-1786431493, «Before 2011, Syria's population was 74% Sunni Muslim, including...Turkmen (4%)...» 
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Akar 1993, 95 .
  37. ↑ Karpat 2004, 12 .
  38. ↑ Al-Akhbar։ «Lebanese Turks Seek Political and Social Recognition»։ Արխիվացված է օրիգինալից 20 June 2018-ին։ Վերցված է 2 March 2012 
  39. ↑ «Tension adds to existing wounds in Lebanon»։ Today's Zaman։ Արխիվացված է օրիգինալից 11 January 2012-ին։ Վերցված է 6 April 2011 
  40. ↑ Ahmed, Yusra (2015), Syrian Turkmen refugees face double suffering in Lebanon, Zaman Al Wasl, https://en.zamanalwsl.net/news/11837.html, վերցված է 11 October 2016 
  41. ↑ Syrian Observer (2015)։ «Syria's Turkmen Refugees Face Cruel Reality in Lebanon»։ Վերցված է 10 October 2016 
  42. ↑ National Statistical Institute of Bulgaria (2011)։ «2011 քանակulation Census in the Republic of Bulgaria (Final data)»։ National Statistical Institute of Bulgaria 
  43. ↑ Sosyal 2011, 369 .
  44. ↑ Bokova 2010, 170 .
  45. ↑ «Census of քանակulation, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002»։ Stat.gov.mk։ Վերցված է 12 December 2017 
  46. ↑ Republic of Macedonia State Statistical Office 2005, 34 .
  47. ↑ Knowlton 2005, 66 .
  48. ↑ Abrahams 1996, 53 .
  49. ↑ «GREEK HELSINKI MONITOR»։ Minelres.lv։ Վերցված է 12 December 2017 
  50. ↑ «Demographics of Greece»։ European Union National Languages։ Վերցված է 19 December 2010 
  51. ↑ «Destroying Ethnic Identity: The Turks of Greece»։ Human Rights Watch։ Վերցված է 3 January 2018 
  52. ↑ «Turks Of Western Thrace»։ Human Rights Watch։ Վերցված է 3 January 2018 
  53. ↑ Կաղապար:In lang "Comunicat de presă privind rezultatele definitive ale Recensământului քանակulaţiei şi Locuinţelor – 2011", at the 2011 Romanian census site; accessed 11 July 2013
  54. ↑ Phinnemore 2006, 157 .
  55. ↑ Constantin, Goschin & Dragusin 2008, 59 .
  56. ↑ 2011 census in the Republic of Kosovo
  57. ↑ Sahadeo Jeff, Zanca Russell (2007)։ Everyday life in Central Asia : past and present։ Bloomington: Indiana University Press։ էջեր 22–3։ ISBN 978-0253013538 
  58. ↑ Okur Samim Akgönül ; translated from Turkish by Sila (2013)։ The minority concept in the Turkish context : practices and perceptions in Turkey, Greece, and France։ Leiden [etc.]: Brill։ էջ 136։ ISBN 978-9004222113 
  59. ↑ Bayir Derya (22 April 2016)։ Minorities and Nationalism in Turkish Law։ ISBN 978-1317095798 
  60. ↑ «Turkey»։ The World Factbook։ Central Intelligence Agency]։ Վերցված է 13 October 2016 
  61. ↑ 61,0 61,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ KONDA անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  62. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ sorular անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  63. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ angelfire անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  64. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ philtar անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 65,5 Leiser 2005, 837 .
  66. ↑ Stokes & Gorman 2010, 707 .
  67. ↑ Findley 2005, 21 .
  68. ↑ (Kushner 1997: 219; Meeker 1971: 322)
  69. ↑ (Kushner 1997: 220–221)
  70. ↑ (Meeker 1971: 322)
  71. ↑ «Turkish Citizenship Law»։ 29 May 2009։ Վերցված է 17 June 2012 
  72. ↑ Stokes & Gorman 2010, 721 .
  73. ↑ Theo van den Hout (27 October 2011)։ The Elements of Hittite։ Cambridge University Press։ էջ 1։ ISBN 978-1-139-50178-1։ Վերցված է 24 March 2013 
  74. ↑ Sharon R. Steadman, Gregory McMahon (15 September 2011)։ The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BCE)։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-537614-2։ Վերցված է 23 March 2013 
  75. ↑ «Transeurasian ancestry: A case of farming/language dispersal»։ ResearchGate (անգլերեն)։ Վերցված է 12 September 2019 
  76. ↑ Findley 2005, 39
  77. ↑ Frederik Coene, The Caucasus-An Introduction, p.77 Taylor & Francis, 2009
  78. ↑ Duiker & Spielvogel 2012, 192 .
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 79,4 79,5 Darke 2011, 16 .
  80. ↑ Chaurasia 2005, 181 .
  81. ↑ Bainbridge 2009, 33 .
  82. ↑ Duiker & Spielvogel 2012, 193 .
  83. ↑ Ágoston 2010, 574 .
  84. ↑ Delibaşı 1994, 7 .
  85. ↑ International Business Publications 2004, 64
  86. ↑ Somel 2003, 266 .
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 Ágoston 2010, xxv .
  88. ↑ Kia 2011, 1 .
  89. ↑ Fleet 1999, 5 .
  90. ↑ Kia 2011, 2 .
  91. ↑ 91,0 91,1 Köprülü 1992, 110 .
  92. ↑ 92,0 92,1 Ágoston 2010, xxvi .
  93. ↑ Fleet 1999, 6 .
  94. ↑ Eminov 1997, 27 .
  95. ↑ Kermeli 2010, 111 .
  96. ↑ Kia 2011, 5 .
  97. ↑ Quataert 2000, 21 .
  98. ↑ Kia 2011, 6 .
  99. ↑ Quataert 2000, 24 .
  100. ↑ Levine 2010, 28 .
  101. ↑ Karpat 2004, 5–6 .
  102. ↑ Samuel Totten, William S. Parsons, ed. (2012)։ Century of Genocide։ Routledge։ էջեր 118–124։ ISBN 978-1135245504։ «"By 1913 the advocates of liberalism had lost out to radicals in the party who promoted a program of forcible Turkification.» 
  103. ↑ Jwaideh Wadie (2006)։ The Kurdish national movement : its origins and development (1. ed.)։ Syracuse, NY: Syracuse Univ. Press։ էջ 104։ ISBN 978-0815630937։ «With the crushing of opposition elements, the Young Turks simultaneously launched their program of forcible Turkification and the creation of a highly centralized administrative system."» 
  104. ↑ Akçam Taner (2012)։ The Young Turks' crime against humanity: the Armenian genocide and ethnic cleansing in the Ottoman Empire։ Princeton, N.J.: Princeton University Press։ էջ 29։ ISBN 978-0691153339 
  105. ↑ Bjornlund Matthias (March 2008)։ «The 1914 cleansing of Aegean Greeks as a case of violent Turkification»։ Journal of Genocide Research 10 (1): 41–57։ ISSN 1462-3528։ doi:10.1080/14623520701850286։ «In 1914, the aim of Turkification was not to exterminate but to expel as many Greeks of the Aegean region as possible as not only a "security measure," but as an extension of the policy of economic and cultural boycott, while at the same time creating living space for the muhadjirs that had been driven out of their homes under equally brutal circumstances.» 
  106. ↑ Akçam Taner (2005)։ From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide։ London: Zed Books։ էջ 115։ ISBN 9781842775271։ «...the initial stages of the Turkification of the Empire, which affected by attacks on its very heterogeneous structure, thereby ushering in a relentless process of ethnic cleansing that eventually, through the exigencies and opportunities of the First World War, culminated in the Armenian Genocide.» 
  107. ↑ Rummel Rudolph J. (1996)։ Death By Government։ Transaction Publishers։ էջ 235։ ISBN 9781412821292։ «Through this genocide and the forced deportation of the Greeks, the nationalists completed the Young Turk's program-the Turkification of Turkey and the elimination of a pretext for Great Power meddling.» 
  108. ↑ J.M. Winter, ed. (2003)։ America and the Armenian Genocide of 1915։ New York: Cambridge University Press։ էջ 60։ ISBN 9780511163821։ «The devising of a scheme of a correlative Turkification of the Empire, or what was left of it, included the cardinal goal of the liquidation of that Empire’s residual non-Turkish elements. Given their numbers, their concentration in geo-strategic locations, and the troublesome legacy of the Armenian Question, the Armenians were targeted as the prime object for such a liquidation.» 
  109. ↑ Rozakēs Chrēstos L (31 August 1987)։ The Turkish Straits։ ISBN 978-9024734641։ Վերցված է 18 March 2015 
  110. ↑ Levine 2010, 29 .
  111. ↑ Göcek 2011, 22 .
  112. ↑ Göcek 2011, 23 .
  113. ↑ 113,0 113,1 Çaǧaptay 2006, 82 .
  114. ↑ 114,0 114,1 Bosma, Lucassen & Oostindie 2012, 17
  115. ↑ Çaǧaptay 2006, 84 .
  116. ↑ Melek Tekin: Türk Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet yayınları, İstanbul, 1991, p. 237.
  117. ↑ Rafis Abazov (2009)։ Culture and Customs of Turkey։ Greenwood Publishing Group։ էջ 1071։ ISBN 978-0-313-34215-8։ Վերցված է 25 March 2013 
  118. ↑ Hatay 2007, 22 .
  119. ↑ 119,0 119,1 Hatay 2007, 23 .
  120. ↑ «UNFICYP: United Nations Peacekeeping Force in Cyprus»։ United Nations 
  121. ↑ Kötter et al. 2003, 55 .
  122. ↑ Haviland et al. 2010, 675 .
  123. ↑ Abadan-Unat 2011, 12 .
  124. ↑ Sosyal 2011, 367 .
  125. ↑ Akgündüz 2008, 61 .
  126. ↑ Kasaba 2008, 192 .
  127. ↑ Twigg et al. 2005, 33
  128. ↑ Karpat 2004, 627 .
  129. ↑ Hüssein 2007, 17
  130. ↑ Hüssein 2007, 19
  131. ↑ 131,0 131,1 Hüssein 2007, 196
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 Hopkins 2011, 116
  133. ↑ 133,0 133,1 Saeed 2003, 9
  134. ↑ Australian Bureau of Statistics։ «20680-Ancestry (full classification list) by Sex Australia»։ Վերցված է 13 July 2011 
  135. ↑ TRNC Ministry of Foreign Affairs։ «Briefing Notes on the Cyprus Issue»։ Վերցված է 3 October 2010 
  136. ↑ Kibris Gazetesi։ «Avustralya'daki Kıbrıslı Türkler ve Temsilcilik...»։ Արխիվացված է օրիգինալից 21 July 2011-ին։ Վերցված է 31 May 2011 
  137. ↑ BRT։ «AVUSTURALYA'DA KIBRS TÜRKÜNÜN SESİ»։ Վերցված է 18 July 2011 
  138. ↑ Star Kıbrıs։ «Sözünüzü Tutun»։ Վերցված է 10 September 2012 
  139. ↑ «Old foes, new friends»։ The Sydney Morning Herald։ 23 April 2005։ Վերցված է 26 December 2008 
  140. ↑ «Avustralyalı Türkler'den, TRT Türk'e tepki»։ Milliyet։ Վերցված է 16 May 2012 
  141. ↑ Department of Immigration and Citizenship (2006)։ «Community Information Summary:Bulgaria»։ Australian Government։ էջ 2։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-03-16-ին։ Վերցված է 2020-08-26 
  142. ↑ 142,0 142,1 Australian Bureau of Statistics (27 June 2007)։ «2006 Census Ethnic Media Package»։ Վերցված է 13 July 2011 
  143. ↑ Department of Immigration and Citizenship (2006)։ «Community Information Summary:Iraq»։ Australian Government։ էջ 1։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-13-ին։ Վերցված է 2020-08-26 
  144. ↑ Aydıngün et al. 2006, 4 .
  145. ↑ 145,0 145,1 145,2 145,3 145,4 145,5 UNHCR 1999b, 20 .
  146. ↑ UNHCR 1999b, 21 .
  147. ↑ Aydıngün et al. 2006, 1
  148. ↑ 148,0 148,1 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan։ «Population by ethnic groups»։ Վերցված է 16 January 2012 
  149. ↑ UNHCR 1999a, 14 .
  150. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ NATOPA անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  151. ↑ Necipoğlu Gülru (1995)։ Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture. Volume 12։ Leiden : E.J. Brill։ էջ 60։ ISBN 9789004103146։ OCLC 33228759։ Վերցված է 7 July 2008 
  152. ↑ Grabar Oleg (1985)։ Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture. Volume 3։ Leiden : E.J. Brill։ ISBN 978-9004076112։ Վերցված է 7 July 2008 
  153. ↑ Ibrahim Kaya (2004)։ Social Theory and Later Modernities: The Turkish Experience։ Liverpool University Press։ էջեր 57–58։ ISBN 978-0-85323-898-0։ Վերցված է 12 June 2013 
  154. ↑ «Pamuk wins Nobel Literature prize»։ BBC։ 12 October 2006։ Վերցված է 12 December 2006 
  155. ↑ 155,0 155,1 Martin Dunford, Terry Richardson (3 June 2013)։ The Rough Guide to Turkey։ Rough Guides։ էջեր 647–։ ISBN 978-1-4093-4005-8։ Վերցված է 25 July 2013 
  156. ↑ Johanson 2011, 734–738 .
