Հայաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն

ՀՀ սովորույթների, ավանդույթների, ծեսերի, գիտելիքների ու հմտությունների, ինչպես նաև դրանց առնչվող գործիքների, ստեղծագործությունների և մշակ

Հայաստանի Հանրապետության ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն, հայ ժողովրդի և Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների մշակութային ժառանգության մաս ճանաչված, կենցաղում հաստատուն տեղ զբաղեցնող սովորույթների, ավանդույթների, ծեսերի, պատկերացումների ու արտահայտման ձևերի, գիտելիքների ու հմտությունների, ինչպես նաև դրանց առնչվող գործիքների, առարկաների, ստեղծագործությունների և մշակութային տարածքների ամբողջություն։

Հայաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն
Խաչքարագործություն
ԴուդուկԳաթաԼավաշ
ՅարխուշտաՍասնա ծռեր
տեսակՎիքիմեդիայի նախագծի ցանկ-հոդված
ստեղծման երկիրՀայաստան
Ծանոթագրություններ

Պատմություն խմբագրել

Հայաստանի Հանրապետությունում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության վերաբերյալ պետական քաղաքականությունն ուղղված է ոչ նյութական մշակութային արժեքների պաշտպանությանը և հանրահռչակմանը, ինչը կանոնակարգվում է ՀՀ օրենքների և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի միջազգային կոնվենցիաների հիման վրա։

2006 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2003 թվականի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիան[1]։

2009 թվականին ՀՀ մշակույթի նախարարին կից ստեղծվել է ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության հարցերով մասնագիտական խորհուրդ, որը ոլորտում գիտական, կրթական գործունեություն իրականացնող կազմակերպությունների հետ համագործակցության արդյունքում մշակել և ՀՀ կառավարության հաստատմանն է ներկայացրել ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գույքագրման համար համապատասխան չափորոշիչներ։

2010 թվականի մարտի 11-ին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է «Հայաստանի Հանրապետության ոչ նյութական մշակութային արժեքների ցանկերի կազմման չափորոշիչները և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկը հաստատելու մասին» N 310-Ա որոշումը[2], որով հիմք է դրվել ՀՀ տարածքում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հաշվառման, իրավիճակի ուսումնասիրման գործընթացին, ինչպես նաև հաստատվել է ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկը[3], որը լրացվել է որոշման հետագա փոփոխություններով։ 2021 թվականի ապրիլի 15-ի վերջին լրացումից[4] հետո ցանկն ընդգրկում է ոչ նյութական մշակութային ժառանգության 45 արժեք։

Վերջին տարիներին ոլորտում վերազարթոնք է դիտվում. երիտասարդության շրջանում ակնհայտ են ոչ նյութական մշակութային ժառանգության նկատմամբ հարգանքի, վերարժևորման և նորովի մեկնաբանության միտումներ։ Այդ մասին են վկայում երգի, պարի, ձեռարվեստի, արհեստագործության, ժողովրդական թատրոնի խմբերի և ժառանգության պահպանություն իրականացնող հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը։

Հաստատություններ խմբագրել

Հայաստանի Հանրապետությունում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հետազոտման և պահպանման հարցերով զբաղվում են Գիտությունների ազգային ակադեմիայի հնագիտության և ազգագրության, արվեստի, գրականության, լեզվի ինստիտուտները, ՀՀ մշակույթի նախարարության ենթակայությամբ գործող «Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական ստեղծագործության կենտրոն», «Փայտարվեստի թանգարան», «Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան» ՊՈԱԿ-ները, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի ժողովրդական ստեղծագործության կաբինետը և հայ երաժշտական ֆոլկլորագիտության ամբիոնը։ Երևանի պետական համալսարանում գործում են բանահյուսության, ազգագրության և մշակութաբանության ամբիոններ[5]։

ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկ խմբագրել

Ժողովրդական բանահյուսություն խմբագրել

«Սասնա ծռեր» էպոս խմբագրել

 

«Սասնա ծռեր» էպոսը վիպական բանահյուսություն ժանրի եզակի հուշարձան է, ժողովրդական վեպի վառ օրինակ։ Էպոսի ձևավորման ստույգ ժամանակաշրջանը հայնտի չէ, սակայն էպոսի հերոսներից Դավթի և Խանդութի մասին զրույցների մասին հիշատակություններ կան 16-րդ դարի պորտուգալացի ճանապարհորդներ Անտոնիո Տենրեյրոյի և Մեստրե Աֆոնսոյի ուղեգրական նյութերում։

Դյուցազնավեպի ամենաբնորոշ գիծը հերոսական անպարտելի ոգին է։ «Սասնա ծռերը» հերոսական ասք է, որում առասպելական դյուցազունների սխրանքները մարմնավորում են օտար զավթիչների, հատկապես արաբական բռնակալության դեմ հայ ժողովրդի մղած դարավոր պայքարը։

Էպոսի ձևավորման վայրը Վանա լճի ավազան ու նրանից հարավ-արևմուտք և հյուսիս-արևելք ընկած գավառներն են՝ Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ։ 19-20-րդ դարերում այս գավառներից գաղթած վիպասացների ու նրանց սերունդների միջոցով «Սասնա ծռեր» էպոսը տարածվում է Արևելյան Հայաստանում։ Լեզուն հիմնականում արևմտահայ բարբառներն են, երբեմն նկատելի է նաև արևելահայ բարբառների ազդեցությունը։ Ավանդվել է բանավոր, իսկ 19-20-րդ դարերում գրի առնվել շուրջ 150 ասացողից։

Էպոսն այսօր էլ շարունակում է կենսունակ լինել, քանի որ ներառված է կրթական ծրագրերում, շարունակում է հրատարակվել։ էպոսի մոտիվներով ստեղծվում են արվեստի գործեր՝ երաժշտական ստեղծագործություններ, ֆիլմեր և այլն։

Ժողովրդական պարարվեստ խմբագրել

Քոչարի խմբագրել

Քոչարին հայկական ժողովրդական ավանդական խմբապար է, Հայկական լեռնաշխարհում ամենատարածված և ներկայումս ամենապահպանված հայկական պարը։ Հիշատակվում է վաղ միջնադարից։

Քոչարին կատարվում է զուռնա և դհոլի նվագակցությամբ։ Պարում են կիսաշրջանով կամ ուղիղ գծի դասավորությամբ, իրար սեղմված ձեռքերի բռնելաձևով, գլուխները՝ բարձր։ Պարն ունի առնական դինամիկա. քայլերը խրոխտ են, կտրուկ, մեծ ծնկածալերով և ծունկկոտրուկներով։

Տարածված են քոչարու տարբեր տեսակներ՝ ըստ տեղավայրի (Ապարանի, Ալաշկերտի, Մուշի, Սասնա և այլն) և ըստ պարաձևի (մեկտակ քոչարի, երկուտակ քոչարի, երեքտակ քոչարի և այլն)։ «Քոչ» արմատն ըստ երևույթին կապ ունի խոյի «գոչ», «ղոչ» և «խոչ» անվանումների հետ և կապված է խոյի պաշտամունքի հետ։ Քոչարու ճիշտ ձևի մեջ հստակորեն պահպանվել են հնագույն շարժումները՝ խոյերի պոզահարում հիշեցնող շարժումներն ու ցատկերը, դեպի առաջ սրընթաց հարձակողական շարժումները։

Քոչարին կատարվում է ընտանեկան խնջույքների, ժողովրդական տոնախմբությունների և միջոցառումների ժամանակ, ինչի շնորհիվ պահպանում է կենսունակությունը։ Փոխանցվում ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ուսուցման միջոցով, ինչպես նաև ընտանիքի ավագներից՝ երիտասարդներին։

