Հմայական զարդեր

Հմայական զարդեր, հայկական հմայիլներ, ունեցել են չարիքից, չար ուժերից պաշտպանական նշանակություն։ Կիրառվել են տարատեսակ հմայական պահպանակներ` կանանց, մանկական, կենդանիների։

Հմայական զարդերի նշանակությունը

Անհիշելի ժամանակներից մեզ են հասել տարատեսակ հմայական զարդեր (հմայիլներ), որոնցից յուրաքանչյուրն ունեցել է իր իսկ խորհուրդն ու նշանակությունը` տարանջատելով չարի և բարու մշտնջենական գաղափարները, ինչ խոսք, ունենալով նաև պաշտպանական նշանակություն։ Ըստ մարդկանց պատկերացումների և հավատալիքների` այդ զարդերը ձերբազատում էին տարատեսակ հիվանդություններից, դժբախտություններից, բնական աղետներից, չար աչքից ու ոգիներից…: Այսպիսով նրանք ակնկալում էին բարեկեցություն, երջանկություն, առողջություն, հաջողություն և բազմացում։ Նախնիների պատկերացումներն ու հավատալիքները ինքնանպատակ չէին, դրանք օգնում էին պաշտպանվելու չար ուժերից և առհասարակ չարիքից։

Հմայիլների տեսակները

Հայաստանի պատմության թանգարանի ազգագրության բաժնում ներկայացվում են 18-20-րդ դարերին պատրաստված հմայիլների նմուշներ` պաշտպանական, մանուկների, կանանց և երեխաների, ինչպես նաև բազմագործառույթ հմայիլներ։ Դրանք լայն կիրառություն ունեին։ Օրինակ` փայտե հմայիլները պաշտպանում էին թե երեխաներին, թե նրանց տունը։ Կամ զանգերն ու բոժոժները դրվում էին տան հիմքում` տունն ամուր պահելու և ընտանիքի բարեկեցությունն ապահովելու նպատակով։ Բոժոժները կարվում էին հագուստի վրա` պաշտպանելու չար ոգիներից և այլն։

Հավկիթ պահպանակներ

18-20-րդ դարերում Հայաստանում և հայաբնակ վայրերում հմայական պահպանակներ էին համարվում հավի, լորի, ծիծեռնակի, ջայլամի, կաչաղակի, իսկ մեր օրերում` հիմնականում հավի ձուն։ Հավկիթը զուգակցվում է աշխարհի ստեղծման գաղափարի հետ։ Հավկիթին վերագրվում են հետևյալ հատկանիշները` մարդկանց, նրանց արժեքավոր իրերը, կենդանիներին, բնակարանը, բույսերը պաշտպանելը չար աչքից, չար ոգիներից, հիվանդությունները կանխարգելելը և բուժելը, երջանկություն, բարիք բերելը։ Հավկիթն աչքի ուլունք անվանելը վկայում է, որ առաջնահերթ նշանակությունը չար աչքից պաշտպանելն է։ Այն կիրառվում է տոների ժամանակ, ծեսերում, կախարդանքում, գուշակություններում, կրում է այս և հանդերձյալ աշխարհի կապի գաղափարը, որն փոխանցվել է քրիստոնեական եկեղեցի։ Ժողովրդական պատկերացումներում հավկիթի բուժող ուժը պայմանավորված է նրա երկու հիմնական հատկություններով` չար աչքի, չար ոգիների ազդեցությունը կլանելու և մաքրագործելու ունակությամբ։ Հավկիթը կրում է նաև երկարակեցության գաղափարը։ Օրինակ` տղային առաջին անգամ տնից դուրս բերելիս ձեռքը հավկիթ էին տալիս, որպեսզի ապրեր մինչև խոր ծերություն։ Հայկական վանքերում որպես հազվագյուտ զարդեր են օգտագործվել ջայլամի ձվերը` ամրացվելով կանթեղների շուրջը կամ կենտրոնում։ Դրանք պահպանվել են Երուսաղեմի Սբ. Հակոբյանց տաճարում։ Այստեղ կան նաև հախճապակե նախշազարդ ձվեր, որոնք որպես ընծայաբերություն, տարել են վանք, ի հիշատակ որևէ անձի։ Սրանք պատրաստվել են 17-19-րդ դարերում։

Աչքի, բուժող,բարեբեր ուլունքներ և քարեր

Աչքի ուլունքները պատրաստվում են բնական և արհեստական նյութերից` խեցի, ոսկր, ապակի, զանազան քարեր և այլն։ Խեցիները և հատկապես կաուրիները չար աչքից և չար ոգիներից պաշտպանող ամենատարածված հմայիլներից են։ Սրանք ոչ միայն կապում էին երեխաների ձեռքին, կախում օրորոցից, այլև կարում էին երեխաների ու կանանց գլխարկների, գոտիների, գոգնոցների վրա:Կաուրիները նաև ոսկուց էին պատրաստվում, որոնք տարածում ունեին Հայաստանում։ Օրինակ Դվինում` բրոնզե դարավերջի ոսկերչական արհեստանոցներում սարդիոնե, ագաթե, օնիքսե ուլունքների հետ մեկտեղ կաուրիներ էին մշակում։ 7-6-րդ դարերում դրանցով զարդարվում էին հանգուցյալների պարանոցն ու մազերը։ Սովորույթը վաղնջական ժամանակներից հասել է մինչև 19-20-րդ դդ., երբ աղջիկների ու նորահարսերի ծամի զարդերը կաուրիներով և զանազան ուլունքներով էին զարդարվում։

Կետավոր աչքի ուլունքներ

Կետավոր աչքի ուլունքները չար աչքից պաշտպանող միջոց են համարվում։ Կախում են նորածնի օրորոցից, երեխայի գլխավերևում` չարքերից և չար աչքից պաշտպանելու նպատակով։ Դրանցից պատրաստվում էին տարատեսակ զարդեր` վզնոց, կրծքազարդ, բազկանոց, մատանի, ոտքի ապարանջան։ Հայաստանում հնագիտական պեղումների միջոցով գտնված կետավոր ուլունքների հիման վրա կարելի է վստահաբար ասել, որ 18-20-րդ դդ. ընթացքում ուլունքները փոփոխության չեն ենթարկվել։ Հնում պատրաստվում էին նաև աչքի նմանատիպ պատկերով ուլունքներ, ինչն էլ արևն է խորհրդանշում։ Այսպիսով, աչքի խորհրդանիշը պաշտպանում է չար աչքից։ Ըստ ավանդության` հնում անձրևի և կարկուտի հետ քար էր ընկնում աստղերի, արևի կամ լուսնի վրայից։ Աստված այդ քարերը գցում էր, որպեսզի մարդկանց պաշտպաներ չար աչքից։ Քարերի վրայի նախշերը աչքեր են, իսկ այդ ուլունքները` «նազարի դեղ են»։ Սրանք յոթ անգամ աղոթելուց հետո կամ վիզն են գցում, կամ ամրացնում գլխարկին։

Կապույտ աչքի ուլունք

Լայնորեն կիրառվում էր կապույտ աչքի ուլունքը, որը չարը խափանելու, պաշտպանական նկատառում ուներ։ Արևմտյան Հայաստանում ջաղջաքարիկ են կոչվել։ Այսինքն` ջրաղացի քար անվանումը և նրա գերբնական հատկանիշները գալիս են ջրաղացներին ու նրանց քարերին վերագրվող հավատալիքներից։ Ջրաղացների կախարդական գոյության գաղափարը կապվում է ջրաղացում բնակվող չար ոգիների` սատանաների հետ։ Կապույտ աչքաուլունքները կանանց կրծքազարդերում, վզնոցներում, բազկանոցներում համադրվում էին դրամների, քարե, ապակե գունավոր ուլունքների հետ, կարվում էին ավանդական գլխաշորերին, գոտիներին և հագուստի այլ մասերին։ Կապույտ ուլունքները տղամարդկանց պաշտպանում էին կարվելով վերնաշապիկների (հատկապես հարսանեկան) թևքերի եզրերին, տաբատների ծայրերին, գլխարկներին։ Մանր կապույտ և կենցաղային առարկաները, ինչպես նաև ծխախոտի քսակները, գոտուց կախվող ածելի կամ դանակ պահելու պայուսակները, որոնք օգտագործվում էին որսի ժամանակ կամ ձիով տեղ գնալիս։ Կապույտ ուլունքներով պաշտպանում էին նաև կենդանիներին, բույսերին, նույնիսկ որոշ իրերին (օր. խնոցի, տուն)։ Ինչպես հնում, այնպես էլ 18-20-րդ դարերում մարդկանց, կենդանիների և բույսերի համար պահպանող դեր են կատարել նաև տարբեր` բուսական, ալիքաձև և այլ նախշերով ուլունքները, որոնք նախորդների նման էին օգտագորվում։

Փիրուզ քարի նշանակությունը

Բնական քարերից իր վառ գույնով և պահպանիչ հատկությամբ առանձնանում է փիրուզը։ Այն հաճախ կարվում էր երեխաների գլխարկներին։ Սակայն փիրուզը տարատեսակ գործառույթներ ևս ունի։ Փիրուզ կրողը չի ունենում դրամի նեղություն, ազատվում է հոգսերից, երկարակյաց է, բախտավոր, վատ երազ չի տեսնում, մշտապես առողջ է լինում։ Անգամ տարածված է փիրուզ անունը։

Մարջան քարի նշանակությունը

Մարջանը նույնպես չար աչքից պաշտպանող միջոց է, ունի բուժական հատկություն։ Ի դեպ, կա նաև Մարջան իգական անունը։

Փայտե ուլունքներ

Բացի նշվածներից, պատրաստվում էին ուլունքներ նաև սրբազան ծառերի փայտից։ Համշենահայերը վայրի խնձորենու ուլունքը կախում էին մարդկանց, նորածին հորթուկների և կովերի վզից։ Ջավախքում ճապկի փայտի ուլունքները կապում են երեխաների, կանանց թևերին, կախում վզից։ Փայտե ուլունքները պտավոր և կապույտ ուլունքների հետ վզնոցների մեջ էին շարվում։ Հաճախ համարվում է, որ ուլունքը ձախ կողմում պետք է կրել, քանի որ աջ կողմը բարի է, ձախը` չար։ Կարևորվում է նաև նրանց քանակը` յոթը։ Մոգական ուլունքներով բուժում էին աչքերը, գեղձերը, դեղնախտը, ծաղիկը, հազը, վերքերը, օձերի, միջատների խայթոցներից առաջացած թունավորումները, քթի արյունահոսությունը, չար ոգիներից հիվանդացածներին։

Քարերի բուժական կիրառությունը

Բուժական նպատակով օգտագործվում էին հասարակ, կիսաթանկարժեք քարերը, ապակե, հախճապակե ուլունքները և խեցիները։ Օրինակ` դեղնախտը բուժում էին սաթով` ուլունքաշարը կախելով պարանոցից։ Ծմրուկ հիվանդությունը բուժելիս օգտագործում էին «ծմրուկ» կոչվող սադափե խեցին, որը կապում էին հիվանդ երեխայի անկողնուն։ «Իլանջուղի» ուլունքով թարախապալարը և այլ վերքեր էին բուժում։ Ագաթե քարով օձի, կարիճի, ոչխարի տիզի խայթածն էին բուժում, ինչպես նաև աչքի հիվանդությունները։ «Թպղի» կոչվող ուլունքներով բուժում էին «Թղպ» հիվանդությունը։ Երևակայում էին, որ թպղը ճանկերով որդի տեսք ուներ և բռնում էր երեխայի, նրա հոր կամ մոր լյարդը։ Մեկ այլ դեպքում էլ այն գորտի տեսքով չար ոգի էր, որը թունավորում էր դեռ չծնված երեխայի սաղմը։ Երեխան կամ մեռած էր ծնվում, կամ չափազանց սակավակյաց էր լինում։ 19-20-դդ. ուլունքը կախում էին երեխայի սպասող կնոջ մահճակալի գլխավերևից կամ առաստաղից։ Կան ուլունքներ, որ օգտագործվում էին հատկապես կենդանիների հիվանդությունները բուժելու նպատակով։ Դրանցից են «ծաղկի հանը», «ծաղկահլունը», «ծաղիկ քարը»։ Կամ խմեցնում էին կամ էլ կախում որևէ տեղից։

Բազկանոցներ, մատանիներ, ապարանջաններ, վզնոցներ

Բազկանոցները նույնպես կանայք էին կրում` չար աչքից, չար ոգիներից, հիվանդություններից պաշտպանվելու նպատակով։ Սրանց բաղադրիչները բազմապիսի հմայական առարկաներ են` կետավոր և այլ մոգական ուլունքներ, դրամներ, բոժոժներ,, շղթաներ և այլն։ Սրանք պարտադիր կարգով կրում էին միաժամանակ աջ և ձախ ձեռքերին` մի հանգամանք, որ առհասարակ բնորոշ էր հայկական ավանդույթին։ Մանյակները, մատանիները, ապարանջանները կրում էին տարբեր հիվանդություններից պաշտպանվելու և բուժվելու նպատակով, ինչպես նաև ազատվելու չար ոգիներից և չար աչքից։

Երեխաների հմայակներ

Ընդհանրապես երեխաների հմայակներն ավելի բազմազան են։ Մանուկները, ինչպես և կենդանիների ձագերը, խոցելի են իրենց թույլ, նուրբ կառուցվածքի պատճառով, արագ են ենթարկվում չարի ազդեցությանը։ Եվ նրանց համար հատուկ հմայակներ էին պատրաստում բազմաթիվ մոգական բաղադրիչներով` գրավոր և բանավոր աղոթքներ, հատուկ ձևեր, նյութեր, գույներ, նախշեր, որոնք գումարվելով բազմապատկվում են` երեխաներին պաշտպանելով ամեն տեսակի չարիքից։

Վերջաբան

Ինչպես զարդերի, այնպես էլ մետաղներին և հատկապես ոսկուն վերագրել են «հմայական հատկանիշներ» և բազմիմաստ խորհուրդ. այն է` սեր և հավատարմություն, նվիրվածություն, երդմնազանց չլինելու, տրված խոստումը հարգելու և սրբորեն պահպանելու հատկություն։ Ոսկին խորհրդանշում էր և կանացի ամոթխածություն, և հարգանք, և պատկառանք դիմացինի նկատմամբ։ Ներսես Շնորհալին մարդկային այդ ազնվագույն հատկանիշները համեմատում է ոսկու և արծաթի հետ։