Հուլիոս Կեսար

Գայոս Հուլիոս Կեսար (լատին․՝ Gaius Iulius Caesar, ոչ վաղ քան հուլիսի 12, մ. թ. ա. 100 և ոչ ուշ քան հուլիսի 13, մ. թ. ա. 100, Հռոմ, Հռոմեական Հանրապետություն - մարտի 15, մ. թ. ա. 44^[…], Պոմպեոսի թատրոն, Հռոմեական Հանրապետություն), հռոմեական պետական, քաղաքական և ռազմական գործիչ, զորավար, գրող, պատմագիր։ Մ.թ.ա. 81-78 թվականներին ծառայել է Փոքր Ասիայում, մ.թ.ա. 63 թվականին ընտրվել է մեծ պոնտիֆեքս (մեծ քուրմ), մ.թ.ա. 61 թվականին նշանակվել Հեռավոր Իսպանիա պրովինցիայի կառավարիչ։ Սերելով պատրիական ընտանիքից՝ Կեսարը հերթականությամբ հասել է բոլոր հաստիքային հռոմեական պաշտոններին (cursus honorum) և անուն վաստակել պահպանողական սենատորների (օպտիմատներ) դեմ պայքարում։ Մ.թ.ա. 60 թվականին Գնեոս Պոմպեոսի և Մարկոս Կրասոսի հետ ստեղծել է առաջին եռապետությունը։ Մ.թ.ա. 58 թվականից ավելի քան ութ տարի անցկացրել է ներկայիս Շվեյցարիայի, Ֆրանսիայի, Բելգիայի, Գերմանիայի ու Մեծ Բրիտանիայի տարածքներում՝ մղելով Գալլական պատերազմը, Հռոմեական կայսրությանը միացնելով հսկայական տարածքներ՝ Ատլանտյան օվկիանոսից մինչև Հռենոս և արժանանալով փառքի որպես տաղանդավոր զորավար։ Մ.թ.ա. 49 թվականի սկզբում սկսել է քաղաքացիական պատերազմ իր Հռոմ վերադառնալու և պաշտոնական հանցանքների (կաշառք ընտրությունների ժամանակ, կաշառք պաշտոնատար անձանց, բռնի գործողություններ և այլ խախտումներ) համար դատական անձեռնմխելիության երաշխավորման հարցերում սենատորների հետ ունեցած տարաձայնությունների պատճառով։ Չորս տարի սենատի կողմնակիցները, որ կենտրոնացել էին Պոմպեոսի շուրջը, Կեսարի կողմից ջախջախվել են Իտալիայում, Իսպանիայում (երկու անգամ), Հունաստանում և Աֆրիկայում, ինչպես նաև նրա կողմից ջախջախվել են Եգիպտոսի և Պոնտոսի կառավարիչների զորքերը։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հուլիոս Կեսար (այլ կիրառումներ)

Հուլիոս Կեսար
Հռոմեական հանրապետության ցմահ դիկտատոր
մ․թ․ա․ 44 թվականի փետրվարից մինչև մարտի 15
Հաջորդող	պաշտոնը լուծարվել է
Հռոմեկան հանրապետության կոնսուլ
մ․թ․ա․ 44 թվականի հունվարի 1-ից մարտի 15
Հաջորդող	սուֆեկտուս՝ Պուբլիոս Կոռնելիուս Դոլաբելլա
Կոնսուլ առանց կոլեգիայի
մ․թ․ա․ 45 թվականի հունվարի 1-ից մինչև հոկտեմբերի 1
Նախորդող	Գայոս Հուլիոս Կեսար և Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոս
Հաջորդող	կոնսուլ սուֆեկտուսներ հոկտեմբերի 1-ից՝ Քվինտոս Ֆաբիոս Մաքսիմուս, Գայոս Տրեբոնիոս և Գայոս Կանինիոս Ռեբիլոս
Դիկտատոր
մ․թ․ա․ 46-44 թվականներ
Կոնսուլ
մ․թ․ա․ 46 թվական
Նախորդող	Քվինտոս Ֆուֆիոս Կալենուս և Պուբլիոս Վատինիուս
Հաջորդող	Գայոս Հուլիոս Կեսար
Դիկտատոր
մ․թ․ա․ 48-47 թվականներ
Կոնսուլ
մ․թ․ա․ 48 թվական
Նախորդող	Գայոս Կլավդիոս Մարկելոս և Լուցիոս Կոռնելիուս Լենտուլոս Կրուս
Հաջորդող	Քվինտոս Ֆուֆիոս Կալենուս և Պուբլիոս Վատինիուս
Դիկտատոր
մ․թ․ա․ 49 թվական
Նախորդող	Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա
Հաջորդող	Գայոս Հուլիոս Կեսար
Կուսակցություն՝	Պոպուլյարներ
Մասնագիտություն՝	հռետոր, հիշատակագիր, կառավարիչ, Ancient Roman historian, բանաստեղծ, Ancient Roman priest, Հին հռոմեական քաղաքական գործիչ, Հին հռոմեական զինվորական անձնակազմ, քաղաքական գործիչ, զորավար, գրող և պատմաբան
Դավանանք	հին հռոմեական կրոն
Ծննդյան օր	ոչ վաղ քան հուլիսի 12, մ. թ. ա. 100 և ոչ ուշ քան հուլիսի 13, մ. թ. ա. 100
Ծննդավայր	Հռոմ, Հռոմեական Հանրապետություն
Վախճանի օր	մարտի 15, մ. թ. ա. 44[…] (55 տարեկան)
Վախճանի վայր	Պոմպեոսի թատրոն, Հռոմեական Հանրապետություն
Թաղված	Կեսարի տաճար
Դինաստիա	Julii Caesares?
Քաղաքացիություն	Հին Հռոմ
Հայր	Գայոս Հուլիոս Կեսար
Մայր	Ավրելիա Կոտտա
Ամուսին	Կոռնելիա (Կեսարի կին), Պոմպեա (Կեսարի կին) և Կալպուրնիա (Կեսարի կին)
Զավակներ	Հուլիա Կեսար[…], Կեսարիոն և Օկտավիանոս Օգոստոս
Պարգևներ	Տրիումֆ Consecratio? և դափնեպսակ

Վարել է գթասրտության քաղաքականություն, սակայն միևնույն ժամանակ մահապատժի է ենթարկել իր մի շարք հիմնական հակառակորդներին։ Հասնելով լիակատար հաղթանակի հակառակորդների նկատմամբ՝ իր ձեռքում է կենտրոնացրել կոնսուլի իշխանությունը և դիկտատորի արտակարգ լիազորությունները (ի վերջո՝ ցմահ պաշտոնավարմամբ)։ Հուլիոս Կեսարը հռչակվել է «հայր հայրենյաց», ցմահ դիկտատոր (մ.թ.ա. 44 թվական), ստացել հաղթող զորավարի «իմպերատոր» պատվավոր տիտղոսը, փաստորեն դարձել միապետ՝ պահպանելով կառավարման հանրապետական ձևերը։ Անցկացրել է վարչական, դրամական, տոմարական (հուլյան տոմար) բարեփոխումներ։ Մարկոս Յունիոս Բրուտոսի գլխավորությամբ մի խումբ սենատորների կողմից Կեսարի սպանությունից հետո վերջինիս քրոջ թոռը՝ Գայոս Օկտավիանոսը, վերցրել է նրա անունն ու ստացել ժառանգության մեծ մասը՝ համաձայն կտակի՝ արդյունքում դառնալով առաջին կայսրը։

Կեսարի կենդանության օրոք տարբեր է եղել վերաբերմունքը նրա հանդեպ, և դա շարունակվել է Հռոմեական կայսրությունում. իշխանության կողմնակիցներն ամեն կերպ փառաբանել են նրան, իսկ հակառակորդները գովերգել են նրա զոհերին ու դավադիրներին։ Կեսարի անձը մեծ ժողովրդականություն է վայելել Միջնադարում և Նոր ժամանակներում։ Քաղաքական և ռազմական գործունեությունից բացի նա հայտնի է նաև որպես գրական գործիչ։ Հուլիոս Կեսարի պատմական բնույթի գործերից պահպանվել են երկուսը՝ «Նոթեր գալլական պատերազմի մասին» (լատին․՝ Commentarii de bello Gallico, 7 հատոր, որոնք պատմում են Գալլիայում կայացած պատերազմի մասին) և «Նոթեր քաղաքացիական պատերազմի մասին» (լատին․՝ Commentarii de bello civili, 3 հատոր, որոնք պատմում են Պոմպեոսի դեմ մղված պատերազմի մասին) երկերը, գրել է հռետոր Ցիցերոնի դեմ ուղղված «Անալոգիայի մասին» քերականական աշխատությունը, ճառեր և այլն։ Շատ բաներ նրա մասին հայտնի են Ցիցերոնի հարապարակախոսություններից և Գայուս Սալյուստիուս Կրիսպոսի պատմական գրվածքներից։ Հետագայում Կեսարի կյանքը գրի են առել նաև Պլուտարքոսը և Գայոս Տրանքվիլլոս Սվետոնիոսը իրենց «Զուգահեռ կյանքեր» և «Տասներկու Կեսարների կյանքը» գրքերում։ Հուլիոս Կեսարի անունից է ծագել կայսր տիտղոսը, ինչպես նաև տարվա յոթերորդ ամսվա անվանումը աշխարհի բազմաթիվ լեզուներում։

Ծագում և մանկություն

Ծագում

Գայոս Հուլիոս Կեսարը ծնվել է Հուլիոսների հնագույն պատրիական ընտանիքում։ Մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում Հուլիոսները կարևոր դեր էին խաղում Հռոմի կյանքում։ Այդ ընտանիքի ներկայացուցիչներ են եղել մասնավորապես մեկ դիկտատոր, մեկ հեծելազորի մագիստրոս (դիկտատորի տեղակալ) և դեցեմվիրների կոլեգիայի մեկ անդամ, որ մշակել է Տասը աղյուսակների օրենքները՝ հայտնի Տասներկու աղյուսակների օրենքներ սկզբնական տարբերակը։ Հնագույն պատմություն ունեցող ընտանիքների մեծ մասին նման Հուլիոսներն ունեցել են ընդհանուր միֆ իրենց ծագման վերաբերյալ։ Նրանք իրենց տոհմը կապում են Վեներա աստվածուհու հետ Էնեասի միջոցով։ Հուլիոսների ծագման միֆական տարբերակը հայտնի էր մ.թ.ա. 200 թվականից առաջ, և Կատոն Ավագը գրի է առել Հուլիոսների տոհմանվան ստուգաբանության մի տարբերակը։ Նրա կարծիքով՝ այդ անվան առաջին կրողը՝ Հուլը, մականունն ստացել է հունարեն «ἴουλος» (աղվամազ, առաջին մազերն այտերին և կզակին) բառից։

Գրեթե բոլոր Հուլիոսները մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում կրել են Հուլ կոգնոմենը, որը հավանաբար եղել է միակը նրանց ընտանիքում։ Հուլիոսների Կեսարների ճյուղը հավանաբար ծագել է Հուլիոս Հուլերից, թեև նրանց միջև կապող օղակներ հայտնի չեն։ Առաջին հայտնի Կեսարը եղել է պրետոր մ․թ․ա․ 208 թվականին, որին հիշատակել է Տիտոս Լիվիոսը։ «Caesar» կոգնոմենի ստուգաբանությունը ստույգ հայտնի չէ և մոռացվել է արդեն հռոմեական դարաշրջանում։ Օգոստոսների կենսագրությունների հեղինակներից մեկը՝ Էլիոս Սպարտիանոսը, գրի է առել չորս տարբերակներ, որոնք տարածված էին մ․թ․ա․ 4-րդ դարում։

«…ամենագիտակ ու կրթված մարդիկ կարծում են, թե առաջինը, որ այդպես է կոչվել, այդ անունն ստացել է փղի անունից (որը մավրերի լեզվով կոչվում է ցեզայ), ոին սպանել է մարտի ժամանակ, [կամ] այն պատճառով, որ ծնվել է մահացած մորից և հանվել է նրա արգանդից, կամ այն պատճառով, որ ծնվել է արդեն երկար մազերով, կամ էլ այն պատճառով, որ ունեցել է այնպիսի փայլուն մոխրաերկնագույն աչքեր, ինչպիսին չեն լինում մարդկանց մոտ»։

Ներկայում Կայսր անվան ճշգրիտ ստուգաբանությունն անհայտ է, սակայն հաճախ համարվում է, որ կոգնոմենը ծագել է էտրուսկերենից (aisar – աստված, նման ծագում ունեն հռոմեական Ցեզիում, Ցեզոնիում և Ցեզենիում անունները)։

Մ․թ․ա․ 1-ին դարում Հռոմում հայտնի են եղել Հուլիոս Կեսարների երկու ճյուղեր։ Նրանք ունեցել են բավական մոտ, սակայն ստույգ չպարզված ազգակցական կապ։ Երկու ճյուղերը գրանցվել են տարբեր տրիբուսներում, իսկ մոտ մ․թ․ա․ 80-ական թվականներին ունեցել են բոլորովին հակադիր քաղաքական կողմնորոշում՝ աջակցելով հակամարտող երկու քաղաքական գործիչների։ Ապագա դիկտատորի մոտ ազգականները սատարել են Գայոս Մարիոսին (նրա կինն է դարձել Հուլիան՝ Գայոսի հորաքույրը), իսկ մյուս ճյուղի Կեսարները սատարել են Սուլլային։ Ընդ որում՝ վերջին ճյուղը ավելի մեծ դեր է կատարել հասարակական կյանքում, քան մյուսը, որին պատկանել է Գայոսը։ Գայոսի ազգականները մոր և տատի կողմից չէին կարող պարծենալ աստվածների հետ կապ ունենալու հանգամանքով, սակայն նրանք բոլորը պատկանել են հռոմեական հասարակության վերնախավին՝ նոբիլներին։ Կեսարի մայրը՝ Ավրելիա Կոտտան, պատկանել է հարուստ և ազդեցիկ պլեբեյների՝ Ավրելիաների ընտանիքին։ Գայոսի տատի ընտանիքը՝ Մարկիոսները, իրենց ծագումը կապել են հռոմեական չորրորդ կայսր Անկոս Մարկիոսի հետ։

{{{?}}}

Գայոս Հուլիոս Կեսար

Մարկիա

Գայոս Հուլիոս Կեսար Ստրաբոն Վոպիսկոս

Լուկիոս Հուլիոս Կեսար

Սեքստոս Հուլիոս Կեսար

Գայոս Մարիոս

Հուլիա

Գայոս Հուլիոս Կեսար

Ավրելիա Կոտտա

Լուկիոս Հուլիոս Կեսար

Հուլիա

Գայոս Մարիոս

Հուլիա Ավագ

Հուլիա Կրտսեր

Գայոս Հուլիոս Կեսար (դիկտատոր)

Ծննդյան ամսաթիվ

Հուլիոս Կեսարի ծննդյան ամսաթիվը մնում է քննարկումների առարկա։ Դրա վերաբերյալ աղբյուրների հաղորդած տեղեկությունները տարբերվում են։ Անտիկ հեղինակների մեծ մասի անուղղակի հիշատակումները թույլ են տալիս դիկտատորի ծննդյան տարի համարել մ․թ․ա․ 100 թվականը, թեև Եվտրոպիոսը նշում է, որ Մունդայի ճակատամարտի ժամանակ (17 մարտի, 45 թվական մ․թ․ա․) նա եղել է 56 տարեկան։ Դիկտատորի կյանքին նվիրված երկու կարևոր աղբյուրներում՝ Սվետոնիոսի և Պլուտարքոսի հեղինակած կենսագրություններում, չեն պահպանվել տեքստերի սկիզբները, որ նվիրված էին նրա ծննդյան հանգամանքներին։

Տարբեր ամսաթվեր նշելու պատճառն Կեսարի կողմից հայտնի պրակտիկայի մագիստրատուրաներն զբաղեցնելու ժամանակի անհամապատասխանությունն է. Կեսարը բոլոր մագիստրատուրաներն զբաղեցրել է սովորական հերթականությունից (cursus honorum) մոտ երկու տարի առաջ։ Դրա պատճառով Թեոդոր Մոմզենն առաջարկել է Կեսարի ծննդյան տարի համարել մ․թ․ա․ 102 թվականը։ 20-րդ դարի սկզբից սկսել են առաջարկվել անհամապատասխանության վերացման այլ տարբերակներ։ Բանավեճերի տեղիք է տալիս նաև Կեսարի ծննդյան ամսաթիվը՝ հուլիսի 12 կամ 13։ Հուլիսի 12-ը հիշատակում է Մակրոբիուսն իր «Սատուրնալիա» աշխատությունում։ Սակայն Դիոն Կասսիոսը պատմում է, որ դիկտատորի մահվանից հետո նրա ծննդյան օրը տեղափոխվել է 13-ից 12-ը երկրորդ եռապետության հատուկ հրամանով։ Կեսարի ծննդյան ամսաթիվը, այսպիսով, ստույգ հայտնի չէ։ Առավել հաճախ նրա ծնվելու տարեթիվ է համարվում մ․թ․ա․ 100 թվականը (Ֆրանսիայում հաճախ համարվում է, որ նա ծնվել է մ․թ․ա․ 101 թվականին, ինչպես առաջարկել էԺերոմ Կարկոպինոն)։ Դիկտատորի ծննդյան օր նույն հաճախականությամբ համարվում է ինչպես հուլիսի 12-ը, այնպես էլ 13-ը։

Մանկություն

Տունը, որտեղ մեծացել է Կեսարը, գտնվել է Հռոմի Սուբուրա շրջանում, որն ունեցել է ոչ բարեկեցիկի համբավ։ Մանկության տարիներին Կեսարը տանը սովորել է հունարեն, գրականություն,ճարտասանություն։ Զբաղվել է ֆիզիկական վարժություններով, լողով, ձիավարությամբ։ Պատանի Գայոսի ուսուցիչների շարքում է եղել հայտնի հռետոր Գնիփոնը, որը եղել է նաև Ցիցերոնի ուսուցիչներից մեկը։ Մոտավորապես մ․թ․ա․ 85 թվականին Կեսարը կորցրել է հորը. ըստ Պլինիոս Ավագի հայտնած տեղեկության՝ նա մահացել է կոշիկը կապելու համար խոնարհվելիս։ Հոր մահվանից հետո ինիցիացիայի ծես անցած Կեսարը փաստացիորեն գլխավորել է Հուլիոսների ողջ ընտանիքը, քանի որ իրենից մեծ բոլոր մոտ ազգական տղամարդիկ մահացել էին։ Շուտով Գայոսը նշանադրվել է Կոսուցիայի հետ, որ սերում էր հեծյալների դասի հարուստ ընտանիքից (ըստ այլ տարբերակի՝ նրանք հասցրել են ամուսնանալ)։

Քաղաքական կարիերայի սկիզբ

Ամուսնություն և ծառայություն Ասիայում

Մ․թ․ա․ 80-ական թվականների սկզբին Ցիննան Կեսարին առաջադրել է Յուպիտերի ֆլամինի պատվավոր պաշտոնի համար։ Այդ քուրմը կապված էր բազմաթիվ սրբազան սահմանափակումների հետ, որոնք լրջորեն սահմանափակում էին մագիստրատուրաներ զբաղեցնելու հնարավորությունները։ Պաշտոնն ստանալու համար նա պետք է confarreatio հնագույն ավանդույթով ամուսնանար պատրիական ընտանիքից սերող աղջկա հետ, և Ցիննան Կեսարին առաջարկել է ամուսնանալ իր դստեր՝ Կոռնելիայի հետ։ Երիտասարդ Հուլիոսը համաձայնել է, թեև ստիպված է եղել չեղյալ համարել Կոսուցիայի հետ նշաադրությունը։ Սակայն Կեսարի պաշտոնավարումը կասկածի է ենթարկվում։ Լիլի Ռոսս Թեյլորի կարծիքով՝ մեծ պոնտիֆեքս Քվինտոս Մուցիոս Սցևոլան (Մարիոսի և Ցիննայի հակառակորդը) հրաժարվել է անցկացնել Կեսարի ձեռնադրման արարողությունը։ Թռնստ Բեդիանը, սակայն, ենթադրում է, որ Կեսարն զբաղեցրել է այդ պաշտոնը։ Որպես կանոն, Կեսարի նշանակումը պատմագրության մեջ դիտարկվում է անհաղթահարելի խոչընդոտ նրա հետագա քաղաքական կարիերայի ճանապարհին։ Գոյություն ունի նաև հակառակ տեսակետը. նման պատվավոր պաշտոնի զբաղեցումը հիանալի հնարավորություն էր ամրապնդելու Կեսարների այդ ճյուղի՝ որպես հնագույն տոհմի հեղինակությունը, որի ոչ բոլոր ներկայացուցիչներն էին հասել կոնսուլի բարձրագույն մագիստրատուրային։

Կոռնելիայի հետ Կեսարի ամուսնությունից կարճ ժամանակ անց Ցիննան սպանվել է ըմբոստացած զինվորների կողմից, և հաջորդ տարի սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ, որում Կեսարը հավանաբար չի մասնակցել։ Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլայի դիկտատուրայի հաստատման և պրոսկրիպցիաների սկսվելու հետ Կեսարի կյանքը հայտնվել է վտանգի տակ. դիկտատորը չի խնայել քաղաքական հակառակորդներին ու անձնական թշնամիներին, իսկ Կեսարը Գայոս Մարիոսի զարմիկն էր ու Ցիննայի փեսան։ Սուլլան պահանջել է, որ Կեսարը բաժանվի կնոջից, ինչը հավատարմությունն ապացուցելու բացառիկ դեպք չէր, բայց Կեսարը հրաժարվել է կատարել նրա պահանջը։ Ի վերջո Սուլլան Կեսարի անունը ներառել է պրոսկրիպցիաների ցանկում, և վերջինս ստիպված է եղել հեռանալ Հռոմից։ Ըստ աղբյուրների՝ Կեսարն իբր թե երկար ժամանակ թաքնվել է՝ կաշառելով իրեն փնտրող սուլլականներին, սակայն այդ պատմությունները քիչ հավանական են։ Գայոսի ազդեցիկ ազգականները Հռոմում կարողացել են ներում ստանալ Կեսարի համար։ Դիկտատորի վերաբերմունքը մեղմացնող հանգամանք է ծառայել Կեսարի՝ պատրիկների դասից ծագած լինելը, որոնց ներկայացուցիչներին պահպանողական Սուլլան երբեք մահապատժի չի ենթարկել։

Շուտով Կեսարը հեռացել է Իտալիայից և մոտեցել Ասիա պրովինցիայի կուսակալ Մարկոս Մինուկիոս Թերմոսի շքախմբին։ Կեսարի անունը լավ հայտնի էր այդ պրովինցիայում. շուրջ տասը տարի առաջ նրա կուսակալը եղել էր Կեսարի հայրը։ Գայոսը դարձել է Թերմոսի կոնտուբեռնալներից մեկը (սենատորների և երիտասարդ հեծյալների երեխաներ, որոնք սովորում էին ռազմական գործ և պրովինցիայի կառավարում գործող մագիստրոսի վերահսկողությամբ)։ Սկզբում Թերմոսը երիտասարդ պատրիկին հանձնարարել է բանակցություններ վարել Բյութանիայի Նիկոմեդես IV թագավորի հետ։ Կեսարը կարողացել է թագավորին համոզել Թերոսի տնօրինությանը հանձնել իր նավատորմի մի մասը, որպեսզի կուսակալը կարողանա գրավել Լեսբոսի Միտիլինի քաղաքը, որը չէր ընդունում Առաջին Միհրդատյան պատերազմի արդյունքները և դիմադրում էր հռոմեացիներին։ Գայոսի՝ Բյութանիայի թագավորի մոտ գտնվելը հետագայում դարձել է նրանց սեռական կապի մասին բազմաթիվ բամբասանքների պատճառ։ Կեսարի կողմից հանձնարարությունը հաջող կատարելուց հետո Թերմոսը զորքերն ուղարկել է Միտիլինի քաղաքի դեմ, և շուտով հռոմեացիները գրավել են քաղաքը։ Մարտից հետո Կեսարն արժանացել է քաղաքացիական թագի (լատին․՝ corona civica)՝ ռազմական պատվավոր պարգևի, որը տրվում էր հռոմեական քաղաքացու կյանքը փրկելու համար։ Միտիլենի գրավումից հետո Լեսբոսում գործողություններն ավարտվել են։ Շուտով Թերմոսը վայր է դրել իր լիազորությունները, և Կեսարը մեկնել է Կիլիկիա՝ նրա կուսակալ Պուբլիոս Սերվիլիոս Վատիայի մոտ, որը կազմակերպել էր ռազմական արշավ ընդդեմ ծովահենների։ Սակայն երբ մ․թ․ա․ 78 թվականին Իտալիայից լուր է եկել Սուլլայի մահվան մասին, Կեսարն անմիջապես վերադարձել է Հռոմ։

Վերադարձ Հռոմ և մասնակցություն քաղաքական պայքարին

Մ․թ․ա․ 78 թվականին կոնսուլ Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոս փորձել է խռովություն բարձրացնել իտալիկների շրջանում՝ նպատակ ունենալով չեղյալ համարել Սուլլայի օրենքները։ Ըստ Սվետոնիոսի՝ Լեպիդոսը Կեսարին հրավիրել է միանալ խռովությանը, սակայն վերջինս մերժել է։ Մ․թ․ա․ 77 թվականին Կեսարը դատի է տվել սուլլական Գնեոս Կոռնելիոս Դոլաբելլային՝ նրան մեղադրելով Մակեդոնիայում կուսակալ եղած ժամանակ շորթումներ կատարած լինելու մեջ։ Դոլաբելլան արդարացվել է այն բանից հետո, երբ նրա օգտին հանդես են եկել խոշորագույն դատական հռետորներ։ Կեսարի մեղադրական ելույթն այնքան հաջող է եղել, որ երկար ժամանակ տարածվել է ձեռագիր տարբերակներով։ Հաջորդ տարի Կեսարն սկսել է դատական հետապնդում Սուլլայի մեկ այլ կողմնակցի՝ Գայոս Անտոնիոս Հիբրիդայի դեմ, սակայն նա խնդրել է ժողովրդական տրիբունների պաշտպանությունը, և դատը չի կայացել։

Անտոնիոսի դեմ գործի անհաջողությունից կարճ ժամանակ անց Կեսարը մեկնել է կատարելագործելու իր հռետորական վարպետությունը Հռոդոսում՝ հայտնի հռետոր Ապոլոնիոս Մոլոնի՝ Ցիցերոնի ուսուցչի մոտ։ Ճանապարհորդության ընթացքում Կեսարին գերի են վերցրել ծովահենները, որոնց վաղուց էին գործում Արևելյան Միջերկրածովում։ Նրան պահել են Դոդեկանես կղզեխմբի Ֆարմակոնիսի ոչ մեծ կղզում։ Ծովահենները պահանջել են մեծ փրկագին՝ տաղանդ (300 հազար հռոմեական դինար)։ Պլուտարքոսի տարբերակը, թե Կեսարը սեփական նախաձեռնությամբ մեծացրել է փրկագնի չափը՝ 20 տաղանդից դարձնելով 50, հավանաբար չի համապատասխանում իրանակությանը։ Անտիկ հեղինակները գունեղ կերպով են նկարագրում Կեսարի կյանքը կղզում. իբր թե նա կատակներ է արել իրեն առևանգողների հետ և ներկայացրել իր հորինած պոեմները։ Ասիայի քաղաքների դեսպանների կողմից փրկագնվելուց անմիջապես հետո Կեսարը նավախումբ է զինել ծովահեններին գերելու համար, ինչը նրան հաջողվել է։ Գերելով իրեն առևանգողներին՝ Կեսարը Ասիայի նոր կուսակալ Մարկոս Յունկին խնդրել է նրանց դատել, սակայն վերջինս հրաժարվել է, ինչից հետո Կեսարն ինքն է կազմակերպել ծովահենների մահապատիժը. նրանք խաչ են բարձրացվել։ Սվետոնիոսը ներկայացնում է մահապատժի որոշ մանրամասներ՝ որպես ապացույց Կեսարի մեղմ բնավորության. «Այն ծովահեններին, որոնց մոտ նա գերի էր եղել, նա երդվել էր, որ նրանք կմեռնեն խաչի վրա, բայց երբ բռնել է նրանց, հրամայել է նախ սպանել, հետո խաչել»։ Երկրորդ անգամ Արևելքում գտնվելու ընթացքում Կեսարը ևս մեկ անգամ այցելել է Բյութանիայի Նիկոմեդես թագավորին։ Նա մասնակցել է նաև Երրորդ Միհրդատյան պատերազմի ամենասկզբին՝ գլխավորելով առանձին օժանդակ ջոկատ, սակայն շուտով հեռացել է ռազմական գործողությունների այդ շրջանը և վերադարձել Հռոմ մոտավորապես մ․թ․ա․ 74 թվականին։ Հաջորդ տարի նա կոոպտացվել է պոնտիֆեքսների քրմական կոլեգիայում իր մահացած քեռու՝ Գայոս Ավրելիոս Կոտտայի փոխարեն։

Շուտով Կեսարը հաղթել է ռազմական տրիբունի ընտրություններում։ Նրա ընտրության ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ. հաճախ նշվում է մ․թ․ա․ 73 թվականը, սակայն ավելի հավանական են մ․թ․ա․ 72 կամ 71 թվականները։ Այլ աղբյուրներից հայտնի է, որ այդ ժամանակ Հունաստանում Մարկոս Անտոնիոս Կրետիկոսի հրամանատարության ներքո ծառայել է ոմն Գայոս Հուլիոս, որը հաճախ նույնացվում է Կեսարի հետ, սակայն առավել հավանական է, որ դրանք երկու տարբեր մարդիկ են։ Թե ինչով է զբաղվել Կեսարն այդ ընթացքում, ստույգ հայտնի չէ։ Ենթադրվել է, որ Կեսարը կարող էր մասնակցել Սպարտակի ապստամբության ճնշմանը, եթե ոչ ռազմական գործողություններին, ապա ծայրահեղ դեպքում նորակոչիկների նախապատրաստմանը։ Ենթադրվել է նաև, թե հենց ապստամբության ճնշման ժամանակ է Կեսարը մտերմացել Մարկոս Կրասոսի հետ, որը հետագայում մեծ դեր է կատարել Կեսարի կարիերայում։

Պոմպեոս Գնեոս Մեծ, կիսանդրին գտնվում է Կոպենհագենի Կարլսբերգի նոր գլիպտոտեկում

Մ․թ․ա․ 69 թվականի սկզբին գրեթե միաժամանակ մահացել են Կեսարի կինը՝ Կոռնելիան և հորաքույրը՝ Հուլիան։ Նրանց հուղարկավորությունների ժամանակ Կեսարի ունեցած երկու ելույթներն արժանացել են ժամանակակիցների ուշադրությանը։ Առաջին հերթին՝ մահացած կանանց նվիրված հրապարակային ելույթներն սկսել են միայն մ․թ․ա․ 2-րդ դարի վերջից, սակայն դրանցում էլ սովորաբար հիշատակվել են ծեր մատրոնաները և ոչ թե երիտասարդ կանայք։ Երկրորդ՝ հորաքրոջը նվիրված ելույթում նա հիշատակել է նրա ամուսնությունը Գայոս Մարիոսի հետ և ժողովրդին ցույց տվել վերջինիս մոմե կիսանդրին։ Հավանական է, որ Հուլիայի թաղման ժամանակ գեներալի պատկերի հրապարակային ցուցադրությունը եղել է առաջինը Սուլլայի դիկտատուրայի սկսվելուց հետո, երբ Մարիոսը գրեթե մոռացության է մատնվել։ Նույն թվականին Կեսարը դարձել է կվեստոր, ինչը նրա համար տեղ է ապահովել սենատում։ Կվեստորի պարտականությունները Կեսարը կատարել է Հեռավոր Իսպանիա պրովինցիայում։ Նրա առաքելության մանրամասներն անհայտ են, թեև սովորաբար կվեստորները պրովինցիաներում զբաղվել են ֆինանսական հարցերով։ Ամենայն հավանականությամբ, Կեսարն ուղեկցել է կուսակալ Գայոս Անտիստիոս Վետոսին պրովինցիայում ուղևորությունների ընթացքում՝ կատարելով նրա հանձնարարությունները։ Հավանաբար հենց կվեստոր լինելու ժամանակ է Կեսարը ծանոթացել Լուկիոս Կոռնելիոս Բալբոսի հետ, որը հետագայում դարձել է նրա ամենամոտ զինակիցը։

Պրովինցիայից վերադառնալուց հետո Կեսարն ամուսնացել է Սուլլայի թոռնուհու՝ Պոմպեայի հետ (նա մոտ ազգակցական կապեր չի ունեցել այդ ազդեցիկ Գնեոս Պոմպեոս Մեծի հետ)։ Այդ ժամանակ էլ Կեսարն սկսել է հակվել դեպի Գնեոս Պոմպեոսի աջակցությունը. մասնավորապես, նա եղել է գրեթե միակ սենատորը, որ սատարել է Ավլոս Գաբինիոսի օրենքը ծովահենների դեմ պայքարում Գնեոսին արտակարգ լիազորություններ շնորհելու մասին։ Կեսարը սատարել է նաև Գայոս Մանիլիոսի օրենքը նոր հրամանատարությունը Պոմպեոսին փոխանցելու մասին, թեև այդ դեպքում նա արդեն միայնակ չի եղել։ Մ․թ․ա․ 66 թվականին Կեսարը դարձել է Ապիյան ճանապարհի վերակացու և վերանորոգել այն իր հաշվին (ըստ այլ տարբերակի՝ ճանապարհի վերանորոգմամբ նա զբաղվել է մ․թ․ա․ 65 թվականին, երբ եղել է էդիլ)։ Այդ տարիներին երիտասարդ քաղաքական գործչի հիմնական վարկատուն, որ չի խնայել իր միջոցները, եղել է, ամենայն հավանականությամբ, Կրասոսը։