Տարածված է գյուղական և քաղաքային համայնքներում, մասնավորապես՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ապարան, Ներքին Բազմաբերդ, Սասունիկ, Արագած, Կաքավաձոր, Աշտարակ, Ագարակ և ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան, Իջևան, Բերդ համայնքներում, ինչպես նաև մայրաքաղաք Երևանում։

Յարխուշտա խմբագրել

 
Յարխուշտա «Կարին» ավանդական երգի և պարի խմբի կատարմամբ

Յարխուշտան հնագույն ակունքներ ունեցող ծիսական, ռազմական խաղ-պար է։ Հիշատակվում է վաղ միջնադարից, վկայություններ կան Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Գրիգոր Մագիստրոսի մոտ։

Լինելով ռազմական, ծիսական ծափ-պար՝ յարխուշտան առանձնանում է յուրօրինակ կառուցվածքով, խաղային, երաժշտական, բանահյուսական տեքստերով և կատարման գունեղ ոճով։ Այն սկսվում է միջին տեմպով և աստիճանաբար արագանում։ Ուղեկցվում է դհոլի և զուռնայի նվագակցությամբ։ Պարում են երկու հակառակորդ խմբի բաժանված, և յուրաքանչյուրը պարում է մյուս խմբի դեմ-դիմաց կանգնածի հետ՝ նրա հետ զույգ կազմելով։ Հիմնական դասավորությունը շրջանն է, որը պարբերաբար վերադասավորվում է երկու ուղիղ հանդիպակաց գծերի։ Մարտաշարքեր խորհրդանշող գծերը մոտենալով, կարծես, հարձակվում են միմյանց վրա։ Այնուհետև պարողները բախվում են գլխավերևում կատարվող ծափերով և հեռանում։ Հիմնական պարաքայլն ընդմիջվում է հակառակորդ զույգերի ծափերով և մեկ ոտքի ծունկը գետին զարկելով։

Յարխուշտան ժամանակի ընթացքում տարբեր փոխակերպումների է ենթարկվել՝ ռազմական, ծիսական պարից դառնալով աշխարհիկ զվարճանքի խաղ և պար, սակայն միաժամանակ պահպանելով հնագույն տարբերակին բնորոշ տարրեր, որոնց ակնհայտ վկայություններն են պարի դասավորությունները, ծափերը, բանահյուսական տեքստն ու մարտական կանչերը։ Հայտնի են յարխուշտայի հետևյալ տեսակները՝ Խարազանի յարխուշտա, թաք յարխուշտա, Սլիվանի յարխուշտա և այլն։

Պարի անվան ծագման վերաբերյալ գոյություն ունեն տարբեր վարկածներ, որոնցից մեկը կապվում է «յար խուշտա» արտահայտության «զենքի ընկեր» նշանակության հետ։ Պատահական չէ, որ ավանդական յարխուշտան պարել են միայն տղամարդիկ։ Ներկայումս յարխուշտան պահպանվում է հայ ժողովրդական և բեմական պարարվեստում։ Պարի կենսունակությունը նույնպես հաստատում է այս բացառիկ ավանդական պարանմուշի արժեքն ու ինքնատիպությունը։ Բեմական տարբերակում պարում են նաև կանայք՝ նույն պարաձևով, սակայն ծափ զարկելով ոչ թե տղամարդկանց, այլ միմյանց հետ։

Պարը տարածված է եղել Սասունում։ Այժմ համաժողովրդական պար է. տարածված է ՀՀ տարածքում, հայկական սփյուռքի համայնքներում։ Կատարվում է ինքնագործ և պրոֆեսիոնալ պարային խմբերում, ինչպես նաև ընտանեկան խնջույքների և ժողովրդական տոնախմբությունների ժամանակ։

Բատոլա խմբագրել

Բատոլան (Բաթոլա, Բատալո, Բատոլո) ծիսական-հարսանեկան պարերգ է, որի առաջին գրառումներից է Քրիստափոր Կուշնարյանի 1927 թվականին Գեղարքունիքում ձայնագրած տարբերակը։ Պարի հնագույն ծագման և ծիսական բնույթի մասին առաջին անգամ վկայել է Սրբուհի Լիսիցյանը[6]։

Նմանություն ունի մեկ այլ՝ Թամզարա պարի հետ։ Այս պարի մի տարբերակը միևնույն պարաքայլերով և գրեթե նույն մեղեդիով կատարվում է որպես Բատոլա՝ Շիրակում, Ապարանում, Մարտունիում, որպես Թամզարա՝ Վասպուրականում, որպես Տապպուրի՝ Ջավախքի Ծալկա քաղաքում։

Բատոլան երկար ժամանակ կատարվել է որպես հարսանեկան պարերգ. հարսանեկան ծեսի ժամանակ այն կատարել են հատկապես հարսի՝ ծաղկոց տանը։ Հետագայում սկսել է կիրառվել նաև այլ ուրախ հավաքույթների ժամանակ։ Քասախի բնակիչները կատարում են պարերգի մի քանի տարբերակ ինչպես հարսանիքների համար, այնպես էլ այլ առիթներով կամ անառիթ։ Այժմ Բատոլան որպես պար և երգ բավական տարածված և սիրված է Արագածոտնի, Գեղարքունիքի, Վայոց ձորի, Շիրակի մարզերի գյուղերում, Վրաստանի Ախալքալաք, Ախալցխա քաղաքներում և հայաբնակ գյուղերում։ Կատարում են տարեցները, հիմնականում՝ կանայք։

Ժողովրդական երաժշտարվեստ խմբագրել

«Կռունկ» երգ խմբագրել

«Կռունկը» հայկական ուշ միջնադարի ժողովրդական երաժշտարվեստի՝ լայն տարածում գտած քնարական երգերից է (16-17 դդ), իր մեղեդիական ոճով մոտիկ ու հարազատ է տաղային տիպի ստեղծագործություններին և հայ միջնադարյան պրոֆեսիոնալ երաժշտության նմուշներին։

Մատենադարանի N 7717 ձեռագրում պահպանվում է երգի խազագրված ամենահին օրինակը։ Ձեռագիր ամենահին տարբերակը պահպանվել է Քյուրդյան հավաքածուի (ԱՄՆ) N 85 տաղարանում։ «Կռունկի» հաստատուն, մեկ միասնական բնագիրը վերաբերում է 1898 թվականին (Կարապետ Կոստանյանցի բաղդատական հրատարակություն)։ Երգի 22 տարբերակներից Կոմիտասի մշակումն ամենագործածվողն է։

Երաժշտաբանաստեղծական ժանրի՝ պանդխտության թեմայով քնարական երգ է, որտեղ քնարական հերոսի՝ բանաստեղծի և այլաբանական կերպարի՝ կռունկի կերպարները միավորվում են՝ մարմնավորելով տարագիր մարդուն և դառնալով աշխարհասփյուռ հայ ժողովրդի խորհրդանիշ։

«Կռունկը» 17-րդ դարի 2-րդ կեսին տարածված է եղել Կոստանդնուպոլսում, Բութանիայում, Ադրիանապոլսում, Շապին-Գարահիսարում, Հալեպում, Երուսաղեմում։ Ի սկզբանե ստեղծված լինելով իբրև գրավոր երգ և տարածում գտնելով հիմնականում գրավոր եղանակով՝ պահպանել է բովանդակությունը, հորինվածքի առանձնահատկությունները, չափն ու հանգը։ Ունի լեզվաոճական ընդգծված արտահայտչականություն, բառային, պատկերային ինքնատիպ համակարգ։

Երգը պահպանվել է ՀՀ մարզերում, հայկական սփյուռքի համայնքներում։ Փոխանցվում է ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ուսուցման միջոցով։

«Գացեք, տեսեք» երգ խմբագրել

«Գացեք, տեսեքը» ժողովրդական խորհրդանշական, տոնածիսական երգ է՝ բաղկացած 12-13 շղթայական տներից, որոնցից յուրաքանչյուրը, խորհրդանշելով տարվա մեկ ամսվանից մյուսին անցումը, փոխաբերական իմաստով նկարագրում է կենդանիների՝ մեկը մյուսին ուտելը, այսպիսով ներկայացնելով տարեշրջանը և տոմարը։ Առաջին նմուշները տպագրվել են 18-րդ դարում։

«Գացեք, տեսեքը» երբեմնի Բարեկենդանի ծիսական երգ է, որը մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը կատարվել է պար-ներկայացման ձևով։ Այժմ կատարվում և փոխանցվում է ընտանիքի ներսում՝ որպես կատակերգ։ Տարբերակներից մեկը կատարվում է «Արևիկ» մանկապատանեկան համույթի կողմից։

Մինչև 1915 թվականը տարածված էր Արևմտյան Հայաստանի Տարոն, Վասպուրական գավառներում և Բութանիայում, այժմ այդ շրջաններից գաղթածների սերունդների շրջանում՝ Արագածոտնի, Շիրակի, Վայոց ձորի, Գեղարքունիքի մարզերում, Երևան, Վաղարշապատ (Էջմիածին), Արմավիր քաղաքներում և այլուր։

Աշուղական սիրավեպ խմբագրել

Աշուղական սիրավեպը հայկական երաժշտապատմողական, երաժշտաբանաստեղծական արվեստի ժանր է։ Աշուղական սիրավեպերի և դրանց կատարողների գոյության մասին առաջին հիշատակություններն առկա են 5-րդ դարի պատմիչների՝ Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Ագաթանգեղոսի աշխատություններում։

Աշուղական սիրավեպերն բանահյուսական-քնարական տեքստեր են ինքնուս կամ պրոֆեսիոնալ երաժիշտ-բանաստեղծ կատարմամբ։ Սիրավեպերի սյուժեների հիմքում ընկած են սիրո, գերբնական ուժերի մասին առասպելական ու իրական պատմությունները։ Աշուղական սիրավեպն իր ձևակառուցվածքային և տաղաչափական առանձնահատկություններով բնորոշ է Մերձավոր Արևելքին, սակայն աշուղական սիրավեպի հայկական ավանդույթն առանձնանում է իր երաժշտաբանաստեղծական լեզվով։ Աշուղական սիրավեպն այսօր էլ կենսունակ ժանր է, և ժամանակակից աշուղների կողմից կատարվում է ավանդական ու նորովի դրսևորումներով։ Սիրավեպերը կատարվել և կատարվում են հարսանիքների, խնջույքների, սգո արարողությունների ժամանակ։ Աշուղական հանրահայտ սիրավեպերի առանձին դրվագներ ժողովրդական կամ պրոֆեսիոնալ երաժիշտների՝ աշուղների, հեքիաթասացների, վիպերգուների կատարմամբ այսօր էլ հնչում են ժողովրդական տարբեր միջոցառումների, համերգների ժամանակ։

Տարածված է ՀՀ գրեթե բոլոր շրջաններում, հատկապես՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի, ՀՀ Սյունիքի մարզի Գորիս, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Գավառ, Մարտունի, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Եղեգնաձոր, ՀՀ Արմավիրի մարզի Էջմիածին, ՀՀ Արարատի մարզի Արտաշատ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ապարան համայնքներում և Երևան քաղաքում։

Սահարի խմբագրել

Սահարին ծիսական մեղեդի է, որը բնորոշ է պտղաբերություն (բնության, մարդկանց), սերնդաճ մարմնավորող հնամենի ծեսերին, որոնց փոխակերպումները պահպանվել են նաև մեր օրերում։ Մասնագիտական ուսումնասիրությունները փաստում են, որ մեղեդին նախաքրիստոնեական շրջանում հնչել է որպես արևագալի մեղեդի, արևի հիմն և կատարվել է որպես բնության պտղաբերության ծիսակարգի բաղադրիչ։ Այդ տեսանկյունից սահարին համեմատելի է Ներսես Շնորհալու հեղինակած հայտնի «Առավոտ լուսոյ» երգ-աղոթքի հետ։

18-20-րդ դարերում այդ մեղեդիով ազդարարվել է ավանդական հարսանեկան ծեսի սկիզբն ու ավարտը։ Հնչել է որպես հարսի անմեղության երաժշտական խորհրդանիշ, առաջնեկի ծննդյան ժամանակ՝ որպես չար ուժերին հաղթելու, պտղաբերություն ապահովելու հնչյունային մոգական միջոց։

Խորհրդային տարիներին շարունակել է կիրառվել հարսանեկան ծիսակարգում։ Բացի այդ, պահպանել է իր բնույթը որպես կանչ՝ հնչելով գյուղական շաբաթօրյակների, ընտրությունների ժամանակ՝ երաժշտության հնչյունների միջոցով մարդկանց համախմբելու նպատակով։

1988 թվականին ազգային զարթոնքի տարիներին «Սահարի» մեղեդու դարձվածները՝ շեփորի կատարմամբ, դարձան ազատագրական պայքարի, անկախության, ինքնության երաժշտական խորհրդանիշ՝ վերադառնալով մեղեդու հնամենի կանչային, վերածննդի իմաստային շերտին։

Սահարին ազատ-հանկարծաբանական բնույթի մեղեդի է։ Հայաստանում հնչում է հիմնականում ավանդական զուռնայով, դուդուկով և քամանչայով։ Պահանջում է կատարողական հատուկ վարպետություն, որի շնորհիվ 19-20-րդ դարերում հաճախ կատարվել է նաև վարպետություն ցուցադրող մրցելույթների ընթացքում։ Մեղեդին կիրառվել է նաև Գրիգոր Եղիազարյանի «Լուսաբացին» սիմֆոնիկ պատկերում, «Ինչո՞ւ է աղմկում գետը» կինոնկարի համար Արտեմի Այվազյանի հեղինակած երաժշտության մեջ։

Մեր ժամանակներում մեղեդին կատարում են ժողովրդական և պրոֆեսիոնալ երաժիշտները, ինչպես նաև ինքնուս նվագածուները տարբեր տոնակատարությունների և միջոցառումների ընթացքում, մասնավորապես, հարսանեկան ծեսի տարբեր արարողակարգերում։ Տարածված է բոլոր մարզերում և մայրաքաղաք Երևանում։

Թառ և թառագործություն խմբագրել

 
Քամանչա և թառ Գյումրիի Ձիթողցյանների տուն-թանգարանում

Թառը լարային կսմիթային ընտանիքի բազմալար, կոթավոր նվագարան է։ Ունի թավ, հարուստ գուներանգով, հզոր հնչողություն, ինքնատիպ տեմբր։ Դեռևս վաղ միջնադարից, ժամանակակից թառի նախատիպերը լայնորեն տարածված են եղել Հայաստանում, և արևելյան մեծ թառերի հետ միասին՝ ձևավորվել են նաև նվագարանի տեղական տարբերակները։ Նվագարանի մասին վկայություններ կան միջնադարյան մանրանկարներում, մատենագիրների մոտ, տապանաքարային պատկերագրության և ժողովրդական բանահյուսության մեջ։

18-20-րդ դարերում հայերը համարվել են Անդրկովկասի լավագույն թառագործ վարպետներից։ Հայ նվագարանագործ վարպետները և երաժիշտները հրավիրվում էին աշխատելու նաև Թիֆլիսում, Բաքվում, Կիրովաբադում, Նախիջևանում, Հյուսիսային Կովկասի, Միջին Ասիայի և Պարսկաստանի տարբեր բնակավայրերում։

Հայկական թառի տեմբրային յուրահատկությունները կապվում են նվագարանի չափերի և նախընտրելի հումքատեսակների հետ՝ իրանը թթենու ծառի միակտոր բնափայտից, կոթը՝ ընկուզենուց։ Նվագարանի պատրաստման համար առնվազն մեկ տարի ժամանակ է պահանջվում և հումքի մշակման մանրակրկիտ աշխատանք։ Նվագարանի պահպանման համար անհրաժեշտ են կայուն ջերմաստիճանային և հաստատուն պայմաններ (իրանին ձգված հորթի սրտի նուրբ թաղանթ, աղիքից, արծաթե և պղնձե լարեր), ինչը բնորոշ է նստակյաց ժողովուրդների մշակույթին։

Թառագործությունը տարածված է ՀՀ Շիրակի, Գեղարքունիքի, Արագածոտնի, Տավուշի, Վայոց ձորի և Սյունիքի մարզերի գյուղական և քաղաքային համայնքներում, ինչպես նաև Երևանում։

Սովորույթներ և  ծեսեր խմբագրել

Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարություն խմբագրել

Հայկական ավանդական հարսանեկան ծիսակատարությունը մարդու կյանքի շրջափուլերի հետ կապված սովորույթ և ծես է։ Գրավոր տեղեկությունները վերաբերում են վաղ միջնադարին, ամբողջապես նկարագրվել է 19-րդ դարից սկսած։

Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարությունը երեքից յոթ օր տևողությամբ հարսանեկան տոնական համալիր է, որը ներառում է մի շարք ավանդական ծեսեր՝ աղվես-խնամախոսի ծես, ցլի մորթ՝ հարակից արարողություններով, հարսի ծաղկոց, փեսայի գովք, սափրում և այլն, որտեղ քավորը, քավորակինը, հարսի և փեսային ազգականներն ու ընկերներն ունեն իրենց սահմանված դերերը։

Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարությունը տարածված է գյուղական և քաղաքային բնակչություն շրջանում ՀՀ տարածքում և հայկական սփյուռքի համայնքներում։ Պահպանվում է հատկապես ավանդապաշտ ընտանիքների կողմից։

Խավիծ խմբագրել

Խավիծի պատրաստումը մարդու կյանքի շրջափուլերից կնոջ ծննդաբերության հետ կապված սովորույթ է։ Գրավոր տեղեկությունները հանդիպում են 19-րդ դարից։

Խավիծն ալյուրից պատրաստված ուտեստ է, որն ըստ սովորույթի՝ անհրաժեշտ է համարվում նոր ծննդաբերած կանանց ուժերի վերականգնման համար։ Կապվում է հայկական երկրագործական մշակույթում հացահատիկային մշակաբույսերի սրբազան ուժի նկատմամբ հավատալիքների հետ։

Շարունակում է կիրառվել բազմաթիվ ընտանիքներում և տարածված է գյուղական ու քաղաքային բնակչության շրջանում ՀՀ տարածքում և արտերկրի հայկական համայնքներում։ Ընտանեկան միջավայրում ժառանգաբար փոխանցվում է փորձով։

Կատիկի բարձրացում խմբագրել

Կատիկի բարձրացումը մարդու կյանքի շրջափուլերից երեխայի ծննդյան և հասունության, մանկան խնամքի հետ կապված սովորույթ է։

Ազգագրագետների կողմից գրանցվել է 20-րդ դարում որպես ազգագրական բնույթի ծես։ Նորածին երեխաներին լողացնելիս կոկորդի՝ կատիկի մասի և քիմքի մերսման սովորություն է, որի հետևանքով բերանի խոռոչի խորքային մասում՝ կոկորդում և քիմքում, մկանների ամրացման միջոցով ձեռք է բերվում շնչուղիների ազատություն, ձայնի հնչեղություն և այլն։

Կատիկի բարձրացումն ազգային ավանդական մշակույթի եզակի դրսևորում է և ճանաչված լինելու դեպքում կարող է լայն տարածում ունենալ և նպաստել երեխաների խնամքին, սակայն կենսունակ է միայն սովորույթն իմացող առանձին ընտանիքներում, մասնավորապես՝ արևելահայերի միջավայրում։ Ժառանգաբար փոխանցվում է ընտանեկան միջավայրում՝ տարեցներից կրտսերներին։

Տոհմածառ խմբագրել

 
Սարիբեկյան ընտանիքի տոհմածառը

Տոհմածառը ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկում ներառված է որպես ազգի պատմության, տոհմի ծագման հետ կապված հիշողության, երևույթների, դեպքերի, գործընթացների խորհրդանիշ։ Այն ամրագրում է ընտանեկան-արյունակից ազգակցական կապերի ուղղահայաց և հորիզոնական շերտերի՝ տոհմի կամ գերդաստանի մասին իրազեկվածությունը, հիշողությունը, տոհմանունների հարատևությունը։ Գրավոր տեղեկությունները հանդիպում են 19-րդ դարից։ Հայկական ընտանիքներում տոհմածառերի գրանցման ավանդույթը ծաղկում է ապրել հատկապես 20-րդ դարում և այսօր էլ շարունակում է զարգանալ։

Տոհմածառի նախնական տարբերակներն առաջ են եկել ընտանիքի անդամների անունները և ծննդյան ու մահվան ժամանակագրությունը Ավետարանի կամ Սուրբ գրքի վերջին էջում գրանցելու սովորույթից։ Դրանք հետագայում սկսեցին գրի առնվել և գծվել առանձին թղթի վրա կամ որևէ այլ ձևով՝ կավե, փայտե քանդակների միջոցով՝ ներկայացնելով գերդաստանի մի քանի սերունդների ճյուղային զարգացումը, ինչից էլ առաջ եկավ «տոհմածառ»՝ «տոհմի ծառ» անվանումը։ Տոհմածառը կազմելիս աշխատում են ներառել տոհմի առնվազն յոթ սերունդ ուղղահայաց և հնարավորինս լայն՝ հորիզոնական ուղղություններով։

Տոհմածառը կիրառվում է Հայաստանի և սփյուռքի բազմաթիվ ընտանիքներում։ Ներկայումս տոհմածառեր են կազմվում զանազան գեղարվեստական և գեղագիտական լուծումներով՝ կիրառելով նաև ժամանակակից տեխնոլոգիական հնարավորությունները։

Ժողովրդական կենսապահովման մշակույթ խմբագրել

 
Հայկական հարսանիք․ փեսայի մայրը լավաշը գցում է նորապսակների ուսերին։

Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստում, նշանակություն և մշակութային դրսևորումներ խմբագրել

Լավաշն ավանդական հացատեսակ է, օվալաձև, 2-3 մմ հաստությամբ, երկարավուն՝ մոտավորապես մեկ մետր երկարությամբ, կես մետր լայնությամբ, թեթև՝ շուրջ 200-250 գրամ քաշով։ Այն թխում են թոնրում, ցորենի ալյուրի ու ջրի շաղախման միջոցով ստացված խմորից՝ երբեմն թթխմորի ու աղի կիրառմամբ։

Լավաշի մասին հիշատակվում է Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթևացւոյն» աշխատությունում (14-րդ դար) և 1457 թվականի ձեռագրի հիշատակարանում («Հայերէն յիշատակարաններ», «Ճաշոց»՝ Մատենադարանում պահվող թիվ 4746 ձեռագիր, գրիչ՝ Յոհանէս Մանգասարենց, Արճէշ)։ Լավաշի մասին ավելի ուշ շրջանի հիշատակություններից է Վարդան Հացունու «Ճաշեր և խնճոյք հին Հայաստանի մեջ» աշխատությունը (Վենետիկ, 1912)։

Լավաշը եզակի հացատեսակ է, որը կարելի է մինչև վեց ամիս չոր վիճակում պահպանել։ Լավաշի ծիսական դերը դրսևորվում է հարսանիքի ժամանակ, երբ նորահարսի մուտքն ամուսնու ընտանիք նշվում է նորապսակ զույգի ուսերին՝ տան շեմին լավաշ դնելու արարողությամբ։ Լավաշն օգտագործվում է ժողովրդական և ընտանեկան տոների, սգո և ծիսական հացկերույթների ժամանակ։

Տարածված է ՀՀ ամբողջ տարածքում, հատկապես Արարատի, Արմավիրի, Շիրակի, Արագածոտնի, Կոտայքի, Սյունիքի, Վայոց ձորի մարզերի գյուղական բնակավայրերում։

Գաթայի պատրաստում և մշակութային դրսևորումներ խմբագրել

 

Գաթան քաղցր թխվածք է, որը պատրաստվում է յուղով, կաթով, ձվով, մեջը խորիզ դրած կամ անխորիզ խմորից, իսկ պահքի օրերին՝ ձեթով։ Գաթան պատրաստվում է խմորի շերտերով և ունի պատրաստման մի շարք փուլեր։

Գաթայի վերաբերյալ վաղ հիշատակություններից հայտնի են Վարդան Այգեկցու (13-րդ դար), Պարսամ Տրապիզոնցու (16-րդ դար) երկերը, որոնցում «գաթա» անվանումը կիրառված է որպես քաղցր խմորեղեն։

Գյուղական համայնքներում մեծ կարևորություն է տրվում գաթայի խմորի հունցմանը, թոնիրը վառելուն։ Դրանց մասնակցում են ոչ միայն տվյալ տան, այլև հարևան կանայք։ Գաթայի պատրաստման ընթացքում կարևոր գործառույթ ունի գաթանախշիչը, որը գաթայի երեսը նախշելու համար նախատեսված շրջանաձև, տափակ, հարթ մակերեսով գործիք է։

Հայաստանում հանդիսավոր և տոնական օրերին (մկրտություն, հարսանիք, հուղարկավորություն և այլն) թխել են ու մինչև օրս էլ շարունակում են տարբեր տեսակի գաթաներ պատրաստել։ Գաթայի պատրատստումը տարածված է ՀՀ ամբողջ տարածքում, հատկապես Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Սյունիքի, Շիրակի մարզերի համայնքներում և Երևանում։

Տարի հացի խորհրդանշանային կիրառում և նախշազարդում խմբագրել

 
Ամանորի ծիսական հացեր՝ տարի հացի տարբերակներ

Տարի հացը ժողովրդական տոնական մշակույթի, ժողովրդական խոհանոցի և տոնածիսական, խորհրդանշանային համալիրի բաղկացուցիչ տարր է՝ կապված բնության վերաբերյալ պատկերացումների և գիտելիքների հետ։ Առաջին հիշատակությունները հանդիպում են 19-րդ դարի երկրորդ կեսին (Երվանդ Շահազիզ, Երվանդ Լալայան, Ա. Ահարոնյան, Քաջբերունի)։

Տարի հացն Ամանորի ծիսական հաց է, թխվում է կլոր կամ ձվաձև՝ մոտավորապես 30-40 սմ տրամագծով։ Երեսին շաղ են տալիս սերմեր կամ չրեր, որոնք խորհրդանշում են ընթացիկ երկրագործական տարվա բերքի առատությունը։ Հացի զարդանախշերը խորհրդանշորեն կապվում են տիեզերածնության, արարչագործության ու սերնդաճի գաղափարների հետ և այլն։ Հայաստանի մի շարք շրջաններում հայտնի է եղել նաև այլ անուններով՝ «տարեհաց», «կրկենե», «կրկենի», «դովլաթ կրկենի», «միջնակ կլոճ», «միջինք» և այլն։ Ավանդաբար թխվում է Նոր տարուն կամ Մեծ պասի կեսին՝ միջինքին։ Հացի մեջ դնում են միջինք՝ կորիզ, մետաղադրամ կամ լոբու հատիկ, որը խորհրդանշում է հարստություն և բախտավորություն։ Հացը կտրվում և բաժանվում է տան անդամներին Նոր տարվա գիշերը։

Պատրաստման գիտելիքներն ու հմտությունները փոխանցվում են ժառանգաբար՝ ավագ սերնդից երիտասարդներին։ Կենսունակ է, քանի որ կիրառական է և կապված է սննդի ու կենդանի տոնի հետ։ Տարածված է ՀՀ տարածքում և սփյուռքի համայնքներում՝ հիմնականում կանանց, որոշ շրջաններում նաև տղամարդկանց շրջանում։

Մածունի պատրաստման ու կիրառման ավանդույթ խմբագրել

Մածունն ամենահին կաթնամթերքներից է, որն օգտագործում են Հայաստանում։ Պատրաստում են կովի, ոչխարի, այծի և գոմեշի կաթից կամ դրանց խառնուրդներից։ Կաթը եռացնում են, սառեցնում մինչև 35-40 °C, մերում բնական 1.0% մակարդով կամ հին մածունից պահած մերանով։ Անցյալում գյուղերում մերան չլինելու դեպքում օգտագործել են նաև մակարդախոտ կամ կաթնախոտ։ Մածնով լի տարան փաթաթում են և դնում տաք տեղում՝ 4-5 ժամ, մինչև մակարդի առաջացումը, որից հետո պահում են սառնարանում, որպեսզի սառչի և պնդանա։

Ունի մի շարք հիվանդություններ (աղիքային կամ նյութափոխանակության խանգարումներ, թունավորումներ) կանխարգելող և բուժիչ նշանակություն։ Այն օգտագործում են բնական վիճակում, ինչպես նաև պատրաստում են տարբեր կերակրատեսակներ՝ թանապուր, մածնասպաս, մածնաջուր՝ թան։ Գյուղական բնակավայրերում պատրաստում են նաև քամած մածուն, պահածոյացված մածուն (քամված և ջրազրկված մածունը կարագով), մածունի մածուկ (քամված և ջրազրկված մածունը հալած յուղով), տոմաստ (մածունի մածուկի, կաթի և մածնակարագի խառնուրդ), հովկուլ (մածունի մածուկի, կաթի և թարմ շոռի խառնուրդ) և մածնակարագ։

Մրգից օղիների պատրաստում խմբագրել

 
Թթի օղի

Ազգագրական դաշտային գրանցումներում վկայություններ կան, որ օղի թորելու ավանդույթը հայերի մեջ տարածված է եղել վաղ ժամանակներից և գյուղերում թորման գործիքներ են պահպանվել դեռևս 19-րդ դարի վերջից։ Գյուղական տնտեսություններում օղի պատրաստելու տեխնոլոգիան ժամանակի ընթացքում համարյա փոփոխությունների չի ենթարկվել և նույնն է մնացել։ Ամռանը պատրաստում են թթից, ծիրանից և սալորից, իսկ աշնանը՝ բոլոր մրգերից։ Օղի թորում են կաթսաներում, որոնք դնում են խարույկի կամ վառվող թոնրի վրա, խմորով ծեփում են կաթսան ծածկող ձագարի և խողովակի որոշ հատվածներ, որպեսզի գոլորշին դուրս չգա։ Թորված օղին խողովակի մյուս ծայրից լցվում է հատուկ տարայի մեջ։ Այնուհետև ջերմաչափով ստուգվում է դրա խտության՝ ալկոհոլի աստիճանը։ Մաքուր և սպիրտային բարձր աստիճանի օղի ստանալու համար այն կրկնակի են թորում։

Հատկապես հարգի են թթի, հոնի, վայրի տանձի և ծիրանի օղիները։ Օղու պատրաստման հմտությունների ավանդույթը և գիտելիքները փոխանցվում են սերնդեսերունդ։ Ավանդույթի շարունակականության դրսևորում է վերջին տարիներին ՀՀ Սյունիքի մարզի Քարահունջ համայնքում «Թթի փառատոնի» իրականացումը, որի ընթացքում մասնակիցներն ականատես են լինում ոչ միայն «թութ թափելու» արարողությանը, այլև օղու պատրաստման գործընթացին։

Մրգից օղիների պատրաստումը տարածված է ՀՀ Տավուշի, Լոռու, Վայոց ձորի, Սյունիքի, Արարատի, Արմավիրի, Արագածոտնի մարզերի համայնքների գյուղական բնակավայրերում, որոնք համարվում են Հայաստանի այգեգործական շրջանները։

Ժողովրդական տոներ խմբագրել

Սուրբ Սարգսի տոն խմբագրել

Սուրբ Սարգսի տոնը Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից նշվող տոներից է և համաժողովրդական տոնակատարություն։ Գրավոր ամենավաղ տեղեկությունները պահպանվել են 5-րդ դարից։

Նշվում է ոչ միայն եկեղեցական ծեսով, այլև ժողովրդական ավանդույթներով։ Տոնածիսական համալիրը կապված է ամուսնական գուշակության հետ։ Տոնին նախորդող գիշերը երիտասարդ աղջիկներն աղի բլիթ են ուտում՝ երազում ապագա փեսացուին տեսնելու ակնկալիքով։ Ընդունված է եղել նաև տան տանիքին կամ պատշգամբում ափսեի մեջ ալյուր կամ փոխինդ լցնել և սպասել, որ Սուրբ Սարգիսը կանցի ձիով՝ թողնելով ձիու պայտի հետքերը։ Ըստ ավանդույթի՝ հաջողություն է սպասվում այն մարդուն, որի ափսեի միջով կանցնի սուրբը։

Տոնին բազմաթիվ հավատացյալներ այցելում են Սուրբ Սարգիս զորավարի անունը կրող եկեղեցիներ՝ մասնակցելու այդ օրը մատուցվող պատարագին։ Տոնը տարածված է ընտանեկան, հասարակական միջավայրում՝ հատկապես երիտասարդության շրջանում։ Նշվում է ՀՀ տարածքում և սփյուռքի համայնքներում։

Տերընդեզ խմբագրել

 

Տերընդեզը դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակներից եկող ժողովրդական տոնակատարություն է, որն առավել մեծ շուքով է տոնվում նորապսակների և նոր նշանվածների ընտանիքներում։ Հայտնի է դեռևս հնագույն աղբյուրներից։

Պահպանվել են տոնակատարության հետ կապված տարբեր ծեսեր, մասնավորապես՝ նորապսակ զույգերի՝ կրակով կրկնապսակը, մոմերով երթը, կրակի շուրջ յոթ շրջան պտտվելը, որոշ վայրերում՝ նաև հատուկ ծիսապարեր, կրակի վրայով ցատկելը և փեշը կրակով այրելը, աղանձ շաղ տալը։ Որոշ վայրերում պահպանվել են նաև այլ տարրեր՝ մոխրով գուշակություններ, դեպի գերեզմանոց երթ և այլն։

Միացվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից նշվող Տյառնընդառաջի տոնի հետ։ Տարածված է ՀՀ Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Արագածոտնի, Շիրակի, Արարատի, Վայոց ձորի և Արմավիրի մարզերում։

Վարդավառ խմբագրել

 
Ջրոցի Վարդավառի տոնին

Վարդավառը համաժողովրդական տոնակատարություն է։ Հայտնի է դեռևս հնագույն նախաքրիստոնեական աղբյուրներից։

Հայ ժողովրդի ամենասիրված տոներից է, որը նշվում է հունիսի 28-ից մինչև օգոստոսի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում։ Կապվում է հայոց հեթանոսական Աստղիկ և Անահիտ դիցուհիների պաշտամունքի, նաև Մեծ ջրհեղեղից հետո Մասիսի գագաթից Նոյ նահապետի իջնելու հետ։ Միացվել է եկեղեցական տոնացույցի Քրիստոսի այլակերպության կամ պայծառակերպության տոնի հետ։

Փոխանցվում է համայնքի ներսում։ Ավանդական տոնի հիմնական բաղադրիչները պահպանվել են ամբողջ Հայաստանում, որոշ առանձնահատկություններ՝ ՀՀ Տավուշի և Լոռու մարզերում։ ՀՀ Տավուշի մարզում պահպանվել և կատարվում են տոնի համարյա բոլոր առանցքային բաղադրիչները՝ ուխտագնացություն, զոհաբերություն, ջրոցի, ծաղկաբաժանում, ծիսական թխվածք և ճլորթի։

Ժողովրդական հավատալիքներ և սովորույթներ խմբագրել

ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան գյուղի Սուրբ Թևաթորոսի պաշտամունք խմբագրել

ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան գյուղի Սուրբ Թևաթորոսի պաշտամունքը եզակի և զուտ տեղական տոնածիսական համալիր է՝ կապված սրբի գերեզմանի պաշտամունքի, Վարդավառի տոնի ժամանակ կատարվող ուխտագնացության և մատաղների, ավանդազրույցների ու հավատալիքների հետ։

Սուրբ Թևաթորոսը բուժիչ և զավակատուր է համարվում։ Սրբի պաշտամունքի այս տարբերակը վկայված է Արևմտյան Հայաստանի Դերջան գավառում՝ Գևորգ Հալաջյանի «Դերսիմի ազգագրություն» գրքի դեռևս անտիպ հատվածում (20-րդ դարի սկիզբ)։ Փոխանցվում է համայնքի և հայրենակիցների միջավայրում։ Նշվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան գյուղի ներկայիս և նախկին բնակիչների շրջանում։

ՀՀ Արագածոտնի մարզի Քասախ գյուղի Թուխ Մանուկի պաշտամունք խմբագրել

ՀՀ Արագածոտնի մարզի Քասախ գյուղի Թուխ Մանուկի պաշտամունքը կապված է համանուն սրբատեղիի հետ, որը գտնվել է Քասախ (նախկինում՝ Չամռլու) գյուղում։ Հուշարձանի մասին հիշատակում է Թորոս Թորամանյանը, նոր հեղինակներից՝ Տ. Պետրոսյանցը (Հայկազուն)։

1963 թվականին, հայտնվելով Ապարանի ջրամբարի տարածքում, գյուղի բնակչությունը տարահանվել է և հաստատվել ներկայիս Քասախ գյուղում, սակայն Թուխ Մանուկ սրբատեղիի պաշտամունքն ու դրա հետ կապված հավատալիքային համալիրն ամբողջովին պահպանվել են։ Գյուղի բնակիչները նշում են Համբարձում, Վարդավառ, Սուրբ Խաչ և այլ տոներ, ինչպես նաև ուխտ են անում՝ առողջանալու, զավակ ունենալու և այլ խնդրանքով։

Թուխ Մանուկի պաշտամունքը պահպանվել է հիմնականում ներկայիս Քասախ գյուղի և հարևան Մռավյան, Քուչակ և այլ գյուղերի բնակիչների շրջանում։

Փայտե հմայիլի պատրաստման և կիրառման ավանդույթ խմբագրել

 
Դաղդղան Դիլիջանի Հովհաննես Շարամբեյան փողոցում

Փայտե հմայիլի պատրաստման և կիրառման ավանդույթը ժողովրդական հավատալիքների և կիրառական արվեստի դրսևորում է։ Փայտե հմայիլների մշակութային առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք երկնային լուսատուների, կենդանիների, ջրի, պտղաբերության պաշտամունքների գաղափարներն արտահայտող ազգային ոճի խորհրդանշաններով ձևավորված կիրառական արվեստի նմուշներ են։ Դրանց մասին վկայություններ կան 19-րդ դարի ազգագրական աղբյուրներում (Բ. Շանդրե, Անցում Հայաստանից Ռուսաստան, Փարիզ, 1893 թ., ֆրանսերեն)։

Փայտե հմայիլի տեսակ է դաղդղանը։ Այն փորագրված փայտ է, որի վրա պատկերված են երկրաչափական, բուսական և տիեզերական նախշեր։ Լայն կիրառություն ունի կենցաղում. օգտագործվում է մարդկանց, տունը, կահ-կարասին, իսկ գյուղական միջավայրում նաև ընտանի կենդանիներին պաշտպանելու համար։ Փայտե հմայիլները տեղադրվում են մուտքի դռան վերևում, տան պատին կամ մոտակա սյան վրա։ Կենդանիներին պաշտպանելու համար դրանք կախում են կենդանիների պարանոցին, եղջյուրներին կամ գոմի դռանը, սյանը։ Առատ կարագ ստանալու համար այն կապում են խնոցու պարանին։ Փոքր փայտե հմայիլները կախում են նորածինների օրորոցին կամ կարում մանուկների հագուստին։ Դրանք կրում են նաև կանայք՝ ուլունքների հետ միասին։

Պահպանիչ փայտե հմայիլները կիրառությունը չար ուժերից պաշտպանելու հավատալիքից բացի ունի նաև գեղագիտական նշանակություն. ներկայումս դրանք լայն տարածում ունեն հատկապես երիտասարդության շրջանում և գործածվում են որպես զարդ կամ բնակարանի ձևավորման պարագա։ Փայտե հմայիլի պատրաստման և կիրառման ավանդույթը տարածված է հատկապես ՀՀ Գեղարքունիքի, Լոռու, Սյունիքի, Արագածոտնի, Տավուշի մարզերում, ինչպես նաև Երևան քաղաքում։ Ժամանակակից փայտագործ վարպետները կրկնօրինակում են հմայիլների հին, ավանդական ձևերը, ինչպես նաև պատրաստում են նոր ոճավորումներով փայտե հմայիլներ։

Ավանդական արհեստներ խմբագրել

Ավանդական դարբնագործություն խմբագրել

Ավանդական դարբնագործությունը մետաղի մշակման ավանդական արհեստի հետ կապված հմտությունների ու գիտելիքների ամբողջությունն է։ Առաջին անգամ հիշատակվում է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ, այնուհետև միջնադարյան այլ պատմիչների երկերում, մասնավորապես՝ Վանական վարդապետի և Ստեփանոս Օրբելյանի աշխատություններում։

Տեխնոլոգիական բաղադրիչներն են երկաթ տաքացնելու, կռելու, տաք կամ սառը եղանակով կոփելու, ջեռուցելու, ջրում մխելու՝ երկաթը ջրով կոփելու և նրան պողպատի հատկություն հաղորդելու տեխնոլոգիական, ինչպես նաև օժանդակ փուլերը՝ զոդելն ու գամելը։ Հաջորդական տեխնոլոգիական փուլերից յուրաքանչյուրը պահանջում է լուրջ վարպետություն՝ հիմնված գիտելիքների, փորձի ու հմտության վրա։

Մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը տարածված է եղել ոչ միայն քաղաքներում, այլև գյուղերում։ Ներկայումս դարբնոցային ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունների վրա հիմնված արհեստանոցներ կան Աշտարակ, Գյումրի և Երևան քաղաքներում։ Վարպետ դարբինները դեռևս պահպանում են ավանդական դարբնոցային տեխնոլոգիաներով աշխատելու սովորույթը, սակայն ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունները փոխանցվում են հիմնականում վարպետից որդուն կամ մերձավոր հարազատներին, ուստի ներկայումս առկա է տեխնոլոգիական շղթայի և առանձին բաղադրիչների հետ կապված գիտելիքների ու հմտությունների կորսման վտանգ։

Խաչքարագործության վարպետություն խմբագրել

 
13-րդ դարի խաչքար Վաղարշապատում

Խաչքարագործությունը հայ ժողովրդական արվեստի յուրահատուկ դրսևորումներից է, որը հիմնված է հնագույն ավանդույթների վրա և այսօր էլ չի կորցրել արդիականությունը։ Խաչքարը համարվում է ճարտարապետական փոքր կոթող։ Խաչքարագործությունը, որի ակունքները սկիզբ են առնում վաղ քրիստոնեական շրջանից՝ 4-7-րդ դարերից, զարգացում է ապրել հատկապես 9-10-րդ դարերում և գագաթնակետին հասել 12-18-րդ դարերում։

Խաչքարի կերտման վարպետության մեջ հատուկ տեղ է գրավում հայկական յուրահատուկ զարդանախշերի կատարումը, որոնք ներկայացնում են խորհրդանիշերի մի ամբողջ համակարգ։ Խաչքարի արևմտահայաց կողմի վրա հորինվածքի հիմնական տարրը խաչն է, որի շուրջ հաճախ պատկերվում են երկրաչափական զարդանշաններ, հավերժության նշաններ, բուսական և կենդանական պատկերներ, ինչպես նաև մարդիկ, հատկապես՝ սրբապատկերներ։

Խաչքարագործության վարպետության համալիր գիտելիքները և հմտությունները ներառում են ոչ միայն տեխնոլոգիական գործողությունների հաջորդականության վերաբերյալ ավանդական փորձը, այլև խաչքարի զարդանախշերի ու խորհրդանշանների մասին գիտելիքը։ Խաչքարի վրա փորագրված ամեն մի խորհրդանիշ ունի իր նշանակությունը, որի փոխանցումը վարպետից աշակերտին խաչքարագործության մշակութային կոդի պահպանման ու վերարտադրության հիմքն է։

Խաչքարագործությունը տարածված է ամբողջ Հայաստանում և տարբեր մարզերում հանդես է գալիս բազմակողմանի, հարուստ ձևերով։ Խաչքարագործության վարպետությունը ներկայումս համալիր կերպով պահպանվում է հատկապես ՀՀ Գեղարքունիքի ու Արագածոտնի մարզերում և Երևան քաղաքում ավագ սերնդի վարպետ-քանդակագործների կողմից, որոնք քարագործության ավանդական տեխնոլոգիական հմտությունները, խաչքարի զարդանախշ-խորհրդանշանների իմաստաբանության ու խաչքարի՝ որպես սրբազան տեքստի մասին գիտելիքն աշակերտության ու աշխատանքային փորձառության ձևավորման միջոցով փոխանցում են հաջորդ սերնդին։

Ժանեկագործություն խմբագրել

 
Հայկական ասեղնագործ ժանյակից սփռոց

Հայկական ժանեկագործությունը հայկական դեկորատիվ-կիրառական արվեստի ճյուղ է, ժանյակներ ստեղծելու ավանդական արհեստ։ Հայկական ժանյակը գեղարվեստական գործվածք է, առանց կտորի հիմքի՝ մետաքսյա, բամբակյա, բրդյա, մետաղյա և այլ թելերով ստեղծվող ցանցկեն մանածագործվածք։ Թելանյութի ոչ այնքան դիմացկուն լինելու պատճառով հայկական ժանյակի հնագույն նմուշներ չեն պահպանվել, սակայն դրա վաղ ծագման մասին վկայում են հնագիտական գտածոները՝ ուրարտական աստվածուհու արձանիկը, կրծքազարդերի վրա պատկերված կանանց կերպարները[7], և «Կեռան թագուհու ավետարանի» (Երուսաղեմի N 2563 ձեռագիր, 1272 թվական) մանրանկարները։

Հայկական ժանեկագործության մեջ միշտ ավելի հարգի է եղել ասեղնագործ ժանյակը, որը շատ ինքնատիպ է և տարբերվում է այլ ժողովուրդների ժանյակներից։ Այն առանձնանում է առաջին հերթին իր կատարման տեխնիկայով, զարդանախշերով, այնուհետև՝ դրանց դասավորման կարգով, որը խիստ առանձնահատուկ է։ Հայկական ասեղնագործ ժանյակները գործվում են հանգույց-օղակներով, որոնց շարքերը դասավորվում են միմյանց նկատմամբ շախմատաձև։ Օղակի չափսերը և ձևերը փոխելու միջոցով ստեղծվում են զարդանկարներ։

Ավանդական կենցաղում ժանեկագործությունն ունեցել է առօրյա-կենցաղային, գեղարվեստագեղագիտական և տոնածիսական գործառույթ։ Ժանյակը եղել է կնոջ ավանդական հագուստի, մասնավորապես՝ գլխի հարդարանքի բաղկացուցիչ մասը։ Հայ կանայք և աղջիկները մեծ վարպետությամբ են տիրապետել են ժանեկագործության տեխնիկական հմտություններին։ Դրանք գրեթե անփոփոխ պահպանվել են մինչ օրս, և այսօր էլ ժամանակակից հայ ժանեկագործուհիներն ստեղծում են բարձրարվեստ բանվածքներ՝ շարունակելով ու զարգացնելով ժողովրդական արվեստի այդ ինքնատիպ ճյուղի ավանդույթները։

Հայկական ժանեկագործությունը տարածված է հատկապես ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի, Արթիկ, Մարալիկ և ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան, Իջևան քաղաքային համայնքներում, ինչպես նաև Երևան քաղաքում՝ տարբեր տարիքի կանանց և աղջիկների շրջանում։ Հայաստանի տարբեր պատմաազգագրական շրջանների ժանյակներն աչքի են ընկնում իրենց բնորոշ առանձնահատկություններով։

Թոնրի պատրաստման և կիրառման ավանդույթ խմբագրել

 
Թոնիր

Թոնրի պատրաստման և կիրառման գիտելիքներն ու հմտությունները դասվում են հայկական ավանդական արհեստների շարքին։ Թոնրի ամենավաղ հուշարձանները վերագրվում են վաղ միջնադարին։ Թոնիրներ են պեղվել Արտաշատի, Դվինի և այլ հնագիտական բնակավայրերում։ Անվանման առաջին հիշատակությունը հանդիպում է Եղիշե պատմիչի (5-րդ դար) «Մեկնութիւն արարածոց գրոց Եղիշէի վարդապետի» աշխատությունում։

Թոնիրը Հայաստանի գյուղական և քաղաքային բնակավայրերում հատկապես լայն տարածում է ունեցել մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը։ Այն գետնափոր, կավե պատերով վառարան է, որն օգտագործվում է հացաթխման, ավանդական ճաշատեսակների պատրաստման, ինչպես նաև որոշ գյուղերում՝ որպես ջեռուցման միջոց։ Այն 100-120 սմ խորությամբ գլանաձև, վերևի մասում նեղ փոս է, որն աստիճանաբար լայնանում է։ Ըստ թոնրի պատրաստման ավանդական եղանակի՝ թոնրագործ վարպետը, թոնրի պատրաստման պատվեր ստանալիս, այցելում է պատվիրատուի տուն և որոշում թոնրի տեղը, որտեղ փոս է փորվում։ Կավը բերվում է պատվիրատուի տուն, որտեղ մի քանի կանայք ոտքերով տրորում են կավը, որպեսզի այն «հասնի», իսկ մյուս կանայք հասունացած կավը վերածում են 50 սմ երկարությամբ գլանների։ Թոնրագործ վարպետը թոնրի փոսի մեջ է մտնում և սկսում է շարել թոնրի պատերը։ Այդպես մինչև թոնրի շուրթը պատրաստում են այդ գլաններով, իսկ թոնրի շուրթի կավին խառնում են ձիու պոչի մազեր, ինչը մինչև թրծելը թոնրի շուրթն ապահովում է ճաքելուց։ 50-60 օր հետո թոնիրը թրծվում է։ Շուրթի վրա թոնրագործ վարպետը երբեմն թողնում է իր դրոշմը։ Թոնրի մակերեսից մեկ մետր և ավելի հեռավորությամբ, հողի միջով, որոշ անկյան տակ անցկացվում է ոչ մեծ խողովակ, որը միանում է թոնրի ներքևի մասում արված անցքին։ Այդ հարմարանքը ծառայում է որպես օդանցք, թոնրի կրակը թթվածնով ապահովող միջոց և կոչվում է ակ։

Թոնրագործությունը ներկայումս կենսունակ, սերնդեսերունդ փոխանցվող մասնագիտություն է։ Այսօր թոնիրն օգտագործվում է ՀՀ ամբողջ տարածքում, հատկապես՝ ՀՀ Արարատի, Արմավիրի, Շիրակի, Արագածոտնի, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Սյունիքի, Վայոց ձորի մարզերի գյուղական բնակավայրերում, ինչպես նաև ազգային խոհանոց ներկայացնող հանրային սննդի կետերում։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին կոնվենցիա». Հայաստանի իրավական տեղեկատվական համակարգ. 18.08.2006. Վերցված է 21.08.2021-ին.
  2. «ՀՀ կառավարության 2010 թվականի 11 մարտի N 310-Ա որոշում». Հայաստանի իրավական տեղեկատվական համակարգ. 11.03.2010. Վերցված է 21.08.2021-ին.
  3. «ՀՀ կառավարության 2010 թվականի մարտի 11-ի N 310-Ա որոշման Հավելված N 2». Հայաստանի իրավական տեղեկատվական համակարգ. Վերցված է 21.08.2021-ին.
  4. «ՀՀ կառավարության 2021 թվականի ապրիլի 15-ի N 599-Ա որոշում». Հայաստանի իրավական տեղեկատվական համակարգ. 15.04.2021. Վերցված է 23.08.2021-ին.
  5. «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն». ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն. Վերցված է 21.08.2021-ին.
  6. Лисициан, Србуи (1958). Старинные армянские театральные представления и пляски. Vol. т. 1. Ереван. էջ 388.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  7. Б.Б. Пиотровский, Искусство Урарту. VIII-VI вв. до н.э. // Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа. 1962. 164 с.