Բացել գլխավոր ցանկը
Վիքիպեդիա

Մալարիա

Մալարիա (իտալ.՝ mala aria - «վատ, աղտոտված օդ», նախկինում նաև հայտնի էր «ճահճային տենդախտ» անվամբ[4]), վարակիչ հիվանդություն, տրանսմիսիվ (ինֆեկցիոն փոխանցման ուղի արյան միջոցով) փոխանցման ուղիով ինֆեկցիոն հիվանդություն, որը տարածված է առավելապես ճահճային գոտիներում։ Տարածվում է Anopheles ցեղի մոծակների կողմից։ Հիվանդությունը արտահայտվում է տենդով, դողով, սպլենոմեգալիայով (փայծաղի չափերի մեծացում), հեպատոմեգալիայով(լյարդի չափերի մեծացում) և անեմիայով (սակավարյունություն)։ Բուժվում է քինին ալկալոիդով, որը ստանում են քինածառի կեղևից։ XXIդ. սկզբից հիվանդությունը կազմում էր տարին 350-500 մլն դեպք, դրանցից 1.3-3 մլն վերջանում են վահվան դեպքով: 85-90% դեպքերում ախտահարման դեպքերը ընթանում էին Աֆրիկայի Սահարայի հարավային հատվածներում երեխաների մոտ մինջև 5 տարեկան:

Մալարիա
Histopathology of malaria exoerythrocytic forms in liver 07G0024 lores.jpg
Տեսակհիվանդություն[1]
Ենթադասնախակենդանիների վարակներ[1] և vector-borne disease?
ՊատճառPlasmodium falciparum?, պլազմոդիումներ, Plasmodium malariae?, Plasmodium ovale?, Plasmodium? և Plasmodium knowlesi?
Բուն պատճառC34797[1]
Փոխանցման ձևմոծակների միջոցով փոխանցվող[2]
Հիվանդության ախտանշաններintermittent fever?, periodic fever?, լյարդի մեծացում, Սակավարյունություն, splenomegaly? և Դեղնախտ
Վարակ տարածողմոծակ
Օժանդակող գործոնաղքատություն
Բուժաքննությունblood film?[3]
Բժշկական մասնագիտությունվարակաբանություն
ՀայտնաբերողՌոնալդ Ռոս և Շարլ Լավերան
Հիվանդությունների բազա7728
MedlinePlus000621
eMedicine221134 և 784065
MeSHIDD008288
Disease OntologyDOID:12365
NCI ThesaurusC34797[1]
Բուժումantimalarial? և pharmacotherapy?
Malaria Վիքիպահեստում

ՆկարագրությունԽմբագրել

Մալարիայի համար հայրենիքն է համարվում Արևմտյան Աֆրիկան (P. falciparum) և Կենտրոնական Աֆրիկան (P. vivax): Մալարիան վարակիչ պրոտոզոային հիվանդություն է բնորոշվում է պարբերաբար ընթացող տենդային նոպաներով (Տենդ), հետզհետե աճող սակավարյունությամբ, պարենքիմային օրգանների (փայծաղ, լյարդ) և ոսկրածուծի ախտահարմամբ, երկարատև ընթացքով ու կրկնություններ տալու հատկությամբ։ Հարուցիչը պլազմոդիում սեռի միաբջիջ նախակենդանիներն են, որոնք իրարից տարբերվում են մորֆոլոգիապես և առաջացրած հիվանդության բնույթով։ Մալարիայի մակաբույծներն անցնում են զարգացման երկու փուլ՝ անսեռ (շիզոգոնիա) և սեռական (սպորոգոնիա)։ Շիզոգոնիայի դեպքում վարակված մոծակի խայթոցի ժամանակ թքից մարդու արյան մեջ են անցնում պլազմոդիումների սպորոզոիտներ, որոնք արյան կամ ավշի հոսքով հասնում են լյարդի բջիջներ, ուր կատարվում է հյուսվածքային (արտաէրիթրոցիտային) շիզոգոնիա։ Առաջացած հյուսվածքային մերոզոիտների մի մասը թափանցում է էրիթրոցիտների մեջ և էրիթրոցիտային շիզոգոնիայի փուլում վերածվում շիզոնաների, որոնց հետագա զարգացումից և բաժանումից առաջանում են էրիթրոցիտային մերոզոիտներ։ Այնուհետև էրիթրոցիտները քայքայվում են, և ազատված մերոզոիտները ախտահարում նոր էրիթրոցիտներ։ Մերոզոիտների մի մասը վերածվում է գամևաոցիտների (սեռական ձևեր), որոնց հետագա զարգացումը հնարավոր է միայն փոխանցողի՝ մոծակի օրգանիզմում։ P1. vivax-ի և P1. malariae-ի շիզոգոնիայի բոլոր փուլերը հայտնաբերվում են ծայրամասային արյան մեջ, P1. falciparum-ինը՝ խորանիստ օրգանների մազանոթներում։ Հիվանդության շատ ծանր ընթացքի դեպքում, բացի երիտասարդ շիզոնտներից, արյան մեջ հայտնաբերվում են նաև կիսահասուն, հասուն և այլ ձևեր։

Սպորոգոնիան կատարվում է անոֆելես սեռի մոծակների մոտ, արյուն ծծելիս վերջիններիս օրգանիզմ են ներթափանցում մակրո և միկրոգամետոցիտները։ Սպորոգոնիայի տևողությունը կախված է արտաքին միջավայրի ջերմաստիճանից (բարձր ջերմաստիճանում ավելի արագ է կատարվում, ամենանպաստավոր ջերմաստիճանը 28-30 °C է)։

Փաստեր և վիճակագրությունԽմբագրել

Մալարիան եղել է և մնում է մարդկության ամենավտանգավոր հիվանդություններից մեկը։

Երկրագնդի մալարիայի առավել տարածված շրջաններում ապրող ընդհանուր բնակչության թիվը կազմում է մոտավորապես 2.4 միլիարդ մարդ կամ աշխարհի բնակչության գրեթե 40%-ը։ Մալարիայով ամեն տարի վարակվում է 350-500 միլիոն մարդ և այդ թիվը ավելանում է տարեկան 16%-ով[5], տարեկանում մահացության թիվը կազմում է 1.3-3 մլն մարդ[6]։

Ներկայումս հիվանդությանը առավել տարածված է Աֆրիկայում, Արևելյան Ասիայում և Հարավային Ամերիկայում, մասնավորապես՝ Կոտ դ'Իվուար, Կոնգո, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն, Չադ, Մալի, Սոմալի և Հնդկական Գվինեա, Շրի-Լանկա, Վիետնամ, Բրազիլիա, Կոլոմբիա և Սողոմոնի կղզիներ երկրներում։

Աշխարհում մահացության ամենաշատ դեպքեր թերևս գրանցվում են հենց մալարիայի հետևանքով՝ տարեկան 1.5-ից մինչև 3 միլիոն մարդ։ Վերջին հազարամյակի ընթացքում մահացու ելքով հիվանդությունների ցանկում մալարիայով դարձավ 1-ինը վարակիչ հիվանդությունների շարքում։

Մահացու ելքով հիվանդությունների ավելի քան 80%-ը տեղի է ունենում Աֆրիկայի հարավային մասում՝ Սահարայի տարածաշրջանում։ Հատկապես շատ են մինչև 5 տարեկան երեխաների վարակվածության և մահացության դեպքերը։

Շատ հայտնի մարդիկ են մահացել այս հիվանդությունից, որոնց թվում՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Վեստգոթերի արքա Ալարիխը, Չինգիզ խանը, սբ. Ավգուստինը, իտալացի հայտնի բանաստեղծ Դանթե Ալիգիերին և նկարիչ Կարավաջոն, Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Կառլ V-ը, Քրիստափոր Կոլումբոսը, անգլիական հեղափոխության առաջնորդ Օլիվեր Կրոմվելը, հայտնի գրող Ջորջ Բայրոնը, գերմանացի բանաստեղծ Ֆրիդրիխ Շիլլերը, Հռոմի պապերից 5 հոգի և այլք[7]։

Հիվանդության առաջացման բացահայտումներԽմբագրել

1880 թվականին ֆրանսիացի ռազմական բժիշկ Շառլ Ալֆոնս Լավերան աշխատելով Ալժիրում հայտնաբերեց հիվանդի արյան գնդիկներում մալարիա բիաբջիջ օրգանիզմը: Մեկ տարի անց գիտնականը հայտարարեց իր հոդվածում (Մալարիա մակաբույծային տիպի հիվանդություն), նկարագրելով նոր մակաբույծի առկայությունը հիվանդի արյան մեջ: Սա առաջին դեպքն էր երբ հեշտությամբ հայտնաբերվել էր հիվանդության պատճառը[8]: Սրա համար և այլ հայտնաբերումների նա ստացավ Նոբելյան մրցանակի ֆիզիկայում և բժշկության մեջ կատարած իր աշխատությունների համար 1907 թվականին: Մակաբույծի անվանումը Plasmodium տրվեց 1895թ իտալացի գիտնական Էթթորե Մարկիաֆեվայի անգլ.՝ Ettore Marchiafava (իտալ.՝ Ettore Marchiafava) կոզմից[9]:1894 թվականին մակաբուծաբան Պաթրիկ Մենսոնը առաջին անգամ առաջարկեց, որ մալարիան կարող է փոխանցվել մարդուն մոծակների միջոցով: 1896 թվականին բժիշկ Կառլոս Ֆինլեյը ով բուժում էր դեղին տենդով հիվանդներին, առաջ քաշեց նույն հիպոթեզը: 1898թ Ռոնալդ Ռոսսը աշխատելով Հնդկաստանում ցույց տվեց, որ մոծակների բազմաթիվ տեսակները փոխանցում են մալարիան թռչուններին: Ինչպես նաև նրան հաջողվեց հայտնաբերել մոծակների աղիներում մակաբույծներ, որոնք սնվել էին հիվանդ մարդու արյամբ, բայց դեռ չէին հայնտաբերել փոխանցումը մոծակներից մարդուն: Ջովանի Բատիսա Գարիսսը 1898թ կարողացավ ի կատար ածել փորձաքննությունը՝ մարդու ախտահարումը մալարիայով մոծակի խայթոցի միջոցով(նա կատարել է փորձեր ինքնակամ համաձայնեցված մարդկանց վրա ինչպես նաև ինքն իր վրա): Նա ապացուցեց նաև, որ միայն Anopheles տեսակի մոծակը հանդիսանում է մալարիայի փոխանցողը Իտալիայում: 1902թ Նոբելյար մրցանակ ստացավ Ռոնալդ Ռոսսը նկարագրելով մալարիայի մակաբույծի կենսական ցիկլը:

Առանձին կարելի է նկարագրել, որ մալարիան կարող է փախանցվել արյան միջոցով մարդուց մարդուն (մորից-պտղին):

Դեղամիջոցի հայտնաբերումԽմբագրել

 
Կինգո

Առաջին հայտնի դեղը հանդիսացավ Կինգո բույսը(Artemisia annua L), որը պարունակում է արթեմիզինին: Առաջին նկարագիրը նրա բուժման մասին նկարագրվում է ճապոնացի գիտնական Գե Խունի աշխատությունում 340 թվականին: Հետագայում հայտնաբերվեց քինածառը, որը դարերով օգտագործվեց հնդկացիների կողմից որպես ջերմիջեցնող: Իսպանացի պատմաբան-բնագետ Բերնաբե Կոբոն կարևոր դեր ունեցավ քինածառի հայտնաբերման պատմության մեջ, տվել է նրա մասին նկարագրություն, 1632 թվականին նա առաջինը բերեց Եվրոպա այդ տեսությունը[10]: Անվանումը եկել է առաջին եվրոպացուց կոմսուհի Չինչոնից (Պերույի[11] թագավորի կինն է եղել), ով բուժվել է օգտագործելով քինածառի արմատները փոշու տեսքով պատրաստած: Տեղեկացված լինելով բույսի արմատների նշանակության մասին, որպես դեղամիջոց (ինքնին հիվանդությունը (ընդհատվող տենդ) հնդիկների կեչուա ազգերի մոտ կոչվում էր Chucchuni chucchuhuanmi chucchum hapihuan chucchuymanchayani, ցանկացած դեղ կոչվում էր Hamppi: Մի քանի տարի անց Պերուից տեղափոխվեց Հռոմ, որտեղ նրան ընդունեցին որպես մալարիայի դեմ դեղամիջոց և նրանց շնորհիվ նա դարձավ հայտնի ամբողջ Իտալիայով[12]:

Եվ այսպես Կորդինալ Խուան դե Լուգոն ստացավ Ինոկենտիոս X պապից հավաքել տեղեկություններ բույսի արմատների մասին quinquina (քինածառի արմատներում խինին: Հետագայում դա ուսումնասիրեց բժիշկ Գբրիել Ֆոնսեկան, ով ամբողջովին հետաքրքրված էր փոշու ազդեցությամբ: Այս ամենից հետո Կորդինալ դե Լուգոն մեծ հայտագործությունը հեղաշրջեց խինինի առաջացման համար[13]: Արդյունքում դեղամիջոցը անվանեցին «կախարդական» կամ «կարդինալ» փոշի, ժողովուրդը անվանում էր նաև «Դե Լուգոյի փոշի»:

XX մինչև հակաբիոտիկների բացահայտումը, փորձաքննում էին պացիենտների մալարիայով ախտահարվածներին, սիֆիլիսով հիվանդներին: Մալարիան առաջացնում էր մարմնի ջերմության բարձրացում, որի դեպքում սիֆիլիսը եթե չէր անցնում, ապա համենայնդեպս իր ակտիվությունը թուլացնում էր և անցնում էր գաղտնի (լետալ) փուլի: Հսկելով տենդը խինինի միջոցով, բժիշկները այդ միջոցով փորձում էին նվազեցնել սիֆիլիսի բացասական ազդեցությունը: Չնայան այն ամենին, որ որոշ հիվանդներ մահացան, դա համարվեց սիֆիլիսի հետևանք[14]:

Մակաբույծի բացահայտման փուլերԽմբագրել

Չնայած այն բանի, որ մակաբույծի կենսական ցիկլը անցնելով մարդկանց արյան հուն և մոծակի մարմին, նկարագրվել էին XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին, սակայն միայն 1980 թվականներին հայտնի դարձավ իրական տարածվածության փուլերի մասին.[15][16]: Մակաբույծի այս տեսակի ազատ գտնվելու հետևանքով մարդիկ կարող էին բուժվել և տարիներ անց արյան հունից պլազմոլդների բջիջների վերացումից հետո նորից վարակվել:

ՏարածվածությունԽմբագրել

Մալարիայի մոծակը ապրում է բոլոր կլիմայական գոտիներում, բացառությամբ արկտիկական և անապատային մասերից: Մալարիայով վարակվելու ռիսկը պահանջում է մոծակի առկայությունը (խայթոցը): Նման պայմաններ լինում են այնպիսի վայրերում, որտեղ ցածր ջերմություն չի լինում, առկա են ճահիճներ: Ռուսաստանում մալարիա մոծակը ապրում է ամբողջ տարածքներում, բացառությամբ Սիբիրի արևելյան մասից:

Ռուսաստան և ԽՍՀՄԽմբագրել

Սոչիի տարածքում մալարիան 20-րդ դարի սկզբին մեծ խնդիր էր հանդիսանում մինչև Սերգեյ Սոկոլովի նկարագրությունը, որ հիվանդություն տեղամասային տարածվածության մասին, և պայքարել մալարիայի մոծակի ոչնչացման դեմ հանգստյան գոտիներում[17]: Ռուսաստանում և ԽՍՀՄ-ում մինչև 1950 թվականների սկզբը մալարիայով հիվանդությունը համատարած խնդիր էր ոչ միայն Կովկասում, այլ նաև Ասիայի տարածքներում: Հիվանդության պիկը դիտվել է 1934-1935 թվականներին, երբ նկարագրվել էր 9 մլն դեպք[18]:

Հետագայում մալարիան ամբողջովին վերացվեց ԽՍՀՄ-ի տարածքից 1960 թվականին, բայց դեպքեր կային (մի քանի տասնյակ տարվա մեջ), որոնք կապված էին Աֆղանստանից մոծակների թռիչքով: 1979-1989 թվականներին Աֆղանական պատերազմը բերեց մալարիայով հիվանդության դեպքերի մեծացման ԽՍՀՄ-ի տարածքում 1986-1990 թվականներին, որի ժամանակ նկարագրվել էր 1314 դեպք: Տաջիկստանում քաղաքացիական պատերազմը հանգեցրեց մալարիայի համաճարակի (էպիդեմիա): 1997 թվականին գրանցվել էր 29.794 դեպք: Հետագայում Տաջիկիստանում վիճակը կարգավորվեց և 2011 թվականին գրանցվել էր միայն 78 դեպք, իսկ 2013 թվականին միայն 14 դեպք[19]: ԽՍՀՄ-ում 1955 թվականից մալարիան վերացվել է որպես զանգվածային հիվանդություն, իսկ 1962 թվականից ՀԽՍՀ-ում չի արձանագրվել մալարիայի տեղական ծագում ունեցող ոչ մի դեպք, դրա վերացման աշխատանքներում մեծ ավանդ ունեն Ք. Փիրումովը, Շ. Մաթևոսյանը, Մ. Սարգսյանը, Ա. Ծատուրյանը, Ա. Չուբկովան և ուրիշներ։

ԱխտածագումըԽմբագրել

Մալարիայի ախտածին գործոնը՝ Plasmodium պլազմոդիում նախակենդանիների տեսակին է պատկանում: Մարդու համար ախտածին են համարվում հետևյալ չորս տեսակները անգլ.՝ P.vivax, անգլ.՝ P.ovale , անգլ.՝ P.malariae, անգլ.՝ P.falciparum[20]: Վերջին տարիներին նկարագրվե է, որ մալարիան Ասիայի Հյուսիս արևելքում բաժաննում են հինգ տեսակի Plasmodium knowlesi[21][22][23]: Մարդը վարակվում է դրանով պատվաստման ժամանակ, հենց մալարիայի մոծակով կենսական ցիկլի սպորոզոիդներով արյան հուն անցնելով կամ լիմֆատիկ համակարգով: Կարճ ժամանակի ընթացքում արյան մեջ անցնելուց հետո մալարիայի սպորոզոիտները անցնում են լյարդի հեպատոցիտների մեջ, առաջացնելով էկզոէրիթրոցիտար մակարդակի հիվանդություն: Վերարտադրության գործընթացի դեպքում, սպորոզոիդներից մեկը շիզոգոնիա անունով, որը լյարդի բջիջում վերափոխվում է շիզոնտի, արդյունքում նկարագրվում է 2000-40.000 լյարդային մերոզոիտներով: Մեծամասամբ այդ դուստր մերոզոիտները 1-6 շաբաթ անց անցնում են արյան հուն: Ինֆեկցիայի առկայության դեպքում որոշ հյուսիսաֆրիկյան շճատիպ(շտամների) P.vivax, մերոզոիտների առաջնային անցումը լյարդից արյան մեջ կատարվում է մոտավորապես 10 ամիս անց, ախտահարման պահից: Ինֆեկցիայի դեպքում,առաջացնող P.falciparum և P.malariae, մակաբույծի զարգացման և լյարդային փուլի ավարտն է: Ինֆեկցիան որ ընթանում է մալարիայի այլ տեսակներով «քնած» լյարդային փուլը մնում է երկարատև լյարդում, նրանք կարող են արտահայտվել վարակվելուց ամիսներ կամ տարիներ անց, առաջացնելով հիվանդության ախտադարձ (ռեցիդիվ) և նոր մակաբույծը անցնի արյան հուն (պարազիտեմիա):Էրիթրոցիտար կամ կլինիկական փուլը մալարիայի սկսվում է մերոզիտների արյան հետ կոնտակտով յուրահատուկ(սպեցիֆիկ) բջջային ռեցեպտորնեով էրիթրոցիտների թաղանթի: Մկների վրա կատարված հետազոտության ժամանակ մալարիայի մակաբույծը փոխեցին մկան մարմնի հոտը, դարձնելով այն հաճելի[24]:

Կլինիկական նշաններ և ախտորոշումԽմբագրել

Մալարիայի նշաննրեն են՝

Հնարավոր է մաշկի դող, հատկապես P. falciparum տեսակի դեպքում: Մալարիան առավել վտանգավոր է երեխաների և հղիների համար:

Ախտորոշումը դրվում է մալարիայի հիմնական արտահայտվածությունների վրա: Հիմնականում օգտվում են երկու տեսակի քսուկներց՝ բարակ և հաստ (կամ այսպես կոչված Ռոմանովսկի Գիմզայի ներկման եղանակով): Բարակ քսուկը հնարավորություն է տալիս լավ տարբերակել տարբեր ձևերը մալարիայի սպիտակուցի: Հաստ քսուկի դեպքում մանրադիտակային հետազոտությամբ հնարավություն է տալիս մեծ ծավալով արյուն հետազոտել: Տալ հստակ ախտորոշում այս դեպքում քիչ բարդանում է, քանի որ դժվար են տարբերակվում մալարիայի պլազմոիդները: Ներկայումս օգտվում են արագ ախտորոշիչ մեթոդից (RDT, Rapid Diagnostic Tests) զուգակցած իմունաքիմիական հավաքածույով (ավելի թանկ մեթոդ է, սակայն տալիս է արդյունք 5-15 րոպեների ընթացքում, և չի պահանջում մանրադիտակային հետազոտություն) և պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա(ՊՇՌ) թեստի միջոցով[25]:

ՏեսակներըԽմբագրել

Ախտանշաննները կախված են պլազմոիդի տեսակից, որը հանդիսանում է հիվանդության պատճառական գործոնը

  • Արևադարձային (Տրոպիական) մալարիա՝ Plasmodium falciparum: Առաջացնում է ավելի վտանգավոր ձև, որը հաճախ ընթանում է բարդություններով, ունի բարձր մահացություն: Սա ամենատարածված ձևն է (դիտվում է մալարիայի 91% դեպքերում):Արևադարձային մալարիան (Malaria tropica), հարուցիչն է P1. falciparum-ը։ Գաղտնի շրջանը 9-16 օր է։ Նոպաները մեծ մասամբ անկանոն բնույթի են և կրկնվում են օրընդմեջ կամ ամեն օր։ Մալարիայի այս ձևն ավելի ծանր է ընթանում, առաջացնում է բարդություններ (կոմատոզ վիճակ) և հաճախ մահվան պատճառ է դառնում։
  • Քառօրյա մալարիա ՝ Plasmodium malariae: Նոպաները դիտվում են 72 ժամ անց: Քառօրյա մալարիան(Malaria quartana), հարուցիչը P1. malariae-ն է։ Գաղտնի շրջանը 21-42 օր է։ Նոպաները կրկնվում են ամեն 4-րդ օրը։ Երբեմն ընթանում է ամենօրյա կամ երկօրյա ջերմային նոպաներով, ընթացքը բարեհաջող է։
  • Եռօրյա մալարիա՝ և նրան նման Օվալ մալարիա՝ Plasmodium vivax и Plasmodium ovale: Նոպաները առաջանում են ամեն 40-48 ժամ անց: Եռօրյա մալարիան (Malaria tertiana), հարուցիչն է P1. vireax-ը։ Գաղտնի շրջանը 7-21 օր է, հյուսիսային շտամի դեպքում՝ 8-14 ամիս։ Որպես կանոն, նոպաները կրկնվում են ամեն 3-րդ օրը։ Սովորաբար ընթացքը բարեհաջող է, երբեմն լինում է ծանր և կարող է հանգեցնել մահվան։

Մալարիայի այս ձևերը տարբերվում են նաև իրենց գաղտնի (ինկուբացիոն) շրջաններով, պլազմոիդների կենսական ցիկլով, ախտանշաններով և ընթացքով[26]:

Բուժման ժամանակակից դեղամիջոցներն են՝ գալոխինը, քլորոխինը, ռեզոխինը, դելագիլը, պլակվենիլը, ամոդիախինը և այլն, որոնք արդյունավետ են մալարիայի բոլոր տեսակների ժամանակ։

Կանխարգելումը կատարվում է վարակի աղբյուրի և հիվանդների վաղ հայտնաբերումով՝ բնակչության հետազոտման, ջերմող հիվանդների և մալարիայի տեսակետից անբարենպաստ բնակավայրերից ժամանած անձանց արյան ստուգման միջոցով։ Պայքարը կատարվում է փոխանցողների դեմ անոֆելոգեն ջրականգերի վերացում, մոծակների թրթուրները ոչնչացնելու նպատակով՝ լարվիցիդների օգտագործում, թևավոր ձևերի դեպքում՝ միջատասպան (ԴԴՏ, հեքսաքլորան, քլորոֆոս և այլն) և մոծակներին վանող (ռեպելենտ) միջոցներ։ Մալարիան ամենատարածված հիվանդություններից է, Հայաստանի երկրամասային ախտաբանությունում նախկինում գրավել է առաջնակարգ տեղ։

Հակամալարիային իմունիտետԽմբագրել

Իմունային պատասխանը մալարիայի ինֆեկցիայի դեմ առաջանում է դանդաղ: Նա բնութագրվում է քիչ արդյունավետ և չի պաշտպանում ինֆեկցիայի կրկնումներից: Հիմնական իմունիտետ են առաջանում է մի քանի անգամ մալարիայով վարակվելու դեպքում տարիների ընթացքում: Այս իմունիտետը սպեցիֆիկ է մալարիայի պլազմոիդի շտամների հանդեպ: Բայց կլինիկական արտահայտվածությունները և նշանները քչանում են հակամալարիային իմունիտետի զարգամն դեպքում: Թույլ իմունիտետի բացատրությունը կայանում է նրանում որ մեծամասամբ դեպքերում նա գտնվում է իր կենսական ցիկլի փուլում, իմուն համակարգի ընկճմամբ, անտիգենների առկայությամբ, որոնք չեն ճանաչում T-բջիջներին, հանգեցնելով B-բջիջների պրոլիֆերացիայի:

ԲուժումԽմբագրել

Ամենատարածված բուժումը մալարիայի հանդիսանում է խինինը: Որոշ ժամանակ նա փոխանինվում էր քլորոքինով: Գոյություն ունի նաև այլ միջոցներ, որոնց օգտագործումը կախված է պրեպարատի հանդեպ զգայնությունից:

Ներկայումս ավելի արդյունավետ համախմբված դեղամիջոցներից է արթեմեզինը[27]: Ըստ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) WHA60.18 (մայիս, 2007) պարտադրում է օգտագործումը այս պրեպարատների, սակայն Ռուսաստանում նրանք մինչ այժմ գրանցված չեն և չեն օգտագործվում:

Հակամալարիային դեղամիջոցներ
Պատրաստուկ Անգլ.անվանում Կանխարգելում Բուժում Նշումներ
Արթեմեզին/Լյումեֆանտրին Artemether/lumefantrine - + Վաճառքային անվանումը Կոարտեմ (որոշ երկրներում Ռիամետ)
Արթեմեզին/Ամոդիախին Artesunate/amodiaquine + -
Ատովակուոն/Պրոգուանիլ Atovaquone/proguanil + + Վաճառքային անվանումը Մալարոն (որոշ երկրներում Մալանոն)
Խինին Quinine - +
Քլորխինին Chloroquine + + Վաճառքային անվանումը Դելագիլ
Կոտրիֆազիդ Cotrifazid + +
Դոքսիցիկլին Doxycycline + +
Մեֆլոխին Mefloquine + + Վաճառքային անվանումը Լարիամ
Պրոգուանիլ Proguanil - + Վաճառքային անվանումը Սավարին
Պրիմախին Primaquine + -
Սուլֆադոքսին/Պիրիմետամին Sulfadoxine/pyrimethamine + + Վաճառքային անվանումը Ֆանսիդար

Օշինդրի բույսը (Artemisia annua), որը պարունակում է արթեմիզին և նրա սինթետիկ անալոգը, ունի բարձր արդյունավետություն, սակայն նրանց արտադրությունը ծախսատար է: Ներկայումս 2006 թվականից ուսումնասիրում են կլինիկական արդյունքը և հնարավորությունները նոր դեզամիջոցների.[28]: Այլ աշխատանք է տանում ֆրանսիացի և հվ.Աֆրիկայան հետազոտողները նոր պատրաստուկների (պրեպարատների) ստեղծման գործում, նրանցից հայտնի է G25 և TE3, որոնք բարեհաջող փորձարկվել է կապիկների վրա[29][30] :

ՓորձարկումներԽմբագրել

Ներկայումս ընթանում են հետազոտություններ մալարիայի դեմ նոր պարտաստուկների հայտնաբերման համար՝ DSM265: Դեղամիջոցը ստեղծվել է Տեխասի համալսարանում համագործակցելով Մոնաշի համալսարանի դեղագետների հետ, Վաշինգտոնի համալսարանը և Medicines for Malaria Venture (MMV): Պատրաստանյութը խոչընդոտում է նուկլեոտիդների սինթեզը, որոնք հարկավոր էին հետագա դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթու սինթեզի և ռիբոնուկլեինաթթուների համար: Սա առաջին հակամալարիային պատրաստանյութն է որ կարելի է օգտագործել կանխարգելման համար.[31]:

ԿանխարգելումԽմբագրել

Մեթոդները, որոնք օգտագործվում են հիվանդության տարածման դեմ կամ մալարիայի էնդեմիկ գոտիների տարածքի պահպանման, ներառում է՝ կանխարգելիչ դեղորայքային միջամտություն, մոծակների ոչնչացման դեմ: Ներկայումս չկա պարտվաստանյութ մալարիայի դեմ: Արդեն 20 տարի է անցկացվում են ակտիվ հետազոտություններ դրա առաջացման գործում[32]: 2017 թվականին գիտնականները հայտարարեցին որ պատվաստանյութը այս մահացու հիվանդության դեմ կարող է ունենալ 100% պաշտպանություն: Հետևյալ տվյալնները տպվեցին Nature թերթում, 67 կամավորներ մասնակցեցին պատվաստանյութի փորձաքննությանը: Այս մարդիկ ստացան Sanaria PsfPZ -cv չափաքանակ հիվանդության դեմ: Արդյունքում նրանց ում մոտ ներմուծված էր բարձ չափաքանակ, ստացվել էր ամենալավ արդյունքը: Դա նշանակում է որ նրանք ստացան 100% պաշտպանություն հիվանդությունից: Պատվաստումից հետո հիվանդության հանդեպ ձևավորվել էր կայուն իմունիտետ: Ինչպես նաև պատվաստանյութը չունի ոչ մի կողմնակի ազդեցություն .[33]:

Կանխարգելիչ դեղամիջոցներ Մալարիայի ժամանակ դեղամիջոցները կարելի է օգտագործել ոչ միայն բուժիչ նպատակով այլ նաև կանխարգելիչ: Սովորաբար այդ դեպքում դեղորայքը օգտագործվում է օրերով կամ շաբաթներով ցածր չափաքանակով: Պրոֆիլակտիկ հաբեր ընդունում են այն մարդիկ, ովքեր գնացել են այն տեղամասեր, որտեղ կա ինֆեկցիայով վարակվելու ռիսկ: Պետք է նշել, որ կանխարգելման դոզայի ընդունել չի կարող որպես բուժում հանդիսանալ արդեն վարակվաց մարդու համար: Արթեմեզին դեղամիջոցը չի օգտագործվում որպես կանխարգելիչ հաբ, նա բուժական է: Կանխարգելման համար օգտվում են մեֆլոխինից (Լարիամ), դոքսիցիկլինից, բիգումալից (Մալարոն): Կանխարգելիչ ազդեցությունը չի ազդում միանգամից, դրա համար հարկավոր է ընդունել այն 1-2 շաբաթ, մինչև վտանգավոր մասից հեռանալը և դրանից հետո էլ շարունակել ընդունել դեղահաբը 1-4 շաբաթ:

Մոծակների ոչնչացումԽմբագրել

Մալարիայի դեմ պայքարը նաև ուղղված է մոծակների ոչնչացմաբ: Կար ժամանակ մալարիան տարածված էր ԱՄՆ և Հվ Եվրոպայում: Ճահիճների քչացման և սանիտարական պայմանների բարելավման հետ մեկտեղ, հիվանդների հսկողության և այլ միջոցների շնորհիվ հնարավոր եղավ քչացնել տոկոսայնությունը հիվանդության տարածման: ԱՄՆ-ում 2002 թվականին վարակված էին 1059 մարդ, 8 մահվան ելքով: Արդյունավետ քիմիական պատրաստուկը մալարիայի դեմ՝ Դուստ (C₁₄H₉Cl₅) է: Սկզբում նրան օգտագործում էին մալարիայի դեմ պայքարի միջոց, հետագայում սկսեցին օգտագործել գյուղատնտեսության մեջ: ԱՀԿ-ն ներկայումս առաջարկում է դուստը օգտագործել որպես հակամալարիային պատրաստանյութ էնդեմիկ գոտիներում[34]:

Հակամոծակային ցանցեր

 
Հակամոծակային ցանց (մալարիայի դեմ արդյունավետ պաշտպանություն)

Հակամոծակային ցանցերը օգնում են մարդկանց մոծակներից պաշտպանել և քչացնել նրանցով ինֆեկցիաների փոխանցմանը: Ցանցե կատարյալ պատնեշ չէ, քանի որ նրանք հաճախ օգտագործվում են թունաքիմիկատների հետ զուգակցված[35]:

Պաշտպանության համար նաև կարևոր է փակ հագուստ և ռեպելենտ (լատ.՝ repellens): Ռեպելենտը լինում է երկու տեսակի՝ բնական և սինթետիկ: Բնականները հանդիսոնում են որոշ բույսերի բնական յուղեր: Սինթետրիկների տեսակներից են՝

  • Դիէթիլտոլուամիդ
  • IR3535
  • Իկարդին

Կան որոշակի տեսակների մոծակների գենետիկորեն մոդիֆիկացված գենով: 2002 թվականին երկու խումբ հետազոտողներ արդեն հայտնաբերել են նմանատիպ մոծակներին[36][37]:

Պատվաստանյութի աշխատություններԽմբագրել

Ընթանում են մալարիայի պատվաստանյութի բազմաթիվ աշխատություններ[38][39]: 2015 թվականի հուլիսին Եվրոպական դեղանյութերը նկարագրեցին դրական արդյունք «Մոսկիրիկս» (Mosquirix) Plasmodium falciparum-ից, ինչպես նաև հայտնի «RTS,S/AS01», նկարագրված բրիտանական դեղագետների կազմակերպության կեղմից GlaxoSmithKline[40]: Պատվաստանյութը ցույց է տվել 30-40%[41]: Համաշխարհային առողջապահական կազմակերպությունը ուսումնասիրում է ինչքնով է անվնաս պատվաստանյութը երեխաների համար[40][42], պատվաստանյութի օգտագործումը տարբեր մասերում նկարագրվել է 2017 թվականին[43]: Պատվաստանյութը կարող է դառնալ հավելյալ միջոց մալարիայի դեմ պայքարի համար[41]:

ՆշանակությունԽմբագրել

Մալարիան միշտ եղել է և կմնա մարդու համար շատ վնասակար հիվանդություններից: Հայտնի մարդկանցից, ովքեր մահացել են մալարիայից պատկանում են [44]՝ Ալեքանդր Մակեդոնացին, վեստգոթերի թագավոր Ալարիխ, Չինգիզխան, Սուրբ Օգոստոս, Դանթե Ալիգերի, Սրբազան Հռոմեական Կայսրության Կայսեր Կառլոս 5-րդ, Քրիստափոր Կոլոմբոսը, Օլիվեր Կրովել, Միքելանջելո Մերզի Քարվաջո, Ջորջ Բայրոն և այլոք: Ժամանակակից տվյալների մալարիայի մասին[45]՝

  • Տարածվածությունը ընդգրկում է 106 երկիր
  • Տարեկան մալարիան ախտահարում է 250-600 մլն մարդ, 210-250 մլն համաձայն World Malaria Report[46]: XXI սկզբին այս թիվը աճել է 16%-ով: Համաձայն World Malaria Report այս թիբը աճել է 2000-2005 և իջել 2005-2010 թվականների ընթացքում: Վերջին 30-40 տարիներին հիվանդությունը աճել է 2-3 անգամ:
  • Հիմնական դեպքերը նկարագրվել են Աֆրիկայում, այլ տեղմասերում մասսայական նկարագրություն՝ Հնդկաստան, Բրազիլիա, Շրի Լանկա, Վիետնամ, Կոլումբիա:
  • Մալարիան գտնվում է 5-րդ տեղում մահացություն առաջացնող ինֆեկցիոն հիվանդությունների ցանկում: Ըստ ԱՀԿ-ի մալարիան համարվում է արևադարձային ամենավտանգավոր ինֆեկցիոն հիվանդությունը:
  • Տարեկան 1 մլն մարդ մահանում է մալարիայից (2009 թվականին 781 000 և 2010-ին 655 000):
  • Ամեն տարի մոտավորապես 30 000 մարդ այցելելով վտանգավոր տեղամասեր վարակվում է մալարիայով:

Տես նաևԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Disease Ontology release 2019-05-13 — 2019-05-13 — 2019.
  2. ↑ WikiSkripta — 2008. — ISSN 1804-6517
  3. ↑ Rogerson S. J., Mkundika P., Kanjala M. K. et al. Diagnosis of Plasmodium falciparum malaria at delivery: comparison of blood film preparation methods and of blood films with histology // J. Clin. Microbiol. — ASM, 2003. — Vol. 41, Iss. 4. — P. 1370–1374. — ISSN 0095-1137; 1098-660X; 1070-633X — doi:10.1128/JCM.41.4.1370-1374.2003
  4. ↑ «Болотная лихорадка», Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
  5. ↑ Malaria Site
  6. ↑ Campbell, Neil A. et al. «Biology» Seventh edition. Menlo Park, CA: Addison Wesley Longman, Inc. 2005
  7. ↑ Клиника Пасман, Энциклопедия
  8. ↑ Biography of Alphonse Laveran Nobel foundation. Accessed 25 Oct 2006
  9. ↑ Biography of Alphonse Laveran Nobel foundation. Accessed 25 Oct 2006
  10. ↑ «Bernabé Cobo. Historia del Nuevo Mundo»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-07-11-ին 
  11. ↑ Peru. History of coca, «the divine plant» of the Incas; with an introductory account of the Incas, and of the Andean Indians of to-day (1901)
  12. ↑ «Архивированная копия»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-10-26-ին։ Վերցված է 2009-06-10 
  13. ↑ Удивительные истории из глубины времен «Blog Archive» Католическое лекарство
  14. ↑ Raju T (2006). «Hot brains: manipulating body heat to save the brain.». Pediatrics 117 (2): e320-1. PMID 16452338. doi:10.1542/peds.2005-1934(անգլ.)
  15. ↑ Krotoski W, Collins W, Bray R, Garnham P, Cogswell F, Gwadz R, Killick-Kendrick R, Wolf R, Sinden R, Koontz L, Stanfill P (1982)."Demonstration of hypnozoites in sporozoite-transmitted Plasmodium vivax infection.". Am J Trop Med Hyg 31 (6): 1291-3. PMID 6816080.
  16. ↑ Meis J, Verhave J, Jap P, Sinden R, Meuwissen J (1983). «Malaria parasites--discovery of the early liver form.». Nature 302 (5907): 424-6. PMID 6339945.
  17. ↑ Малярия на заболоченных территориях / сайт Эдем Кавказа, Сочи
  18. ↑ «Многотомное руководство по микробиологии»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-11-19-ին։ Վերցված է 2012-12-04 
  19. ↑ Шарипов А. А., Нарзулоева М. Ф., Сайбурхонов Д. Некоторые особенности трансграничной передачи малярии в Республике Таджикистан в предэлиминационном периоде // Научно-практический журнал ТИППМК. — 2015. — № 1. — С. 74 — 75
  20. ↑ Mueller I, Zimmerman PA, Reeder JC (June 2007)։ «Plasmodium malariae and Plasmodium ovale—the "bashful" malaria parasites»։ Trends Parasitol. 23 (6): 278–83։ PMID 17459775։ doi:10.1016/j.pt.2007.04.009 
  21. ↑ Naturally acquired Plasmodium knowlesi malaria in … [Emerg Infect Dis. 2004] — PubMed result
  22. ↑ GeneDB Plasmodium knowlesi
  23. ↑ Singh B, Kim Sung L, Matusop A և այլք: (March 2004)։ «A large focus of naturally acquired Plasmodium knowlesi infections in human beings»։ Lancet 363 (9414): 1017–24։ PMID 15051281։ doi:10.1016/S0140-6736(04)15836-4 
  24. ↑ Возбудитель малярии сделает запах человека привлекательным для комаров // Lenta.ru, 2014-07-02; по материалам Malaria-induced changes in host odors enhance mosquito attraction // PNAS July 29, 2014 vol. 111 no. 30 11079-11084 doi: 10.1073/pnas.1405617111
  25. ↑ Malaria Diagnosis (United States) // CDC (անգլ.)
  26. ↑ Малярия / Сайт журнала Вестник инфектологии и паразитологии (ISSN 1609-9877)
  27. ↑ Малярия / ВОЗ
  28. ↑ «Malaria drug resistance warning», BBC News, 2005-06-06
  29. ↑ Malaria drug offers new hope. BBC News, 2002-02-15.
  30. ↑ Salom-Roig, X. et al. (2005) Dual molecules as new antimalarials Արխիվացված է Հունիս 14, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:. Combinatorial Chemistry & High Throughput Screening 8:49-62.
  31. ↑ Предложено новое средство против малярии / 17 июля 2015; A long-duration dihydroorotate dehydrogenase inhibitor (DSM265) for prevention and treatment of malaria / Science Translational Medicine Vol 7, Issue 296, 15 July 2015 (անգլ.)
  32. ↑ Malaria vaccine development / ВОЗ, 24 April 2015 (անգլ.)
  33. ↑ «Новая вакцина способна гарантировать 100%-ю защиту от малярии»։ USA.one 
  34. ↑ WHO frequently asked questions on DDT use for disease vector control Արխիվացված է Փետրվար 21, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով: (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  35. ↑ Hull, Kevin. (2006) «Malaria: Fever Wars». PBS Documentary (недоступная ссылка)
  36. ↑ Imperial College, London, «Scientists create first transgenic malaria mosquito Архивная копия от 26 сентября 2006 на Wayback Machine», 2000-06-22.
  37. ↑ Jacobs-Lorena et al, «Researchers genetically alter mosquitoes to impair malaria transmission», Case-Western, 2002.
  38. ↑ Malaria vaccine development / ВОЗ, 24 April 2015 (англ.)
  39. ↑ Safety and Immunogenicity of a Malaria Vaccine, Plasmodium falciparum AMA-1/MSP-1 Chimeric Protein Formulated in Montanide ISA 720 in Healthy Adults / PLOS one, 2008, DOI: 10.1371/journal.pone.0001952
  40. ↑ 40,0 40,1 EMA (24/07/2015)։ «First malaria vaccine receives positive scientific opinion from EMA»։ EMA 
  41. ↑ 41,0 41,1 Questions and answers on malaria vaccines / ВОЗ, July 2015 (անգլ.)
  42. ↑ Malaria vaccine gets 'green light' / BBC 24 July 2015 (անգլ.)
  43. ↑ Estimating the public health impact and cost-effectiveness of the RTS,S malaria vaccine, Imperial College London
  44. ↑ Даниэл М. — Тайные тропы носителей смерти. — Прогресс, 1990. ISBN 5-01-002041-6
  45. ↑ Malaria Site Archived 2007-03-17 at the Wayback Machine. копия
  46. ↑ World Malaria Report 2014 // ВОЗ, ISBN 978-92-4-156483-0 (անգլ.)

ԳրականությունԽմբագրել

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Տես՝ малярия Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 152)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մալարիա&oldid=6393535» էջից