Էդիլ։ Նախագահություն դատարանում

Մ․թ․ա․ 66 թվականին Կեսարն ընտրվել է կուրուլյան էդիլ հաջորդ տարվա համար, որի պարտականությունների մեջ էին մտնում քաղաքային շինարարության, տրանսպորտի, առևտրի, Հռոմի առօրյա կյանքի և հանդիսավոր միջոցառումների կազմակերպումը (որպես կանոն՝ սեփական միջոցներով)։ Մ.թ.ա. 65 թվականի ապրիլին նոր էդիլը կազմակերպել և անցկացրել է Մեգալեզյան խաղերը, իսկ սեպտեմբերին՝ Հռոմեական խաղերը, որոնք իրենց շքեղությամբ հիացրել են անգամ զվարճանքներին վարժված հռոմեացիներին։ Երկու միջոցառումների ծախսերը Կեսարը հավասար կիսել է իր կոլեգայի՝ Մարկոս Կալպուրնիոս Բիբուլոսի հետ, սակայն ողջ փառքին արժանացել է միայն ինքը։ Նախապես Կեսարը որոշել էր Հռոմեական խաղերում ցուցադրել ամենամեծ թվով գլադիատորներին (ըստ այլ տարբերակի՝ նա գլադիատորների մարտեր կազմակերպել է ի հիշատակ իր հոր), սակայն սենատը, զգուշանալով բամզաթիվ զինված ստրուկների խռովությունից, հրապարակել է հատուկ հրաման, որով արգելվել է մեկ մարդուն Հռոմ բերել որոշակի քանակից ավելի գլադիատորներ։ Հուլիոս Կեսարը ենթարկվել է գլադիատորների թվաքանակի սահմանափակմանը, սակայն նրանցից յուրաքանչյուրին հատկացրել է արծաթե ասպազենք, ինչի շնորհիվ այդ գլադիատորական մարտերը, այնուամենայնիվ, մնացել են հռոմեացիների հիշողության մեջ։ Դրանից բացի, Կեսարը կարողացել է հաղթահարել պահպանողական սենատորների դիմադրությունն ու վերականգնել Գայոս Մարիոսի բոլոր հաղթանշանները, որոնց ցուցադրումն արգելված էր դեռ Սուլլայի օրոք։

Մ․թ․ա․ 64 թվականին Կեսարը գլխավորել է սպանություններով ուղեկցված կողոպուտների հարցերով մշտական քրեական դատարանը (quaestio de sicariis)։ Նրա նախագահությամբ դատերում դատվել են Սուլլայի պրոսկրիպցիաների բազմաթիվ մասնակիցներ, թեև այդ դիկտատորը հրապարակել էր օրենք, որով արգելվել էր քրեական գործեր հարուցել նրանց դեմ։ Չնայած Կեսարի ակտիվ գործունեությանը դիկտատորի գործակիցներին դատելու գործում, պրոսկրիպցիաների ցանկերում ընդգրկվածների սպանությունների ակտիվ մասնակից Լուկիոս Սերգիոս Կատիլինան լիովին արդարացվել է և կարողացել առաջադրել իր թեկնածությունը հաջորդ տարվա կոնսուլի համար։ Դատական գործընթացների մեծ մասի նախաձեռնողը, սակայն, եղել է Կեսարի հակառակորդ Մարկոս Պորկիոս Կատոն Կրտսերը։

Մեծ պոնտիֆեքսի ընտրություն

Մ․թ․ա․ 63 թվականի սկզբում մահացել է մեծ պոնտիֆեքս Քվինտոս Ցեցիլիոս Մետելոս Պիոսը, և հռոմեական կրոնական մագիստրատուրաների համակարգի բարձրագույն պաշտոնը մնացել է ազատ։ Մ․թ․ա․ 80-ական թվականների վերջին Լուկիոս Կոռնելիոս Սուլլա վերադարձրել է բարձրագույն քրմերի կոոպտացիայի հնագույն ավանդույթը պոնտիֆեքսների կոլեգիայի կողմից, սակայն նոր ընտրություններից առաջ Տիտոս Լաբիենոսը վերադարձրել է մեծ պոնտիֆեքսի ընտրության կարգը 35 տրիբաներից 17-ը քվերակության միջոցով։ Կեսարն առաջարկել է իր թեկնածությունը. մյուս թեկնածուներն են եղել Քվինտոս Լուտատիոս Կատուլոս Կապիտոլինոսը և Պուբլիոս Սերվիլիոս Վատիա Իսավրիկոսը։ Անտիկ պատմաբանները հայտնում են ընտրութունների ժամանակ կաշառումների բազմաթիվ դեպքերի մասին, որոնց պատճառով Կեսարի պարտքերը խիստ շատացել են։ Քանի որ քվեարկող տրիբաները որոշվել են վիճակահանությամբ քվեարկության օրը, Կեսարն ստիպված է եղել կաշառել բոլոր 35 ներկայացուցիչներին։ Գայոսի պարտատերերը ըմբռնումով են մոտեցել հեղինակավոր, սակայն ոչ շահութաբեր պաշտոնի համար կատարված ծախսերին. հաջող ընտրությունները վկայել են նրա ժողովրդականության մասին պրետորների ու կոնսուլների ընտրություններից նախօրեին։ Ըստ ավանդության՝ արդյունքների հրապարակումից առաջ տնից դուրս գալիս նա մորն ասել է. «Կամ ես կվերադառնամ որպես պոնտիֆեքս, կամ էլ ընդհանրապես չեմ վերադառնա», ըստ այլ տարբերակի՝ Կեսարն ասել է. «Այսօր, մա՛յր, դու կտեսնես քո որդուն կամ որպես բարձրագույն քուրմ, կամ էլ որպես վտարանդի»։ Քվեարկությունը տեղի է ունեցել, ըստ որոշ տարբերակների, մարտի 6-ին կամ տարվա վերջին, և Կեսարը հաղթել է։ Ըստ Սվետոնիոսի՝ հակառակորդների նկատմամբ նրա առավելությունը եղել է հսկայական։

Ցմահ մեծ պոնտիֆեքս ընտրվելու շնորհիվ Կեսարն արժանացել է համընդհանուր ուշադրության և գրեթե ապահովել հաջող քաղաքական կարիերա։ Ի տարբերություն Յուպիտերի ֆլամինից՝ մեծ պոնտիֆեքսը կարող էր մասնակցել և՛ քաղաքացիական, և՛ ռազմական գործունեությանն առանց լուրջ կրոնական սահմանափակումների։ Թեև սովորաբար մեծ պոնտիֆեքս ընտրվում էին այն մարդիկ, որ նախկինում եղել էին կոնսուլ (կոնսուլյար), հռոմեական պատմության մեջ հայտնի են դեպքեր, երբ այդ պատվավոր պաշտոն զբաղեցրել են համեմատաբար երիտասարդ անձինք։ Այդպիսով, Կեսարին չէին կարող մեղադրել նրա համար, որ նա մեծ պոնտիֆեքս է դարձել միայն չափից դուրս պատվամոլության պատճառով։ Ընտրվելուց գրեթե անմիջապես հետո Կեսարն օգտվել է մեծ պոնտիֆեքսի պետական տանն ապրելու իրավունքից և Սուբուրայից տեղափոխվել քաղաքի կենտրոնում՝ Սրբազան ճանապարհի վրա գտնող տուն։

Ավելի ուշ՝ մ․թ․ա․ 63 թվականին, Կեսարը մասնակցել է երկու աղմկահարույց դատական գործերի։ Սկզբում նա հանդես է եկել որպես մեղադրող կողմի վկա ընդդեմ Գայոս Կալպուրնիոս Պիզոնի պրովինցիայում կատարված շորթումների գործի ժամանակ (quaestio de repetundis), սակայն նրան արդարացրել են։ Շուտով (ըստ այլ տարբերակի՝ հաջորդ տարի) Կեսարը պաշտպանել է նշանավոր նումիդիացի Մասինտային, սակայն կրկին պարտվել է։ Այդ գործն սկանդալային հայտնիություն է ձեռք բերել այն պատճառով, որ Կեսարը դատական վեճերի ընթացքում բռնել է Նումիդիայի գահի ժառանգորդ Յուբայի (ապագա թագավոր Յուբա I) մորուքից։ Պարզ չէ, թե ինչու է Կեսարը նման վիրավորանք հասցրել ազդեցիկ թագաժառանգին. դա կարող էր լինել ինչպես զայրույթի ինքնաբերական բռնկում, այնպես էլ մանրամասն ծրագրված գործողություն, որ օգտագործել է հռոմեական պլեբսի քսենոֆոբիական տրամադրութունները։ Մեղադրական դատավճռի կայացումից հետո Կեսարը թաքցրել է Մասինտային ու կարողացել նրան տանել Իսպանիա, ինչը շրջապատողներին ցույց է տվել, որ Կեսարը վստահելի հովանավոր է և պատրաստ է պաշտպանել իր հաճախորդներին ամեն գնով։ Կեսարի անվան հետ է կապված նաև Գայոս Ռաբիրիոսի դեմ դատի սկսումը. Ս. Լ. Ուտչենկոյի կարծիքով՝ մեղադրանք ներկայացրած Տիտոս Լաբիենոսի թիկունքին կանգնած է եղել հենց Կեսարը։

Կեսար և Կատիլինա

Մ․թ․ա․ 65 թվականին, ըստ անտիկ պատմաբանների մի շարք հակասական վկայությունների, Կեսարը մասակցել է Լուկիոս Սերգիոս Կատիլինայի անհաջող դավադրությանը, որի նպատակն էր գրավել իշխանությունը։ «Կատիլինայի առաջին դավադրության» հարցը մնում է խնդրահարույց։ Աղբյուրների վկայությունները տարբերվում են, ինչը որոշ ուսումնասիրողների հիմք է տալիս ընդհանրապես հերքելու «առաջին դավադրության» գոյությունը։ Կատալինայի առաջին դավադրությանը Կեսարի մասնակցության լուրերը, եթե այն իրականում տեղի է ունեցել, տարածվել են Կրասոսի ու Կեսարի հակառակորդների կողմից արդեն մ․թ․ա․ 50-ական թվականներին և հավանաբար չեն համապատասխանում իրականությանը։ Ռիչարդ Բիլոուզը ենթադրում է, «առաջին դավադրության» մասին բամբասանքների տարածումը շահավետ էր Ցիցերոնին, իսկ հետո նաև Կեսարի քաղաքական հակառակորդներին։

Մ․թ․ա․ 63 թվականին՝ կոնսուլի ընտրություններում անհաջողություն կրելուց հետո, Կատիլինան նախաձեռնել է իշխանության գրավման նոր՝ ավելի հայտնի փորձ։ Դավադրությանը Կեսարի հնարավոր մասնակցության մասին վիճել են դեռ անտիկ ժամանակներում, սակայն վստահելի վկայություններ այդպես էլ չեն ներկայացվել։ ճգնաժամի հանգուցալուծման օրերին Կատուլոսն ու Պիզոնը Ցիցերոնից պահանջել են ձերբակալել Կեսարին դավադրությանը մասնակցելու համար, սակայն անհաջող։ Էդրիան Գոլդսուորսիի կարծիքով՝ մոտ մ․թ․ա․ 63 թվականին Կեսարը կարող էր հույս ունենալ նոր պաշտոններ զբաղեցնել օրինական ճանապարհով և հետաքրքրված չէր դավադրությանը մասնակցությամբ։

Մ․թ․ա․ 63 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Ցիցերոնը ներկայացրել է դավադրության վտանգի ապացույցներ, և հաջորդ օրը դավադիրները հայտարարվել են պետական հանցագործներ։ Դեկտեմբերի 5-ին սենատում, որ հավաքվել է Համաձայնության տաճարում, քննարկվել է դավադիրների համար խափանման միջոցի ընտրությունը. արտակարգ պայմաններում որոշվել է գործել առանց դատարանի թույլտվության։ Դեցիմոս Յունիոս Սիլանոսը, որ ընտրվել էր կոնսուլ հաջորդ տարվա համար, հանդես է եկել հօգուտ մահապատժի, ինչը Հռոմի քաղաքացիների նկատմամբ կիրառվում էր հազվադեպ։ Նրա առաջարկն արժանացել է հավանության։ Հաջորդը հանդես է եկել Կեսարը։ Նրա ելույթը Սենատում, որ գրի է առել Սալյուստիուսը, հավանաբար հիմնված է Կեսարի իրական ելույթի վրա։ Ելույթի՝ Սալյուստիուսի ներկայացրած տարբերակում ինչպես տարածված անդրադարձ հռոմեական ավանդույթներին ու սովորույթներին, այնպես էլ անսովոր առաջարկ՝ մեղադրյալներին դատապարտել ցմահ ազատազրկման (ինչը գրեթե չէր կիրառվում Հռոմոմ) ունեցվածքի բռնագրավմամբ։ Կեսարից հետո ելույթ է ունեցել Ցիցերոնը, որն առարկել է Կեսարի առաջարկը (պահպանվել է Կատիլինայի դեմ նրա չորրորդ ելույթի խմբագրված տարբերակը)։ Թեև գործող կոնսուլի ելույթից հեոտո շատերը հակված էին Կեսարի առաջարկին, սակայն ելույթ է ունեցել Մարկոս Պորկիոս Կատոն Կրտսերը, որը վճռականորեն հանդես է եկել ընդդեմ Կեսարի առաջարկի։ Կատոնը նույնպես ակնարկել է դավադրությանը Կեսարի մասնակցության մասին և տատանվող սենատորներին մեղադրել անվճռականության համար, ինչից հետո սենատը քվեարկել է հօգուտ մահապատժի։ Քանի որ դեկտեմբերի 5-ի նիստը կայացել է բաց, դրսից ունկնդրող մարդիկ բուռն կերպով են արձագանքել Կատոնի ելույթին, այդ թվում նաև դավադրությանը Կեսարի մասնակցության վերաբերյալ ակնարկին, իսկ նիստի ավարտից հետո նրանք Կեսարին ուղեկցել են սպառնալիքներով։

Պրետոր։ Առաջին եռապետության ստեղծում (մ․թ․ա․ 62-60 թվականներ)

Պրետոր

Մ․թ․ա․ 62 թվականի հունվարի 1-ին զբաղեցնելով պրետորի պաշտոնը՝ Կեսարն օգտվել է մագիստրոսի օրենսդիր նախաձեռնության իրավունքից և ժողովրդական ժողովին առաջարկել Կապիտոլյան Յուպիտերի տաճարի վերականգնման լիազորությունները Քվինտոս Լուտատիոս Կատուլոս Կապիտոլինոսից փոխանցել Գնեոս Պոմպեոսին։ Կատուլոսն այդ տաճարի վերականգնմամբ զբաղվել է շուրջ 15 տարի և գրեթե ավերտել էր աշխատանքը, սակայն այդ որոշման ընդունման դեպքում Հռոմի այդ կարևորագույն սրբավայրի ճակատամասի ընծայականում կհիշատակվեր Պոմպեոսի և ոչ թե Կատուլոսի՝ Կեսարի ազդեցիկ հակառակորդի անունը։ Կեսարը նաև Կատուլոսին մեղադրել է պետական միջոցների յուրացման մեջ և պահանջել հաշվետվություն ներկայացնել ծախսերի վերաբերյալ։ Սենատորների բողոքից հետո պրետորը հետ է վերցրել իր օրինագիծը։

Երբ հունվարի 3-ին տրիբուն Քվինտոս Ցեցիլիոս Մետելոս Նեպոտն առաջարկել է Պոմպեոսին հետ կանչել Հռոմ Կատիլինայի ջոկատների ջախջախման համար Կեսարը սատարել է նրան, թեև դավադիրների զորքերն արդեն շրջապատված էին և դատապարտված պարտության։ Հավանաբար Նեպոտը՝ Գնեոսի աներորդին, հույս ուներ իր առաջարկով Պոմպեոսին հնարավորություն տալ վերադառնալ Իտալիա՝ չցրելով իր զորքերը։ Ֆորումում Նեպոտի կողմից հրահրված զանգվածային կռվից հետո վճռականորեն տրամադրված սենատն ընդունել է արտակարգ օրենք Նեպոտին և Կեսարին իրենց պաշտոններից հեռացնելու վերաբերյալ, սակայն մի քանի օր անց Կեսարը վերականգնվել է։

Աշնանը՝ Կատիլինայի դավադրության մասնակից Լուկիոս Վետիոսի դատավարության ժամանակ, մեղադրյալը դատարանին հայտարարել է, որ ունի դավադրությանը Կեսարի մասնակցությունը հաստատող ապացույց՝ նրա նամակը Կատիլինային։ Դրանից բացի սենատում հարցաքննության ժամանակ վկա Քվինտոս Կուրիոսը հայտարարել է, որ անձամբ է Կատիլինայից լսել խռովության նախապատրաստմանը Կեսարի մասնակցության մասին։ Սակայն Ցիցերոնը Կեսարի խնդրանքով վկայել է, որ ինքը կոնսուլին հայտնել է այն ամենը, ինչ իմացել է դավադրության մասին՝ դրանով իսկ Կուրիոսին զրկելով տեղեկության տրամադրման համար պարգևից և հերքել նրա վկայությունները։ Առաջին մեղադրողի դեմ Կեսարը գործել է չափազանց վճռականորեն՝ ձերբակալելով և՛ Վիտիոսին (նա չի ներկայացել հերթական նիստին և չի ներկայացրել պրետորի մեղավորության ապացույցը), և՛ դատավոր Նովիա Նիգերին (որ ընդունել է գաղտնի ամբաստանությունն ընդդեմ ավագ մագիստրոսի)։

Մ․թ․ա․ 62 թվականի դեկտեմբերին Կեսարի նոր տանն անցկացվել է Բարի աստվածուհուն նվիրված տոն միայն կանանց մասնակցությամբ, սակայն այն ընդհատվել է այն ժամանակ, երբ գաղտնի կերպով տուն է մտել մի տղամարդ՝ Պուբլիոս Կլոդիոս Պուլխերը։ Սենատորները, իմանալով կատարվածի մասին, որոշել են կատարվածը համարել սրբապղծություն, ինչպես նաև պահանջել են նորից կատարել տոնը և պատժել մեղավորներին։ Վերջին պահանջը նշանակում էր Կեսարի անձնական կյանքի անխուսափելի հրապարակում, քանի որ լուրեր էին պտտվում, թե Կլոդիոսը կանացի շորերով Կեսարի տուն մտել է հենց նրա կնոջ համար։ Չսպասելով դատին՝ պոնտիֆեքսը բաժանվել է Պոմպեա Սուլլայից։ Դատավարությունը կայացել է հաջորդ տարի, և Կլոդիոսն արդարացվել է, քանի որ Կեսարը հրաժարվել է վկայություն տալ նրա դեմ։ Էդրիան Գոլդսուորսին ենթադրում է, որ Պոմպեան իսկապես սիրավեպ է ունեցել Կլոդիոսի հետ, սակայն Կեսարն այնուամենայնիվ որոշել է հանդես չգալ արագորեն ժողովրդականության արժանացող քաղաքական գործչի դեմ։ Դրանից բացի, դատավորների մեծ մասը կոլեգիայում քվեարկել է անընթերցելի գրություններ ունեցող ցուցանակներով՝ չցանկանալով արժանանալ Կլոդիոսի կողմնակիցների ու հակառակորդների զայրույթին։ Դատի ժամանակ, երբ Կեսարին հարցրել են, թե ինչու է նա բաժանվել կնոջից, եթե ոչինչ չգիտի կատարվածի մասին, նա իբր թե պատասխանել է, թե Կեսարի կինը պետք է կասկածից դուրս լինի (տարբեր աղբյուրներում բերվում են այդ արտահայտության տարբերակներ)։ Պատմաբան Մայքլ Գրանտի կարծիքով՝ Կեսարն ի նկատի է ունեցել, թե կասկածից զերծ պետք է լինի մեծ պոնտիֆեքսի՝ Հռոմի բարձրագույն քրմի կինը։ Բրիտանացի պատմաբանը նշում է նաև ամուսնալուծության արագ կատարման այլ հնարավոր պատճառ, այն է՝ երեխաներ չունենալը ամուսնության մի քանի տարինեի ընթացքում։

Հեռավոր Իսպանիայի կուսակալ

Մ․թ․ա․ 61 թվականի սկզբին Կեսարը պետք է ուղևորվեր Հեռավոր Իսպանիայի պրովինցիա, որպեսզի կառավարեր այն որպես պրոպրետոր, սակայն բազմաթիվ պարտատերեը հետևել են, որ նա չհեռանա Հռոմից առանց հսկայական պարտքերը մարելու։ Այնուամենայնիվ, Կրասոսը երաշխավորել է Կեսարի համար 830 տաղանդ գումարով, թեև այդ հսկայական գումարը հազիվ ծածկեր կուսակալի բոլոր պարտքերը։ Կրասոսի շնորհիվ Կեսարը մեկնել է պրովինցիա նախքան Կլոդիոսի դեմ դատավարության ավարտը։ Իսպանիայի ճանապարհին Կեսարն իբր թե խուլ գյուղի միջով անցնելիս ասել է, թե «կնախընտրեի լինել առաջինն այստեղ, քան երկրորդը Հռոմում» (ըստ այլ տարբերակի՝ այդ արտահայտությունը նա ասել է Իսպանիայից Հռոմ վերադառնալիս)։

Կեսարի ժամանման պահին պրովինցիայի թույլ զարգացած հյուսիսային և հյուսիսարևելյան տարածքներում տիրում էր խիստ դժգոհություն հռոմեական իշխանությունից և մեծ պարտքերից։ Կեսարն անմիջապես հավաքել է աշխարհազոր տեղի բնակիչներից, որպեսզի իրեն ենթարկի դժգոհ շրջանները, ինչը ներկայացվել է որպես ավազակների ոչնչացում։ Ըստ Դիոն Կասսիոսի վկայության՝ ռազմական արշավանքի շնորհիվ Կեսարը հույս ուներ իր հաղթանակներով հավասարվել Պոմպեոսի հետ, թեև խաղաղություն հաստատել կարելի էր նաև առանց ռազմական գործողությունների։ Իր տնօրինության տակ ունենալով 30 կոհորտա (շուրջ 12 հազար զինվոր), նա մոտեցել է Գերմանիական լեռներին (ժամանակակից Սերրա դե Էշտրելա լեռնաշղթա) և տեղի ցեղերից պահանջել բնակություն հաստատել հարթավայրային տարածքներում, որպեսզի նրանց զրկի ապստամբության ժամանակ լեռներում գտնվող իրենց ամրություններից օգտվելու հնարավորությունից։ Դիոն Կասսիոսը ենթադրում է, որ Կեսարն ամենասկզբից հույս է ունեցել, որ իրեն կմերժեն, և ինքը դա կօգտագործի որպես հարձակման դրդապատճառ։ Երբ լեռնաբնակ ցեղերը հրաժարվել են ենթարկվել, կուսակալի զորքերը հարձակվել են նրանց վրա և ստիպել են նահանջել դեպի Ատլանտյան օվկիանոս, որտեղից լեռնաբնակները անցել են Բերլենգա կղզիներ։ Կեսարը ջոկատներին հրամայել է ոչ մեծ լաստերով հասնել կղզի, սակայն լուզիտանները կոտորել են հռոմեական ողջ դեսանտը։ Այդ անհաջողությունից հետո Կեսարը նավատորմ է կանչել Գադեսից և նրա օգնությամբ կղզիներ ուղարկել խոշոր ուժեր։ Մինչ զորավարը նվաճել է լեռնաբնակ լուզիտաններին Ատլանտյան օվկիանոսի ափերին, վտարված ցեղերի հարևանները նախապատրաստվել են կուսակալի հնարավոր հարձակմանը։ Ողջ ամառ պրոպրետորն իրեն է ենթարկել առանձնացած լուզիտաններին՝ գրոհով վերցնելով մի շարք բնակավայրեր և հաղթելով բավական խոշոր մի մարտում։ Շուտով Կեսարը հեռացել է պրովինցիայի սահմաններից և ուղղվել դեպի Բրիգանցիա (ժամանակակից Լա Կորունյա)՝ արագորեն գրավելով քաղաքն իր արվարձանների հետ միասին։ Ի վերջո զորքերը նրան հայտարարել են իմպերատոր, ինչը մ․թ․ա․ I դարի տերմինաբանությամբ նշանակել է նրան համարել հաղթական զորավար։ Արդեն այդ ժամանակ Կեսարն իրեն դրսևորել է որպես վճռական զորավար, որն ընդունակ է օպերատիվ կերպով տեղաշարժել իր զորքերը։

Ավարտելով իր արշավանքը՝ Կեսարը ձեռնամուխ է եղել պրովինցիայի առօրյա խնդիրների լուծմանը։ Նրա եռանդուն գործունեությունը վարչական ոլորտում արտահայտվել է հարկադրման վերանայմամբ և դատական գործերի քննությամբ։ Մասնավորապես, կուսակալը չեղարկել է այն հարկը, որ սահմանվել էր որպես պատիժ լուզիտանների կողմից Քվինտոս Սերտորիոսին ոչ վաղ անցյալում տեղի ունեցած պատերազմում աջակցելու համար։ Դրանից բացի, նա սահմանել է, որ պարտատերերը չեն կարող պարտապաններից պահանջել նրանց տարեկան եկամուտի երկու երրորդից ավելին։ Պրովինցիայի բնակիչների կողմից վարկերի ու տոկոսների վճարման բարդ պայմաններում այդպիսի միջոցը եղել է շահավետ ինչպես պարտապանների, այնպես էլ պարտատերերի համար, քանի որ Կեսարն այնուամենայնիվ հաստատել է բոլոր պարտքերի պարտադիր մարման անհրաժեշտությունը։ Ի վերջո, Կեսարը հավանաբար արգելել է մարդկային զոհաբերությունները, ինչը տարածված էր պրովինցիայում։

Որոշ աղբյուրներ վկայում են, որ կուսակալը գումարներ է շորթել պրովինցիայի ունևոր բնակիչներից և կողոպտել չեզոք ցեղերին, սակայն այդ վկայությունները հավանաբար հիմնված են միայն բամբասանքների վրա։ Ռիչարդ Բիլլոուզը ենթադրում է, թե եթե Կեսարն իսկապես բացահայտորեն կողոպտեր պրովինցիան, քաղաքական հակառակորդները դատի կտային նրան Հռոմ վերադառնալուց ամիջապես հետո։ Իսկ իրականում ոչ միայն չի հարուցվել դատական գործ, այլև չի էլ ակնարկվել այդ մասին, ինչը վկայում է առնվազն Կեսարի չափազանց զգուշության մասին։ I դարի հռոմեական օրենսդրությունը նախատեսել է կուսակալին պատասխանատվության ենթարկել շորթողականության համար, սակայն հստակ սահմաններ չի անցկացրել նվերների ու կաշառքի միջև, այդ պատճառով էլ բավական զգույշ գործողությունները կարող էին չորակավորվել որպես կաշառակերություն։ Կեսարը կարող էր ակնկալել պատշաճ նվերներ, քանի որ պրովինցիայի բնակիչները (հատկապես հարավի ունևոր բնակչությունը) երիտասարդ արիստոկրատի մեջ տեսնում էին ապագա ազդեցիկ հովանավորի՝ Հռոմում իրենց շահերի պաշտպանի։ Մասինտայի խիստ եռանդուն պաշտպանությունը նրանց ցույց է տվել, որ Կեսարն ամեն ինչ կանի իր հա-ախորդների պաշտպանության համար։ Հավանաբար առավել մեծ շահույթ Կեսարն ստացել է հենց պրովինցիայի հարավային տարածքներում իրականացրած քաղաքացիական գործունեությունից, քանի որ հիմնական ռազմական գործողությունները տեղի են ունեցել Հեռավոր Իսպանիայի հյուսիսային և հյուսիսարևելյան ոչ հարուստ տարածքներում, որտեղ դժվար թե հնարավոր լիներ հարստանալ։ Պրովինցիայում որպես կուսակալ հանդես գալուց հետո Կեսարը բավականին բարելավել է իր ֆինանսական դրությունը, իսկ պարտատերերը նրան այլևս չեն անհանգստացրել։ Հավանաբար Կեսարը չի վճարել բոլոր պարտքերը, սակայն ապացուցել է, որ կարող է վճարել իր բոլոր պարտքերը նոր պաշտոններ զբաղեցնելու շնորհիվ։ Դրա շնորհիվ պարտատերերը կարող էին ժամանակավորապես դադարեցնել Կեսարին անհանգստացնելը՝ հույս ունենալով, որ նա կնշանակվի նոր, ավելի շահավետ պաշտոնում, ինչը հետագայում փորձել են օգտագործել Կեսարի հակառակորդները։

Մ․թ․ա․ 60 թվականի սկզբում Կեսարը որոշել է վերադառնալ Հռոմ՝ չսպասելով իրեն փոխարինողին։ Կուսալակի պաշտոնից ժամանակից շուտ հրաժարվելը, լիազորությունների հանձնելով կրտսեր մագիստրոսին (հավանաբար՝ քվեստոր), համարվել է ոչ սովորական, բայց երբեմն կատարվել է։

Վերադարձ Հռոմ։ Առաջին եռապետության ստեղծում

Իմանալով Կեսարի հաղթանակների մասին՝ սենատը նրան համարել է տրիումֆի արժանի։ Այդ պատվավոր հանդիսությունից բացի մ․թ․ա․ 60 թվականի ամռանը Կեսարը հույն ուներ մասնակցել հաջորդ տարվա կոնսուլի ընտրություններին, քանի որ հասել էր նոր պաշտոնի համար պահանջվող անհրաժեշտ նվազագույն տարիքին և անցել էր cursus honorum համակարգի բոլոր նախորդ մագիստրատուրաները։ Սակայն տրիումֆի հավակնորդն իրավունք չուներ լքել քաղաքի սրբազան սահմանները (պոմերիում) նախքան միջոցառման սկսելը, իսկ որպես կոնսուլի թեկնածու գրանցվելու համար պահանջվում էր անձամբ ներկա լինել Հռոմում։ Քանի որ ընտրությունների ամսաթիվն արդեն որոշված էր, Կեսարը սենատորներից խնդրել է իրեն թույլ տալ գրանցվել հեռակա կարգով։ Նման որոշման նախադեպ հռոմեական պատմության մեջ արդեն եղել էր. մ․թ․ա․ 71 թվականին սենատը թույլ է տվել իր թեկնածությունը ներկայացնել Գնեոս Պոմպեոսին, որը նույնպես նախապատրաստվում էր տրիումֆի։

Կեսարի հակառակորդները տրամադված չէին ընդառաջ գնալ նրան։ Կեսարին ստիպելով ընտրություն կատարել տրիումֆի ու կոնսուլության միջև՝ նրանք հավանաբար հույս են ունեցել, որ Կեսարը կընտրի տրիումֆը՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նրա պարտատերերը չեն ցանկանա սպասել մեկ տարի և կպահանջեն իրենց փողերը վճարել անմիջապես։ Կեսարն այլ պատճառ ևս ուներ ընտրություններին մասնակցությունը հաջորդ տարվան չթողնելու համար. նոր պաշտոնում ընտրվելը «իր տարում» (լատին․՝ suo anno), այսինքն՝ օրենքով թույլատրվող առաջին տարում, համարվում էր հատկապես պատվավոր։ Սենատի՝ ընտրություններից առաջ կայացած վերջին նիստում, երբ դեռ հնարավոր էր ընդունել հատուկ որոշում, Կատոնն սկսել է խոսել և իր ելույթը շարունակել ողջ օրը՝ մինչև նիստի ավարտը։ Այդպիսով՝ Կեսարը հատուկ թույլտվություն չի ստացել և մտել է քաղաք՝ ընտրություն կատարելով հօգուտ նոր պաշտոնի և հրաժարվելով տրիումֆից։

Մարկոս Լիկինիոս Կրասոս, կիսանդրին գտնվում է Լուվրում (Փարիզ)

Մ․թ․ա․ 60 թվականին մոտ Կեսարը պայմանավորվել է համագործակցության վերաբերյալ հարուստ և կրթված, բայց քիչ հայտնի հռոմեացի Լուցիոս Լուկցիոսի հետ, որը նույնպես ներկայացրել էր իր թեկնածությունը։ Ըստ Սվետոնիոսի՝ «նրանք պայմանավորվել են, որ Լուկցիոսը պետք է խոստանա ցենտուրիաներին իր սեփական փողերը երկուսի անունից»։ Հռոմեացի հեղինակը նշում է, որ սենատորների հավանությամբ ընտրողներին կաշառել է նաև նրա հակառակորդը՝ Մարկոս Կալպուրնիոս Բիբուլոսը. նրա աներ Կատոնը դա կոչել է «կաշառք ի շահ պետության»։ Որպես կանոն՝ յուրաքանչյուր տրիբում և ցենտուրիայում եղել են մի խումբ մարդիկ (բաշխորդներ՝ divisores), որոնք զբաղվել են կաշառման կազմակերպմամբ. նրանք բաժանել են փողը առանձին ընտրողների և ասել, թե ում օգտին պետք է քվեարկել։ Հաճախ կաշառքը տրվել է պաշտամունքային եղբայրությունների (լատին․՝ sodales, sodalitates) միջոցով։ Մագիստրոսների ընտրությունների կարգի բազմաթիվ խախտումների պատճառով արդեն մ․թ․ա․ 2-րդ դարում ընդունվել են հատուկ օրենքներ (լատին․՝ leges de ambitu), որոնցով սահմանվել են նախընտրական արշավի առանձին հանգամանքներ։ Մեղավորներն սկզբում տասը տարով զրկվել են ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից, իսկ հետագայում ենթարկվել են խաղաղ ժամանակների գրեթե ամենախիստ պատժին՝ վտարման, որն ուղեկցվել է ունեցվածքի բռնագրավմամբ։ Այնուամենայնիվ, մ․թ․ա․ 67 թվականից մինչև 50 թվականը ընտրողներին տարբեր ձևերով կաշառել են ամեն տարի, և ընտրություններից առաջ կանխիկ փողի մեծ պահանջարկի պատճառով վաշխառուները կրկնակի բարձրացրել են տոկոսադրույքները՝ 4 %-ից դարձնելով 8 % տարեկան։ Մ․թ․ա․ 59 թվականի կոնսուլի ընտրություններում հաղթել են Կեսարն ու Բիբուլոսը։

