Արճեշի գավառակ

Արճեշ, գավառակ Արևմտյան Հայաստանում, Վանի վիլայեթի Վանի գավառում։ Գտնվում էր վիլայեթի հյուսիսային կողմում։ Կենտրոնը Արճեշ քաղաքն էր։

Գավառակ
Արճեշ
Վարչական տարածք	Արևմտյան Հայաստան
Վիլայեթ	Վանի վիլայեթՎանի վիլայեթ
Գավառ	Վանի գավառ
Այլ անվանումներ	Արճեշո գավառ, Արճեշու երկիր, Էրճիշ, Էրջիշ
Ազգային կազմ	հայեր
Տեղաբնականուն	արծկեցի
Ժամային գոտի	UTC+3

Տարածքով մոտավորապես համապատասխանում էր Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Աղիովիտ գավառին։

Աշխարհագրություն

Տարածվում էր Վանա լճի հյուսիս-արևելյան ծովախորշից մինչև Ծաղկանց լեռները։ Արևելքից սահմանակից էր Բերկրիի գավառակին։ Հանդիսանում է Վանի նահանգի ամենաբարեբեր շրջաններից։ Գավառակը ջրառատ է։ Նրա հյուսիսային մասը լեռնային է, իսկ հարավայինը՝ դաշտային։

Լճամերձ շրջանում՝ մոտ 12 կմ երկարությամբ և 10 կմ լայնությամբ տարածվում է գեղեցիկ դաշտ, որտեղ 1915 թվականի նախօրեին գտնվում էին մի քանի հայկական գյուղեր և Արճեշ քաղաքը։

Արճեշի նշանավոր վայրերից է Զիանփորը, որն հայտնի է իր գեղեցիկ բնությամբ և ծծմբային ջերմուկներով։

Բնակչություն

Ըստ «Փորձ» ամսագրի Արճեշը Բերկրի գավառակի հետ միասին 1880 թվականին ուներ 50184 բնակիչ, որից քրդեր՝ 25937, հայեր՝ 24250: Ըստ «Մշակ» ամսագրի գավառակն ուներ 26897 հայ, 4000 քուրդ և 2904 թուրք բնակիչ։ Ըստ Վ. Քինեի 1891 թվականին գավառակն ուներ 14774 բնակիչ, որից 9490-ը՝ հայեր, 5284-ը՝ մուսուլմաններ։ Ըստ Վ. Մաևսկու գավառակն 1890-ական թվականներին ունեցել է 14774 բնակիչ, որից հայեր՝ 9490:

Պատմություն

Գավառակի հայությունը զգալիորեն տուժեց 1896 թվականի ջարդերի ժամանակ, իսկ 1915-1918 թվականների Մեծ եղեռնի ժամանակ ենթարկվեց համատարած կոտորածի։

Տնտեսություն

Բնակչության հիմնական զբաղմունքը խաղողի և պտուղների մշակությունն էր։ Գավառակը հայտնի էր որպես հացահատիկի շտեմարան։

Հայերը զբաղվում էին երկրագործությամբ, տառեխի որսով, մշակում էին ընտիր հացահատիկ, խաղող, բամբակ, պտուղներ։ Մուսուլմանները գերազաբցապես անասնապահներ էին։

Գավառակը հարուստ էր ձիերով և մանր եղջերավոր անասուններով։

Օգտակար հանածոներ

Գավառակում կան պղնձի, երկաթի, քարածխի և կապարի պաշարներ, որոնք չեն արդյունահանվում։

Պատմամշակութային կառույցներ

Արճեշը մինչև Մեծ եղեռն ուներ 24 եկեղեցի և քանի վանքեր։

Կրթություն

Մինչև 1915 թվականն ուներ 4 վարժարան։

Վարչական բաժանում

Ըստ «Փորձ» ամսագրի Արճեշը Բերկրի գավառակի հետ միասին 1880 թվականին ուներ 138 գյուղ՝ 4928 տնտեսությամբ, որից հայկական՝ 2248, իսկ քրդական՝ 2680: Ըստ «Մշակ» ամսագրի գավառակն ուներ 152 գյուղ։ Ըստ Վ. Մաևսկու գավառակն 1890-ական թվականներին ունեցել է 122 գյուղ։ Ըստ Ադ-Դօյի 1909 թվականին Արճեշն ուներ 132 գյուղ, որից 44-ը՝ զուտ հայկական, իսկ մյուսներում հայերի հետ ապրում էին այալզգիներ։

Տես նաև

• Վանի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր

Աղբյուրներ

• «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն