Ֆորտունա

Ֆորտունա;
Տեսակ	հռոմեական դիցարանի աստվածություն
Սեռ	իգական
Երևի համընկնում է	Տիխե
Զավակներ	Կոպիա
	Fortuna Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ֆորտունա (այլ կիրառումներ)

Ֆորտունա (լատին․՝ Fortuna), հին հռոմեական երջանկության, դիպվածի և հաջողության աստվածուհի։ Սկզբնապես եղել է երկրագործական աստվածություն, բերքի և պտղաբերության հովանավոր, կանանց աստվածուհի (Պուդիցիցիային և Վեներային մոտիկ)։ Այն նույնացվել է հին հունական Տիխեի հետ^[1]^[2]։

Աստվածուհու անունով է անվանվել (19) Ֆորտունա աստղակերպը։

Ծագում խմբագրել

Ֆորտունայի պաշտամունքը Հռոմի կողմից փոխառված իտալիկական ծագմամբ հնագույն պաշտամունքներից է (Նովենսիլներ, անգլ.՝ Novensiles, լատին․՝ di novensidenses): Հռոմեական ավանդույթը հստակ պատկերացում է պարունակում միայն ուշ շրջանի Ֆորտունայի մասին, որը նույնական է Տիխեին, և պաշտամունքի ներդրումը վերագրում է երջանկության սիրելիին՝ նախկին ստրուկ Սերվիոս Տուլլիոսին։ Նա Ֆորտունայի տաճարը կանգնեցրեց Հռոմից դուրս՝ Տիբեր գետի աջ ափին, որպես Հռոմեա-Էտրուսկյան պատերազմների ժամանակ հռոմեացիներին տրված խոստման կատարում։ Դժվար է որոշել աստվածուհու հնագույն, սկզբնական նշանակությունը։

Հիմնվելով Fortis Fortunae տոնի բնույթի և դրա անցկացման ժամանակի վրա (հունիսի 24), եզրակացություններ են արվել, որ աստվածուհու սկզբնական իմաստը երկրագործական էր. պատահականության աստվածացումը, չնախատեսված հանգամանքները, որոնք այդքան կարևոր դեր են խաղում հողագործի կյանքում^[3]։

Պաշտամունք խմբագրել

Ֆորտունայի անիվը

Fortis Fortunae տոնը կապված էր երկրագործության հետ և նշվում էր հունիսի 24-ին։ Մեկ այլ բնույթ ուներ անասունների շուկայի Ֆորտունան. նրա մտերիմ հարաբերությունները և մերձությունը Մատեր Մատուտայի (լատին․՝ Mater Matuta) հետ ենթադրում են, որ, ինչպես և Մատուտան, նա եղել է կանանց հովանավոր աստվածուհին. դրա մասին է վկայում նաև Պուդիցիցիայի հետ նրա շփոթությունը և հարսնացուների սովորույթը՝ իրենց աղջկական զգեստները նվեր բերելու այս Կուսական Ֆորտունային (լատին․՝ Fortuna virginalis): Լատինական ճանապարհի վրա գտնվող մեկ այլ տաճար նվիրված էր այդ նույն աստվածուհուն, որը ըստ լեգենդի, հիմնադրվել էր Գնեուս Մարկիուս Կորիոլանուսի կողմից, որտեղ աստվածուհուն մեծարում էին Կանանց Ֆորտունա (լատին․՝ Fortuna muliebris) անունով։ Նույն վերաբերմունքը կանանց նկատմամբ կարելի է տեսնել Տղամարդկանց Ֆորտունայի պաշտամունքում (լատին․՝ Fortuna virilis), որին ցածր խավի կանայք աղոթում էին ապրիլի 1-ին տղամարդկանց լոգարանում. նրա տոնը համընկել է Վեներայի պատվին տոնի հետ։ Այսպիսով, մաքրության և առաքինության հովանավոր աստվածուհու հետ միասին նա հովանավորում էր կանացի բնության հակառակ հատկությունները։

Տաճարներ խմբագրել

«Վիրիվիս Ֆորտունայի տաճարը (1890)», Արշակ Ֆեթվաճյան

Նրա ամենահին տաճարներն են եղել Հզոր Ֆորտունայի տաճարը (լատին․՝ fanum Fortis Fortunae) և Ֆորտունայի տաճարը (լատին․՝ aedes Fortunae)՝ Հռոմի Եզների Ֆորումում (լատին․՝ forum boarium): Առաջնածին Ֆորտունայի (լատին․՝ Fortuna primigenia) առաջին տաճարը նվիրաբերվել է մ․թ․ա․ 194 թվականին, Կվիրինալում․ Շուտով այստեղ նույն աստվածուհու մեկ այլ տաճար և Ժողովրդի Ֆորտունայի (լատին․՝ Fortuna publica) տաճարը, այդ պատճառով տարածքը հայտնի դարձավ որպես Ֆորտունայի երեք տաճարներ (լատին․՝ ad tres Fortunas):

Մոտ 101 թվականին Հռոմում կառուցվեց Ֆորտունայի տաճար (լատին․՝ Fortuna Huiusce Diei), աստվածություն, որը երաշխավորում է տվյալ օրվա երջանիկ ավարտը. նույնիսկ ավելի վաղ՝ մ․թ․ա․ 180 թվականին, բռնապետ Քվինտուս Ֆուլվիուս Ֆլակկուսի կողմից աստվածուհուն նվիրաբերվել էր Հեծյալների Ֆորտունայի տաճարը (լատին․՝ Fortune equestris)՝ հռոմեական հեծելազորի հովանավորին, ի հիշատակ մ․թ․ա․ 180 թվականի կելտիբերյան պատերազմում հեծելազորի բախտավոր հարձակման։

Այլ կերպարանքներ խմբագրել

Ֆորտունայի պաշտամունքը աստիճանաբար մասնատվել է մի քանի պաշտամունքների։ Հռոմում Ֆորտունայի պատվին կառուցված են եղել մեծ թվով տաճարներ։ Ֆորտունայի մի շարք պաշտամունքային մականունները, ըստ էության, եղել են առանձին աստվածուհիների մականուններ։

Ֆորտունա Պրիմիգենիա (Առաջնածին)` աստվածուհի, որին առաջինը նվիրաբերում էին նորածին երեխային։
Ֆորտունա Պուբլիկա (կամ հռոմեական ժողովրդի Ֆորտունա)` հռոմեական պետության հովանավոր աստվածուհի (կայսերական Հռոմում ավելացել է
Ֆորտունա Ցեզարիս կամ Ֆորտունա Ավգուստա` գահակալող կայսրի հովանավոր)։
Ֆորտունա Պրիվատա` ընտանիքի հովանավոր աստվածուհի։ Ֆորտունա Պատրիցիա` պատրիկների դասի հովանավոր, Ֆորտունա Պլեբեյա` պլեբեյների դասի հովանավոր։
Ֆորտունա Էքվեստրիա` հեծյալների հովանավոր։
Ֆորտունա Վիրգինալիս (կույսերի)` աղջիկների հովանավոր։ Ֆորտունա Մուլիեբրիս` ամուսնացած կանանց հովանավոր։
Ֆորտունա Վիրիլիս` տղամարդկանց հովանավոր։ Այս վերջին Ֆորտունային պատանիները ձոնում էին իրենց մորուքը` առաջին անգամ սափրվելուց հետո, որի համար էլ աստվածուհին կոչվում էր նաև Ֆորտունա Բարբատա (Մորուքավոր)։
Ֆորտունա Վիկտրիսը հաղթանակի աստվածուհին էր (միաձուլվում էր Վիկտորիայի հետ)։
Ֆորտունա Դուքսը (Առաջնորդ) զորավարների հովանավորն էր։

Պաշտամունքի տարբերակումը հանգեցրել էր Բարի Ֆորտունայի (Ֆորտունա Բոնա) և Չար Ֆորտունայի (Ֆորտունա Մալա), Մշտականության Ֆորտունայի (Ֆորտունա Մանենս), տվյալ օրվա Ֆորտունայի (դրա տաճարը Հռոմում հիմնվել է մ.թ.ա. 2-րդ դարի վերջում), առանձին մարդու Ֆորտունայի երևան գալուն։ Ուշ կայսրության շրջանում Ֆորտունայի հետ նույնացվում էր Իսիսը։

Երևան էր եկել Ֆորտունա Պանթեայի (համայն աստվածների) պաշտամունքը։ Ֆորտունան պատկերվում էր առատության եղջյուրը ձեռքին կնոջ կերպարանքով, որը շաղ է տալիս մետաղադրամ, երբեմն գնդի կամ անիվի վրա (բախտի փոփոխության խորհրդանիշ), աչքերը կապած։ Ֆորտունայի պատկերները հանդիպում են մետաղադրամների, կնիքների, հմայիլների, արվեստի բազմաթիվ հուշարձանների վրա։ Ժամանակակից լեզվում Ֆորտունա նշանակում է` երջանկություն, հաջողություն։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Τύχη // Դասական հնությունների իրական բառարան / հեղ.-կազմող. Ֆրիդրիխ Լյուբկեր ; Խմբագրվել է Բանասերների և պեդագոգների դասական համայնքի անդամներ՝ Ֆրիդրիխ Գելբկեի, Լև Գեորգիևսկիի, Թադեոս Զելինսկիի, Վասիլի Կանսկիի, Միխայիլ Կուտորգայի և Պյոտր Նիկիտինի կողմից։. — Սանկտ Պետերբուրգ, 1885.
↑ Ա.Վ.Պոժիդաևա. «ФОРТУ́НА». Ռուսական մեծ հանրագիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.
↑ Միխայիլ Ռոստովցև (1890–1907). «Фортуна». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Գրականություն խմբագրել

Кудрявцев О. Ф. Античные представления о Фортуне в ренессансном мировоззрении // Античное наследие в культуре Возрождения. М.: 1984. С. 50-57.
Միխայիլ Ռոստովցև (1890–1907). «Фортуна». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Уколова В. И. «Фортуна в мире западного Средневековья». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին. // Вестник истории, литературы, искусства. Т. 1. 2005 С. 174—184.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆորտունա» հոդվածին։

[1] Τύχη // Դասական հնությունների իրական բառարան / հեղ.-կազմող. Ֆրիդրիխ Լյուբկեր ; Խմբագրվել է Բանասերների և պեդագոգների դասական համայնքի անդամներ՝ Ֆրիդրիխ Գելբկեի, Լև Գեորգիևսկիի, Թադեոս Զելինսկիի, Վասիլի Կանսկիի, Միխայիլ Կուտորգայի և Պյոտր Նիկիտինի կողմից։. — Սանկտ Պետերբուրգ, 1885.

[2] Ա.Վ.Պոժիդաևա. «ФОРТУ́НА». Ռուսական մեծ հանրագիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 25-ին.

[3] Միխայիլ Ռոստովցև (1890–1907). «Фортуна». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[1]

[2]

[3]