Մոտավորապես այդ ժամանակ Կեսարը գաղտնի բանակցություններ է սկսել Պոմպեոսի և Կրասոսի հետ քաղաքական միության ստեղծման վերաբերյալ. երկու ազդեցիկ և հարուստ հռոմեացիների աջակցության փոխարեն նոր կոնսուլը պարտավորվել է անցկացնել նրանց համար շահավետ երկու օրենք, որոնց ընդունմանը նախկինում դեմ է հանդես եկել սենատը։ Հարցը վերաբերում էր նրան, որ Պոմպեոսը, վերադառնալով Երրորդ Միհրդատյան պատերազմից դեռևս մ․թ․ա․ 62 թվականին, դեռևս չէր հասել արևելյան պրովինցիաներում արված իր բոլոր կարգադրությունների վավերացմանը։ Նա նաև չէր կարողացել հաղթահարել սենադի դիմադրությունը իր բանակի վետերաններին հողաբաժիններ հատկացնելու հարցում։ Սենատից դժգոհ լինելու պատճառներ ուներ նաև Կրասոսը, որը պաշտպանում էր պուբլիկաններին (հարկերի կապալառու), որոնց խնդրում էին իջեցնել կապալի արժեքը Ասիա պրովինցիայի համար, սակայն հաջողության չեն հասել։ Կեսարի շուրջը համախմբվելու շնորհիվ այդ երկու քաղաքական գործիչները հույս ունեին հաղթահարել սենատի դիմադրությունը և անցկացնել իրենց համար օգտակար օրենքներ։ Հայտնի չէ, թե ինչ է ստացել այդ միությունից Կեսարը, սակայն պարզ է, որ նրա համար շահավետ էր թեկուզ միայն այդ երկու քաղաքական գործիչների և նրանց ոչ պակաս բարձրաստիճան ընկերների, հաճախորդների ու ազգականների հետ մտերմանալը։ Գոյություն ունի տարբերակ, թե եռապետության ստեղծման ժամանակ Կեսարը ծրագրել է նրա օգնությամբ գրավել իշխանությունը (այդ տեսակետի կողմնակից են եղել մասնավորապես Թեոդոր Մոմզենը և Ժերոմ Կարկոպինոն)։ Նիկոլայ Մաշկինը քննադատում է այդ մոտեցումը՝ այն համարելով հետագա իրադարձությունների վրա հիմնված և ենթադրում է, որ նախապես միությունը ծրագրվել է որպես կարճաժամկետ, սակայն իրադրության փոփոխությունը համախմբել է եռապետության մասնակիցներին և նրանց միությունը դարձրել երկարաժամկետ. այդ տեսակետի կողմնակից է եղել Սերգեյ Ուտչենկոն, որը նաև նշել է, թե միությունն ունեցել է վառ արտահայտված հակասենատական ուղղվածություն։ Էրիկ Գրյունը ենթադրել է, որ եռապետության օգնությամբ Կեսարը հույս ուներ իրականացնել լայնածավալ բարեփոխումների իր ծրագիրը։

Չնայած այն հանգամանքին, եր Պոմպեոսը և Կրասոսը վաղուց ունեին թշնամական հարաբերություններ և նույնիսկ խոչընդոտել էին միմյանց համար շահավետ օրենքների ընդունմանը, Կեսարը կարողացել է հաշտեցնել նրանց։ Սվետոնիոսը պնդում է, որ սկզբում Կեսարը միություն է կազմել Պոմպեոսի հետ, սակայն Քրիստիան Մեյերը ենթադրում է, որ Կեսարն համագործացության մասին սկզբում պայմանավորվել է իրեն ավելի մոտ Կրասոսի հետ։ Բացառված չէ, որ նախատեսված լիներ քաղաքական միության կազմում ներառել չորրորդ անդամի՝ Ցիցերոնին։ Երեք քաղաքական գործիչների միությունը ներկայում հայտնի է որպես առաջին եռապետություն (լատին․՝ triumviratus – «երեք այրերի միություն»), սակայն այդ տերմինն ստեղծվել է ավելի ուշ ստեղծված երկրորդ եռապետության համաբանությամբ, որի անդամները պաշտոնապես կոչվել են տրիումվիրներ։ Եռապետության ստեղծման ստույգ ամսաթիվն անհայտ է, ինչի պատճառը դրա գաղտնի բնույթն է։ Անտիկ հեղինակներից նշած հակասական տարբերակների նման տարբերակներ են առաջարկում նաև ժամանակակից պատմաբանները՝ մ․թ․ա․ 60 թվականի հուլիս օգոստոս, ընտրությունների անցկացումից կարճ ժամանակ առաջ կամ դրանից անմիջապես հետո, ընտրություններից հետո կամ մ․թ․ա․ 59 թվականին (վերջնականորեն)։

Կոնսուլություն (մ․թ․ա․ 59 թվական)

Կոնսուլության ամենասկզբում Կեսարը հրամայել է ամեն օր հրապարակել սենատի և ժողովրդական ժողովի նիստերի արձանագրությունները. հավանաբար դա արվել է նրա համար, որ քաղաքացիները կարողանան հետևել քաղաքական գործիչների գործողություններին։ Հունվարի առաջին օրերին Կեսարը սենատում ներկայացրել է հողային օրենքի իր նախագիծը։ Հավանաբար նման շտապողականության պատճառը եղել է նոր որոշումը մինչև ամսվա վերջ ընդունելու ցանկությունը, երբ Կեսարը եղել է երկու կոնսուլներից գլխավորը։ Օրինագծի առաջին ներկայացման և դրա համար քվեարկության միջև, ըստ հռոմեական օրենքների, պետք է անցներ երեք նունդինա (լատին․՝ nundinae – շուկայական օրեր), ըստ առանձին տարբերակների՝ 17 կամ 24 օր, որի ընթացքում օրինագծին կարող էին ծանոթանալ բոլոր հռոմեացիները։ Կեսարի օրինագիը եղել է բավական մեղմ։ Առաջին հերթին չի նախատեսվել անցկացնել բռնագրավումներ խոշոր հողատերերից (չօգտագործվող հող Իտալիայում մնում էր շատ քիչ), իսկ հողատարածքներ պետք է գնվեին միայն նրանցից, որոնք ցանկանում էին վաճառել։ Դրա համար անհրաժեշտ գումար Կեսարը նախատեսում էր ստանալ Պոմպեոսի կողմից միացված տարածքների հարկերից։ Չարաշահումների կանխման համար հող ստացող ընտանիքները չէին կարող վաճառել այն 20 տարի։ Կեսարի օրենքից օգտվել կարող էին ոչ միայն Պոմպեոսի բանակի վետերանները, այլև քաղաքի աղքատությունը (պրոլետարիատ)։ Հողի բաժանումը վերահսկելու համար ստեղծվել է քսան մարդուց կազմված հանձնաժողով, որի կազմում ներառվել են մասնավորապես Պոմպեոսը և Կրասոսը։ Առաջին սենատորները, որոնց դիմել է Կեսարը տվյալ հարցի քննարկման ժամանակ, եղել են Պոմպեոսն ու Կրասոսը։ Այդ ազդեցիկ և հարգված քաղաքական գործիչների կողմից օրինագծի սատարումը հիմք է դարձել օրինագծի նկատմամբ մնացած սենատորների մեծ մասի բարեհաճ նախատրամադրման համար։ Կատոնի կողմնակիցները վճռականորեն դեմ են հանդես եկել Կեսարի նախաձեռնությանը, իսկ երկրորդ կոնսուլ Բիբուլոսը նշել է, թե քվեարկության կազմակերպումն անօրինական է անբարենպաստ երկնային նշանների պատճառով։ Հողային օրենքի վերաբերյալ ժողովրդական ժողովում քվեարկությունն սկսելուց առաջ Հռոմում իրադրությունը եղել է չափազանց բարդ, և օրենքի ընդունման կողմնակիցները կռվել են հակառակորդների հետ. ըստ Պլուտարքոսի՝ «ֆորում գնալու ճանապարհին Բիբուլոսի գլխին շրջել են գոմաղբով զամբյուղ, ապա հարձակվել են նրա լիկտորների վրա ու ջարդոտել ճիպոտները, և վերջապես թռել են քարեր ու տեգեր, շատերը վիրավորվել են, իսկ մնացած բոլորը հապճեպորեն փախել են ֆորումից»։ Չնայած Բիբուլոսի և Կեսարի ժողովրդականության հետագա մեծացումից վախեցող Կատոնի գլխավորած մի շարք սենատորների դիմադրությանը, առաջարկն ընդունվել է ժողովրդական ժողովում։

Սակայն կարիքավորների համար հողի պահանջը շատ մեծ էր, և խոշոր հողատերերը դժկամությամբ հողատարածքներ են վաճառել պետությանը։ Հողի պահանջարկի բավարարման համար Կեսարն առաջարկել է շրջանառության մեջ դնել մեծ հողատարածքը Կամպանիայում, որը մնում էր պետական սեփականություն։ Այդ տարածքում հող ստանալու առավելությունը տրվել է բազմազավակ (երեք և ավելի երեխաներ ունեցող) ընտանիքներին, որոնց թիվը եղել է ավելի քան 20 հազար։ Կատոնը փորձել է խանգարել նոր օրենքի ընդունումը հերթական ընդդիմագործությամբ, սակայն վճռականորեն կանխվել է Կեսարի կողմից.

«Կեսարը հրամայել է հենց հռետորական բարձրությունից նրան [Կատոնին] տանել բանտ, բայց այդ ժամանակ էլ Կատոնը չի ընկճվել, չի լռել, ընդհակառակը, բանտի ճանապարհին նա շարունակել է խոսել նոր օրենքի մասին՝ հռոմեացիներին կոչ անելով զսպել նրանց, որոնք նման կերպ են տնօրինում պետության գործերը»։

Այնուամենայնիվ, վերջում օրենքն ընդունվել է։

Ֆորումում հարձակման ենթարկվելուց կարճ ժամանակ անց երկրորդ կոնսուլ Բիբուլոսը հայտարարել է իր կյանքին սպառնացող վտանգի մասին և փակվել տանը՝ քաղաքական կյանքին իր մասնակցությունը սահմանափակելով միայն էդիկտների հրապարակմամբ։ Դրանցում երկրորդ կոնսուլը նշել է անբարենպաստ երկնային նշանների մասին, որոնք իբր թե ուղեկցել են Կեսարի օրենքների քվեարկությունները։ Ըստ հռոմեական ավանդույթի՝ ժողովրդական ժողովները չէին կարող հրավիրվել հակառակ աստվածների կամքի, որն արտահայտվել է նաև երկնային նշաններով։ Այդ հիմունքներով Բիբուլոսը կասկածի է ենթարկել այն գործընթացների օրինականությունը, որոնց օգնությամբ Կեսարն անցկացրել է իր օրենքները։ Իրավունքի գիտակների համար ժողովրդական ժողովների և դրանց ընդունած օրենքների լեգիտիմության հարցի լուծումը եղել է իրավաբանական բարդ խնդիր։ Պաշտոնական գործընթացների խախտման վերաբերյալ բողոքարկումներից բացի երկրորդ կոնսուլը տարածել է սկանդալային մանրամասներ Կեսարի և Պոմպեայի անձնական կյանքի վերաբերյալ։ Բիբուլոսի էդիկտները ներկայացվել են համընդհանուր դիտման և վայելել մեծ ժողովրդականություն. ըստ Ցիցերոնի՝ «այն վայրերով, որտեղ դրանք ցուցադրվել են, անհնար է անցնել մարդկանց կուտակման պատճառով, որոնք կարդում են դրանք»։ Խնամքվ հորինված այդ էդիկտները պարունակել են մեծ քանակով ոչ հավաստի տեղեկություններ և դարձել են Կեսարին վերաբերող մի շարք բամբասանքների աղբյուր։

Եռապետության ստեղծման շրջանակներում Կեսարը հասել է Արևելքում Պոմպեոսի տված կարգադրությունների հաստատմանը և Ասիա պրովինցիայում հարկադրման համակարգի վերանայմանը. կապալառուների կողմից ներդրվող գումարը, պակասեցվել է մեկ երրորդով, և նրանք կարողացել են զգալիորեն ավելի մեծ շահույթ ստանալ պրովինցիայից։ Առաջին որոշման դեմ հանդես է եկել Լուկուլլոսը, որը եղել էր Երրորդ Միհրդատյան պատերազմի հրամանատար Պոմպեոսից առաջ, սակայն Կեսարն սպառնացել է դատարանով մեղադրել նրան, և զորավարը, ըստ Սվետոնիոսի, նետվել է կոնսուլի ոտքերի առաջ։ Կեսարի կողմից ժողովրդական ժողովում անցկացված օրենքներից մեկն է դարձել կուսակալների շորթողականության և կաշառակերության մասին օրենքը (lex Iulia repetundarum կամ lex Iulia de rebus repetundis)։ Այդ որոշումը չափազանց մանրամասնությամբ ներկայացրել է հռոմեական կուսակալների ու լեգատների պատասխանատվության ոլորտները։ Հիմնավոր լինելու շնորհիվ օրենքը գործել է երկար ժամանակ և հաճախ մեջբերվել կայսերական դարաշրջանի իրավաբանների կողմից։ Ի տարբերություն Կեսարի նախորդ օրինագծի՝ այդ որոշումը չի հանդիպել դիմադրության ընդունման ժամանակ։ Ռիչարդ Բիլլոուզը, սակայն, ենթադրում է, որ շորթումների մասին օրենքը հիմնականում միայն համակարգել է նախորդ օրենքների նորմերը։ Դրանից բացի, Մայքլ Գրանտը ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքի վրա, որ օրենքը կանոնակարգել է մագիստրոսների գործունեությունը, սակայն նախկինի պես ուշադրության չի արժանացրել հարկերի կապալառուների կամայականությունները։ Կեսարը Հռոմեական հանրապետության անունից ճանաչել է Պտղոմեոս XII Ավլետոսին՝ որպես Եգիպտոսի փարավոն, ինչը ենթադրում էր հրաժարվել Եգիպտոսի վերաբերյալ հավակնություններից, որոնք հիմնված էին Հռոմում լայն հայտնիություն ստացած Պտղոմեոս XI Ալեքսանդր II-ի կտակի (հավանաբար կեղծ)։ Համաձայն այ փաստաթղթի՝ Եգիպտոսը պետք է անցներ Հռոմի տիրապետության տակ, ինչպես Ատտալոս III-ի կտակի համաձայն Հռոմեական հանրապետությանն էր անցել Պերգամոնի թագավորությունը։ Անտիկ պատմիչները հայտնում են, որ հարցը վճռվել է հսկայական կաշառքով, որ իրենց միջև բաժանել են տրիումվիրները։

Մեկ տարի առաջ սենատը որոշել էր, որ մ․թ․ա․ 59 թվականի կոնսուլները՝ որպես կուսակալ, պետք է ղեկավարեն «անտառներն ու արահետները»։ Ժամանակակից ուսումնասիրողները տարբեր կերպ են հասկանում այդ նշանակումը, թեև համաձայնում են, որ այն եղել է ոչ նշանակալի։ Այդ նշանակումը չէր կարող գոհացնել Կեսարին ու նրա պարտատերերին, որոնք սպասում էին, որ պրովինցիան կողոպտելու միջոցով հեռանկարային քաղաքական գործիչը կվճարի իր պարտքերը։ Մ․թ․ա․ 59 թվականի գարնանը պլեբեյական տրիբուն Պուբլիոս Վատինիոսը, որ Կեսարի կողմնակիցն էր, առաջարկել է Ցիսալպիական Գալլիայի ու Իլիրիկումի, ինչպես նաև երեք լեգեոնների կառավարումը փոխանցել Կեսարին ոչ թե մեկ, ինչպես կարգն էր, այլ հինգ տարով, ինչը չի ունեցել իր նախադեպը։ Նոր օրենքի ընդունումը չեղարկել է Կեսարի նախկին նշանակումը որպես silvae callesque։ Հավանաբար Կեսարը հույս ուներ ստանալ Ցիսալպիական Գալլիայի բնակչության աջակցությունը՝ շռայլորեն բաժանելով հռոմեական քաղաքացիության իրավունքներ, իսկ Իլիրիկումից Կեսարը հավանաբար հույս ուներ սկսել արշավանք դեպի Բալկանյան թերակղզու խորքը։ Շուտով մահացել է Տրանսալպիական Գալլիայի կուսակալ Քվինտոս Ցեցելիոս Մետելոս Ցելերը, և Պոմպեոսն առաջարկել է այդ պրովինցիայի կառավարումը հանձնել Կեսարին հավելյալ մեկ այլ լեգեոնի հետ միասին։ Հավանաբար Պոմպեոսն առաջնորդվել է Ցիսալիական և Տրանսալպիական Գալլիաների՝ մեկ զորավարի հրամանատարության ներքո միավորման անհրաժեշտությամբ Գալլիայի հետ հնարավոր պատերազմում. կես դար առաջ տեղի ունեցած Կիմբրական պատերազմի ժամանակ այդ տարածաշրջանում միասնական հրամանատարության բացակայությունը պատերազմի առաջին փուլում հանգեցրել է Հռոմի համար ծանր պարտությունների։ Նոր պրովինցիան Կեսարին տվել է ոչ լրիվ կազմով հավաքված սենատը (նրա բազմաթիվ անդամներ շարունակել են անտեսել նիստերը)։

Կեսարի օրենքների ընդունման հերթականությունն ու ստույգ ամսաթվերը ներկայացվում են տարբեր կերպ, ինչի պատճառն աղբյուրներում ժամանակագրական կապի բացակայությունն է և միայն կոմնակի ակնարկները։ Ժամանակագրության վերականգնումը դժվարանում է նաև մեծ պոնտիֆեքսի լիազորությունների հավանական օգտագործումը Կեսարի կողմից օրացույցում 13-րդ նահանջ ամսվա՝ մերցեդոնիուսի ավելացումը փետրվարի վերջին։ Ըստ Լիլի Ռոսս Թեյլորի՝ հունվարի 1-ին կամ 2-ին Կեսարն առաջարկել է առաջին հողային օրենքը, 25-ի և 27-ի միջև տեղի են ունեցել քվեարկությունը կոմիտիաներում և օրենքի ընդունումը։ Մոտավորապես հունվարի 28-ին երկրորդ կոնսուլ Բիբուլոսը նշում է ոչ բարենպաստ նշանների մասին և երեք տրիբունների աջակցությամբ փորձում վետո դնել, սակայն հաջողության չի հասնում, և շուրջ հունվարի 29-ին փակվում է իր տանը։ Փետրվարի սկզբին, ըստ ամերիկացի ուսումնասիրողի, սենատորները երդվել են սատարել օրենքը, փետրվար-մարտին ստեղծվել է հանձնաժողով օրենքի դրույթների կատարման համար։ Մարտին կամ ապրիլի սկզբին ընդունվել են դեկրետներ Պտղոմեոս XII Ավլետոսին Եգիպտոսի թագավոր ճանաչելու և Ասիայում կատարվող կապալների մասին։ Մոտավորապես մայիսի 1-ին Կեսարն առաջարկել է երկրորդ հողային օրենքը (lex Campana) և գրեթե միաժամանակ՝ Պոմպեոսի կարգադրությունների հաստատման մասին օրենքը, որոնց քվեարկությունը կատարվել է ամսվա վերջին։ Ըստ Թեյլորի՝ մայիսի շուրջ 2-3-ին տեղի է ունեցել Պոմպեոսի և Հուլիայի հարսանիքը, իսկ դրանից կարճ ժամանակ անց Կեսարն ամուսնացել է Կալպուրնիայի հետ։ Վատինիոսի օրենքն սկզբում համարվել է առաջարկված մայիսին, սակայն հետո Թեյլորը դրա առաջարկումը (մարտ մայիսի փոխարեն), ինչպես և քվերակությունը (մայիսի երկրորդ կես հունիսի սկզբի փոխարեն) համարել է ավելի վաղ տեղի ունեցած։ Կուսակալների շորթումների և կաշառակերության մասին օրենքը (lex de repetundis) ընդունվել է, հավանաբար, տարվա երկրորդ կեսին։

Աշնանը հռոմեացի Լուկիոս Վետիոսը հայտարարել է, որ մի շարք հայտնի հռոմեացիներ նախապատրաստում են դավադրություն ընդդեմ Պոմպեոսի (ըստ այլ տարբերակի՝ մահափորձի թիրախ են հայտարարվել Պոմպեոսը և Կեսարը)։ Սկզբում Վետիոսը ցուցմունք է տվել սենատի մոտ՝ հայտնելով մի շարք հայտնի քաղաքական գործիչների և երիտասարդ նոբիլների մասնակցության մասին, ապա Կեսարը նրան ստիպել է կրկնել իր ցուցմունքները ժողովրդի առաջ։ Հանրության առաջ մասնակիցների անունների թվարկման ժամանակ Վետիոսը լռել է Մարկոս Յունիոս Բրուտոսի մասնակցության մասին և ավելացրել մի շարք նոր անուններ՝ խախտելով վստահությունն իր ասածի հանդեպ։ Շուտով նրան սպանված են գտել բանտում։ Կեսարի մասնակցության հարցը Վետիոսի գործի կազմակերպմանը համարվում է վիճելի ինչը, սակայն կոնսուլն ամեն դեպքում կարողացել է նրա ցուցմունքներն օգտագործել ի շահ իրեն.

«Գործը բավական մութ էր, սակայն Կեսարն օգտվել է դրանից, որպեսզի հրահրի ամբոխին։ Վետիոսը հարցաքննությունը հետաձգվել է հաջորդ օրվան, սակայն գիշերը նա սպանվել է բանտում։ Պատահածի մասին տարածվել են ամենատարբեր կռահումներ ու ենթադրություններ, և Կեսարը չի հապաղել օգտվել դրանից՝ ասելով, թե Վետիոսին սպանել են նրանք, ովքեր վախենում էին նրա ցուցմունքներից։ Ի վերջո նա հասել է նրան, որ ժողովուրդն իրեն իրավունք է տվել պայքարել բոլոր դավերի դեմ»։

Չնայած Կեսարի նախաձեռնությունները տարվա սկզբին բավական աջակցություն են գտել, մ․թ․ա․ 59 թվականի վերջին տրիումվիրների ժողովրդականությունը խիստ նվազել է։ Ըստ Սերգեյ Ուտչենկոյի՝ դա կապված էր նրա հետ, որ եռապետությունը, որը համարվում էր նոբիլ-սենատորների նեղ շրջանի կողմից իրական իշխանությունը բռնի իրենց ձեռքում պահելու դեմ պայքարելու միջոց, ինքն է սկսել վերահսկել Հռոմի ողջ կյանքը։ Կեսարը հաջորդ տարի հեռացել է պրովինցիա, այդ պատճառով էլ հետագայում եռապետության հակառակորդների հիմնական թիրախներ պետք է դառնային Պոմպեոսը և, ավելի քիչ, Կրասոսը։

Պրոկոնսուլություն

Գալլական պատերազմ

Կեսարի՝ պրոկոնսուլ դառալուց առաջ հռոմեացիները վերահսկում էին ժամանակակից Ֆրանսիայի տարածքի հարավային մասը, որտեղ կազմակերպվել էր Նարբոնական Գալլիա պրովինցիան։ Մ․թ․ա․ 58 թվականի մարտի վերջին Կեսարը ժամանել է Գենավա (ժամանակակից Ժնև), որտեղ բանակցություններ է սկսել կելտական հելվետների ցեղի առաջնորդների հետ, որոնք սկսել էին տեղափոխվել գերմանացիների ճնշման պատճառով։ Կեսարին հաջողվել է թույլ չտալ հելվետներին մտնել Հռոմեական հանրապետության տարածք, իսկ երբ նրանք մտել են հռոմեացիներին դաշնակից էդուի ցեղերի հողերը, Կեսարը հետապնդել և կոտորել է նրանց։ Նույն թվականին նա ջախջախել է գերմանական առաջնորդ Արիովիստուսի զորքերը, որ փորձում էր հաստատվել Հռենոս գետի ձախ ափին գտնվող գալլական հողերում։

Մ․թ․ա․ 57 թվականին Կեսարը, չունենալով պատերազմի օրինական պատճառ, հարձակվել է բելգերի ցեղերի վրա հյուսիսարևելյան Գալլիայում և ջախջախել նրանց Աքսոնի ու Սաբիսի ճակատամարտերում։ Զորավարի լեգատ Պուբլիոս Լիցինիոս Կրասոսն առանց արյուն թափելու գրավել է Լուար գետի ներքին հոսանքների հողերը։ Սակայն հաջորդ տարի Կրասոսի կողմից գրավված գալլերը միավորվել են ընդդեմ հռոմեական տիրապետության։ Կեսարն ստիպված է եղել իր ուժերը բաժանել Տիտոս Լաբիենոսի, որը պետք է գրավեր տրևերների ցեղերը Բելգիկայում, Պուբլիոս Կրասոսի (նրան հանձնարարվել է գրավել Ակվիտանիան) և Քվինտոս Տիտուրիոս Սաբինոսի միջև, որը ճնշում էր ծայրամասային տարածքների ապստամբած ցեղերին։ Դեցիմուս Յունիուս Բրուտոս Ալբինոսն սկսել է Լուարի վրա կառուցել նավատորմ, որը կարող էր կռվել ծովափնյա ցեղերի դեմ, իսկ Կեսարն ուղևորվել է Լուկա, որտեղ տրիումվիրները հանդիպել են և քննարկել ընթացիկ հարցեր։ Վերադառնալով իր զորքերի մոտ՝ Կեսարը գլխավորել է հարձակումն ապստամբած գալլերի վրա։ Կեսարն ու Սաբինոսը գրավել են ապստամբների բոլոր բնակավայրերը, իսկ Դեցիմուս Բրուտոը ոչնչացրել է նրանց նավատորմը ծովային մարտում։

Մ․թ․ա․ 55 թվականին զորավարը ջախջախել է Հռենոսն անցած գերմանական ցեղերին։ Ապա նա անցել է գետի աջ ափ 400 մետանոց կամրջով, որ կառուցվել էր «castellum apud confluentes» (ժամանակակից Կոբլենց) ճամբարի մոտ ընդամենը տասը օրում։ Հռոմեական բանակը երկար չի մնացել Գերմանիայում (նահանջելու ժամանակ Հռենոս գետի վրա կառուցված առաջին կամուրջը քանդվել է), և արդեն օգոստոսի վերջին Կեսարը նախաձեռնել է հետախուզական արշավանք դեպի Բրիտանիա, որը եղել է առաջին արշավանքը դեպի այդ կղզիներ հռոմեական պատմության մեջ։ Սակայն ոչ բավարար նախապատրաստվելու պատճառով մեկ ամիս անց նա ստիպված է եղել վերադառնալ մայրցամաք։ Հաջորդ տարվա ամռանը Կեսարը գլխավորել է նոր արշավանք դեպի Բրիտանիա, սակայն կղզում կելտական ցեղերն անդադար նահանջել են՝ հակառակորդին ուժասպառ անելով մանր կռիվներում, և Կեսարն ստիպված է եղել զինադադար կնքել, որը նրան թույլ է տվել Հռոմ զեկույց ուղարկել հաղթանակի մասին։ Վերադառնալուց հետո Կեսարն իր զորերը բաժանել է ութ ճամբարների միջև, որ կենտրոնացած էին հյուսիսային Գալլիայում։ Տարվա վերջին բելգերի ցեղերն ապստամբել են հռոմեացիների դեմ և գրեթե միաժամանակ հարձակվել նրանց ձմեռելու մի քանի վայրերի վրա։ Բելգերին հաջողվել է ամրացված ճամբարից դուրս հանել XIV լեգեոնը և հինգ կոհորտաներ (շուրջ 6-8 հազար զինվոր) և կոտորել նրանց դարանատեղից։ Կեսարին հաջողվել է հանել Քվինտոս Տուլիոս Ցիցերոնի՝ հռետորի եղբոր ճամբարի պաշարումը, ինչից հետո բելգերը հրաժարվել են Լաբիենոսի ճամբարի վրա հարձակվելու մտքից։ Մ․թ․ա․ 53 թվականին Կեսարը կատարել է պատժիչ արշավանքներ բելգերի դեմ, իսկ ամռանը կրկին արշավել է դեպի Գերմանիա՝ նորից կառուցելով (նահանջի ժամանակ քանդվել է) կամուրջ Հռենոսի վրա։ Զորքի անբավարար լինելու պատճառով Կեսարը խնդրել Պոմպեոսի լեգեոններից մեկը, և վերջինս համաձայնել է։

Մ․թ․ա․ 52 թվականի սկզբին գալլական ցեղերի մեծ մասը միավորվել է հռոմեացիների դեմ պայքարելու համար։ Ապստամբներին գլխավորել է Վերցինգետորիքսը։ Քանի որ գալլերը Նարբոնական Գալլիայում գտնվող Կեսարին կտրել են հյուսիսում գտնվող իր հիմնական զորքից, սակայն զորավարը շփոթեցնող զորաշարժով Վերցինգետորիքսին քաշել է դեպի իր հայրենի արվերնների ցեղի հողերը, իսկ ինքը միացել է հյուսիսում գտնվո իր հիմնական զորքերին։ Հռոմեացիները գրավել են գալլական մի շարք ամրացված քաղաքներ, սակայն պարտություն են կրել Գերգովիայի վրա գրոհի փորձի ժամանակ։ Ի վերջո Կեսարին հաջողվել է Վերցինգետորիքսին արգելափակել լավ ամրացված Ալեզիա ամրոցում և սկսել պաշարումը։ Գալլերի զորավարն օգնության է կանչել գալլական բոլոր ցեղերին և նրանց գալուց հետո փորձել հանել հռոմեական պաշարումը։ Ամրաշինության առավել վատ պաշտպանված վայրում տեղի է ունեցել դաժան մարտ, որում հռոմեացիները հաղթել են ոչ առանց դժվարության։ Հաջորդ օրը Վերցինգետորիքսը հանձնվել է, և ապստամբությունն ընդհանուր առմամբ ավարտվել է։ Մ․թ․ա․ 51 և 50 թվականներին Կեսարը և իր լեգատներն ավարտին են հասցրել առանձին ցեղերի ու ապստամբների առանձին խմբերի գրավումը։ Կեսարի պրոկոնսուլության ավարտին ամբողջ Գալլիան ենթարկվում էր Հռոմին։

Գալլիայում անցկացրած ժամանակամիջոցում Կեսարը տեղյակ է եղել Հռոմում կատարվող իրադարձություններին և հաճախ միջամտել է դրանց։ Դա հնարավոր է եղել շնորհիվ այն բանի, որ մայրաքաղաքում մնացել էին նրա երկու վստահված անձինք՝ Գայոս Օպիոսը և Լուցիոս Կոռնելիուս Բալբուսը, որոնց հետ նա մշտապես նամակներ է փոխանակել։ Վերջիններս կաշառքներ են բաժանել մագիստրոսներին և կատարել զորավարի մյուս հանձնարարությունները։ Գալլիայում Կեսարի ղեկավարության ներքո ծառայել են մի շարք լեգատներ, որոնք հետագայում նշանակալի դեր են կատարել հռոմեական պատմության մեջ։ Նրանցից են Մարկոս Անտոնիոսը, Տիտոս Լաբիենոսը, Լուցիոս Մունացիոս Պլանկոսը, Գայոս Տրեբոնիոսը և այլք։

Պրոկոնսուլը և Հռոմը

Մ․թ․ա․ 59 թվականին եռապետության հակառակորդները չեն կարողացել անցկացնել հաջորդ տարվա կոնսուլի իրենց թեկնածուներին, սակայն նրանց հաջողվել է հասնել նրան, որ պրետորներ ընտրվեն Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը և Գայոս Մեմիոսը։ Հենց նրանք են փորձել չեղարկել տալ Կեսարի օրենքները՝ որպես պատճառ ներակայացնելով գործընթացային սխալները (առաջին հերթին օգտագործելով Բիբուլոսի ներկայացրած հիմնավորումները), սակայն հաջողության չեն հասել։ Սենատորների ու տրիումվիրների հարաբերությունների սրումից օգտվել է դեմագոգ Պուբլիոս Կլոդիոս Պուլխերը, որին Կեսարը նախորդ դարի պատրիկների դասից տեղափոխել էր պլեբեյների դաս, որ նա կարողանա ներկայացնել իր թեկնածությունը ժողովրդական տրիբունի համար։ Ընտրվելուց հետո Կլոդիոսը մ․թ․ա․ 58 թվականի սկզբին ծավալել է բուռն գործունեություն՝ ուղղված ինչպես սենատորների մի մասի (մասնավորապես նա կարողացել է Հռոմից արտաքսել տալ Ցիցերոնին), այնպես էլ տրիումվիրների դեմ՝ հույս ունենալով վերջին դեպքում ստանալ առավել պահպանողական սենատորների աջակցությունը։ Կլոդիոսի առաջին գործողություններն արդեն վնասել են Կեսարի հողային օրենքների իրականացմանը։ Քսանի հանձնաժողովը, որն զբաղվում էր հողերի գնմամբ ու բաժանմամբ, բախվել է գումարի սուր անբավարարության խնդրին, քանի որ հունվարի 3-ին ընդունվել է Կլոդիոսի կողմից առաջարկված օրենքը հացի անվճար բաժանման մասին (Leges frumentariae), որ արագորեն սպառել է պետական գանձարանը։ Ըստ որոշ հաշվարկների՝ նոր օրենքի պահանջների կատարման համար ծախսվող գումարը հավասար է եղել պետական գանձարանի եկամուտների 20%-ին։

Մ․թ․ա․ 56 թվականի կոնսուլներ Գնեոս Կոռնելիուս Գնեոս Կոռնելիուս Լենտուլոս Մարցելինուսը և Լուցիոս Մարցիուս Ֆիլիպոսը անբարյացակամ վերաբերմունք են ունեցել տրիումվիրների նկատմամբ։ Մարցելինուսը խանգարել է Կեսարի կողմնակիցների առաջարկած օրենքների անցկացմանը և կարողացել է Կեսարին հաջորդող նշանակել հաջորդ տարվա դեռևս չընտրված կոնսուլների թվից։ Այդպիսով՝ մ․թ․ա․ 54 թվականի մարտի 1-ից ոչ ուշ Կեսարը պետք է պրովինցիան զիջեր ուրիշին։ Կեսարին Ցիսալպիական Գալլիայում փոխարինելու ամենահավանական թեկնածուն համարվել է Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը, որը եռապետության մոլի հակառակորդ էր։ Դրանից բացի Կեսարի հակառակորդները հույս նրանից վերցնել Նորբանական Գալլիան։ Այդ ժամանակաշրջանին են վերաբերում նաև Կեսարին դատի տալու առաջին փորձերը, որոնք հաջողության չեն հասել պրոկոնսուլի դատական անձեռնմխելիության պատճառով, որ գործում էր մինչև իր պաշտոնավաման ավարտը։

Մ․թ․ա․ 56 թվականի ապրիլի կեսին տրիումվիրները հավաքվել են Լուկայում (քաղաքը գտնվել է Ցիսալպիական Գալլիայի տարածքում, ինչը Կեսարին թույլ է տվել ներկա գտնվել) հետագա գործողությունների կոորդինացման համար։ Նրանք պայմանավորվել են, որ Պոմպեոսը և Կրասոսը կներկայացնեն իրենց թեկնածությունը հաջորդ տարվա կոնսուլի համար, որպեսզի թույլ չտան իրենց հակառակորդի (մասնավորապես Ահենոբարբոսի) ընտրությունը։ Քանի որ օրենքի բոլոր պահանջներին համապատասխան անցկացվող ընտրության արդյունքն ակնհայտ չէր, տրիումվիրները որոշել են ընտրությունների վրա ազդել լեգեոներների ներգրավմամբ։ Տրիումվիրների կողմնակիցները պետք է ընտրությունները տեղափոխել տային տարվա վերջ, իսկ Կեսարը խոստացել է ուղարկել իր բոլոր զինվորներին՝ մասնակցելու քվեարկությանը։ Ընտրվելուց հետո Պոմպեոսը և Կրասոսը պետք է Կեսարի լիազորությունների ժամկետը երկարաձգել տային հինգ տարով։

Մարկոս Տուլիոս Ցիցերոն, կիսանդրին գտնվում է Հռոմի Կապիտոլիական թանգարանում

Մ․թ․ա․ 55 թվականի գարնանը նոր կոնսուլներն ի կատար են ածել Լուկայում տեղի ունեցած ժողովում ընդունված որոշումները. Կեսարը հինգ տարով երկարացրել է իր լիազորությունների ժամկետը բոլոր երեք պրովինցիաներում։ Դրանից Բացի Պոմպեոսն նույն ժամկետով ստացել է Հեռավոր և Մերձավոր Իսպանիաները, իսկ Կրասոսը՝ Սիրիան։ Մ․թ․ա․ 55 թվականի մայիսին կամ հունիսին Ցիցերոնը, որ մտերմացել էր տրիումվիրների հետ, ակտիվորեն սատարել և հավանաբար ինքն էլ նախաձեռնել է Կեսարի չորս նոր լեգեոնների ծախսերը պետության միջոցներից փոխհատուցելու օրինագիծը։ Այդ առաջարկն ընդունվել է։ Ցիցերոնի ծառայությունների փոխարեն Կեսարը Քվենտիոս Տուլիոս Ցիցերոնին՝ հռետորի եղբորը, ընդգրկել է իր լեգատների շարքում։

Մ․թ․ա․ թվականի օգոստոսին կամ սեպտեմբերին Հուլիան՝ Կեսարի դուստրը և Պոմպեոսի կինը, մահացել է ծննդաբերության ժամանակ։ Սակայն Յուլիայի մահն ու դինաստիական նոր ամուսնության կնքման փորձերի ձախողումը որոշիչ ազդեցություն չեն ունեցել Պոմպեոսի ու Կեսարի փոխհարաբերությունների վրա, և երկու քաղաքական գործիչների լավ հարաբերությունները պահպանվել են մի քանի տարի։ Եռապետությանն ու հռոմեական ողջ քաղաքականությանը նշանակալի հարված է հասցրել Կրասոսի մահը Խառանի ճակատամարտում։ Թեև Կրասոսն ավելի շուտ համարվում էր «կրտսեր» տրիումվիր, հատկապես Կեսարի կողմից Գալլիայում կատարած խոշոր նվաճումներից հետո, սակայն նրա հարստությունն ու ազդեցությունը հարթում էին Պոմպեոսի և Կեսարի միջև եղած տարաձայնությունները։

Մ․թ․ա․ 53 թվականի սկզբին Կեսարը Պոմպեոսից խնդրել է նրա լեգեոններից մեկը՝ Գալլական պատերազմում օգտագործելու համար, և Պոմպեոսը համաձայնել է։ Շուտոբ Կեսարը հավաքել է ևս երկու լեգեոններ, որպեսզի վերականգնի իր բելգերի ապստամբությունների ժամանակ իր զորքերի կրած կորուստները։ Մ․թ․ա․ 53-52 թվականներին Հռոմում իրադրությունը եղել է ծայրահեղ սրված երկու դեմագոգների՝ Կլոդիոսի և Միլոնի կողմնակիցների պայքարի (հաճախ՝ զինված) պատճառով։ Իրավիճակն էլ ավելի է վատացել մ․թ․ա․ 52 թվականի հունվարին Միլոնի ստրուկի կողմից Կլոդիոսի սպանությունից հետո։ Այդ ժամանակ կոնսուլներ դեռևս չէին ընտրվել, և Հռոմում կոչեր են հնչել կոնսուլներ ընտրել Պոմպեոսին ու Կեսարն, որ նրանք վերականգնեն կարգուկանոնը։ Կեսարը Պոմպեոսին առաջարկել է կազմակերպել նոր դինաստիական ամուսնություն։ Ըստ նրա պլանի՝ Պոմպեոսը պետք է ամուսնանար Օկտավիա Կրտսերի՝ Կեսարի ազգականուհու հետ, իսկ ինքը ցանկանում էր կնության վերցնել Պոմպեային՝ Գնեոսի դստերը։ Պոմպեոսը մերժել է և որոշ ժամանակ անց ամուսնացել Կոռնելիա Մետելլայի՝ Կեսարի վաղեմի թշնամի Մետելլոս Սցիպիոնի դստեր հետ։ Երբ պարզ է դարձել, որ Կեսարը չի կարողանա վերադառնալ Գալլիայից և վերականգնել կարգը Հռոմում, Կատոնը (ըստ այլ տարբերակի՝ Բիբուլոսը) առաջարկել է արտակարգ միջոց՝ Գնեոսին նշանակել կոնսուլ առանց կոլեգիայի, ինչը նրան թույլ կտար միանձնյա ընդունել կարևորագույն որոշումները։ Հավանաբար սենատը Պոմպեոսին դիտարկել է որպես ժամանակավոր համակարգող՝ անկարգությունների ճնշման համար, այլ ոչ թե որպես երկարաժամկետ կառավարիչ։

Նշանակումից կարճ ժամանակ անց նոր կոնսուլը նախաձեռնել է նոր օրենքների ընդունում բռնի գործողությունների (lex Pompeia de vi) և ընտրությունների ժամանակ կաշառքների (lex Pompeia de ambitu) վերաբերյալ։ Երկու դեպքում էլ օրենքների ձևակերպումները ճշտվել են նոր պահանջներին համապատասխան, սահմանվել են պատժի ավելի խիստ միջոցներ, իսկ այդ գործերով դատավարությունները պետք է կատարվեին զինված պահակախմբի ներկայությամբ։ Երկու որոշումներն էլ ունեցել են հետադարձ ուժ։ Կաշառքների մասին օրենքը գործել է ընդհուպ մինչև մ․թ․ա․ 70 թվականը, և Կեսարի կողմնակիցներն այդ որոշումը համարել են մարտահրավեր իրենց հովանավորին։ Այդ նույն ժամանակ ժողովրդական տրիբունները Պոմպեոսի հավանությամբ ընդունել են օրենք, որը Կեսարին թույլ է տվել առաջադրել իր թեկնածությունը կոնսուլի պաշտոնի համար առանց Հռոմ ներկայանալու, ինչը նրան չէր թույլատրվել մ․թ․ա․ 60 թվականին։ Շուտով կոնսուլի առաջարկով ընդունվել են օրենքներ մագիստրատուրաների և պրովինցիաների մասին։ Առաջին օրենքի դրույթներով արգելվել է հավակնել որևէ պաշտոնի Հռոմից բացակայության դեպքում։ Նոր օրենքը ոչ միայն ուղղված էր ընդդեմ Կեսարի, այլև հակադրվում էր ոչ վաղ անցյալում տրիբունների կողմից ընդունված որոշմանը։ Շուտով Պոմպեոսը, որն իբր թե մոռացել է բացառություն անել Կեսարի համար, հրամայել է մագիստրատուրաների մասին օրենքում ավելացնել կետ մայրաքաղաքից բացակայության դեպքում պաշտոնի հավակնելու համար հատուկ թույլտվությունների մասին, բայց դա արել է միայն օրենքի հաստատումից հետո։

Պոմպեոսի որոշումների արդյունքում անորոշ է դարձել, թե ինչ պետք է անի Կեսարը պրոկոնսուլության ժամանակի ավարտից հետո։ Պարզ չէ, թե երբ է նա կարողացել առաջադրել իր թեկնածությունը հաջորդ տարվա կանսուլի համար՝ մ․թ․ա․ 50 կամ 49 թվականին։ Այն պատճառով, որ Պոմպեոսն օրենքում ուղղոմ կատարել էր նրա հաստատումից հետո, Կեսարի հակառակորդները հնարավորություն են ստացել բողոքարկել և պահանջել, որ Կեսարը ներկա գտնվի ընտրություններին որպես մասնավոր անձ։ Կեսարն իր հերթին լրջորեն զգուշացել է, որ Հռոմ ժամանելուց և անձեռնմխելիության ժամկետի ավարտից անմիջապես հետո իր հակառակորդները Կատոնի գլխավորությամբ դատարանի առջև կկանգնեցնեն իրեն։ Քանի որ Պոմպեոսի օրենքներն ունեին հակադարձ ուժ, Կեսարը կարող էր պատասխանատվության ենթարկվել մ․թ․ա․ 59 թվականին և դրանից առաջ իր կատարած գործողությունների համար։ Դրանից բացի, պարզ չէր, թե Կեսարի հաջորդ պետք է նշանակել ըստ հին, թե ըստ նոր օրենքների։ Պամպեոսի օրենքին առավելություն տալու դեպքում պրովինցիայում Կեսարին իր հաջորդը կարող էր փոխարինել արդեն մ․թ․ա․ 49 թվականի մարտի 1-ին, և դա պետք է լիներ հինգ տարի առաջվա կոնսուլներից մեկը։ Սակայն քանի որ երկրորդ կոնսուլ Ապիոս Կլավդիոս Պուլխերը հասցրել էր նշանակվել Կիլիկիայում, Կեսարին պետք է հաջորդեր իր անհաշտ հակառակորդը՝ Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը։

Թեև կոնսուլների այդ ընտրությունում Կատոնն անհաջողություն է կրել, ընտրվել է Մարկոս Կլավդիոս Մարցելոսը՝ Կեսարի թշնամին։ Տարվա ամենասկզբում Մարցելոսը պահանջել է Կեսարից հեռանալ պրովինցիայից և ցրել բոլոր տասը լեգեոնները՝ այդ պահանջը հիմնավորելով Ալեզիայի գրավումից հետո ռազմական ակտիվ գործողությունների ավարտմամբ։ Սակայն ապստամբները շարունակել են գործել Գալլիայի ծայրամասերում, և Մարցելոսի գործընկերը՝ Սերվիոս Սուլպիցիոս Ռուֆոսը հրաժարվել է սատարել այդ առաջարկը։ Պոմպեոսը փորձել է արտաքնապես պահպանել չեզոքություն, սակայն նրա արտահայտությունները վկայել են, որ արագորեն սառել են Կեսարի հետ նրա փոխհարաբերությունները։

Մ․թ․ա․ 50 թվականի կոնսուլներ են դարձել (Կատոնի՝ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելուց հետո) Գայոս Կլավդիոս Մարցելոսը՝ Մարկոսի ազգականն ու նրա զինակիցը, և Լուցիոս Էմիլիոս Պաուլոսը։ Վերջինս չի եղել Կեսարի անհաշտ թշնամիների թվում, այդ պատճառով էլ Կեսարն օգտվել է նրա ֆինանսական ծանր դրությունից և դրդել է համագործակցության 1500 տաղանդ (մոտավորապես 36 միլիոն սեստերցիուս, կամ գրավված Գալլիայի տարեկան հարկային եկամուտներից մի քիչ պակաս) հսկայական կաշառքի միջոցով։ Դրանից բացի բոլորի համար անսպասելիորեն Կեսարի կողմն է անցել նրա վաղեմի հակառակորդներից մեկը՝ Գայոս Սկրիբոնիոս Կուրիոնը։ Ավելի ուշ շրջանի աղբյուրները նրա քաղաքական դիրքորոշման այդ փոփոխությունը վերագրում են ևս մեկ կաշառքի՝ համարժեք նրան, որ ստացել է Էմիլիոս Պաուլոսը։ Հենց Կուրիոնն է օգտվել վետո տրիբունական իրավունքից՝ չեղարկելու համար այն օրենքները, որոնց օգնությամբ սենատորները փորձել են օրինականացնել Կեսարի հեռացումը։ Սակայն իր դիրքորոշման փոփոխությունը տրիբունը խնամքով թաքցրել է։ Իր հրապարակային ելույթներում նա իրեն համարել է անկախ քաղաքական գործիչ, որ պաշտպանում է ժողովրդի, այլ ոչ թե Կեսարի կամ Պոմպեոսի շահերը։ Մ․թ․ա․ 50 թվականի մայիսին սենատը պարթևների կողմից սպառնացող վտանգի պատճառաբանությամբ Կեսարի մոտից հետ է կանչել մանգամից երկու լեգեոն, որոնց թվում էր նաև Պոմպեոսի ուղարկածը։

Քանի որ մոտենում էր պրոկոնսուլության ժամկետի ավարտը, Կեսարն ու Հռոմում գտնվող նրա հակառակորդներն սկսել է եռանդուն գործունեություն ծավալել իրենց դիրքի հաստատման համար։ Մ․թ․ա․ 50 թվականին, երբ Կեսարի ու Պոմպեոսի համագործակցության ավարտվելն ակնհայտ է դարձել, Կեսարը վայելել է Հռամի ու Ցիսալպիական Գալլիայի բնակչության նշանակալի մասի աջակցությունը, սակայն նոբիլների շարքում նրա ազդեցությունը քիչ էր և հաճախ հիմնված էր կաշառքների վրա։ Թեև ընդհանուր առմամբ սենատը հակված չէր վստահելու Կեսարին, սենատորների մեծ մասը կողմ էր վեճի խաղաղ լուծմանը։ միաժամանակ երկու զորավարների զինաթափման անհրաժեշտության վերաբերյալ Կուրիոնի առաջարկին կողմ է քվեարկել 370, դեմ՝ 22 կամ 25 սենատոր։ Սակայն Մարցելոսը փակել է նիստը, նախքան քվեարկության արդյունքները կգրանցվեին արձանագրության, ըստ այլ տարբերակի՝ սենատի որոշման վրա վետո է դրել տրիբուն Գայոս Ֆուրնիոսը։ Եղել են նաև այլ առաջարկներ, թեև ո՛չ Կեսարը, ո՛չ Պոմպեոսն իրենց կողմնակիցներով չեն ցանկացել զիջել։ Մասնավորապես դեռ մագիստրոսների ընտրությունից առաջ Պոմպեոսը Կեսարին առաջարկել է վերադառնալ Հռոմ մ․թ․ա․ 50 թվականի նոյեմբերի 13-ին՝ հրաժարվելով պրոկոնսուլի իրավունքներից ու զորքերից, որպեսզի մ․թ․ա․ 49 թվականի հունվարի 1-ից ստանձնի կոնսուլի պաշտոնը։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակիցները նշել են, որ Պոմպեոսն ակնհայտորեն չի ցանկացել հաշտվել։ Շուտով Հռոմում տարածվել են սուտ լուրեր, թե իբր Կեսարն արդեն անցել է Իտալիայի սահմանն ու գրավել Առիմինը, ինչը նշանակում էր քաղաքացիական պատերազմի սկիզբ։

Մ․թ․ա․ 50 թվականին Կեսարին հաջողվել է Մարկոս Անտոնիոսին և Քվինտոս Կասիոս Լոնգինուսին անցկացնել հաջորդ տարվա պլեբեյական տրիբուն, սակայն կոնսուլի նրա թեկնածուն՝ Սերվիոս Սուլպիկիուս Գալբան, անհաջողություն է կրել։ Քվեարկության արդյունքում ընտրվել են պրոկոնսուլի մոլի հակառակորդները՝ Գայոս Կլավդիոս Մարցելոսը՝ նախորդ տարվա կոնսուլի անվանակիցն ու ազգականը, ինչպես նաև Լուցիոս Կոռնելիուս Լենտուլոս Կրուսը։

Տարվա երկրորդ կեսից Կեսարն սկսել է վճռական փորձերը սենատի հետ համաձայնության գալու ուղղությամբ՝ առաջարկելով փոխադարձ զիջումներ։ Մասնավորապես նա համաձայնել է հրաժարվել Նարբոնական Գալլիայից և իրեն թողնել միայն երկու լեգեոն և երկու պրովինցիա՝ Ցիսալպիական Գալլիան ու Իլիրիկումը՝ անձեռնմխելիության և ընտրություններին հեռակա կարգով մասնակցելու պայմանով։ Սենատորները հրաժարվել են ընդունել Կեսարի առաջարկը։ Դրան ի պատասխան մ․թ․ա․ 49 թվականի հունվարի 1-ին Հռոմում կարդացել են Կեսարի նամակը, որում զգացվել է պրոկոնսուլի վճռականությունը՝ հնարավոր բոլոր միջոցներով պաշտպանել ընտրություններին հեռակա կարգով մասնակցելու իր իրավունքը։ Արդյունքում սենատը որոշել է, որ պետք է Կեսարին համարել պետության թշնամի, եթե նա վայր չդնի լիազորությունները և չցրի զորքերը որոշակի ժամանակում, սակայն իրենց պաշտոնն ստանձնած Անտոնիոսն ու Լոնգինուսը վետո են դրել, և որոշումը չի ընդունվել։ Ոմանք, այ թվում նաև Ցիցերոնը, փորձել են հանդես գալ որպես միջնորդ երկու զորավարներին հաշտեցնելու համար, սակայն նրանց ձեռնարկած փորձերը հաջողությամբ չեն պսակվել։

Հունվարի 7-ին Կատոնի գլխավորած մի խումբ սենատորների նախաձեռնությամբ հրապարակվել է արտակարգ օրենք (լատին․՝ senatusconsultum ultimum) քաղաքացիներին զենքի դիմելու կոչով, ինչը փաստացիորեն նշանակում էր լիակատար հրաժարում բանակցություններից։ Քաղաքում սկսել են հավաքվել զորքեր, իսկ Անտոնիոսին և Լոնգինուսին հասկացրել են, որ նրանց անվտանգությունը չի երաշխավորվում։ Երկու տրիբունները և լիազորություններն արդեն հանձնած Կուրոնն անմիջապես Հռոմից փախել են Կեսարի ճամբար. ըստ Ապպիանոսի՝ նրանք հեռացել են քաղաքից «գիշերը, վարձված սայլով, վերազգեստավորված որպես ստրուկներ»։ Հունվարի 8-ին և 9-ին սենատորները որոշել են Կեսարին հայտարարել պետության թշնամի, եթե նա վայր չդնի լիազորությունները։ Նրանք նաև հաստատել են Կեսարին հաջորդողներին՝ Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսին և Մարկոս Կոնսիդիոս Նոնիանուսին, որոնց հանձնել են Ցիսալպիական և Նարբոնական Գալլիան։ Հայտարարվել է նաև զորքի հավաքագրման մասին։ Կեսարը դեռ մ․թ․ա․ 50 թվականի դեկտեմբերին Նարբոնական Գալլիա էր կանչել VIII և XII լեգեոնները, սակայն հունվարի սկզբին նրանք դեռ տեղ չէին հասել։ Թեև պրոկոնսուլի տնօրինության տակ կային միայն XIII լեգեոնի շուրջ 5000 զինվորներն ու մոտ 300 հեծելազորայիններ, նա որոշել է գործել։

Քաղաքացիական պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ

Հռոմից փախած տրիբունների՝ Կեսարի ճամբար հասնելուց հետո զորավարը հավաքել է իր տնօրինության տակ գտնվող զորքերը և դիմել նրանց ելույթով, որի ընթացքում զինվորներին հայտնել է տրիբունների սրբազան իրավունքների ոտնահարման և և այն մասին, որ սենատորները չեն ցանկանում ընդունել իր օրինական պահանջները։ Զինվորներն արտահայտել են լիակատար աջակցություն իրենց զորավարին, և նա իր զորքերի հետ անց է կացել սահմանային Ռուբիկոն գետը (ըստ ավանդության՝ գետն անցնելուց առաջ Կեսարն ասել է՝ «Վիճակը նետված է», որ մեջբերում է Մենանդրոսի կատակերգությունից)։ Ռուբիկոնն անցնելու ամսաթիվը ստույգ հայտնի չէ, սակայն դա տեղի է ունեցել մոտավորապես հունվարի 10-ին։ Սակայն Կեսարը չի շարժվել դեպի Հռոմ։ Հունվարի 17-ին՝ պատերազմի սկսված լինելու մասին իմանալուց հետո, Պոմպեոսը փորձել է բանակցություններ սկսել, սակայն դրանք անցել են անհաջող, և զորավարն իր զորքերն ուղարկել է Ադրիատիկ ծովի ափի երկայնքով։ Զորքի ճանապարհին գտնվող քաղաքների մեծ մասը նույնիսկ չի փորձել դիմադրել։ Սենատի բազմաթիվ կողմանկիցներ նահանջել են Կորֆինիումի (ժամանակակից Կորֆինիո) մոտ, որտեղ գտնվել է Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը։ Շուտով նրա տնօրինության տակ հայտնվել է 30 կոհորտա կամ 10-15 հազար զինվոր։ Միասնական հրամանատարության բացակայության պատճառով (քանի որ Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը նախկինում նշանակվել էր կուսակալ, Պոմպեոսն իրավունք չուներ հրամայել նրան) Դոմիցիոսը հայտնվել է արգելափակման մեջ Կորֆինիումում և կտրվել Պոմպեոսի զորքերից։ Կեսարի կողմից օգնական ուժեր ստանալուց հետո Ահենոբարբոսը, գիտակցելով պաշարումը հանելու անհնարինությունը, որոշել է փախչել քաղաքից միայն ընկերների հետ։ Զորավարի ծրագրի մասին հայտնի է դարձել նրա զինվորներին, և զորքերը բացել են քաղաքի դարպասները Կեսարի առաջ ու նրան հանձնել Ահենոբարբոսին ու իրենց մյուս հրամանատարներին։ Կորֆինիումում ու նրա ծայրամասերում գտնվող զորքերը Կեսարը միացրել է իր բանակին, իսկ Ահենոբարբոսին ու նրա զինակիցներին ազատ է արձակել։

Իմանալով Կորֆինիումի հանձնման մասին՝ Պոմպեոսն սկսել է նախապատրաստել իր կողմնակիցների տարհանումը Հունաստան։ Պոմպեոսը հույս ուներ ստանալ արևելյան պրովինցիաների օգնությունը, որտեղ նրա ազդեցությունը մեծ էր սկսած Երրորդ Միհրդատյան պատերազմից։ Նավերի անբավարարության պատճառով Պոմպեոսն ստիպված է եղել իր ուժերն ուղարկել Դիրախիում (կամ Էպիդամնոս, ժամանակակից Դուրրաս) մաս-մաս։ Արդյունքում Կեսարի գալու պահին (մարտի 9) ուղարկվել էին ոչ բոլոր զինվորները։ Պոմպեոսի՝ բանակցություններից հրաժարվելուց հետո Կեսարն սկսել է քաղաքի պաշարումը և փորձել արգելափակել նեղ ելքը Բրինդիզիոն նավահանգստից, սակայն մարտի 17-ին Պոմպեոսին հաջողվել է դուրս գալ նավահանգստից և հեռանալ Իտալիայից մնացած զորքերի հետ միասին։

Պատերազմի առաջին փուլում իրադարձությունների սրընթաց զարգացումն անակնկալի է բերել Հռոմի ու Իտալիայի բնակչությանը։ Իտալիայի բազմաթիվ բնակիչներ սատարել են Կեսարին, քանի որ նրա մեջ տեսնում էին Գայոս Մարիոսի գործի շարունակողին և հույս ունեին ստանալ նրա հովանավորութունը։ Իտալիկների աջակցությունը նպաստել է Կեսարի հաջողության հասնելու պատերազմի առաջին փուլում։ Նոբիլների վերաբերմունքը Կեսարի նկատմամբ եղել է ոչ միանշանակ։ Կորֆինիումում հրամանատարների ու զինվորների նկատմամբ Կեսարի ցուցաբերած մեղմ վերաբերմունքն նպատակ ուներ համոզելու, որ Կեսարի դեմ հանդես չգան ոչ միայն նրա հակառակորդները, այլև դեռևս տատանվող նոբիլները։ Կեսարի կողմնակիցներ Գայոս Օպիոսը և Լուցիոս Կոռնելիուս Բալբուսը գործ են դրել ամեն ջանք, որ ողջ հանրապետությանը Կեսարի գործողությունները ներկայացնեն որպես արտակարգ գթասրտություն (լատին․՝ clementia)։ Իտալիայի խաղաղեցմանը նպաստել է նաև բոլոր տատանվողների կողմից չեզոքության պահպանման խրախուսումը.

«Մինչդեռ Պոմպեոսը իր թշնամիներ է հայտարարել բոլոր նրանց, ովքեր չեն կանգնի ի պաշտպանություն հանրապետության, Կեսարը հայտարարել է, թե ինքը կհամարի իր ընկերներ բոլոր նրանց, որոնք ձեռնպահ կմնան ու չեն անցնի ոչ մեկի կողմը»։

Տարածված կարծիքը, թե իբր սենատորների մեծ մասը փախել է Իտալիայից Պոմպեոսի հետ միասին, ոչ լիովին է համապատասխանում իրականությանը։ Այն տարածվել է Ցիցերոնի շնորհիվ, որը հետագայում հիմնավորել է «տարագրության մեջ գտնվող սենատի» լեգիտիմությունը նրա կազմում տասը կոնսուլյարների (նախկին կոնսուլներ) առկայությամբ, սակայն լռության է մատնել այն փաստը, որ այդպիսիք Իտալիայում մնացել են առնվազն տասնչորսը։ Սենատորների կեսից ավելին նախընտրել է պահպանել չեզոքություն՝ փակվելով Իտալիայի իրենց կալվածքներում։ Կեսարին սատարել են բազմաթիվ երիտասարդներ վերնախավին պատկանող, բայց աղքատ ազնվականական տոհմերից, հեծյալների դասի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ և այլք։

Կեսարը հնարավորություն չի ունեցել անմիջապես հետևել Պոմպեոսին դեպի Հունաստան, քանի որ վերջինս բռնագրավել էր բոլոր հասանելի ռազմական ու տրանսպորտային նավերը։ Այդ պատճառով Կեսարը որոշել է վտանգազերծել իր թիկունքը՝ իրեն հավատարիմ Գալլիայի տարածքով մեկնելով Իսպանիա, որտեղ մ․թ․ա․ 54 թվականին գտնվել են Պոմպեոսի լեգատները յոթ լեգեոններով։ Մեկնելուց առաջ Կեսարը Իտալիայում ղեկավարությունը հանձնել է Մարկոս Անտոնիոսին, որը նրանից ստացել է պրոպրետորի լիազորություններ, իսկ մայրաքաղաքը թողել է պրետոր Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսի և սենատորների իշխանության ներքո։ Խսիտ կարիք ունենալով ֆինանսական միջոցների՝ Կեսարը վերցրել է գանձարանում մնացած գումարը։ Տրիբուն Լուցիոս Ցեցիլիոս Մետելոսը փորձել է խանգարել, սակայն Կեսարը, ըստ ավանդության, սպառնացել է սպանել նրան՝ ավելացնելով, որ իր համար «շատ ավելի դժվար է ասել դա, քան անել»։ Նարբոնական Գալլիայում, որտեղ հավաքվել են Կեսարի գալլական բոլոր զորքերը, զորավարն անսպասելիորեն հանդիպել է ամենահարուստ քաղաքի՝ Մասիլիայի (ժամանակակից Մարսել)։ Չցանկանալով կանգ առնել ճանապարհի կեսին՝ Կեսարը թողել է զորքի մի մասը, որպեսզի պաշարի քաղաքը։

Իսպանիա կատարվող արշավանքի սկզբում, ըստ «Քաղաքացիական պատերազմի մասին նոթերի» տվյալների, Պոմպեոսի կողմնակիցներ Լուցիոս Աֆրանիոսի ու Մարկոս Պետրեիոսի տնօրինության ներքո եղել է մոտ 40 հազար զինվոր և 5 հազար հեծելազորային, Կեսարի տնօրինության ներքո՝ մոտ 30 հազար զինվոր և 6 հազար հեծյալ։ Կեսարի զորքերը հմուտ զորաշարժերով հակառակորդին Իլերդայից (ժամանակակից Լլեյդա/Լերիդա) դուրս են քաշել բլուրների վրա, որտեղ հնարավոր չէր գտնել ո՛չ պարենամթերք, ո՛չ սնունդ։ Օգոստոսի 27-ին Պոմպեոսի կողմնակիցների ամբողջ բանակը հանձնվել է Կեսարին։ Հակառակորդի բանակի բոլոր զինվորներին Կեսարը թույլ է տվել վերադառնալ տուն, իսկ ցանկացողները միացել են նրա զորքին։ Պոմպեոսականների կապիտուլյացիայի մասին իմանալուց հետո Մերձավոր Իսպանիայի համայնքների մեծ մասն անցել է Կեսարի կողմը։ Շուտով Կեսարը ցամաքով մեկնել է Իտալիա։ Մասիլիայի մոտ Կեսարն իմացել է, որ պրետոր Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսի նախաձեռնությամբ իրեն նշանակել են դիկտատոր։ Հռոմում Կեսարը, օգտվելով դիկտատորի իրավունքներից, կազմակերպել է հաջորդ տարվա մագիստրոսների ընտրություն։ Կոնսուլներ են ընտրվել Կեսարն ու Պուբլիոս Սերվիլիոս Վատիա Իսավրիկոսը, իսկ մյուս պաշտոնները բաժին են հասել հիմնականում Կեսարի կողմնակիցներին։ Դրանից բացի Կեսարն օգտվել է օրենսդիր նախաձեռնության իր իրավունքից և անցկացրել մի շարք օրենքներ, որոնք ուղղված են եղել ոչ միայն պատերազմների հետևանքների մեղմացմանը (օրինակ՝ վարկերի մասին օրենքը), այլև վերաբերել են հեռավոր ապագային (իտալական լիիրավ քաղաքացիության շնորհում առանձին քաղաքների ու տարածքների բնակիչներին)։ Կեսարի՝ Իսպանիայում գտնված լինելու ժամանակաընթացքում նրա զորավարները մեկը մյուսի հետևից պարտություն են կրել Իլիրիկումում, Աֆրիկայում և Ադրիատիկ ծովում։ Սակայն Կեսարը կարողացել է որոշակի օգուտ քաղել Կուրիոնի՝ Աֆրիկայում կրած պարտությունից. դա նրան թույլ է տվել պնդել, թե Պոմպեոսի դրությունն այնքան հուսահատ է, որ նա ստիպված է օգնության կանչել բարբարոսների։ Ադրիատիկ ծովում լեգատների անհաջող գործողությունները Կեսարին թողել են միայն մեկ տարբերակ՝ Հունաստան գնալ ծովային ճանապարհով։

Հավանաբար Կեսարն զգուշացել է, որ գարնանը Պոմպեոսը կվերադառնա Իտալիա, այդ պատճառով էլ սկսել է նախապատրաստվել մեկնելուն դեռ մ․թ․ա․ 49-48 թվականների ձմռանը։ Սակայն այդ նախաձեռնությունը համարվել է ռիսկային ծովային ուղևորության համար ոչ բարենպաստ սեզոնի, ծովում պոմպեոսականների առավելության և Էպիրոսում պարենամթերքի՝ խոշոր բանակի համար ոչ բավարար լինելու պատճառով։ Դրանից բացի, Կեսարին չի հաջողվել հավաքել անհրաժեշտ քանակի նավեր ողջ բանակի տեղափոխման համար։ Այնուամենայնիվ, մ․թ․ա․ 48 թվականի հունվարի 4-ին կամ 5-ին Կեսարի նավատորմը մոտ 20 հազար զինվորով ու 600 հեծելազորայիններով ափ է իջել Էպիրոսում՝ խուսափելով Պոմպեոսի նավատորմի հետ հանդիպումից, որը ղեկավարում էր Բիբուլոսը։ Կեսարի բանակի մնացած մասը, որ գլխավորում էր Մարկոս Անտոնիոսը, կարողացել է Հունաստան հասնել միայն ապրիլին։ Ափ իջնելուց անմիջապես հետո Կեսարը Պոմպեոսի մոտ է ուղարկել դեսպաններ՝ առաջարկելով զինադադար կնքել, սակայն միաժամանակ սկսել է պաշարել ափամերձ քաղաքները։ Վարպետորեն զորաշարժեր կատարելով՝ Կեսարն Անտոնիոսի հետ միանալուց հետո կարողացել է շրջապատել Պոմպեոսի գերազանցող ուժերը Դիրախիումի մոտ և կառուցել ամրաշինություններ, որոնք պետք է պաշտպանեին Կեսարի ճամբարն ու զորքերը ինչպես պաշարվածների, այնպես էլ դրսի հարձակումներից։ Այդ պաշարումն առանձնացել է ոչ միայն նրանով, որ պաշարվածներն առավելություն են ունեցել պաշարողների նկատմամբ, այլև նրանով, որ վերջիններս սովի են մատնվել, այնինչ պաշարման մեջ գտնվող Պոմպեոսի զորքերի պարենամթերքն ապահովվել է։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ ամռան մոտ Կեսարի զինվորները սնվել են արմտիքից թխված հացով։ Շուտով Պոմպեոսն օգտվել է դեպի ափը եղած ելքից ու ծովում ունեցած առավելությունից՝ զորքի մի մասն ափ իջեցնելով հակառակորդի պաշտպանական կառույցների ամենաթույլ տեղում։ Կեսարը հարձակումը հետ մղելու համար օգտագործել է իր բոլոր ուժերը, սակայն կռվում, որը հայտնի է որպես Դիրախիումի ճամատամարտ (տեղի է ունեցել մոտավորապես հուլիսի 10-ին), Պոմպեոսը փախուստի է մատնել հակառակորդին։ Սակայն Պոմպեոսը վճռական հարված չի հասցրել Կեսարին կա՛մ Լաբիենոսի խորհրդով, կա՛մ Կեսարի հնարավոր դարանից խուսափելու համար։ Ճակատամարտից հետո Կեսարը, ըստ Պլուտարքոսի և Ապպիանոսի, ասել է. «Այսօր հաղթանակը կմնար հակառակորդին, եթե նրանք ունենային մեկին, ում կարելի էր հաղթել»։

Հավաքելով զորքը՝ Կեսարն ուղղվել է հարավ-արևելք՝ արգավանդ Թեսալիա, որտեղ կարողացել է լրացնել պարենի պաշարները։ Թեսալիայում Կեսարին են միացել երկու լեգեոններ, որոնց նա նախկինում ուղարկել էր Մակեդոնիա օժանդակ գործողությունների համար։ Այնուամենայնիվ, Պոմպեոսի զինվորների քանակը գերազանցում էր Կեսարի զորքին շուրջ երկու անգամ (մոտավորապես 22 հազար մոտ 47 հազարի դեմ)։ Հակառակորդները հանդիպել են Ֆարսալա քաղաքի մոտ։ Պոմպեոսը որոշ ժամանակ չի ցանկացել հիմնական կռիվն սկսել բաց տարածությունում և վճռել է Կեսարի դեմ մարտն սկսել միայն սենատորների ճնշման ներքո։ Ըստ ավանդության՝ Մարտից առաջ հաղթանակի վրա վստահ սենատորներն սկսել են իրենց միջև բաժանել մագիստրատուրաները։ Հավանաբար Պոմպեոսի համար կռվի պլանը կազմել է Տիտոս Լաբիենոսը, սակայն Կեսարը կարողացել է կանխագուշակել նրա գործողությունները և նախապատրաստել հակագրոհներ (մարտից հետո Պոմպեոսը կասկածել է, թե իր շրջապատից ինչ-որ մեկը պլանները փոխանցել է Կեսարին)։ Օգոստոսի 9-ին կայացել է վճռական մարտը, որի ելքը որոշել է Կեսարի հակագրոհը աջ թևում։ Մարտում զոհվել է ընդհանուր առմամբ 15 հազար զինվոր, որոնց թվում եղել են 6 հազար հռոմեական քաղաքացիներ։ Պոմպեոսի ավելի քան 20 հազար զինվորներ հանձնվել են մարտի հաջորդ օրը, և նրանց թվում եղել են բազմաթիվ նոբելներ՝ ներառյալ Մարկոս Յունիոս Բրուտոսը և Գայոս Կասիոս Լոնգինուս։

«Կլեոպատրա և Կեսար» (Ժան Լեոն Ժերոմ, 1866). այն լեգենդի նկարազարդում, թե իբր ծառաները Կլեոպատրային Կեսարի մոտ են տարել գորգի մեջ փաթաթված

Ճակատամարտից կարճ ժամանակ հետո Կեսարը սկսել է հետապնդել Պոմպեոսին, սակայն վերջինս ապակողմնորոշել է Կեսարին ու Կիպրոսի տարածքով մեկնել Եգիպտոս։ Միայն Ասիայում գտնվելու ժամանակ է Կեսարն իր հակառակորդի նոր նախապատրաստությունների մասին։ Նա մեկնել է Ալեքսանդրիա մեկ լեգեոնով (հավանաբար VI Երկաթե]])։ Եգիպտոս Կեսարը հասել է եգիպտացիների կողմից Պոմպեոսի սպանությունից մի քանի օր անց։ Սկզբում նրա ժամանումը Եգիպտոս ձգձգվել է անբարենպաստ քամու պատճառով, և դիկտատորը փորձել է օգտվել առիթից, որպեսզի լուծի ֆինանսական լուրջ դժվարությունները։ Կեսարը հույս է ունեցել Պտղոմեոս XIII Թեոս Ֆիլոպատորից ստանալ 10 միլիոն դինար պարտքը, որ թողել էր նրա հայրը՝ Պտղոմեոս XII Ավլետոսը (դրա մեծ մասը կազմել է մինչև վերջ չվճարված կաշառքը Պտղոմեոս XI Ալեքսանդր II-ի կտակն անվավեր ճանաչելու համար)։ Այդ նպատակով զորավարը միջամտել է Պտղոմեոս XIII-ի կողմնակիցների և նրա քրոջ՝ Կլեոպատրայի պայքարին։ Սկզբում Կեսարը հավանաբար հույս է ունեցել հանդես գալ որպես միջնորդ քրոջ ու եղբոր միջև ծավալված պայքարում՝ դրանից հնարավորին մեծ օգուտ քաղելով իր ու Հռոմեական հանրապետության համար։ Այն բանից հետո, երբ Կլեոպատրան գաղտնի կերպով ներթափանցել է Կեսարի ճամբար (ըստ ավանդության՝ նրան ծառաները տարել են գորգի մեջ փաթաթված), Կեսարն անցել է նրա կողմը։ Պտղոմեոսի շրջապատում որոշել են օգտվել Կեսարի զորքերի փոքրաթիվ լինելուց և վտարել նրան երկրից ու տապալել Կլեոպատրային։ Ալեքսանդրիայի բնակիչների մեծ մասը սատարել է թագավորին, և հռոմեացիների դեմ համընդհանուր ելույթը Կեսարին ստիպել է փակվել թագավորական թաղամասում՝ իր կյանքը ենթարկելով մեծ վտանգի։ Եգիպտացիների հետ կռվի ընթացքում սկսվել է հրդեհ, որ տարածվել է նաև Ալեքսանդրիայի գրադարանում, որտեղ գտնվում էր անտիկ աշխարհի գրքերի խոշորագույն հավաքածուն։ Սակայն պահպանվել է գրադարանի ամենամեծ մասնաճյուղը Սերապեումում, որտեղ պահվել են ձեռագրերի պատճենները, և հավաքածուի մեծ մասը շուտով վերականգնվել է։ Ձմռանը Կեսարն իր զորքերը հանել է պաշարված պալատից ու ժամանած օգնական ուժերին միանալուց հետո ջախջախել Պտղոմեոսի կողմնակիցների զորքերը։ Հաղթանակից հետո Կեսարը թագավորական գահին բազմեցրել է Կլեոպատրիային ու մանկահասակ Պտղոմեոս XIV Թեոս Ֆիլոպատոր II-ին (Պտղոմեոս XIII Թեոս Ֆիլոպատորը խեղդվել է Նեղոսում հռոմեացիների հետ մարտից հետո), որոնք ավանդաբար կառավարել են միասին։ Դրանից հետո Կեսարը Կլեոպատրայի հետ մի քանի ամիս անցկացրել է Եգիպտոսում՝ Նեղոսի հոսանքով շարժվելով դեպի վեր։ Անտիկ հեղինակների պատերազմի այդ ձգձգման պատճառ համարել են Կեսարի սիրավեպը Կլեոպատրիայի հետ։ Հայտնի է, որ զորավարին ու թագուհուն ուղեկցել են հռոմեացի զինվորներ, այդ պատճառով էլ Կեսարը, հնարավոր է, միաժամանակ զբաղվել է հտախուզությամբ ու եգիպտացիներին իր ուժերի ցուցադրմամբ։ Մ․թ․ա․ 47 թվականի հուլիսին հեռանալուց առաջ Կեսարը Եգիպտոսում կարգի պահպանման համար թողել է հռոմեական երեք լեգեոն։ Նույն թվականի ամռանը ծնվել է Կլեոպատրայի Կեսարիոն որդին, որի հայրը համարվում է դիկտատորը։

Մինչդեռ Կեսարը գտնվել է Եգիպտոսում, Աֆրիկայում հավաքվել են Պոմպեոսի կողմնակիցները։ Հեռանալով Ալեքսանդրիայից՝ Կեսարն ուղղվել է ոչ թե դեպի արևմուտք, որտեղ իրենց ուժերն էին կենտրոնացրել նրա հակառակորդները, այլ դեպի հյուսիս-արևելք։ Պոմպեոսի մահվանից հետո արևելյան պրովինցիաների բնակիչները և հարևան թագավորությունների ղեկավարները փորձել են իրադրությունն օգտագործել ի շահ իրենց. մասնավորապես Միհրդատ VI-ի որդին՝ Փառնակ II-ը, հիմնվելով Պոնտական թագավորության մնացորդների վրա, որ նրան էր տվել Պոմպեոսը, փորձել է վերականգնել հոր կայսրությունը՝ ներխուժելով հռոմեական տարածքներ։ Սիրիայում հարթելով անհետաձգելի գործերը՝ Կեսարը ոչ մեծ ուժերով մեկնել է Կիլիկիա։ Այնտեղ նա միացել է Գնեոս Դոմիցիոս Կալվինոսի զորքի մնացորդների և Գալաթիայի տիրակալ Դեյոթարի հետ, որը հույս ուներ ներում ստանալ Պոմպեոսին աջակցելու համար։ Կեսարը Փառնակի հետ հանդիպել է Զելայի մոտ և երրորդ օրը ջախջախել նրա զորքը։ Կեսարն ինքն այդ հաղթանակը նկարագրել է երեք բառով՝ veni, vidi, vici (եկա, տեսա, հաղթեցի)։ Փառնակի դեմ տարած հաղթանակից հետո Կեսարը գնացել է Հունաստան, որտեղից էլ մեկնել է Իտալիա։ Վերադարձից հետո Կեսարին հաջողվել է վերականգնել Իտալիայում ապստամբած մի քանի լեգեոնների բարեհաճությունը՝ նրանց առջև հանդես գալով շռայլ խոստումներով։

Կարգի բերելով լեգեոնները՝ Կեսարը դեկտեմբերին Լիլիբեյից մեկնել է Աֆրիկա՝ կրկին անտեսելով նավագնացության եղանակային պայմանների ոչ բարենպաստ լինելու հանգամանքն ու իր հետ տանելով միայն մեկ լեգեոն փորձառու զորք։ Ողջ զորքի տեղափոխումից և պարենավորման կազմակերպումից հետո Կեսարը խորամանկությամբ ստիպել է մարտի դուրս գալ Մետելոս Սցիպիոնին ու Նումիդիայի թագավոր Յուբայի (վերջինիս Կեսարը դրանից առաջ մի անգամ հրապարակայնորեն ստորացրել էր՝ դատի ժամանակ քաշելով մորուքից) Տապսոսի մոտ։ Մ․թ․ա․ 46 թվականի ապրիլի 6-ին Տապսոսի մոտ տեղի է ունեցել որոշիչ ճակատամարտ։ Թեև «Աֆրիկյան պատերազմի մասին նոթերում» մարտի զարգացումը բնութագրվում է որպես սրընթաց, իսկ հաղթանակը՝ անառարկելի, Ապպիանոսը մարտը բնութագրում է որպես չափազանց ծանր։ Դրանից բացի, Պլուտարքոսը նշում է մի տարբերակ, ըստ որի՝ Կեսարն իբր չի մասնակցել ճակատամարտին էպիլեպսիայի նոպայի պատճառով։ Սցիպիոնի բանակի բազմաթիվ հրամանատարներ փախել են մարտի դաշտից, սակայն հակառակ հայտարարված գթասրտության քաղաքականությանը՝ նրանց բռնել են ու մահապատժի ենթարկել Կեսարի հրամանով։ Մարկոս Պետրեիոսն ու Յուբան ինքնասպան են եղել, իսկ Տիտոս Լաբիենոսը, Գնեոսն ու Սեքստոս Պոմպեոսը փախել են Իսպանիա, որտեղ շուտով կազմակերպել են Կեսարի դեմ պայքարի նոր հենակետ։ Տապսոսի մոտ տարած հաղթանակից հետո Կեսարը շարժվել է դեպի հյուսիս՝ լավ պաշտպանված Ուտիկա։ Քաղաքի պարետ Կատոնը վճռական է եղել քաղաքը պաշտպանելու հարցում, սակայն Ուտիկայի բնակիչները հակված են եղել քաղաքը հանձնելու Կեսարին, և Կատոնը ցրել է զորքերն ու բոլոր ցանկացողներին օգնել հեռանալ քաղաքից։ Երբ Կեսարը մոտեցել է Ուտիկայի պարիսպներին, Մարկոս ինքնասպան է եղել։ Մայրաքաղաք վերադառնալուց հետո Կեսարն անցկացրել է չորս անընդմեջ շքերթ՝ նվիրված գալլերի, եգիպտացիների, Փառնակի ու Յուբայի դեմ տարած հաղթանակներին։ Սակայն հռոմեացիները հասկանում էին, որ Կեսարը մասամբ տոնում է նաև իր հայրենակիցների նկատմամբ տարած հաղթանակները։

Կեսարի կատարած չորս հաղթահանդեսներով քաղաքացիական պատերազմը չի ավարտվել, քանի որ Իսպանիայում իրավիճակը շարունակում էր մնալ լարված. Հեռավոր Իսպանիայի կուսակալ, Կեսարի կողմնակից Քվինտոս Կասիոս Լոնգինոսի չարաշահումները դարձել են խռովության պատճառ։ Աֆրիկայից պոմպեոսականների ժամանելուց և նրանցից դիմադրության նոր հենակետի կազմակերպումից հետո ժամանակավորապես խաղաղված իսպանացիները կրկին հադես են եկել ընդդեմ Կեսարի։ Մ․թ․ա․ 46 թվականի նոյեմբերին Կեսարը որոշել է անձամբ մեկնել Իսպանիա, որպեսզի ճնշի դիմադրության օջախը։ Մինչ այդ նրա զորքերի մեծ մասն արդեն ցրվել էին. նրա մոտ մնացել էին միայն երկու լեգեոն փորձառու զինվորներ (V և X լեգեոններ), իսկ մնացած բոլոր հասանելի զորքերը կազմված էին նորակոչիկներից։ Մ․թ․ա․ 45 թվականի մարտի 17-ին՝ Իսպանիա հասնելուց կարճ ժամանակ անց, հակառակորդների միջև տեղի է ունեցել ճակատարմարտ Մունդայի մոտ։ Ծանր մարտում հաղթել է Կեսարը։ Ըստ ավանդության՝ մարտից հետո Կեսարը հայտարարել է, թե ինքը «հաճախ եմ կռվել հանուն հաղթանակի, սակայն հիմա առաջին անգամ կռվեցի հանուն կյանքի»։ Մարտում զոհվել է առնվազն 30 հազար զինվոր պոմպեոսականների կողմից. մարտի դաշտում զոհվածների թվում է եղել նաև Լաբիենոսը։ Կեսարի կորուստները եղել են զգալիորեն ավելի քիչ։ Դիկտատորը հրաժարվել էր իր ավանդական գթասրտության քաղաքականությունից (clementia). մարտի դաշտից փախած Գնեոս Պոմպեոս Կրտսերը բռնվել է և սպանվել, իսկ նրա գլուխը տարվել է Կեսարին։ Սեքստոս Պոմպեոսը դժվարությամբ կարողացել է փրկվել և նույնիսկ ապրել է Կեսարից ավելի երկար։ Մունդայի ճակատամարտում տարած հաղթանակից հետո Կեսարը տոնել է իր հինգերորդ տրիումֆը, որը եղել է առաջին տրիումֆը հռոմեական պատմության մեջ, որ կատարվել է ի պատիվ հռոմեացիների տարած հաղթանակի ընդդեմ հռոմեացիների։

Դիկտատուրա

Միանձնյա իշխանության հաստատում

Հուլիոս Կեսարի արձանը Վերսալի պալատի այգում (1696, քանդակագործ՝ Նիկոլա Կուստու)

Մ․թ․ա․ 49 թվականին Կեսարի պրոկոնսուլական լիազորությունների ժամկետն ավարտվել է, թեև ըստ ավանդության նա պետք է դառնար մասնավոր անձ միայն Հռոմի սահմանները՝ պոմերիումն անցնելուց հետո։ Այդ տարվա կոնսուլները Կեսարի հակառակորդներն էին, որոնք փախել էին մայրաքաղաքից մյուս մագիստրոսների հետ միասին։ Հունվարին նրան պետության թշնամի հայտարարելը և ապրիլին ստիպված այցելությունը Հռոմ կասկածի տակ են դրել նրա կարգադրությունների լեգիտիմությունը և զորքը գլխավորելու նրա իրավունքը։ Կոնսուլների՝ քաղաքից բացակայելու պատճառով հնարավոր չէր անցկացնել հաջորդ տարվա մագիստրողների ընտրություն, ինչն ստեղծում էր նախապայմաններ ապագա անիշխանության համար։ Մ․թ․ա․ 49 թվականի ամռանը կեսարական պրետոր Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսը, չկարողանալով ինքնուրույն կազմակերպել ընտրությունները, նախաձեռնել է Կեսարի նշանակումը որպես դիկտատոր՝ ընտրությունների անցկացման համար։ Կեսարն այդ ժամանակ գտնվել է Մասիլիայի ծայրամասերում, բայց պատմականորեն դա խոչընդոտ չի եղել այդ արտակարգ պաշտոնում նշանակվելու համար։ Ավանդաբար դիկտատոր նշանակվել է որոշակի խնդիրների լուծման համար, և Լեպիդոսն օգտագործել է «կոմիտիաների հրավիրման համար» (comitiorum habendorum causa) ձևակերպումը։ Կեսարի նշանակման համար այլ, պակաս կարևոր հիմնավորում է եղել կրոնական կարևոր տոնի՝ Լատինական փառատոնի կազմակերպման անհրաժեշտությունը, որն անհնար էր անցկացնել առանց բարձրագույն մագիստրոսների մասնակցության։ Նեղ շրջանի ոչ ռազմական խնդիրների լուծման համար դիկտատորի «տեխնիկական» նշանակումներ հռոմեական պատմության մեջ պատահել են ոչ հազվադեպ, իսկ Կեսարն իր կառավարման օրինականացման համար ավելի շատ հույսը կապել է հաջորդ տարվա կոնսուլ ընտրվելու հետ։ Հռոմ վերադառնալուց հետո Կեսարը պաշտոնը վարել է ընդամենը տասնմեկ օր և նույնիսկ չի նշանակել իր օգնականին՝ հեծելազորի ղեկավարին (magister equitum), ինչից հետո հրաժարվել է լիազորություններից։

Մ․թ․ա․ 48 թվականի աշնանը՝ Պոմպեոսի մահվան մասին իմանալուց հետո, Կեսարի գործընկերը՝ մյուս կոնսուլ Պուբլիոս Սերվիլիոս Վատիա Իսավրիկոսը, կազմակերպել է երկրորդ անգամ Կեսարի հեռակա նշանակումը որպես դիկտատոր։ Այդ անգամ այդ պաշտոնում նշանակվելու հիմնավորումը հավանաբար եղել է շարունակվող պատերազմը (օգտագործվել է rei gerundae causa ձևակերպումը)։ Հեծելազորի ղեկավար է դարձել Մարկոս Անտոնիոսը, որին Կեսարին ուղարկել է ղեկավարելու Իտալիայում իր՝ Եգիպտոսում գտնվելու ընթացքում։ Ըստ աղբյուրների՝ Կեսարն անսահմանափակ իրավունքներ է ստացել մեկ տարով, չնայած դիկտատոր ավանդաբար նշանակվում էր վեց ամսով։

Մ․թ․ա․ 47 թվականի աշնանը դիկտատորի պաշտոնավարման ժամկետն ավարտվել է, սակայն Կեսարը պահպանել է պրոկոնսուլի լիազորությունները, իսկ մ․թ․ա․ 46 թվականի հունվարի 1-ին ստանձնել է կոնսուլի պաշտոնը։ Ըստ Դիոն Կասսիոսի վկայության՝ Կեսարն ստացել է նաև պլեբեյական տրիբունի (tribunicia potestas) լիազորություններ, սակայն որոշ ուսումնասիրողներ (մասնավորապես Հովարդ Սկալարդը) կասկածելի են համարում այդ փաստի ճշմարտացիությունը։

Տապսոսի ճակատամարտից հետո Կեսարը երրորդ անգամ դարձել է դիկտատոր։ Նոր նշանակումն ունեցել է մի շարք առանձնահատկություններ. առաջին հերթին՝ ոչ մի օրինական հիմնավորում չի եղել պաշտոնի զբաղեցման համար, երկրորդ՝ դիկտատոր Կեսարը նշանակվել է տասը տարով, թեև պաշտոնավարումը պետք է երկարաձգվեր ամեն տարի։ Անսահմանափակ իշխանություն ստանալուց բացի Կեսարն իր կողմնակիցների շնորհիվ ընտրվել է հատուկ պաշտոնում՝ «բարքերի պրեֆեկտ» (praefectus morum կամ praefectus moribus) երեք տարով, ինչի արդյունքում նա փաստացիորեն ձեռք է բերել ցենզորի իրավունքներ։ Քանի որ Կեսարը նշանակվելու պահին եղել է արդեն 54 տարեկան, տասնամյա դիկտատուրայի շրջանը, հաշվի առնելով կյանքի միջին տևողությունն անտիկ շրջանում, գրեթե հավասարազոր է եղել ցմահ նշանակման։ Մունդայի ճակատամարտից հետո նրան առաջարկվել է դառնալ կոնսուլ տասը տարով, սակայն նա հրաժարվել է։ Մ․թ․ա․ 45 թվականին Կեսարը դիկտատորի լիազորություններից բացի դարձել է կոնսուլ առանց կոլեգիայի, և միայն հոկտեմբերին է հրաժարվել՝ իրեն հաջորդ նշանակելով երկու կոնսուլ-սուֆեկտուսների։ Սակայն մ․թ․ա․ 44 թվականի կոնսուլների ընտրություններում հաղթել են Կեսարն ու Մարկոս Անտոնիոսը։ Նույն թվականին Կեսարն իր անվանն ավելացրել է «իմպերատոր» տիտղոսը, որ օգտագործվում էր անպարտելի զորավարի վերաբերյալ (դրանից հետո նրա լրիվ անունը եղել է Imperator Gaius Iulius Caesar)։ Մ․թ․ա․ 44 թվականի սկզբին (փետրվարի 15-ից ոչ ուշ) Կեսարն կրկին նշանակվել է դիկտատոր, այդ անգամ՝ ցմահ (լատին․՝ dictator perpetuus)։ Կեսարն սկսել է նորովի օգտագործել դիկտատորի մագիստրատուրան, որը նախկինում գործել է միայն բացառիկ դեպքերում։ Ավանդաբար դիկտատոր նշանակվել է վեց ամսով, իսկ ճգնաժամային իրավիճակի ավելի օպերատիվ լուծման դեպքում նա պետք է ժամանակից շուտ հրաժարվեր լիազորություններից։ Դրանից մոտ քառասուն տարի առաջ Սուլլան առաջին անգամ նշանակվել է այդ պաշտոնում անորոշ ժամանակով, սակայն բարեփոխումների իրականացումից հետո հրաժարվել է պաշտոնից և մահացել որպես մասնավոր անձ։ Կեսարը դարձել է առաջին մարդը, որն ուղղակիորեն հայտարարել է անժամկետ կառավարելու իր մտադրության մասին։ Իրականում Կեսարը հանրապետությունը ղեկավարել է բռնի ուժով՝ հենվելով զորքի ու իր բազմաթիվ կողմնակիցների վրա, իսկ նրա պաշտոնները միայն ծառայել են որպես լեգետիմության ցուցադրման միջոց։

Նախկինում Հռոմում արդեն արտահայտվել էին շարունակական խնդիրների լուծման համար մեկ մարդուն լիազորություններ տալու անհրաժեշտությունը, ինչի պատճառը եղել է ավանդական քաղաքական ինստիտուտների անարդյունավետությունը։ Մասնավորապես Ցիցերոնը «Պետության մասին» տրակտատում նշել է, որ հռոմեացիների յուրաքանչյուր սերունդ կարիք ունի առաջնորդի (որին ինքը կոչել է rector), որը կլուծեր արդիական հակասությունները։ Սակայն որպես rector Ցիցերոնը նկատի չի ունեցել օրենքով սահմանված անսահմանափակ իրավունքների տեր մարդ, ընդհակառակը, նա պետք է բոլոր կոնֆլիկտները պետք է լուծեր բացառապես իր հեղինակության (լատին․՝ auctoritas) շնորհիվ և միայն գոյություն ունեցող քաղաքական համակարգի շրջանակներում։ Դիկտատորի կողմից իշխանությունը ցմահ իր ձեռքը վերցնելը հավանության չի արժանացել նոբիլների մեծ մասի, այդ թվում նաև Կեսարի որոշ կողմնակիցների շրջանում։ Մասնավորապես Գայուս Սալյուստիուս Կրիսպոսը Կեսարին ուղղված նամակներում (հավանաբար ինքնագիր) հույս է հայտնել, որ դիկտատորն ապագայում ավանդական քաղաքական ինստիտուտներին թույլ կտա ազատորեն ղեկավարել երկիրը։ Սալյուստիուսը, երկբառակության ծագումը բացատրելով բարքերի ընդհանուր անկմամբ, ենթադրել է, որ հաստատուն կարգի վերականգնումը հնարավոր է առանց քաղաքական համակարգի բարեփոխման։ Դրա փոխարեն նա առաջարկել է քաղաքացիների բարոյական վիճակի վրա փողի ու շքեղության կործանիչ ազդեցության նվազեցման տարբեր եղանակներ։ Ցիցերոնն անձնական նամակագրության մեջ դեռ մ․թ․ա․ 59 թվականին բազմիցս զուգահեռներ է անցկացրել Կեսարի կառավարման ու թագավորների իշխանության միջև, դեպի ուր իբր նա շարժվում էր դեռ էդիլի պաշտոնն զբաղեցնելու ժամանակ։

Սրբացում

Աստվածային Կեսարի տաճարը (վերականգնում)

Կեսարն իր իշխանությունն ամրապնդել է ոչ միայն նոր պաշտոններ զբաղեցնելով, քաղաքական համակարգի բարեփոխմամբ ու ընդդիմության ճնշմամբ, այլև իր անձի սրբացմամբ։ Առաջին հերթին ակտիվորեն օգտագործվել է Հոլիոս Կեսարների՝ Վեներա աստվածուհու հետ կապված լինելու մասին լեգենդը. անտիկ պատկերացումների համաձայն՝ աստվածների սերունդներն առանձնացել են մարդկանց ընդհանուր ամբոխից, իսկ Կեսարը՝ որպես աստծուց ուղղակի սերած, ունեցել է ավելի լուրջ հավակնություններ։ Ցանկանալով հրապարակայնորեն ցույց տալ իր կապն աստվածների հետ, որ անցնում է սովորական ազգակցության սահմաններից, դիկտատորը Ֆորումում կառուցել է Վեներայի շքեղորեն զարդարված տաճարը։ Այն նվիրվել է ոչ թե Հաղթող Վեներային (լատին․՝ Venus Victrix), ինչպես նախապես մտածել էր Կեսարը (այդպես նա ուխտել էր Ֆարսալայի ճակատամարտից առաջ), այլ Նախածնող Վեներային (լատին․՝ Venus Genetrix)՝ Հուլիոսների և միաժամանակ բոլոր հռոմեացիների նախամորը։ Նա տաճարում հիմնել է մեծաշուք պաշտամունք և նրան տվել կարևորագույն դերերից մեկը հռոմեական կազմակերպված ծեսերի շարքում։ Դիկտատորը կազմկերպել է խաղեր տաճարի մոտ և հրամայել դրանք անցկացնել նաև ապագայում՝ դրա համար նշանակելով պատանիների ազնվականական ընտանիքներից, որոնցից մեկն է դարձել Օկտավիանոս Օգոստոսը։ Դրանից էլ առաջ Հուլիոսների տոհմին նվիրված որոշ մետաղադրամների վրա պատկերվել է Մարս աստվածը, որին հետ նույնպես փորձել է իրեն կապել Հուլիոսների ընտանիքը, թեև պակաս ակտիվությամբ։ Կեսարը ծրագրել է Հռոմում կառուցել Մարսի տաճարը՝ նպատակ ունենալով ավելի տարածել այդ աստծուց իր տոհմի ծագած լինելու քիչ հայտնի լեգենդը։ Սակայն դիկտատորը չի հասցրել կառուցել այն, և նրա գաղափարը կյանքի է կոչել Օկտավիանոսը։ Կեսարի սրբազան իշխանության որոշ տարրեր տրվել են մեծ պոնտիֆեքսի նրա պաշտոնի շնորհիվ։ Մ․թ․ա․ 63 թվականից Կեսարը ոչ միայն օգտվել է քրմական բազմաթիվ լիազորություններից, այլև ունեցել է մեծ համբավ։

Դեռ Կեսարի առաջին տրիումֆից առաջ սենատը որոշել էր նրան շնորհել մի շարք պատիվներ, որոնք սկսել են նախապատրաստել դիկտատորի անձի սրբացումն ու պետական նոր պաշտամունքի սահմանումը։ Սենատի կողմից այդ որոշման ընդունումը պայմանավորված էր հռոմեական ավանդույթների կողմնակիցներից շատերի հեռանալով Պոմպեոսի հետ և սենատում «նոր մարդկանց» գերակշռությամբ։ Մասնավորապես Կապիտոլյան Յուպիտերի տաճարում տեղադրվել են դիկտատորի հաղթակառքը և նրա արձանն աշխարհի տիրակալի կերպարով, և դրա շնորհիվ Հռոմի կարևորագույն տաճարը դարձել է նվիրված ոչ միայն Յուպիտերին, այլև Կեսարին։ Այդ պատվի մասին հայտնում է Դիան Կասսիոսը, որն օգտագործում է հունարեն «կիսաստված» (հին հունարեն՝ ἡμίθεος – hemitheos) բառը, որով սովորաբար բնորոշվում էին աստվածների ու մարդկանց կապից ծնված առասպելական հերոսները։ Սակայն դիկտատորը չի ընդունել այդ պատիվը և ոչ անմիջապես, բայց կարճ ժամանակ անց չեղարկել է այդ որոշումը։ Մունդայի ճակատամարտում դիկտատորի տարած հաղթանակի լուրը Հռոմ է հասել մ․թ․ա․ 45 թվականի ապրիլի 20-ի երեկոյան՝ Պալարիայի տոնի նախօրեին. ըստ լեգենդի՝ հենց ապրիլի 21-ին է Հռոմուլոսը հիմնադրել Հռոմը։ Կազմակերպիչները որոշել ե հաջորդ օրն անցկացնել խաղեր ի պատիվ հաղթողի, ինչպես եթե հենց նա լիներ քաղաքի հիմնադիրը։ Դրանից բացի Հռոմում որոշվել է կառուցել Ազատության սրբավայր ի պատիվ Կեսար Ազատարարի (լատին․՝ Liberator)։ Սենատը նաև որոշել է ֆորումում՝ ռոստրայի վրա, որտեղից սովորաբար մագիստրոսները ելույթ էին ունենում, կանգնեցնել Կեսարի արձանը՝ դեմքով ուղղված դեպի հռետորներին լսող ժողովուրդը։

Շուտով ձեռնարկվել են Կեսարի աստվածացման նոր քայլեր։ Նախ մայիսին դիկտատորի՝ Հռոմ վերադառնալուց հետո կանգնեցվել է նրա արձանը Կվիրինի տաճարում (որի պաշտամունքը միաձուլվել է Հռոմի առասպելական հիմնադիր Հռոմուլոսի պաշտամունքի հետ)։ Արձանի ընծայականը եղել է՝ «Անհաղթ աստծուն»։ Սկսել են նաև Կեսարի համար պետության հաշվին տուն կառուցել, որն իր ձևով նման է եղել տաճարներին՝ աստվածների տներին։ Կրկեսային ներկայացումների ժամանակ Կեսարի՝ ոսկուց և փղոսկրից պատրաստված պատկերը տեղադրվել է աստվածների պատլերների շարքում։ Ի վերջո մ․թ․ա․ 45 թվականին հատվել են Կեսարի պատկերով (պրոֆիլ) մետաղադրամներ, թեև դրանից առաջ կենդանի մարդկանց նկարները երբեք տեղ չեն գտել մետաղադրամների վրա։

Մ․թ․ա․ 44 թվականի սկզբին սենատը, ապա նաև ժողովրդական ժողովը, ոգեշնչված Մարկոս Անտոնիոսի կողմից, հրապարակել են մի շարք օրենքներ, որոնք Կեսարին օժտել են նոր արտոնություններով և նրան շնորհել նոր պատիվներ։ Դրանց թվում եղել են «հայր հայրենյաց» (լատին․՝ parens patriae) տիտղոսը և այն մետաղադրամների վրա նշելու իրավունքը, հռոմեացիների համար Կեսարի ոգով երդվելու սովորույթի ներմուծումը, նրա ծննդյան օրվա վերածումը զոհաբերություններով անցկացվող տոնակատարության, հինգերորդ (Quintilis, լատին․՝ quintus – «հինգ», երբեմն՝ Quinctilius) ամսվա վերանվանումը հուլիս, իրենց պաշտոնն ստանձնող բոլոր մագիստրոսների կողմից նրա բոլոր օրենքները պահպանելու համար պարտադիր երդման ներմուծումը։ Դրանից բացի հաստատվել են ամենամյա զոհաբերություններ հանուն Կեսարի անվտանգության, տրիբաներից մեկը վերանվանվել է նրա պատվին, Հռոմի ու Իտալիայի բոլոր տաճարները պարտավորվել են տեղադրել նրա արձանը։ Ստեղծվել է Հուլիոսյան լուպերկների (կրտսեր քրմեր, լատին․՝ Luperci Iuliani) կոլեգիա, իսկ Հռոմում պետք է սկսվեր Համաձայնության տաճարի կառուցումն ի նշանավորումն պետության խաղաղեցման։ Ի վերջո սենատը թույլատրել է կառուցել Կեսարի ու նրա Գթասրտության տաճարը (լատին․՝ Clementia) և ստեղծել քրմական նոր պաշտոն հատուկ նոր աստվածության պաշտամունքի կազմակերպման համար և այդ պաշտոնում նշանակել Մարկոս Անտոնիոսին։ Կեսարի պաշտամունքի համար բարձրագույն մակարդակի քրմի հատուկ պաշտոնի ստեղծման շնորհիվ նա հայտնվել է նույն շարքում Յուպիտերի, Մարսի ու Կվիրինի հետ. հռոմեական պանթեոնի մյուս աստվածներին ծառայել են ավելի ցածր մակարդակի վրա գտնվող քրմեր ու կոլեգիաներ։ Կեսարի աստվածացումն ավարտվել է պետական նոր պաշտամունքի ստեղծմամբ։ Հելգա Գեշեն, սակայն, ենթադրում է, որ դիկտատորի սրբացման՝ մինչև մ․թ․ա․ 44 թվականի մարտը հաստատված միջոցառումները սկսել են լիովին իրականացվել միայն նրա մահվանից հետո։ Լիլի Ռոս Թեյլորը կարծում է, որ մ․թ․ա․ 44 թվականի սկզբին սենատը որոշել է Կեսարին համարել աստված։ Նրա աստվածացումը վերջնականապես հաստատվել է հետմահու Երկրորդ եռապետության հատուկ դեկրետով մ․թ․ա․ 42 թվականին։

Մինչ մ․թ․ա․ 44 թվականը Կեսարն ընդունել է նաև մի շարք պատիվներ, որոնք նրան մոտեցրել են հռոմեական թագավորներին։ Նա մշտապես կրել է հաղթահերոսի հագուստ ու դափնեպսակ, ինչն ստեղծել է մշտական հաղթահանդեսի տպավորություն։ Սվետոնիոսը, սակայն, նշում է, որ Կեսարն մշտապես դափնեպսակ կրելու իրավունքից օգտվել է ճաղատանալու պատճառով։ Դրանից բացի նա հրաժարվել է վեր կենալ գահից, երբ նրան մոտեցել են սենատորները։ Վերջին հանգամանքը հատկապես վրդովմունքի տեղիք է տվել Հռոմում, քանի որ նման արտոնություն ունեցել են միայն բացարձակ միապետերը։ Այնուամենայնիվ, հին հռոմեական թագավորի տիտղոսից (լատին․՝ rex) նա համառորեն հրաժարվել է, թեև դա կարող էր լինել հաշվենկատության արդյունք։ Մ․թ․ա․ 44 թվականի փետրվարի 15-ին՝ Լոպերկին նվիրված տոնի ժամանակ, Կեսարը հրաժարվել է Մարկոս Անտոնիոսի կողմից առաջարկված ականակուռ թագից, որ միապետական իշխանության խորհրդանիշն է։ Արդեն նրա սպանությունից հետո լուրեր են տարածվել, թե իբր մարտի 15-ի նիստում որոշվել է նրան հայտարարել թագավոր, բայց միայն պրովինցիայի՝ Հռոմից և Իտալիայից սահմաններից դուրս գտնվող տարածքների համար։ Հավանաբար Կեսարը չի ցանկացել վերականգնել թագավորական իշխանությունն իր հռոմեական ձևով, քանի որ այն ենթադրել է նոր միապետի ընտրություն նախկինի մահվանից հետո։ Լիլի Ռոս Թեյլորը ենթադրում է, որ Կեսարը ցանկացել է ստեղծել համակարգ, որի դեպքում թագավորական իշխանությունը կփոխանցվեր ժառանգաբար, ինչպես ընդունված էր հելլենիստական միապետություններում։

Իր իշխանության սրբացման գործընթացում Կեսարը հավանաբար հետևել է Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, որ ընդօրինակել է գրավված Պարսկաստանի կառավարման ավանդույթները։ Դրանից բացի, Մակեդոնացու աստվածացման առաջին քայլերը կատարվել են Եգիպտոս այցելելուց հետո, ինչպես եղել է նաև Կեսարի դեպքում, որտեղ երկու տիրակալներն էլ կարող էին անձամբ ծանոթանալ փարավոնների իշխանության սրբացման վկայություններին, թեև Կեսարը զգալիորեն ավելի զգույշ է հայտարարել վերջնական աստվածացման մասին։ Բացառված չէ, որ Կլեոպատրայի Կեսարիոն որդու՝ Ալեքսանդր կայսրության վերջին կենդանի ժառանգի վերաբերյալ Կեսարն ունեցել է հետագա պլաններ, որ չի հասցրել իրականացնել։ Սակայն Կեսարի հայրությունը կասկածելի է համարվել դեռ անտիկ դարաշրջանում, և Կեսարիոնն այդպես էլ չի հայտարարվել Կեսարի պաշտոնական ժառանգորդ։

Բարեփոխումներ

Օգտագործելով տարբեր լիազորությունների համակցությունն և չհանդիպելով բաց դիմադրության սենատում ու ժողովրդական ժողովում՝ Կեսարն անցկացրել է մի շարք բարեփոխումներ մ․թ․ա․ 49-44 թվականներին։ Դիկտատորի գործունեության մանրամասները հայտնի են հիմնականում Կայսրության ժամանակաշրջանի հեղինակների աշխատություններից, իսկ ժամանակակիցների վկայությունները շատ քիչ են։ Որպես կանոն, աղբյուրները չեն ճշտում, թե ինչպես է տեղի ունեցել այս կամ այն օրենքի ընդունումը, և որոշ բարեփոխումներ, որոնք ավանդաբար վերագրվում են Կեսարին, կարող էին անցկացված լինել նրա կողմնակիցների կողմից։ Դրանից բացի, միշտ չէ, որ հնարավոր է վերականգնել բարեփոխումների իրականացման բացարձակ ու հարաբերական ժամանակագրությունը. առաջին հերթին, աղբյուրներում սովորաբար չի նշվում օրենքի ընդունման ամսաթիվը, երկրորդ՝ տոմարի բարեփոխումը խառնաշփոթ է առաջացրել նախքան մ․թ․ա․ 45 թվականը տեղի ունեցած իրադարձությունների ամսաթվերում։ Հիմնականում Կեսարը որոշումներն ընդունել է առանց սենատի հետ խորհրդակցելու, թեև օրենքի տեքստի հրապարակման ժամանակ նշվել է, թե իբր սենատորներն սատարել են դիկտատորին։ Դրանից բացի, նա անձամբ է ընդունել բոլոր որոշումներն արտաքին քաղաքականության բնագավառում, որը նախկինում գտնվել է բացառապես սենատի վերահսկողության ներքո։ Այնուամենայնիվ, ոչ ոք չէր կարող դեմ կանգնել նրա բարեփոխումներին սովորականի պես մատնացույց անելով պաշտոնական գործընթացների չկատարումը. նախկին քաղաքական հակառակորդները զոհվել էին քաղաքացիական պատերազմում, և Կեսարի ամբողջ բացահայտ ընդդիմությունը կազմում էին մի քանի երիտասարդ ժողովրդական երիտասարդ տրիբուններ։ Եվ չնայած նրան, որ վերջիններս իրավունք չունեին վետո դնելու դիկտատորի որոշումների վրա, Կեսարի գործողությունների վերաբերյալ հրապարակային անհամաձայնություն հայտնողները ճնշվում էին և որպես կանոն՝ ուրիշների ձեռքով։ Սակայն դիկտատորի գործունեության նկատմամբ աճող դժգոհությունները խրախուսել են Կեսարից դժգոհ հռոմեացիների ընդդիմադիր տրամադրություններն ու գործողությունները։ Առանձին տրիբունների հայտնած դժգոհություններից բացի հայտնի է նաև միմոսի՝ թատրոնում տեղի ունեցած քաղաքականացված ելույթն ընդդեմ Կեսարի. հավանաբար հրապարակվել են նաև քաղաքական պամֆլետներ։ Դրանից բացի, Կեսարից գործողություններից դժգոհ որոշ մարդիկ, ներառյալ նրա նախկին կողմնակիցները, համալրել են դավադիրների շարքերը։

Պետական կառուցվածքի բնագավառում Կեսարն ավելացրել է կուրուլյան (ավագ) մագիստրոսների կոլեգիաների մեծ մասի թիվը։ Ամեն տարի ընտրվող պրետորների թիվը 8-ից նախ դարձվել է 14, ապա 16։ Քվեստորների թիվն ամեն տարի ավելացվել է 20 մարդով, էդիլներինը՝ 2 մարդով aediles ceriales-ի հաշվին, որոնք վերահսկել են հացի մատակարարումը։ Ավելացվել է նաև ավգուրների, պոնտիֆեքսների և քվինդեցեմվիրների կոլեգիայի անդամների թիվը։ Դիկտատորը դիմել է նաև կոնսուլ-սուֆեկտուսների օգտագործմանը, ինչի պատճառով նրանց թիվը նույնպես մեծացվել է. հայտնի է դեպք, երբ սուֆեկտուս նշանակվել է մեկ օրով՝ դեկտեմբերի 31-ի համար։ Որպես մագիստրոսների թվի ավելացման նպատակ նշվում են պետության կառավարման գործում Իտալիայի բնակիչների ու ոչ ազնվական հռոմեացիների՝ ավելի լայն մասնակցության հնարավորության ստեղծումը, պետական ապարատի աճող պահանջմունքների բավարարումը (այդ թվում նաև պրովինցիաներում) և թեկնածուների՝ միմյանց դեմ մղվող պայքարի մեղմացումը, որն արդեն իր հետևից բերել էր ընտրական կոռուպցիայի աճ։ Դիկտատորն իրեն իրավունք է վերապահել ներկայացնել թեկնածուներ հիմնական պաշտոնների համար. սկզբում դա արվել է ոչ պաշտոնապես, իսկ հետո նա պաշտոնապես ստացել է նման իրավունք։ Անցանկալի թեկնածուներին նա հեռացրել է ընտրություններից։ Կեսարը մասամբ բարձր պաշտոնների համար ներկայացրել է ոչ ազնվական ծագում ունեցող մարդկանց. հայտնի է, որ Կեսարի հովանավորությամբ ընտրված կոնսուլների մեծ մասը եղել են «նոր մարդիկ» (homines novi), որոնց նախնիների թվում չեն եղել կոնսուլներ։ Այնուամենայնիվ, նրա միանձնյա կառավարման տարիներին ընտրովի մագիստրատուրաների կատարել են երկրորդական դեր այն մարդկանց համեմատությամբ, որոնց նշանակել է Կեսարը։ Մասնավորապես մ․թ․ա․ 45 թվականի մագիստրոսներին երկար ժամանակ չեն ընտրել, իսկ նրանց բացակայության պայմաններում հանրապետության առօրյա ղեկավարումն իրականացրել են magister equitum Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսն ու Կեսարի նշանակած պրեֆեկտները։ Դիկտատորը սահմանել է խստագույն առավելագույն ժամկետ մագիստրոսների՝ պրովինցիայում գտնվելու համար. կուսակալ-պրոկոնսուլի՝ պրովինցիայում գտնվելու ժամկետը սահմանափակվել է երկու տարով, իսկ կուսակալ-պրոպրետորինը՝ մեկ տարով։

Դիկտատորը համալրել է նաև սենատի կազմը, որը դատարկվել էր մ․թ․ա․ 50-ական թվականների խռովությունների ու քաղաքացիական պատերազմի պատճառով։ Կեսարն ընդհանուր առմամբ երեք անգամ վերանայել է սենատորների ցուցակը, և ըստ Դիոն Կասսիոսի վկայության, ի վերջո նրանց թիվը հասցրել է 900-ի, սակայն դժվար թե այդ թիվւ լինի ստույգ և մշտական։ Բազմաթիվ մարդիկ, որ ընդգրկված էին սենատի կազմում, պատկանել են ոչ թե հռոմեական հնագույն ընտանիքներին, այլ գավառական ազնվականությանն ու հեծյալների դասին։ Ժամանակակիցները, սակայն, տարածել են լուրեր, թե իբր սենատորների թվում ընդգրկել են և՛ բարբարոսների, և՛ ազատ արձակվածների երեխաների։ Դրանից բացի դիկտատորը վերանայել է դատավորների լրակազմման համակարգը մշտական քրեական դատարաններում (quaestiones perpetuae)՝ տեղերի կեսը (նախկին մեկ երրորդի փոխարեն) հատկացնելով սենատորներին, մյուս կեսը՝ հեծյալներին, ինչը հնարավոր է դարձել կոլեգիայից էրարային տրիբուններին բացառելուց արդյունքում։

Կեսարն օրենսդրորեն համալրել է նաև պատրիկների դասի շարքերը, որի ներկայացուցիչներն սվանդաբար զբաղեցնում էին որոշ կարևոր պաշտոններ կրոնական ոլորտում։ Պատրիական ընտանիքների մեծ մասն արդեն մարել էր, և մ․թ․ա․ I դարի կեսերին մնացել էին տասից մի քիչ շատ։ Դրանից բացի դիկտատորը ցրել է բազմաթիվ հասարակական կոլեգիաներ (collegiae), որոնց մի մասը մ․թ․ա․ 50-ական թվականներին օգտագործվում էր դեմագոգների զինված կողմնակիցների հավաքագրման և քվեարկությունների ժամանակ ընտրողներին կաշառելու համար։ Պիտեր Բրանտն ընդգծում է, որ քաղաքացիների՝ կոլեգիա ձևավորելու իրավունքն ամրագրվել է դեռ XII աղյուսակների օրենքներով և արգելող քաղաքականության սկիզբն արտացոլել է Կեսարի, իսկ ավելի ուշ նաև կայսրերի ձգտումը սահմանափակել քաղաքացիների իրավունքները։

Կեսարի քաղաքական բարեփոխումներին տրվել են տարբեր գնահատականներ։ Մի շարք ուսումնասիրողներ նրա քաղաքական միջոցառումներում տեսել է «դեմոկրատական միապետության» (Թեոդոր Մոմզեն), հելլենիստական կամ արևելյան տիպի միապետության (Ռոբերտ Յուրևիչ Վիպեր, Էդուարդ Մեյեր) կամ բացարձակ միապետության հռոմեական տարբերակի (Մաթիաս Գելցեր, Ջոն Բոլսդոն) փաստացի հաստատում։ 20-րդ դարում մեծ տարածում են գտել նրա գործողությունների զգույշ գնահատականները, որոնք ուշադրությունը բևեռել են բոլոր բարեփոխումների հռոմեական արմատների (Ռոնալդ Սայմ, Ալեքսեյ Բորիսովիչ Եգորով) և Կեսարի կողմից հիմնականում ընթացիկ հարվերի լուծման վրա (Սերգեյ Լվովիչ Ուտչենկո)։ Ժամանակակից պատմագրության մեջ ուշադրություն է դարձվում Կեսարի բարեփոխումների կոսմետիկ բնույթի վրա, որոնք չեն փոխել «սահմանադրությունը»՝ ավանդական քաղաքական ինստիտուտների համակարգն ու դրանց միջև եղած փոխհարաբերությունները։

Ձգտելով ստանալ պրովինցիաների բնակիչների աջակցությունը՝ Կեսարն ակտիվորեն շնորհել է նրանց տարբեր արտոնություններ։ Մի քանի քաղաքների բնակիչներ (մասնավորապես Գադեսինը և Օլիսիպոյինը) ստացել են հռոմեական լիարժեք քաղաքացիություն, իսկ մի շարք ուրիշ քաղաքներինը (Վիեննա, Տոլոս, Ավինյոն և այլն)՝ լատինական իրավունք։ Միևնույն ժամանակ հռոմեական քաղաքացիություն ստացել են միայն արևմտյան պրովինցիաների բնակիչները, երբ Հունաստանի ու Փոքր Ասիայի հելլենիստական պոլիսները նման արտոնության չեն արժանացել, իսկ Սիցիլիայի հունական քաղաքներն ստացել են միայն լատինական իրավունք։ Հռոմեական լիակատար քաղաքացիություն ստացել են Հռոմում ապրող բժիշկներն ու ազատ արվեստների ուսուցիչները։ Դրանից բացի, դիկտատորը նվազեցրել է Նարբոնական Գալլիայից հավաքվող հարկերը, իսկ Ասիա ու Սիցիլիա պրովինցիաներում հարկահանությունը դարձրել է ուղղակի՝ առանց կապալառուների։ Մինչ մեր օրերը հատվածաբար պահպանվել են Հերակլեական աղյուսակները Կեսարի մունիցիպալ օրենքի (lex Iulia Municipalis) տեքստով, որ կանոնակարգել է քաղաք-պետությունների կառավարման համակարգն ու ներքին կառուցվածքը։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունի վարկած, թե այդ օրենքը կարող էր ընդունված լինել ավելի վաղ, այդ թվում նաև մեկ այլ Կեսարի՝ դիկտատորի հորեղբայր Լուցիոս Հուլիոս Կեսարի կողմից։

Դիկտատորը շտկումներ է մտցրել անվճար հացի բաժանման գործընթացում, որը խլում էր պետական բյուջեի մի զգալի մասը։ Առաջին հերթին ամվճար հաց ստացողների ցուցակը կրճատվել է երկու անգամ՝ ավելի քան 300 հազարից հասնելով 150 հազարի (այդ կրճատումը կապված է եղել քաղաքացիական պատերազմի պատճառով բնակչության ընդհանուր թվաքանակի կրճատման հետ)։ Երկրորդ՝ նախկինում այդ իրավունքից օգտվածների մի մասը կարողացել է վերաբնակվել Հռոմեական պետության տարբեր պրովինցիաների նոր գաղութներում։ Կեսարի զորացրված զինվորները նույնպես ստացել են հողաբաժիններ և չեն ստեղծել լրացուցիչ բեռ հացի բաժանման համակարգի համար։ Այնուամենայնիվ, զորացրումը վերաբերել է հիմնականում լեգեոներներին, որոնց ծառայել էին Կեսարի մոտ դեռ Գալլական պատերազմի ժամանակ, իսկ Կեսարի՝ արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող հեռանկարային պլանների պատճառով զորքի մեծ մասը պահպանվել է։ Նոր գաղութներ հիմնականում հայտնվել են պրովինցիաներում, քանի որ Իտալիայի տարածքում ազատ հող մնացել էր չափազանց քիչ։ Սակայն հայտնի է, որ VII և VIII լեգեոնների վետերանները հող են ստացել Կամպանիայում։ Գաղութացման միջացառումների շարքում Կեսարը նորից բնակեցրել է Կարթագենն ու Կորինթոսը, որոնք միաժամանակ ավերվել էին հռոմեացիների կողմից մ․թ․ա․ 146 թվականին։ Զինվորական ծառայության համար պիտանի մարդկանց թվաքանակի ավելացման կարևոր խնդիրը լուծելու նպատակով Կեսարը նախաձեռնել է բազմազավակ հայրերին օգնելու բազմաթիվ միջոցառումներ։ Դեպի պրովինցիաներ կատարվող չվերահսկվող արտագաղթը սահմանափակելու նպատակով Կեսարը Հռոմի և Իտալիայի՝ 20-40 տարեկան լիիրավ բնակիչներին արգելել է լքել Ապենինյան թերակղզու տարածքը ավելի քան երեք տարի անընդմեջ, իսկ սենատորների երեխաները պրովինցիա կարող էին գնալ միայն որպես զինվորներ կամ կուսակալի շքախմբի անդամներ։ Քաղաքային համայնքների բյուջեների համալրման համար Կեսարը հանձնարարել է Իտալիայում վերականգնել դրսից բերված ապրանքների համար առևտրային տուրքերը։ Գործազրկության խնդրի մասնակի լուծման համար դիկտատորը հրամայել է, որ Իտալիայի հովիվների առնվազն մեկ երրորդը լինեն ազատ մարդիկ, ոչ թե ստրուկներ։

Գործազրկության կրճատմանն են ուղղված եղել նաև Կեսարի լայնածավալ շինարարական նախագծերը ինչպես Հռոմում, այնպես էլ մայրաքաղաքի սահմաններից դուրս։ Մ․թ․ա․ 46 թվականին ավարտվել է Կեսարի ֆորումի կառուցումը, որ սկսվել էր դեռ Գալլական պատերազմի ժամանակ (ներկայում պահպանվել են միայն Նախածնող Վեներայի տաճարի ավերակները, որը կառուցվել էր Ֆարսալայի ճակատամարտից առաջ տրված ուխտի համաձայն)։ Դիկտատորն իր վրա է վերցրել սենատի շենքի վերակառուցման պարտականությունը, որն այրվել էր մ․թ․ա․ 52 թվականին. Ֆաուստ Սուլլան, որին սենատը նախկինում հանձնարարել էր կատարել այդ գործը, սպանվել էր քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։ Կապիտոլյան Յուպիտերի տաճարը, որ վերակառուցվել էր Կեսարի հակառակորդ Քվինտոս Լուտատիոս Կատուլոս Կապիտոլինոսը, սենատն անվանապես վերահանձնել է դիկտատորին, ինչի արդյունքում նա հնարավորություն է ստացել կառույցի վերնաճակատին գրել իր անունը։ Կեսարը մտածել է մի շարք այլ ենթակառուցվածքային նախագծեր՝ Օստիայի նավահանգստի ընդլայնում, Պոնտական ճահիճների ու Ֆուչինո լճի ցանաքեցում, սակայն չի հասցրել իրականացնել դրանք։

Կեսարի պատկերով արծաթե դինար, գրությունը՝ «Կեսար դիկտ[ատոր] ցմահ» (լատին․՝ Caesar dict[ator] perpetuo), հատվել է մ․թ․ա․ 44 թվականի փետրվար-մարտին Պուբլիոս Սեպուլիոս Մարկոսի կողմից

Դեռ մ․թ․ա․ 49 թվականին քաղաքացիական պատերազմի սկսվելու պատճառով Հռոմում և Իտալիայում սկիզբ է առել խնդրահարույց իրավիճակ՝ կապված պարտքերի չվճարման հետ. վարկատուները, որոնք ստիպված էին պարտք տալ նախ պոմպեոսականներին, ապա նաև Կեսարին, սկսել են պահանջել, որ սովորական պարտապանները արագ վճարեն իրենց պարտքերը, սակայն նրանք չէին կարող մարել պարտքերը կանխիկ փողի չբավարարելու պատճառով։ Պարտքերը մարելու միակ եղանակը եղել է ունեցվածքը վաճառելը, սակայն պատերազմի պատճառով կտրուկ ընկել էին անտիկ ժամանակաշրջանում ամենաթանկ գնահատվող ապրանքների՝ հողի ու անշարժ գույքի գները։ Կեսարը, որը նախկինում նույնպես ունեցել էր խոշոր պարտք, չի համարձակվել ի կատար ածել պարտքերի լիակատար բեկանման պահանջը (կարգախոս tabulae novae – «նոր աղյուսակներ»), սակայն չի անցել նաև վարկատուների կողմը։ Դրա փոխարեն նա կարգադրել է պարտատիրոջ ունեցվածքը գնահատել ըստ պատերազմից առաջ եղած արժեքի, իսկ վարկատուներին պարտավորեցրել է ընդունել այդ ունեցվածքը պարտքի փոխարեն։ Հետագայում նա մասամբ չեղյալ է հայտարարել բնակարանի վարձավճարները։ Պարտքերի համընդհանուր չեղարկման ծրագրին կողմ են հանդես եկել դիկտատորի հակառակորդները մագիստրատուրաներից, սակայն նրանց գործունեությունն արգելափակվել է Հռոմում մնացած կեսարականների կողմից։ Պարտքային ճգնաժամի լուծումից հետո Կեսարը նախաձեռնել է պետության ֆինանսների կարգավորմանն ուղղված այլ միջոցառումներ ևս։ Մասնավորապես հենց դիկտատորի օրոք է սկսվել ոսկե մետաղադրամների (աուրեուսներ) պարբերական հատումը, թեև նախկինում ոսկե մետաղադրամներ Հռոմում թողարկվում էին հազվադեպ։ Դրանից բացի առաջին անգամ մետաղադրամների վրա պատկերվել է կենդանի մարդու նկար, որը եղել է հենց դիկտատորը։

Մի շարք հանցանքների համար որպես պատիժ Կեսարը հաստատել է արտաքսումը, իսկ հարուստների դեպքում հրամայել է նաև բռնագրավել ունեցվածքի կեսը։ Նա հրապարակել է նաև օրենքներ ընդդեմ շքեղության. արգելվել է օգտագործել անձնական պատգարակներ, մարգարտե զարդեր, ծիրանագույն ներկված հագուստ, կարգավորվել է նրբաճաշակ ապրանքների առևտուրը և սամանափակվել շիրմաքարերի շքեղությունը։ Սակայն այդ միջոցները նշանակալի ազդեցություն չեն ունեցել ժամանակակիցների կյանքի վրա։ Դիկտատորը ծրագրել է առանձին օրենքներն ու մագիստրոսների որոշումները հավաքել միասնական ժողովածուներում, սակայն չի հասցրել իրականացնել այդ մտահղացումը։ Կեսարը նաև նախատեսել է Հռոմում կառուցել խոշոր գրադարան Ալեքսանդրիայի և Պերգամոնի գրադարանների օրինակով՝ դրա կազմակերպումը հանձնարարելով էնցիկլոպեդիստ Մարկոս Տերենտիոս Վառոյին, սակայն դիկտատորի մահը խանգարել է նաև դրա իրականացմանը։

Մ․թ․ա․ 46 թվականին Կեսարը հայտարարել է հռոմեական տոմարի բարեփոխման մասին։ Նախկինում օգտագործվող լուսնային օրացույցի փոխարեն ներդրվել է արեգակնային տոմար, որ մշակվել է ալեքսանդրիացի գիտնական Սոզիգենեսի կողմից և կազմված է 365 օրվանից և մեկ հավելյալ օրվանից (չորս տարին մեկ անգամ)։ Սակայն բարեփոխման իրականացման համար պահանջվել է նախ գործող տոմարը համապատասխանեցնել աստղագիտական ժամանակի հետ։ Քանի որ մ․թ․ա․ 50-ական և 40-ական թվականներին մեծ պոնտիֆեքս եղել է Կեսարը, որը հիմնականում բացակայում էր Հռոմից և հնարավորություն չէր ունենում ավանդական տոմարը համապատասխանեցնել աստղագիտական ժամանակին, այն հետ էր մնում գրեթե երեք ամսով։ Օգտագործելով մեծ պոնտիֆեքսի իր լիազորությունները՝ մ․թ․ա․ 46 թվականին Կեսարը նման դեպքերին հատուկ ձևով ավելացրել է մերցեդոնիուս հավելյալ ամիս, իսկ նոյեմբերի և դեկտեմբերի միջև՝ ևս երկու հավելյալ ամիս, այդ պատճառով էլ մ․թ․ա․ 46 թվականը հռոմեական հաշվարկով կազմել է 445 օր։ Սկսած նոր՝ մ․թ․ա․ 45 թվականից՝ սկսել է գործել այն տոմարը, որը ներկայում հայտնի է որպես հուլյան։ Նոր տոմարն Եվրոպայում ամենուր օգտագործվել է վեց հարյուրամյակի ընթացքում՝ ընդհուպ մինչև Գրիգոր XIII-ի հանձնարարությամբ տոմարի նոր տարբերակի մշակումը, որը կոչվել է գրիգորյան։

Սպանություն և կտակ

Հիմնական հոդված՝ Հուլիոս Կեսարի սպանություն

Կեսարի սպանությունը (Կարլ Թեոդոր ֆոն Պիլոտի, 1865). Կիմվրը Կեսարի վզից քաշում է տոգան, իսկ Կասկան նրա մեջքի հետևում բարձրացրել է դաշույնը

Մ․թ․ա․ 44 թվականի սկզբում Հռոմում սկսվել է դավադրություն հռոմեական նոբիլների շրջանում, որոնց դժգոհ էին Կեսարի մենիշխանությունից և զգուշանում էին տարածված լուրերից, թե նա պատրաստվում է ձեռնադրվել թագավոր։ Դավադրության ոգեշնչողներ են համարվում Մարկոս Յունիոս Բրուտոսը և Գայոս Կասիոս Լոնգինուսը։ Նրանցից բացի դավադրությանը մասնակցել են ոչ քիչ թվով հայտնի անձինք՝ ինչպես պոմպեոսականներ, այնպես էլ Կեսարի կողմնակիցներ։ Բրուտոսի դավադրությունը հավանաբար դիկտատորին սպանելու առաջին փորձը չի եղել. հայտնի են (թեև առանց մանրամասների), մ․թ․ա․ 46 թվականի դավադրությունը և մահափորձի նախապատրաստումը Գայոս Տրեբոնիոսի կողմից։ Այդ ժամանակ Կեսարը պատրաստվում էր Պարթևստանի դեմ պատերազմի, և Հռոմում լուրեր էին տարածվել նրա՝ թագավոր նշանակվելու և մայրաքաղաքը Տրոյա կամ Ալեքսանդրիա տեղափոխելու մասին։ Վերջապես փետրվարի 15-ին փորձել են Կեսարին տալ թագավորական թագ, և նա ոչ անմիջապես է հրաժարվել դրանից։

Դավադրության իրականացումը նշանակվել է Պոմպեոսի կուրիայում (նրա թատրոնի մոտ) մարտի 15-ին (մարտի իդոս՝ ըստ հռոմեական տոմարի) կայանալիք սենատի նիստում։ Անտիկ հեղինակները մարտի իդոսի իրադարձությունների նկարագրմանը զուգահեռ ներկայացնում են տարբեր նշաններ ու նշումներ, թե բարյացակամ մարդիկ փորձել են զգուշացնել դիկտատորին, սակայն նա հանգամանքների բերումով Կեսարը նրանց չի լսել և չի հավատացել նրանց խոսքերին։ Նիստի սկսվելուց հետո դավադիրների խումբը հավաքվել է Լոցիոս Տիլիոս Ցիմբերի շուրջը, որը Կեսարից ներում էր խնդրում եղբոր համար, իսկ մյուս խումբը կանգնած է եղել Կեսարի հետևում։ Երբ Ցիմբերն սկսել է քաշել տոգան Կեսարի վզից, նշան տալով դավադիրներին, Կեսարի հետևում կանգնած Պուբլիոս Սերվիլիոս Կասկան հասցրել է առաջին հարվածը դիկտատորի վզին։ Կեսարը պաշտպանվել է, իսկ երբ տեսել է Մարկոս Բրուտոսին, ըստ ավանդության, հունարեն ասել է՝ «Եվ դո՞ւ, որդյակ իմ» (հին հունարեն՝ καὶ σὺ τέκνον), իսկ ըստ Պլուտարքոսի վկայություն՝ Կեսարը, տեսնելով Բրուտոսին, լռել ու դադարեցրել դիմադրությունը։ Նույն հեղինակը նշում է, որ Կեսարի մարմինը պատահմամբ հայտնվել է շենքում տեղադրված Պոմպեոսի արձանի մոտ կամ դավադիրների կողմից դիտմամբ տեղափոխվել է այնտեղ։ Ընդհանուր առմամբ Կեսարի մարմնի վրա հայտնաբերվել է 23 վերք։

Թաղման որոշ խաղերից ու ելույթներից հետո ամբոխը Կեսարի մարմինն այրել է ֆորումում՝ դրա համար օգտագործելով շուկայի վաճառասեղանները.

«Ոմանք առաջարկել են նրան այրել Կապիտոլյան Յուպիտերի տաճարում, մյուսները՝ Պոմպեոսի կուրիայում, երբ անսպասելիորեն հայտնվել են թրերով գոտևորված, տեգերը թափահարող երկու անհայտ անձինք, և մոմե ջահերով այրել են կառույցը։ Այդ ժամանակ շրջապատող ամբոխը սկսել է դեպի կրակը քարշ տալ չոր ցախեր, նստարաններ, դատավորի բազկաթոռներ և այն ամենը, ինչը բերվել էր որպես նվեր։ Ապա ֆլեյտահարներն ու դերասաններն սկսել են իրենց վրայից պոկել տոնական հագուստները, որ հագել էին այդ օրվա համար, և պատռելով՝ նետում դրանք կրակի մեջ, ծեր լեգեոներները այրում էին զենքերը, որոնցով նրանք զարդարվել էին թաղման համար, իսկ շատ կանայք՝ իրենց զարդերը, որ կրում էին, երեխաների զգեստները»։

Կեսարի կտակի համաձայն՝ յուրաքանչյուր հռոմեացի դիկտատորից ստացել է երեք հարյուր սեստորցիուս, Տիբերի ափին գտնվող այգիները դարձել են հասարակական սեփականություն։ Դիկտատորը, որ երեխաներ չուներ, բոլորի համար անսպասելիորեն որդեգրել է իր ազգական Գայոս Օկտավիանոսին և նրան ժառանգել իր ունեցվածքի երեք քառորդը։ Օկտավիանոսը փոխել է իր անունը՝ կոչվելով Գայոս Հուլիոս Կեսար, թեև պատմագրության մեջ առավել հայտնի է որպես Օկտավիանոս։ Որոշ կեսարականներ (մասնավորապես Մարկոս Անտոնիոսը) անհաջող կերպով փորձել են Օկտավիանոսի փոխարեն Կեսարի ժառանգորդ ճանաչել տալ Կեսարիոնին։ Հետագայում Անտոնիոսն ու Օկտավիանոսը Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսի հետ միասին կազմել են երկրորդ եռապետությունը, սակայն նոր քաղաքացիական պատերազմից հետո Օկտավիանոսը դարձել է Հռոմի միանձնյա կառավարիչ։

Կեսարի սպանությունից կարճ ժամանակ անց երկնքում հայտնվել է պայծառ գիսաստղ։ Քանի որ այն շատ պայծառ էր (նրա բացարձակ աստղային մեծությունը գնահատվել է −4,0) և երկնքում հայտնվել էր Օկտավիանոսի կողմից Կեսարի պատվին կազմակերպված հանդիսավոր խաղերի անցկացման ժամանակ, Հռոմում տարածվել է հավատալիք, թե դա եղել է սպանված դիկտատորի հոգին։

Անհատականություն

Արտաքին տեսք և ընդհանուր բնութագրումներ ժամանակակիցների կողմից

Արտաքին պատկերներ
Կեսարի Տոսկուլյան (Թուրինյան) կիսանդրին
	Ավանդաբար համարվում է դիկտատորի ամենահին պատկերը՝ ստեղծված նրա կյանքի վերջին տարիներին կամ սպանությունից կարճ ժամանակ անց

Կեսարի արտաքինի առավել ընդհանրական բնութագիրը տվել է Սվետոնիոսը.

Ասում են՝ նա եղել է բարձրահասակ, բաց գույնի մաշկով, գեղեցիկ կառուցվածքով, դեմքը մի քիչ լիքը, աչքերը՝ սև ու աշխույժ։ ....Իր մարմնի մասին հոգ է տարել նույնիսկ չափից դուրս խնամքով, և ոչ միայն կտրել ու սափրել, այլև պոկել է մազերը, ինչի համար նրան շատերը կշտամբել են։ Իրեն տգեղացնող ճաղատությունը նա տանել չի կարողացել, քանի որ հաճախ դարձել է չարակամների ծաղրի առարկա։ Այդ պատճառով էլ նա հաճախ նորս մազերը սանրել է գագաթից դեպի ճակատը, այդ պատճառով էլ նա մեծագույն հաճույքով ընդունել և օգտվել է մշտապես դափնեպսակ կրելու իրավունքից։ Եվ հագնվել է նա, ասում են, հատուկ ձևով. նա կրել է սենատորական տունիկա ծոպավոր թևերով և անպայման գոտևորել է այն, բայց թեթևակիորեն... - Սվետոնիոս, «Աստվածային Հուլիոս»

Պլուտարքոսն ավելացնում է, որ Կեսարն ունեցել է սպիտակ նուրբ մաշկ, իսկ նրա մարմնակազմվածքը եղել է վտիտ։

Կեսարի բազմաթիվ քանդակների շարքում ամենահինը և, համապատասխանաբար, նրա իրական տեսքին առավել մոտը համարվում է այն կիսանդրին, որ գտնվել է 1825 թվականին Տուսկուլում Լյուսիեն Բոնապարտի կողմից և պահպանվում է Թուրինում՝ Հնությունների թանգարանում։ Ենթադրվում է, որ որ այդ քանդակն ստեղծվել է դիկտատորի կյանքի վերջին տարիներին կամ նրա սպանությունից կարճ ժամանակ անց։ Դրանից բացի, 2007 թվականին Ռոն գետի ափին՝ Առլի մոտակայքում, գտնվել է կիսանդրի, որը երբեմն համարվում է Կեսարի երկրորդ քանդակը՝ ստեղծված նրա կենդանության օրոք։

Ռոնի հատակին գտնված կիսանդրին

Բոլոր անտիկ հեղինակները նշում են դիկտատորի եռանդունությունը, իրադրության փոփոխություններին արագ արձագանքելու և պլանն արագ փոխելու ունակությունը, որը բազմիցս դրսևորվել է մարտերի ժամանակ։ Հայտնի է Պլինիոս Ավագի վկայությունն այն մասին, որ Կեսարը կարողանում էր միաժամանակ կարդալ, գրել ու թելադրել չորս տարբեր նամակներ իր քարտուղարներին։ Պլինիոսը նաև հավաստում է, թե եթե Կեսարն զբաղվում էր միայն նամակագրությամբ, ապա կարող էր միաժամանակ թելադրել յոթ նամակ։ Նամակագրությամբ հաղորդակցվելու սովորությունը, որ ձևավորվել էր Գալլիայում, Կեսարի կողմից օգտագործվել է նաև իր կողմնակիցների հետ անձնական շփման համար նաև քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Նույնիսկ Հռոմ վերադառնալուց հետո Կեսարը, բավարար ժամանակ չունենալով իր կողմնակիցների հետ զրուցելու համար, սովորաբար նամակներ է ուղարկել նրանց։ Նույնիսկ տոների ու հասարակական զբոսահանդեսների ժամանակ Կեսարին սովորաբար տեսել են ստացած նամակների պատասխանները թելադրելիս։ Ցիցերոնը երկու անգամ ակնարկել է նաև Կեսարի՝ բացառիկ հիշողություն ունենալու մասին, սակայն ուղղակի վկայություններ և մանրամասներ հայտնի չեն (Պլինիոս Ավագը, օրինակ, չի հիշատակում Կեսարին հայտնի մնեմոնիստների շարքում)։ Ըստ անտիկ պատմագիրների վկայության՝ նա կարողացել է հիանալի ձիավարել և լավ լողալ։ Հայտնի է նաև, որ Կեսարը գրեթե չի խմել գինի։ Ուտելիքի հարցում լինելով ոչ պահանջկոտ՝ նա կառուցել, ապա ամբողջովին վերակառուցել է իր առանձնատունը, ինչպես նաև ձեռք է բերել գեմմաներ, թանկարժեք սպասք, արձաններ, նկարներ ու գեղեցիկ ստրուկներ։

Ժամանակակիցները տարբեր կերպ են գնահատում Կեսարին. քաղաքական հակառակորդները նրան ծաղրել են և մեղադրել անբարոյականության մեջ, իսկ կողմնակիցներն ամեն կերպ փառաբանել են։ Կեսարի դեմ ուղղված մի քանի կտրուկ արտահայտություններ է պարունակում Կատուլլուսի պահպանված բանաստեղծությունը։ Ցիցերոնը նրան զուսպ գովաբանել է դիկտատուրայի տարիների իր ելույթներում, սակայն մարտի իդոսի իրադարձություններից հետո ինչպես հրապարակային ելույթներում, այնպես էլ տարբեր տրակտատներում քննադատել է նրան։ Դրանից բաից, Ցիցերոնը սատարել է նաև դավադիրների գործողություններին, թեև մահվանից առաջ հիասթափվել է նրանցից։ Քաղաքացիական պատերազմում Կեսարի կողմնակից Գայոս Սալլուստիոս Կրիսպոսը նրան ուղղված նամակներում (հավանաբար կեղծված) գովերգել է նրան, սակայն, ըստ Սերգեյ Ուտչենկոյի նկատառման, ավելի ուշ շրջանի իր նամակում զգուշորեն արտահայտել է իր հիասթափությունը դիկտատորի գործողություններից։ Ավելի ուշ շրջանում ստեղծված «Կատիլինայի դավադրության մասին» իր աշխատությունում Սալլուստիոսը Կեսարին բնութագրելիս դրական որակների՝ փափկասրտության, գթասրտության, ընկերներին օգնության հասնելու պատրաստակամության հետ միասին նշում է նրա ահագին փառամոլությունը։ Պատմագրի համար քաղաքական իդեալին մոտ է գտնվում բարոյական տեսանկյունից անթերի Կատոնը։

Ընտանիք, անձնական կյանք

Կեսարն ամուսնացած է եղել առնվազն երեք անգամ։ Հարուստ հեծյալների ընտանիքից սերող Կոսուցիայի հետ նրա հարաբերությունների բնույթը ստույգ հայտնի չէ, ինչը բացատրվում է Կեսարի մանկության ու պատանեկության մասին աղբյուրների վատ պահպանված լինելով։ Ավանդաբար ենթադրվում է, որ Կեսարն ու Կոսուցիան նշանված են եղել, թեև Կեսարի կենսագիր Պլուտարքոսը Կոսուցիային համարում է նրա կինը։ Կոսուցիայի հետ հարաբերությունները խզվել են հավանաբար մ․թ․ա․ 84 թվականին։ Շուտով Կեսարն ամուսնացել է Կոռնելիայի՝ կոնսուլ Լուցիոս Կոռնելիոս Ցիննայի դստեր հետ։ Կեսարի երկրորդ կինը դարձել է Պոմպեան՝ դիկտատորի Սուլլայի թոռնուհին (նա ազգակցական կապեր չի ունեցել Գնեոս Պոմպեոսի հետ). ամուսնացել են մոտավորապես մ․թ․ա․ 68 կամ 67 թվականին։ Մ․թ․ա․ 62 թվականի դեկտեմբերին Կեսարը բաժանվել է Պոմպեայից Բարի աստվածուհու տոնի ժամանակ տեղի ունեցած սկանդալի պատճառով։ Երրորդ անգամ Կեսարն ամուսնացել է Կալպուրնիայի հետ, որ հարուստ և ազդեցիկ պլեբեյական ընտանիքից էր։ Այդ հարսանիքը հավանաբար տեղի է ունեցել մ․թ․ա․ 59 թվականի մայիսին։

Շուրջ մ․թ․ա․ 78 թվականին Կոռնելիան դուստր է ունեցել, որին կոչել են Հուլիա։ Կեսարը կազմակերպել է դտեր նշանադրությունը Քվինտոս Սերվիլիոս Ցեպիոնի հետ, սակայն հետագայում փոխել է իր միտքն ու նրան ամուսնացրել Գնեոս Պոմպեոսի հետ։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ գտնվելով Եգիպտոսում՝ Կեսարն ապրել է Կլեոպատրայի հետ, և ենթադրաբար մ․թ․ա․ 46 թվականի ամռանը ծնվել է Կլեոպատրայի որդին, որ հայտնի է որպես Կեսարիոն (Պլուտարքոսը մանրամասնում է, որ նրան այդպես կոչել են ալեքսանդրիացիները, ոչ թե դիկտատորը)։ Չնայած անունների ու ծննդյան թվականի նմանությանը՝ Կեսարը պաշտոնապես չի ճանաչել նրան որպես իր որդի, իսկ ժամանակակիցները գրեթե ոչինչ չեն իմացել նրա մասին նախքան դիկտատորի սպանությունը։ Մարտի իդոսի իրադարձություններից հետո, երբ պարզվել է, որ Կլեոպատրայի որդին հիշատակված չէ դիկտատորի կտակում, որոշ կեսարականներ (մասնավորապես Մարկոս Անտոնիոսը) փորձել են նրան ճանաչել տալ որպես Կեսարի ժառանգորդ Օկտավիանոսի փոխարեն։ Կեսարիոնի հայրության շուրջ ծավալված քարոզչության պատճառով դժվար է պարզել նրա կապը դիկտատորի հետ։

Անտիկ հեղինակները միահամուռ կերպով նշում են, որ Կեսարն աչքի է ընկել սանձարձակ սեռական կյանքով։ Սվետոնիոսը ներկայացրել է նրա հայտնի սիրուհիների ցանկն ու նրան տվել հետևյալ բնութագրումը. «Սիրային հաճույքներում նա, ըստ ընդհանուր կարծիքի, եղել է հակումով բռնված ու շռայլ»։

Մի շարք փաստաթղթեր, մասնավորապես Սվետոնիոսի հեղինակած կենսագրությունը և Կատուլլոսի բանաստեղծություն-էպիգրամներից մեկը, թույլ են տալիս Կեսարին դասել հայտնի համասեռամոլների շարքում։ Ռոբեր Էտիենը, սակայն, ուշադրություն է հրավիրում նմանատիպ վկայությունների չափազանց փոքր թվաքանակի վրա. որպես կանոն, հիշատակվում է Նիկոմեդեսի հետ կապված պատմությունը։ Սվետոնիոսն այդ բամբասանքը համարում է «միակ բիծը» Կեսարի սեռական հեղինակության վրա։ Նման ակնարկներ արել են նաև նրա հանդեպ ոչ բարյացակամ տրամադրված մարդիկ։ Սակայն ժամանակակից ուսումնասիրողներն ուշադրություն են դարձնում այն հանգամանքի վրա, որ հռոմեացիների կողմից Կեսարին հանդիմանելու պատճառ եղել են ոչ թե հենց համասեռամոլ կապերը, այլ դրանցում պասիվ դեր ունենալը, քանի որ հռոմեացիների շրջանում տղամարդու համար սովորական էր համարվում ցանկացած սեռի զուգընկեր ունենալը, սակայն նրա պասիվ դերակատարումը եղել է կշտամբանքի արժանի։ Ըստ Դիոն Կասսիոսի՝ Նիկոմեդեսի հետ իր ունեցած կապի վերաբերյալ բոլոր ակնարկները Կեսարը զայրագին հերքել է, թեև ընդհանրապես նա հազվադեպ էր զայրանում։

Կրոնական հայացքներ

Թեև Կեսարն զբաղեցրել է մի քանի քրմական պաշտոններ, ներառյալ մեծ պոնտիֆեքսի ընտրովի պաշտոնը, սակայն հռոմեական կրոնի նկատմամբ նրա վերաբերմունքը եղել է խորապես պրագմատիկական։ Մ.թ.ա. 62 թվականին նա բաժանվել է Պոմպեայից Կլոդիոսի՝ կանանց համար նախատեսված տոնակատարության ժամանակ տուն ներթափանցելու պատճառով, ինչի պատճառը հավանաբար եղել է ոչ թե սրբապղծությունը, այլ իր պաշտոնը կորցնելու վախը։ Մ.թ.ա. 59 թվականին Կեսարը հրաժարվել է ընդունել թռչուններով գուշակությունների ու կանխանշանների վրա հիմնված Բիբուլոսի առարկումները՝ ուղղված իր օրենքների ընդունման դեմ։ Լինելով պրոկոնսուլ՝ նա բազմիցս թալանել է գալլական տաճարներն ու սրբազան համարվող պայմանագրերը։ Քաղաքացիական պատերազմից հետո Կեսարը մեծ պոնտիֆեքսի իր լիազորություններն օգտագործել է իր գործողությունների օրինականությունն ապացուցելու համար։ «Գալլական պատերազմի մասին նոթերում» Կեսարն իրեն ներկայացրել է որպես զորավար, որ լիովին պատասխանատու է իր հաղթանակների համար, բայց հռոմեացիների պարտությունների մեղավոր համարում է փոփոխական Ֆորտունային։ Քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց հետո Կեսարը խոսել է իր նկատմամբ Ֆորտունայի հատուկ բարեհաճության մասին։ Սեփական անձի սրբացման գործում Կեսարի դերը պարզ չէ. նրա աստվածացմանն ուղղված մի շարք միջոցառումներ կարող էին անցկացնել նրա շողոքորթող կողմնակիցները՝ առանց իր իմացության։ Որպես կանոն, Կեսարը կատարել է ավանդական գուշակություններ մարտերից առաջ և պահպանել հռոմեական կրոնի հիմնական պահանջները, սակայն Սվետոնիոսը նշում է. «Երբեք ոչ մի սնահատավություն նրան չի ստիպել թողնել կամ հետաձգել ձեռնարկումը»։ Նախանշանների հանդեպ հռոմեացիների խորը հավատը Կեսարը փորձել է օգտագործել ի շահ իրեն։ Օրինակ՝ երբ Աֆրիկայում պատերազմի ժամանակ հիշել են հնագույն հավատալիքի մասին, թե իբր նախասահմանված է, որ այդ մայրցամաքում հաղթելու է Սցիպիոնների տոհմի ներկայացուցիչը, Կեսարն իր շտաբում ընդգրկել է այդ ընտանիքի շառավիղ հանդիսացող մի մարդու և ամեն կերպ ընդգծել նրա ակտիվ մասնակցությունը մարտին։

Առողջություն

Կեսարի առողջության մասին տվյալները տարբեր են։ Պլուտարքոսը նրան բնութագրում է որպես ի ծնե հիվանդոտ մարդ, որը համառորեն կոփել է իր մարմինը ֆիզիկական վարժություններով ու սահմանափակումներով։ Հույն հեղինակը նաև հիշատակում է, որ Կեսարը տառապել է գլխացավերից ու էպիլեպսիայի նոպաներից՝ ավելացնելով, որ դրանցից առաջինը պատահել է Կորդուբայում։ Դիկտատորի նոպաների մասին իմացել է նաև նրա մյուս կենսագիրը՝ Սվետոնիոսը, թեև ընդհանուր առմամբ նա Կեսարի առողջությունը գնահատել է որպես գերազանց։ Հռոմեացի պատմագիրը նաև նշում է, որ Կեսարը, թաքնվելով Սուլլայից, տառապել է տենդից (հնարավոր է, որ դա եղած լինի մալարիա)։ Քանի որ Կեսարի բազմաթիվ ազգականներ ի ծնե տառապել են նոպաներից, իսկ դիկտատորի նախանախապապի ու հոր անսպասելի մահերը կարող էին լինել էպիլեպսիայի պատճառով եղեղ անսպասելի մահեր, Կեսարը կարող էր տառապել էպիլեպսիայով՝ պայմանավորված ժառանգական գործոնով։ Սակայն գոյություն ունի նաև հակառակ կարծիքը. էպիլեպսիայի նոպաներն սկսվել են հասուն տարիքում և ոչ թե մանկության տարիներին, ինչպես նաև այդ նոպաները եղել են տեղային, ոչ թե ընդհանրացված, ինչպիսիք հատուկ են հիվանդությանը նրա ժառանգական նախատրամադրվածության դեպքում։

Եղել են նաև այլ վարկածներ Կեսարի նոպաների պատճառների վերաբերյալ։ Ժամանակակից ուսումնասիրողնեի խումբը ենթադրել է, որ կյանքի վերջին տարիներին սրված գիշերային մղձավանջները, նոպաներն ու անձի հնարավոր փոփոխությունները կապված են, ինչը կարող է վկայել գլխուղեղի ուռուցք (մենինգիոմա կամ գլիոմա) հետ։ Այնուամենայնիվ, Կեսարի մոտ մինչև իր մահը չեն եղել կոգնիտիվ խանգարումներ։ Նշվել են նաև գլխուղեղի ցիստիցերկոզը (խոզի երիզորդի թրթուրներ ու ձվեր հայտաբերվել են եգիպտական մի քանի մումիաներում, այդ մակաբույծների մասին իմացել է նաև հույն գիտնական Արիստոտելը), նեյրոսիֆիլիսը (այդ ենթադրությունը հիմնականում հիմնված է դիկտատորի ակտիվ սեռական կյանքի մասին վկայությունների վրա), մանկական տրավմայի հետևանքով առաջացած էպիլեպսիան (հռոմեական քանդակներն աչքի են ընկել ռեալիստական բնույթով, և Տուսկուլում գտնված Կեսարի ամենահին քանդակում նկատելի է գանգի ասիմետրիկություն), ինչպես նաև աթերոսկլերոզը։ Սակայն պարբերաբար տեղի ունեցող նոպաները հազվադեպ են լինում սիֆիլիսի դեպքում, իսկ աթերոսկլերոզի՝ նոպաներով ուղեկցվող փուլում լինում են նաև կոգնիտիվ խանգարումներ։ Նշվում է նաև Կեսարի խլությունը մի ականջից, սակայն այդ տարբերակը ծագել է Շեքսպիրի պիեսի հիման վրա և չունի պատմական հիմքեր։

Գրական գործունեություն

Կեսարի աշխատությունների նկարազարդ ֆրանսերեն հրատարակությունը՝ կատարված 1473-1476 թվականներին Բուրգունդիայի հերցոգ Կարլ Խիզախի համար

Չնայած անընդհատ ակտիվ մասնակցությանը քաղաքական և ռազմական կյանքին՝ Կեսարը գրել է հիմնականում պատմական ժանրի մի քանի աշխատություններ, որոնցում ներկայացնում է իր ինքնակենսագրակա փորձը։ «Գալլական պատերազմի մասին նոթերի» (լատին․՝ Commentarii de Bello Gallico) յոթ գրքերում մանրամասն ներկայացված են այդ պատերազմի իրադարձությունները։ Այդ աշխատության ստեղծման ժամանակը հայտնի չէ. ըստ վարկածներից մեկի՝ գրքերից յուրաքանչյուրն ստեղծվել է արշավանքի տարիներից մեկի ավարտին, այլ տարբերակի համաձայն՝ ամբողջ աշխատությունը գրվել է մ․թ․ա․ 52-51 թվականներին։ Հետագայում Կեսարը նկարագրել է նաև մ․թ․ա․ 49-45 թվականների քաղաքացիական պատերազմի սկիզբի դեպքերը «Քաղաքացիական պատերազմի մասին նոթերում» (լատին․՝ Commentarii de Bello Civili), որը կազմվել է մ․թ․ա․ 47 թվականին, բայց մնացել է անավարտ. Կեսարը շարադրանքը հասցրել է միայն մինչև մ․թ․ա․ 48 թվականը։ «Գալլական պատերազմի մասին նոթերի» ութերորդ գիրքը գրվել է ոչ թե Կեսարի, այլ նրա լեգատ Ավլոս Հիրցիուսի կողմից։ Դրանից բացի, դիկտատորի շրջապատի մարդկանց կողմից գրվել են «Նոթեր» Ալեքսանդրիական, Աֆրիկյան ու Իսպանական պատերազմների մասին, որոնք շարունակում են քաղաքացիական պատերազմին նվիրված աշխատությունը։ Բոլոր այդ հեղինակները տարբեր հաջողությամբ փորձել են նմանակել Կեսարի ոճը։ Դրանից բացի, անտիկ հեղինակներին հայտնի են եղել անձամբ Կեսարի կողմից գրված այլ ստեղծագործություններ ևս. դրանցից են պատանեկան տարիներին գրված պոեմը Հերակլեսի մասին և «Էդիպ» ողբերգությունը, Գալլական պատերազմի ընթացքում եղած խաղաղ ժամանակահատվածում գրված «Անալոգիայի մասին» բանասիրական տրակտատը, մ․թ․ա․ 46-45 թվականներին դեպի Իսպանիա կատարած արշավանքի ժամանակ ստեղծված «Ճանապարհ» պոեմը, քաղաքացիական պատերազմի շրջանում ստեղծված «Հակակատոն» քաղաքական պամֆլետը (ի պատասխան Ցիցերոնի «Կատոն» պանեգիրիկի) և նոր տոմարի մշակող Սոզիգենեսի հետ համահեղինակությամբ ստեղծված աստղագիտական աշխատությունը։ Գոյություն են ունեցել նաև Կեսարի ասույթների, ճառերի ու նամակների ժողովածուներ։ Վերջին բոլոր աշխատանքները մեզ չեն հասել. որոշ աշխատանքների ոչնչացմանը նպաստել է Օկտավիանոս Օգոստոսը։ Միայն Ցիցերոնի նամակագրության մեջ են պահպանվել Կեսարի գրած հինգ կարճ նամակներ (Att., IX, 6a; Att., IX, 7c; Att., IX, 13а; Att., IX, 14; Att., X, 8b)։

Պահպանված աշխատությունների վրա նշանակալի ազդեցություն է թողել այն հանգամանքը, որ դրանց ստեղծվել են Կեսարի քաղաքական կարիերայի դժվարին տարիներին։ Դրա պատճառով «Գալլական պատերազմի մասին նոթերը» ոչ միայն պատմում են զորավարի հաղթանակների մասին և նրանից հեռացնում պարտությունների մեղավորությունը, այլև արդարացնում են հենց պատերազմը։ Կեսարի հակառակորդները պնդել են, որ նա անօրինական կերպով է սկսել պատերազմը, իսկ հռոմեական բանակի ոչ քիչ զոհերը հանգեցրել են հանրապետության ռազմական ուժի թուլացմանը, և այդ պատճառով էլ «Նոթերում» զորավարն ապացուցել է պատերազմն սկսելու արդարացիությունը, իսկ իր հետագա բոլոր գործողությունների, ներառյալ գերմանական ու բրիտանական արշավանքների համար որպես դրդապատճառ նա ներկայացրել է Հռոմի շահերի երկարաժամկետ պաշտպանությունն ու հյուսիսային սահմանների անվտանգության ապահովումը։ «Քաղաքացիական պատերազմի մասին նոթերում» Կեսարն ավելի վճռականորեն է արդարանում, քանի որ նրանից պահանջվում էր հիմնավորել քաղաքացիական պատերազմի կասկածելի սկիզբը։ Պատերազմն սկսելու պատասխանատվությունը նա դրել է սենատորների ու Պոմպեոսի վրա՝ ընդգծելով նրանց կողմից Կեսարին օրենքից դուրս հայտարարելու իրավաբանական ձևականությունների խախտումները, ինչպես նաև բողոքում է ժողովրդական տրիբունների սրբազան իրավունքների խախտման դեմ։ Դրանից բացի Կեսարն ընդգծում է հաշտություն կնքելու իր պատրաստակամությունը, սակայն միևնույն ժամանակ ցույց է տալիս սենատորների ու Պոմպեոսի կանխակալությունը։ Դրամատիկական էֆեկտի ստեղծման համար Կեսարն ակտիվորեն օգտագործել է գործող անձանց խոսքը, ինչը բնութագրական է ամբողջ անտիկ պատմագրության համար։ Որպես կանոն, նրանց ներկայացվում են անուղղակիորեն, սակայն պատումի ամենադրամատիկ պահերին օգտագործվում է նաև ուղղակի խոսքը։ «Քաղաքացիական պատերազմի մասին նոթերում» Կեսարը ներառել է այդ կոնֆլիկտում իր հակառակորդների՝ Պոմպեոսի ու Լաբիենոսի խոսքերը։ Միևնույն ժամանակ Կեսարը ձգտում է ազդել ընթերցողի վրա՝ հակառակորդի անունից հնչեցնելով այնպիսի բառեր, որոնք արտացոլում են նրանց կույր ֆանատիզմը։ Ընդգծելով իր զորավարական վարպետությունը՝ Կեսարը գրի է առել իր մտորումները բարդ իրավիճակների մասին։ Ռազմական անհաջողությունը վերագրվել է փոփոխական Ֆորտունային կամ ենթակաների սխալներին, սակայն հաղթանակները մշտապես ներկայացվել են որպես Կեսարի ռազմական տաղանդի արդյունք։

Լատինական գրականության մեջ Կեսարից առաջ Commentarii տերմինով, որպես կանոն, նշանակվել են դեռևս գրական մշակման չենթարկված նախնական նշումները, երբ պետական գործիչը պատմել է իր ձեռքբերումների մասին։ Ամենայն հավանականությամբ բոլորովին համեստ ու մասամբ ինքնանվաստացնող Commentarii տերմինի՝ որպես վերնագրի ընտրությունը պատահական չէ, և այն կոչված է ընդգծելու ժամանակի սղության պատճառով աշխատանքն ավարտելու անհնարինությունը։ Ընդհանուր առմամբ Կեսարի աշխատությունները կրում են հունական ուժեղ ազդեցություն։ Առաջին հերթին նկատելի են մի շարք ընդհանուր գծեր հունարեն ստեղծագործած Քսենոփոնի աշխատությունների հետ. դրանք միավորում են նախաբանի բացակայությունը, Commentarii-ների համար ոչ տիպական երրորդ դեպքի օգտագործումն ինքնակենսագրության մեջ, ինչպես նաև պարզ, բայց միաժամանակ մանրամասն մշակված լեզուն։ Կեսարի աշխատություններն առանձնանում են աշխարհագրական ու ազգագրական մանրամասների նկատմամբ մեծ հետաքրքրությամբ, որ հատուկ էր հելլենիստական պատմագրությանը, սակայն դեռ չէր տարածվել լատինական գրականության մեջ։ Կեսարի համապատասխան անդրդարձերը կրում են հունական հատուկ երկերի և առաջին հերթին Պոսիդոնիոսի աշխատանքների ազդեցությունը։ Կեսարի մոտ հայտնաբերվել են հունական գրականության այլ ազդեցություններ ևս. մասնավորապես «Գալլական պատերազմի մասին նոթերի» հայտնի առաջին տողերը գրեթե բառացի մեջբերում են Թուկիդիդեսի «Պատմությունից»։

Կեսարի բոլոր երկերը բնութագրվում են ոճի միտումնավոր պարզությամբ։ Նա խուսափում է փոխաբերություններից ու պատկերավորման այլ միջոցներից՝ բառերն օգտագործելով իրենց ուղղակի իմաստով։ Սակայն արտահայտչականության համար Կեսարն օգտագործում է միտումնավոր շեղումներ լատիներենի շարահյուսությունից՝ հիպերբատոն, անշաղկապություն և այլն։ Կեսարը խնամքով է վերաբերվել իր երկերի համար բառերի ընտրությանը։ Որպես կանոն, նա խուսափել է մ․թ․ա․ I դարի կեսերին նորաձև համարված լեզվի արհեստական արխաիկացումից և գործածությունից դուրս եկած տերմինների օգտագործումից, ինչպես արել է, օրինակ, Սալլուստիոսը։ Նկատվել է, որ եթե լատիներենում առարկայի կամ երևույթի նշանակման համար գոյություն ունեն մի քանի հոմանիշներ, ապա Կեսարը հիմնականում օգտագործում է դրանցից մեկը. մասնավորապես flumen (գետ), այլ ոչ թե fluvius կամ amnis։ Մեկ այլ բնութագրիչ առանձնահատկություն է իր գործողությունների մասին երրորդ դեմքով պատմելը («Կեսարը հրամայեց…», «Կեսարն իմացավ…») Քսենոփոնի նման, թեև օգտագործվում է նաև «մեր» (nostri) դերանունը։ Ինչպես նշում է Միքայել ֆոն Ալբրեխտը, Կեսարը լատիներենով ստեղծագործած միակ խոշոր հեղինակն է, որ ծնվել և մեծացել է Հռոմում, ինչի շնորհիվ հատուկ կապ է ունեցել քաղաքային լատիներենի հետ։

Ժամանակակիցները տարբեր կերպ են գնահատել Կեսարի երկերի արժանիքները. օրինակ՝ Ցիցերոնը հիացել է նրա ոճով, իսկ Գայոս Ազինիուս Պոլիոնը «Նոթերը» համարել է ոչ ստույգ և կանխակարծ։ Հետագայում նրա աշխատությունները համեմատաբար քիչ են ընթերցվել, և արդեն Պաուլուս Օրոսիուսը ենթադրել է, որ «Գալլական պատերազմի մասին նոթերը» գրել է Սվետոնիոսը։ Միջնադարում նրա աշխատանքների ձեռագրերը տարածվել են բազմաթիվ վանքերում, սակայն միայն Վերածննդի դարաշրջանում և Նոր ժամանակների սկզբում են ժողովրդականություն վայելել ընթերցող հանրության շրջանում։ 16-րդ դարում Էրազմ Ռոտերդամցու, իսկ ավելի ուշ ճիզվիտների միաբանության ջանքերով «Գալլական պատերազմի մասին նոթերը» դարձել են այն հիմնական աշխատությունը, որով սկսում են սովորել լատիներեն։

Կեսարը մշակույթում

Հռոմեական իմպերատորները մ․թ․ա․ I դարից սկսած ընդգծել են Օկտավիանոսի, իսկ նրա միջոցով նաև Կեսարի ժառանգորդը լինելը՝ իրենց լրիվ անվան կազմում ներառելով նաև դիկտատորի «Կեսար» կոգնոմենը։ Հուլիոս-Կլավդիոսների տոհմի ընդհատումից հետո այդ ավանդույթը խախտվել է Վիտելլիոսի կողմից, սակայն հետագայում «Կեսար» անունը վերջնականապես դարձել է Հռոմի կառավարիչների պաշտոնական տիտղոսներից մեկը։ Մեծ մասամբ Կեսարի շնորհիվ է նոր իմաստով սկսել օգտագործվել «իմպերատոր» տերմինը, որ սկսել է նշանակել ոչ միայն «հաղթող զորավար», այլև զորքերի վրա իշխանություն (իմպերիում) ունեցող։ Լատիներենից այդ տերմինը տարածվել է եվրոպական շատ լեզուներում նույնությամբ կամ կրելով հնչյունաբանական որոշակի փոփոխություններ կամ (император, Kaiser, կեսար, ցար)։ Դրանից բացի, ժամանակի հետ հուլյան տոմարը և «հուլիս» ամսանունը տարածվել են եվրոպական շատ լեզուներում (այնուամենայնիվ, ամիսների ավանդական անվանումները պահպանվել են սլավոնական լեզուների մի մասում, ինչպիսիք են բելառուսերենը, լեհերենը, ուկրաիներենը, խորվաթերենը, չեխերենը և այլն, ինչպես նաև բասկերենի, լիտվերենի, ֆիններենի ու եվրոպական մի շարք այլ լեզուների կրողների մոտ), ինչպես նաև Ասիայի ու Աֆրիկայի մի շարք լեզուներում, օրինակ՝ ինդոնեզերենում, սուահիլիում, թաթարերենում, հինդիում և արաբերենի մի շարք բարբառներում։ Առօրյա խոսակցական լեզվում սկսել են օգտագործվել դարձվածքներ ու թևավոր խոսքեր՝ հիմնված Կեսարի կյանքի տարբեր իրադարձությունների վրա, որոնք ոչ միշտ են հաստատված աղբյուրներով (ավելի լավ է լինել առաջինը գյուղում, քան երկրորդը Հռոմում, Ռուբիկոնն անցնել, վիճակը նետված է, եկա, տեսա, հաղթեցի, և դո՞ւ, Բրուտոս)։

Մինչ մ․թ․ա․ I դար Օկտավիանոսի շնորհիվ, որն ամեն կերպ ընդգծել է իր՝ Կեսարի ժառանգորդը լինելը, աստվածային Յուլիոսի՝ մեծ քաղաքական գործչի ու զորավարի մասին առասպելի հիմնական դրույթները մշակվել են, և շատերը կիսել են պաշտոնական տեսակետը։ Կեսարական ավանդույթի ձևավորման գործում մեծ դերակատարում է վերագրվում Նիկողայոս Դամասկոսցուն։ Նրա «Կեսար Օգոստոսի կյանքի ու նրա դաստիարակության մասին» երկի պահպանված հատվածներում Կեսարը ներկայացվում է որպես անվճռական, պասիվ ու բավական պարզամիտ մարդ, որը գլխի չի ընկնում նախապատրաստվող մահափորձի մասին։ Նրա կարծիքով՝ Կեսարի ընդունած բոլոր պատիվները նախաձեռնել են նրա թշնամիները՝ նպատակ ունենալով հրահրել հասարակական դժգոհություն։ Ուշ շրջանի պատմագիրները, ընդհակառակը, ուշադրությունը կենտրոնացրել են նրա եռանդունության, պատվամոլության, իսկ երբեմն էլ նենգ լինելու վրա։ Այնուամենայնիվ, պարզամիտ ղեկավարների հետ հակադրումը, որոնք հաճախ են դարձել նենգ թշնամիների զոհեր, տարածված սյուժե է Նիկողայոսի երկերում։ Նիկողայոսի աշխատանքների վրա իր ազդեցությունն է թողել Օկտավիանոսի պահանջը՝ ցրելու Կեսարի ժառանգորդը լինելու իր իրավունքի վերաբերյալ բոլոր կասկածները. պատմագիրը Մարկոս Անտոնիոսին է վերագրել Կեսարի պատիվներից դժգոհ լինելու մեղքի մի մասը (իբր նա ինքն է ցանկացել հաջորդել Կեսարին) և հերքել է այն վարկածը, թե Կեսարիոնը եղել է դիկտատորի որդին։

Հռոմում առաջին իմպերատորների կառավարման շրջանում դեռ գոյություն է ունեցել քաղաքական ընդդիմություն, որ ներկայացրել են հիմնականում իրական իշխանությունից զրկված սենատորները։ Նրանց շրջանում առավել մեծ համբավ ունեցող հերոսներ համարվել են Կատոնը, Բրուտոսն ու Կասսիոսը, որ պաշտպանել են ազատության ու «իսկական» հանրապետության իդեալները։ Կեսարին հակադրվող այդ հերոսների մեծարումը հաճախ արտացոլվել է Վաղ կայսրության պալատական գրողների ու բանաստեղծների երկերում, ինչին նպաստել է դեռևս չարմատավորված գրաքննությունը։ Կեսարի դեմ քննադատաբար տրամադրված «հանրապետական» ավանդույթի հիմնադիրըը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է Գայոս Ազինիուս Պոլիոնը։ Կեսարի նկատմամբ վերաբերմունքի երկակիության առաջին նշանները վերաբերում են դեռ մեր թվարկության սահմանին։ Օրինակ՝ անտիկ հեղինակների վկայություններից հայտնի է, որ Օկտավիանոսը պատմագիր Տիտոս Լիվիոսին կոչել է «պոմպեոսական» նրա երկերում մ․թ․ա․ 49-45 թվականների քաղաքացիական պատերազմի վերաբերյալ հայացքների շարադրման համար (աշխատության այն մասը, որ պատմում է այդ իրադարձությունների մասին, չի պահպանվել), իսկ Լիվիոսը բացահայտորն կասկած է հայտել, թե արդյոք արժեր, որ Կեսարը ծնվեր, թե պետության համար ավելի օգտակար կլիներ, եթե նա ընդհանրապես լույս աշխարհ չգար։ Մարկոս Աննեոս Լուկանոսը, որ մոտ էր Ներոն կայսեր հետ, ստեղծել է մեծ տարածում գտած «Փարսալիա» պոեմը քաղաքացիական պատերազմի մասին, որում Կեսարին տրվել է երկակի գնահատական։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այն գրողները, որոնք քննադատաբար են վերաբերվել հռոմեական պատմության մեջ նրա ունեցած դերակատարմանը, ընդունել են նրա եռանդունությունը, գթասրտությունն ու ռազմական տաղանդները։ Էնցիկլոպեդիստ Պլինիոս Ավագն իր «Բնական պատմություն» աշխատությունում փորձել է Կեսարի մեծությունը ներկայացնել թվերի միջոցով՝ նրա հաղթանակների, սպանվածների ու գերի վերցվածների քանակով, թեև ակնարկել է, որ չի պատրաստվում արդարացնել քաղաքացիական պատերազմը։ Մ․թ․ա․ II դարի սկզբում Հադրիանոս կայսեր սնձնական քարտուղար Գայոս Սվետոնիոս Տրանքվիլլոսը կազմել է Կեսարի կենսագրությունը, որը ծառայում է որպես նրա մասին տեղեկությունների կարևորագույն աղբյուր։ Սվետոնիոսը թվարկում է Կեսարի՝ որպես մարդու որակների ավանդական շարքը, սակայն նշում է նաև նրա ամբարտավանությունը, ձգտումը բռնապետության և ինքնահաճությունը։ Պատմագիրը ոչ մի գնահատական չի տալիս Կեսարի բարեփոխումներին, այլ միայն թվարկում է դրանք։ Դրանից բացի, նա գրի է առել նաև դիկտատորի սպանությունն արդարացնող տարածված կարծիքները։ Այդ ամենը հիմք է հանդիսացել, օրինակ, Սերգեյ Ուտչենկոյի համար խոսելու Սվետոնիոսի՝ Կեսարի՝ որպես քաղաքական գործչի նկատմամբ ունեցած բացասական վերաբերմունքի մասին։ Սվետոնիոսի ժամանակակից Պլուտարքոսը Կեսարին գնահատականներ տալիս հիմնականում հետևում է իր աղբյուրներին. սկզբում նա ներկայացնում է դիկտատորի կենսագրությունն ըստ նրա հանդեպ բարյացակամ տրամադրված հեղինակի, ապա անցնում նրան քննադատող աղբյուրի։ Կեսարի ու դավադիրների գործունեությանը հակասական գնահատականներ է տալիս պատմագիր Ապպիանոսը, իսկ սենատոր Դիոն Կասսիոսը քննադատում է դավադիրների արարքը՝ որպես երկրի ներաքաշում նոր քաղաքացիական պատերազմի մեջ։ Այնուամենայնիվ, Դիոն Կասսիոսը բացատրում է դիկտատորից դավադիրների դժգոհ լինելու պատճառը. ըստ նրա՝ Կեսարը կորցրել էր չափի զգացումն իր անսահման փառամոլության մեջ։

Հին եգիպտական կոթող Վատիկանի Սուրբ Պետրոսի հրապարակում, ըստ միջնադարյան ավանդազրույցի՝ կոթողի վերևում՝ բրոնզե գնդի մեջ, գտնվել է Կեսարի աճյունը

Արևմտյան Եվրոպայում Կեսարի մասին աղբյուրները միջնադարյան աղբյուրները ավելի քիչ էին, սակայն հայտնի էր «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատությունը։ Կեսարի կենսագրությունը հայտնի է ինչպես Սվետոնիոսի աշխատությունից, այնպես էլ բազմաթիվ բանաքաղություններից։ Դրանցից առավել հայտնի էր հին ֆրանսերենով գրված «Faits des Romains» (ձեռագիր բազմաթիվ պատճեններում այն կոչվում է «Կեսարի կյանքը» կամ «Գիրք Կեսարի մասին») աշխատությունը, որի անանուն հեղինակը դիկտատորի կենսագրության ստեղծման համար օգտագործել է Սալլուստիոսի, Սվետոնիոսի, Լուկանոսի և հենց Կեսարի աշխատանքները։ Այնուամենայնիվ, ժողովածուի կազմողը քիչ էր ծանոթ հին հռոմեական հասարակության կյանքին (հավանաբար նա դժվարացել է նաև լատիներեն բարդ դարձվածքների թարգմանության հարցում) և թույլ է տվել սխալներ։ Օրինակ՝ Սվետոնիոսի արտահայտությունն այն մասին, թե Կոսուցիայի ու Կեսարի նշանադրությունը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ Կեսարը դեռ պատանի էր ու կրում էր պատանեկան տոգա (toga praetexta), նա հասկացել է սխալ. նրա կարծիքով՝ Կոսուցիան նշանված է եղել Praetextatus անունով մարդու հետ։ Միջնադարում մարդկանց կարծիքը Կեսարի մասին, այդպիսով,միշտ չէ, որ ճիշտ է եղել։ Կեսարի կյանքի ու գործունեության մասին տեղեկությունների ոչ բավարար լինելը հանգեցրել է նրա մասին նոր լեգենդների ի հայտ գալը արդեն գոյություն ունեցողների կողքին։ Մասնավորապես Հռոմում գոյություն է ունեցել հավատալիք, թե իբր Սուրբ Պետրոսի հրապարակի հին եգիպտական կոթողի գագաթին տեղադրված բրոնզե գնդի մեջ գտնվում է Կեսարի աճյունը։ Անգլիայում տարածված է եղել կարծիք, թե Կեսարն է հիմնադրել Լոնդոնի Թաուերը։ Կեսարի փառքը բավական է եղել նրան «ինը արժանավորների»՝ կատարյալ ասպետների պատմական օրինակների շարքում ընդգրկելու համար։ Դանթեն իր «Աստվածային կատակերգությունում» Կեսարին տեղադրել է Լիմբոսում այլ «բարեպաշտ հեթանոսների» հետ միասին, իսկ Կեսարին սպանողները՝ Բրուտոսն ու Կասսիոսը, ընդհակառակը, ներկայացվել են դժոխքի ամենադաժան՝ իններորդ պարունակում, որտեղ տանջանքի են դատապարտվել որպես դավաճաններ։

Ընդհուպ մինչև Վերածննդի դարաշրջան Կեսարը համարվել է արդար նվաճող ու անառարկելի ռազմական հեղինակություն։ Սակայն արդեն 14-րդ դարից Իտալիայի քաղաք-պետություններում իշխանությունը գրավելու համար մղվող պայքարի դարաշրջանում ապրող հումանիստների ջանքերով տարածվել է նաև հակառակ կարծիքը. Կեսարն սկսել է համարվել բռնապետ, իսկ իտալական քաղաք-պետություններում բռնապետի կամայականություններին մարտահրավեր նետած իդեալական քաղաքացիների օրինակ են դարձել Ցիցերոնն ու Կատոնը։ Նույնիսկ Մաքիավելին, որը քիչ բան չէ վերցրել Կեսարից, ընթերցողներին կոչ է արել չխաբվել նրա խոսքերով և նրան կոչել է Հռոմի առաջին բռնապետ։ Մինչ 16-րդ դարի վերջ հումանիստական տեսակետը լայն տարածում է գտել Արևմտյան Եվրոպայում։ Այնուամենայնիվ, Կեսարի անձին տրվող հակասական գնահատականները ոչ մի ազդեցություն չեն ունեցել նրա աշխատությունների ժողովրդականության վրա. 16-րդ դարի սկզբին Կեսարը եղել է երրորդ ամենահաճախ հրատարակվող անտիկ հեղինակը, իսկ դարի վերջին նրա աշխատություններն սկսել են հրատարակվել ամենից շատ։ Կեսարի գործունեությանն ու նրա աշխատություններին լավ ծանոթ է եղել նաև Միշել դը Մոնտենը։ Վերջինս, ապրելով Ֆրանսիայում կրոնական պատերազմների ժամանակաշրջանում, իր էսսեներում հաճախ է օրինակներ բերել Հռոմի քաղաքացիական պատերազմից, որոնք կապված են Կեսարի գործունեության հետ։ Սակայն իր գնահատականներում նա չի կիսել հումանիստների վերաբերմունքի երկակիությունը. բարձր գնահատելով Կեսարին՝ որպես մարտավար ու գրող, Միշել դը Մոնտենը նրան համարել է անարժան մարդ ու քաղաքական գործիչ։ 1599 թվականին Վիլյամ Շեքսպիրն ավարտել է «Հուլիոս Կեսար» ողբերգությունը, որ հիմնված է դիկտատորի սպանության ժամանակ կատարված դեպքերի վրա։ Շեքսպիրի ողբերգության հիմքում ընկած են Պլուտարքոսի ««Զուգահեռ կենսագրությունները», ընդ որում՝ դրա որոշ հատվածներ վերցվել են ամբողջությամբ, թեև ցրված են ստեղծագործության մեջ։ Հեղինակին ժամանակակից Անգլիայում կառավարում էր Ելիզավետան, որ երեխաներ չուներ, և հասարակությունը առանձին հետաքրքրություն էր տածում ժառանգորդ չունեցող տիրակալների գործողությունների նկատմամբ։ Անգլիական հեղափոխությունից հետո Շեքսպիրի ստեղծագործությունն ստացել է նոր մեկնաբանություն, քանի որ դրանից հետո տիրակալի սպանությունն սկսել է ընդունվել ոչ միանշանակ։ Ի պատասխան հանրության փոփոխված պահանջների՝ 1724 թվականին Լոնդոնում բեմադրվել է Գեորգ Հենդելի «Հուլիոս Կեսար» օպերան, որում շեշտը դրվել է Եգիպտոսի փարավոն Պտղոմեոսի սպանության վրա, որը հեղինակը փորձել է ներկայացնել որպես արդարացված։

16-րդ դարում Կեսարի՝ որպես զորավարի փառքին ավելացել է նաև նրա համբավը որպես ռազմական տեսաբան, ինչին նպաստել է հետևազորի դերի մեծանալը եվրոպական բանակներում։ Մինչ այդ եվրոպական բանակները կրկին հասել են հռոմեական լեգեոնների կազմակերպվածության մակարդակին, և «Գալլական պատերազմի մասին նոթերն» սկսել են ավելի հաճախ դիտարկվել պրակտիկ, ոչ թե հնագիտական տեսանկյունից։ «Նոթեր Գալլական պատերազմի մասին» աշխատության նկատմամբ հետաքրքրություն են ցուցաբերել ռազմական գործի տեսաբաններ Նիկոլո Մաքիավելին, Մորից Օրանցին, Վիլհելմ Լյուդվիգ Նասաու-Դիլեմբուրգը և Ռայմունդ Մոնտեկուկոլին։ 17-րդ դարից «Նոթերի» ուսումնասիրությունը դարձել է սպաների տեսական նապատատրաստության կարևոր մաս աշխարհի շատ երկրների բանակներում։

Կեսարի նկատմամբ հատուկ հետաքրքրությունը պահպանվել է Ֆրանսիայում, ինչը պայմանավորված էր Կեսարի դերով Գալլիան Հռոմեական հանրապետությանը միացնելու գործում։ Ոչ պակաս հետաքրքրություն է եղել Շվեյցարիայում հելվետների ցեղի պատմության նկատմամբ (Գալլական պատերազմի մասնակիցներ, որոնք հայտնի են գրեթե բացառապես դիկտատորի աշխատությունների շնորհիվ), ինչն իր արտացոլումն է գտել երկրի լատիներեն անվանման մեջ՝ Հելվեցիա (լատին․՝ Helvetia)։ 17-18-րդ դարերում Ֆրանսիայում սկսել են վերականգնել Գալլական ու քաղաքացիական պատերազմների առանձին ճակատամարտերի, ինչպես նաև Գալլական արշավանքների մանրամասները։ Մինչև 18-րդ դարի վերջը և 19-րդ դարի սկիզբը Կեսարի գործը Գալլիան միացնելու հարցում գնահատվել է շատ բարձր, քանի որ նրա մեջ տեսնում էին առաջադեմ քաղաքակրթիչ, բարձր մշակույթի կրող։ Այնուամենայնիվ, արդեն Նիկոլա Բուալոն և Ժան-Ժակ Ռուսոն նշել են բռնությունը, որ ուղեկցել է Գալլիայի նվաճումը։ 1810-ական թվականների վերջին արտաքսման մեջ գտնվող Նապոլեոն Բոնապարտը վերլուծել է Գալլական պատերազմի իրադարձություններն ու կասկած հայտնել Կեսարի ռազմական տաղանդի վերաբերյալ։ Նապոլեոնի կարծիքով՝ նրա հաղթանակները պայմանավորված են եղել մեծ մասամբ հռոմեական լեգեոնների բարձր կազմակերպվածությամբ, ինչպես նաև գալլերի անջատ լինելու և անկարգապահության հանգամանքներով։ Դրանից բացի, Նապոլեոնը քննադատել է զորավարի չարդարացված դաժան վերաբերմունքը տեղի բնակչության նկատմամբ։ 19-րդ դարում նացիոնալիզմի աճին զուգընթաց Ֆրանսիայում տարածվել է համոզմունք, թե ֆրանսիացիների նախնիներն առաջին հերթին այդ տարածքների նախահռոմեական բնակիչներն են՝ գալլերը, ինչը նախորոշել է Կեսարի՝ որպես թշնամական նվաճողի կերպարի ձևավորումը։ Նապոլեոն III կայսրն, ընդհակառակը, եղել է Կեսարի երկրպագուն։ Նա կազմակերպել է լայնամասշտաբ պեղումներ Գալլական պատերազմի տարբեր ճակատամարտերի վայրերում, այդ թվում նաև Ալեզիայի բերդում, իսկ 1866 թվականին հրատարակել է մենագրություն Կեսարի մասին։ Այնուամենայնիվ, Պրուսիայում կրած պարտությունից հետո Ֆրանսիայում կրկին սկսել է տարածվել այն գաղափարը, որ Կեսարը եղել է ֆրանսիական հողերի առաջին օտարերկրացի նվաճողը։

Կեսարի կերպարը պատմագրության մեջ

Հուլիոս Կեսարի հուշարձանը Հռոմում (պատճեն, բնօրինակը պահվում է Վատիկանի թանգարաններում)

Կեսարի անձը մշտապես գրավել է անտիկ պատմության ուսումնասիրողներին, սակայն նրա գործունեությանը տրված գնահատականները տարբեր են։ Հռոմեական պատմության ուսումնասիրման առաջին գիտական դպրոցներից մեկի հիմնադիր Բարտոլդ Նիբուրը զուսպ գնահատական է տվել դիկտատորի գործունեությանը։ Նրան հակառակ՝ Վիլհելմ Դրումանը դրել է Կեսարին պատմագրության մեջ ներկայացնելու ջատագովական ավանդույթի հիմքերը։ Նա նաև ենթադրել է, որ ապագա դիկտատորը միապետության հաստատման պլաններ է ունեցել դեռ Սուլլայի օրոք, առաջին միապետության տարիներին մանիպուլյացիայի է ենթարկել Կրասոսին ու Պոմպեոսին, ինչպես նաև նախաձեռնել է Գալլական պատերազմը քաղաքացիական պատերազմին նախապատրաստվելու համար։ Կեսարին մեծ ուշադրություն են դարձրել ֆրանսիացի և առաջին հերթին՝ միապետական ու բոնապարտիստական ուղղվածության պատմաբանները։ 19-րդ դարի կեսերին Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն III-ը գրել է «Հուլիոս Կեսարի պատմությունը» եռահատոր աշխատությունը։

Չնայած Դրումանի՝ դիկտատորին տրված բարձր գնահատականին, «Կեսարի մասին առասպելի» ստեղծումը պատմագրության մեջ սովորաբար վերագրվում է Թեոդոր Մոմզենին։ Նա շատ բարձր է գնահատել Կեսարի գործունեությունն իր «Հռոմեական պատմության» մեջ։ Իր գլխավոր աշխատության երրորդ հատորում նա դիկտատորին ներկայացրել է որպես «դեմոկրատական միապետության» հիմնադիր, իսկ չորրորդում (որն այդպես էլ լույս չի տեսել) նա ծրագրել էր զարգացնել Կեսարի գործունեության իր մեկնաբանությունը։ Մոմզենի աշխատանքի մեծ ժողովրդականությունն ու նշանակալի միտումնավորությունը նպաստել են այլընտրանքային եզրակացություններով մի շարք ուսումնասիրությունների ի հայտ գալուն. նրա հետ բանավիճել են Կարլ Լյուդվիգ Պետերը, Վիլհելմ Ինեն, Կարլ Վիլհելմ Նիչը և Գուլիելմո Ֆերերոն։ Ըստ իտալացի ուսումնասիրողի՝ Կեսարը չի եղել հեռատես և խելացի պետական գործիչ, այլ միայն բախտախնդիր ու փառամոլ։ Ֆերերոն դիկտատորի ծրագրերը կոչել է ֆանտաստիկ ու հակասական, իսկ նրան ներկայացրել է որպես անհաջողակ։

20-րդ դարի առաջին կեսի գերմանական պատմագրության մեջ Կեսարի գործունեության տարբեր կողմերի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են առաջին հերթին Էդուարդ Մեյերը, Մաթիաս Գելցերը, Գերման Շտրասբուրգերը։ 1903 թվականին Էդուարդ Մեյերը գրել է «Իմպերատոր Օգոստոսը» հոդվածը, որը 1919 թվականին (այլ տվյալներով՝ 1918 թվականին) զգալիորեն լրացվել է ու հրատարակվել որպես առանձին մենագրություն «Կեսարի միապետությունն ու Պոմպեոսի պրինցիպատը» խորագրով։ Մելերը հակադրվել է Մոմզենի եզրակացություններին և առաջին հերթին Օգոստոսին՝ որպես Կեսարի ժառանգորդ ներկայացնելուն։ Ըստ Մեյերի՝ Պոմպեոսը ձգտել է պահպանել պահպանել կառավարման հանրապետական տիպը և հանդես է եկել որպես նրա երաշխավոր, այնինչ Հուլիոս Կեսարը հիմնադրել է արևելյան տիպի միապետություն։ Իսկ Օկտավիանոսին գերմանացի գիտնականը ներկայացրել է որպես Պոմպեոսի գործի շարունակող, այլ ոչ թե իրեն որդեգրած Կեսարի։ Ուսումնասիրողների մեծ մասը, սակայն, հետևել է ջատագովական ավանդույթին, որ սկսվել է դեռ Մոմզենից։ Կեսարին նվիրված ջատագովական շատ աշխատություններ են հրատարակվել հատկապես Երրորդ ռայխի ժամանակ, ինչը պայմանավորված էր պատմությունը կերտող հերոսների պաշտամունքի քարոզմամբ։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքով տեղի ունեցած ցնցումների հետ կապված՝ անտիկ պատմության ուսումնասիրողներն սկսել են ակտիվորեն օգտագործել «ռևոլյուցիա» (հեղափոխություն) տերմինը՝ բացատրելու և նկարագրելու համար մ․թ․ա․ I դարի վերջում Հռոմում տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Օրինակ՝ Միխայիլ Ռոստովցևը Կեսարին համարել է հեղափոխական, բայց հերքել է «Հռոմեական հեղափոխություն» աշխատանքի հեղինակ Ռոնալդ Սայմի նման բնութագրումը, որը Կեսարին անվանել է «օպորտունիստ» և իսկական հեղափոխական համարել նրա որդեգրյալին։ Բրիտանացի պատմաբանը նշել է, որ Կեսարը չի կառուցել հելլենիստական տիպի միապետության ստեղծման ծրագրեր։ Կեսարին բարձր է գնահատել ֆրանսիացի պատմաբան Ժերոն Կարկոպինոն, որն ընդհանուր առմամբ հետևել է Մոմզենի գաղափարներին։ Նրա կարծիքով՝ դիկտատորը ոչնչացրել է դասակարգային մրցակցությունը, դրել արդար քաղաքացիական կառուցվածքի հիմքերը և միաժամանակ հրաժարվել բռնությունից՝ որպես քաղաքական գործիք։ Կարկոպինոն ենթադրել է, որ Կեսարը պաշտպանել է պլեբսի ու հռոմեական պրովինցիայի շահերը, իսկ հաղթանակից հետո կարողացել է գերիշխել բոլոր խավերին ու դասակարգերին։ Ֆրանսիացի պատմաբանն ուշադրություն է դարձրել նաև այն հանգամանքի վրա, որ հելլենիստական հավատալիքների տարածումը նպաստել է Կեսարի իշխանության աստվածային բնույթի վերաբերյալ հայացքների տարածմանը։ Նա նույնպես կողմ է եղել այն տեսակետին, որ Կեսարը միապետություն կառուցելու ծրագրեր ունեցել է դեռ երիտասարդության տարիներից։ 20-րդ դարի առաջին կեսի իտալական պատմագրության համար բնութագրական է եղել Կեսարի գործունեությունը շատ բարձր գնահատելը։ Ժամանակակից իրականության հետ առաջին զուգահեռները ներկայացրել է Էմանուելե Չաչերին, որը Կեսարին համարել է Բենիտո Մուսոլինիի նախորդը։

Ռուսական պատմագրության մեջ Կեսարի գործունեության մանրամասն ուսումնասիրությամբ առաջիններից մեկն զբաղվել է Ռոբերտ Վիպերը։ Նրա կարծիքով՝ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ դեպի Եգիպտոս և Սիրիա կատարած ուղևորությունների ժամանակ Կեսարն ունեցել է դեմոկրատական հայացքներ, սակայն հետագայում նրան գրավել են կյանքի արևելյան ձևն ու արևելյան միապետական համակարգը։ Երկար ժամանակ խորհրդային պատմագրությունն անտիկ դարաշրջանի ուսումնասիրության ոլորտում շեշտը դրել է Հին հռոմեական պետության դասային պայքարի ու սոցիալ-տնտեսական պատմության ուսումնասիրման վրա, այդ պատճառով էլ Կեսարի անձին քիչ ուշադրություն է դարձվել։ Բացառություն են կազմում Վլադիմիր Սերգեևի ու Նիկոլայ Մաշկինի ուսումնասիրությունները։ Վերջինս իր «Օգոստոսի պրինցիպատը» մենագրությունում որոշակի ուշադրություն է դարձրել դիկտատորի գործունեության ուսումնասիրմանը։ Նրա կարծիքով՝ հիմքեր չկան կարծելու, որ Կեսարը ձգտել է միահեծան իշխանության երիտասարդ տարիքից. ինչպես և իր շրջապատի մարդիկ, նա եղել է փառասեր, սակայն պետությունը վերափոխելու որոշակի պլաններ սկսել է կառուցել միայն այն ժամանակ, երբ իր ձեռքի տակ կենտրոնացրել է զորքերը և ունեցել իշխանությունը գրավելու հնարավորություն։ Նիկոլայ Մաշկինը հատուկ ուշադրություն է դարձրել բանակի ու հռոմեական ժողովրդի հետ իր կապը, ինչպես նաև իր իշխանության հոգևոր բնույթը հիմնվորելու նպատակով տարբեր տիտղոսների օգտագործման վրա։ Նա նշել է նաև Կեսարի իշխանության սոցիալական լայն հիմքի առկայությունը։ Կեսարի գործունեությունը մանրամասն վերլուծել է նաև Սերգեյ Ուտչենկոն, որը նրան նվիրել է «Հուլիոս Կեսար» մենագրությունը (1976)։ Ուտչենկոն հերքել է Կեսարի՝ միապետություն ստեղծելու ձգտումներ ունենալը, իսկ նրա գործողությունները բացատրել է քաղաքական ընթացիկ խնդիրների լուծմամբ։

Գրականություն

• Альбрехт М. История римской литературы. Т. 1. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2003. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Голдсуорси А. Юлий Цезарь: полководец, император, легенда. — М.: Эксмо, 2007. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) — ISBN 978-5-699-23148-5
• Грант М. Юлий Цезарь: Жрец Юпитера. — М.: Центрполиграф, 2003. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) — ISBN 5-9524-0204-6, ISBN 5-9524-1649-7
• Дуров В. С. Юлий Цезарь. Человек и писатель. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1991. — 208 стр. — 50 000 экз. — ISBN 5-288-00735-7
• Корнилова Е. Н. (1999). «Миф о Юлии Цезаре» и идея диктатуры: Историософия и художественная литература европейского круга. М.: Изд-во МГУЛ.
• Моммзен Т. История Рима. — Т. III. — СПб.: Наука, 2005. — 431 с. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) — ISBN 5-02-026897-6
• Утченко С. Л. (1976). Юлий Цезарь. М.: Мысль. — 365 стр. — 100 000 экз.
• Этьен Р. Цезарь. — М.: Молодая гвардия, 2003. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• A Companion to Julius Caesar / ed. by M. Griffin. — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. — 512 p. — ISBN 978-1-4051-4923-5
• Badian E. From the Iulii to Caesar // A Companion to Julius Caesar (ed. by M. Griffin). — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Billows R. Julius Caesar: The Colossus of Rome. — London; New York: Routledge, 2009. — 312 p. — ISBN 0-415-33314-8 (существует любительский перевод книги на русский язык)
• Broughton T. R. S. The Magistrates of the Roman Republic. — Vol. II. — N. Y.: American Philological Association, 1952. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 BC. — Cambridge: Cambridge University Press, 1992. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Carcopino J. César. — Paris: PUF, 1936. — 590 p.
• Gelzer M. Caesar: Der Politiker und Staatsmann. Aufl. 6. — Wiesbaden, 1960; английский перевод — Gelzer M. Caesar: Politician and Statesman. — Harvard University Press, 1968. — 359 p.
• Gruen E. The Last Generation of the Roman Republic. — Berkeley: University of California Press, 1995. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Gruen E. Caesar as a Politician // A Companion to Julius Caesar (ed. by M. Griffin). — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Gardner J. F. The Dictator // A Companion to Julius Caesar (ed. by M. Griffin). — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Mackenzie L. Imitation Gone Wrong: The “Pestilentially Ambitious” Figure of Julius Caesar in Michel de Montaigne’s Essais // Julius Caesar in Western Culture (ed. by M. Wyke). — Malden; Oxford: Blackwell, 2006. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Meier Ch. Caesar. — München: DTV Wissenschaft, 1993. — 663 S. — ISBN 3-88680-027-X; английский перевод — Meier C. Caesar. — New York: Basic Books, 1995. — 544 p. — ISBN 0-465-00894-1
• Iulius (Caesar) 131 // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — Bd. X,1. — Stuttg.: J. B. Metzler, 1918. — Sp. 186—275.
• Pucci G. Caesar the Foe: Roman Conquest and National Resistance in French Popular Culture // Julius Caesar in Western Culture (ed. by M. Wyke). — Malden; Oxford: Blackwell, 2006. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Ramsey J. T. The Proconsular Years: Politics at a Distance // A Companion to Julius Caesar (ed. by M. Griffin). — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Ross Taylor L. Party Politics in the Age of Caesar. — Berkeley: University of California Press, 1949. — 255 p.
• Ross Taylor L. The Divinity of the Roman Emperor. — Philadelphia: Porcupine Press, 1975. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Seager R. Pompey the Great: a political biography. — 2nd ed. — Malden, MA — Oxford: Blackwell, 2002. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Toher M. The Earliest Depiction of Caesar and the Later Tradition // Julius Caesar in Western Culture (ed. by M. Wyke). — Malden; Oxford: Blackwell, 2006. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Հուլիոս Կեսար հոդվածին

• Հուլիոս Կեսարը հայկական հանրագիտարանում Արխիվացված 2022-07-30 Wayback Machine
• Կեսարի ու նրան շարունակողների լատիներեն տեքստերը(լատ.)
• Հուլիոս Կեսար(անգլ.) Internet Movie Database կայքում:

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հուլիոս Կեսար» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հուլիոս Կեսար» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 636)։