  157. ↑ 157,0 157,1 Johanson 2011, 738 .
  158. ↑ Lester 1997; Wolf-Gazo 1996
  159. ↑ George L. Campbell (1 September 2003)։ Concise Compendium of the World's Languages։ Taylor & Francis։ էջեր 547–։ ISBN 978-0-415-11392-2։ Վերցված է 28 July 2013 
  160. ↑ Johanson 2001, 16 .
  161. ↑ Brendemoen 2002, 27 .
  162. ↑ Brendemoen 2006, 227 .
  163. ↑ Friedman 2003, 51 .
  164. ↑ Johanson 2011, 739 .
  165. ↑ 165,0 165,1 Aydıngün et al. 2006, 23
  166. ↑ «CIA World Factbook»։ CIA։ March 2011։ Վերցված է 3 March 2011 
  167. ↑ Shankland David (2003)։ The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition։ Routledge (UK)։ ISBN 978-0-7007-1606-7 
  168. ↑ Pieter H. Omtzigt, Markus K. Tozman, Andrea Tyndall (2012)։ The Slow Disappearance of the Syriacs from Turkey: And of the Grounds of the Mor Gabriel Monastery։ LIT Verlag Münster։ ISBN 978-3-643-90268-9 
  169. ↑ Religious Freedom Report U.S. Department of State. Retrieved 15 September 2009.
  170. ↑ Judith R. Baskin, Kenneth Seeskin (2010)։ The Cambridge Guide to Jewish History, Religion, and Culture։ Cambridge University Press։ էջեր 145–։ ISBN 978-0-521-86960-7 
  171. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ hurriyetdailynews%com անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  172. ↑ «Turkish Protestants still face "long path" to religious freedom - The Christian Century»։ The Christian Century։ Վերցված է 18 March 2015 
  173. ↑ White Jenny (27 April 2014)։ Muslim Nationalism and the New Turks։ ISBN 9781400851256։ Վերցված է 18 March 2015 
  174. ↑ «TURKEY: Protestant church closed down - Church In Chains - Ireland 🆚 An Irish voice for suffering, persecuted Christians Worldwide»։ Churchinchains.ie։ Վերցված է 18 March 2015 
  175. ↑ KONDA (2007)։ «Religion, Secularism and the Veil in Daily Life Survey»։ Konda Arastirma։ Արխիվացված է օրիգինալից 25 March 2009-ին։ Վերցված է 24 May 2013 
  176. ↑ Ahmet T. Kuru, Alfred C. Stepan (2012)։ Democracy, Islam, and secularism in Turkey։ Columbia University Press։ ISBN 978-0-231-53025-5 
  177. ↑ «More secular, green Turkey wanted: Poll»։ Hürriyet Daily News։ 23 November 2012։ Վերցված է 22 May 2013 
  178. ↑ Alkan et al. (2014), BMC Genomics 2014, 15:963, Whole genome sequencing of Turkish genomes reveals functional private alleles and impact of genetic interactions with Europe, Asia and Africa
  179. ↑ Tyler-Smith Chris, Zalloua Pierre, Gasparini Paolo, Comas David, Xue Yali, Mezzavilla Massimo, Haber Marc (2016)։ «Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations»։ European Journal of Human Genetics 24 (6): 931–936։ ISSN 1476-5438։ PMC 4820045։ PMID 26486470։ doi:10.1038/ejhg.2015.206 
  180. ↑ Pakstis Andrew J., Gurkan Cemal, Dogan Mustafa, Balkaya Hasan Emin, Dogan Serkan, Neophytou Pavlos I., Cherni Lotfi, Boussetta Sami, Khodjet-El-Khil Houssein, Ben Ammar ElGaaied Amel, Salvo Nina Mjølsnes, Janssen Kirstin, Olsen Gunn-Hege, Hadi Sibte, Almohammed Eida Khalaf, Pereira Vania, Truelsen Ditte Mikkelsen, Bulbul Ozlem, Soundararajan Usha, Rajeevan Haseena, Kidd Judith R., Kidd Kenneth K. (December 2019)։ «Genetic relationships of European, Mediterranean, and SW Asian populations using a panel of 55 AISNPs»։ European Journal of Human Genetics (անգլերեն) 27 (12): 1885–1893։ ISSN 1476-5438։ doi:10.1038/s41431-019-0466-6։ Վերցված է 24 August 2020 
  181. ↑ Ottoni C., Ricaut F. O. X., Vanderheyden N., Brucato N., Waelkens M., Decorte R. (2011)։ «Mitochondrial analysis of a Byzantine population reveals the differential impact of multiple historical events in South Anatolia»։ European Journal of Human Genetics 19 (5): 571–576։ PMC 3083616։ PMID 21224890։ doi:10.1038/ejhg.2010.230 
  182. ↑ http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12607764/index.pdf
  183. ↑ Hodoğlugil U. U., Mahley R. W. (2012)։ «Turkish Population Structure and Genetic Ancestry Reveal Relatedness among Eurasian Populations»։ Annals of Human Genetics 76 (2): 128–141։ PMC 4904778։ PMID 22332727։ doi:10.1111/j.1469-1809.2011.00701.x 
  184. ↑ Home Affairs Committee 2011, Ev 34
  185. ↑ Laschet Armin (17 September 2011)։ «İngiltere'deki Türkler»։ Hürriyet Daily News։ Արխիվացված է օրիգինալից 19 January 2012-ին։ Վերցված է 27 September 2011 
  186. ↑ Akben Gözde (11 February 2010)։ «Olmalı mı Olmamalı mı?»։ Star Kıbrıs։ Արխիվացված է օրիգինալից 24 July 2011-ին։ Վերցված է 21 January 2011 
  187. ↑ Cemal Akay (2 June 2011)։ «Dıştaki gençlerin askerlik sorunu çözülmedikçe…»։ Kıbrıs Gazetesi։ Արխիվացված է օրիգինալից 21 July 2011-ին։ Վերցված է 17 June 2011 
  188. ↑ The Sophia Echo։ «Turkish Bulgarians fastest-growing group of immigrants in The Netherlands»։ Վերցված է 26 July 2009 
  189. ↑ Hatay 2007, 40 .
  190. ↑ Clogg 2002, 84 .
  191. ↑ MigrantsInGreece։ «Data on immigrants in Greece, from Census 2001, Legalization applications 1998, and valid Residence Permits, 2004»։ Արխիվացված է օրիգինալից 25 March 2009-ին։ Վերցված է 26 March 2009 
  192. ↑ Агентство РК по статистике։ ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 2009 ГОДА։ էջ 10։ Արխիվացված է օրիգինալից 12 December 2010-ին։ Վերցված է 13 February 2011 
  193. ↑ National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic։ «Population and Housing Census 2009»։ Արխիվացված է օրիգինալից 10 July 2012-ին։ Վերցված է 26 March 2013 
  194. ↑ Демоскоп Weekly։ Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации։ Արխիվացված է օրիգինալից 21 May 2012-ին։ Վերցված է 30 January 2012 
  195. ↑ State statistics committee of Ukraine – National composition of population, 2001 census (Ukrainian)
  196. ↑ Демоскоп Weekly։ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 January 2012-ին։ Վերցված է 5 June 2011 
  197. ↑ Aydıngün et al. 2006, 1 .
  198. ↑ Khazanov 1995, 202 .
  199. ↑ Babak, Vaisman & Wasserman 2004, 253 .
  200. ↑ Helton Arthur C. (1998)։ «Chapter Two: Contemporary Conditions and Dilemmas»։ Meskhetian Turks: Solutions and Human Security։ Open Society Institute։ Արխիվացված է օրիգինալից 15 April 2007-ին։ Վերցված է 17 January 2012 
  201. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ . անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  202. ↑ Laczko, Stacher & von Koppenfels 2002, 187 .
  203. ↑ Steven A. Glazer (22 March 2011)։ «Turkey: Country Studies»։ Federal Research Division, Library of Congress։ Վերցված է 15 June 2013 
  204. ↑ L. Luigi Luca Cavalli-Sforza, Paolo, Menozzi, Alberto, Piazza (1994)։ The history and geography of human genes։ Princeton University Press։ էջեր 243, 299։ ISBN 978-0-691-08750-4։ Վերցված է 14 May 2013 

Գրականության ցանկԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թուրքեր&oldid=8078373» էջից