Մշո գավառ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մուշ (այլ կիրառումներ)
Մուշ, գավառ Արևմտյան Հայաստանում, Բիթլիսի վիլայեթում։ Վարչական կենտրոնը Մուշ քաղաքն է։
| Գավառ | |
|---|---|
| Մուշ | |
| Վարչական տարածք | Արևմտյան Հայաստան |
| Երկրամաս | Բիթլիսի վիլայեթ |
| Այլ անվանումներ | Մուշ-Մերքեզ |
| Պաշտոնական լեզու | Հայերեն |
| Բնակչություն | 123 459[1] մարդ (1891) |
| Ազգային կազմ | Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը), թուրքեր, քրդեր[1] |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը), մուսուլման[1] |
| Տեղաբնականուն | մշեցի |
| Ժամային գոտի | UTC+3 |
Մուշի գավառը մոտավորապես համապատասխանում էր Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Տարոն գավառին։
Աշխարհագրություն խմբագրել
Գավառի հարավային մասը կազմում է Հայկական Տավրոսի, Սասունի լեռնաշղթաները, իսկ արևելյան մասը՝ Կոփի լեռնաշղթաները։ Ամենաբարձր լեռնագագաթներից են Անդոկը, Կեպինը, Կուրտիկը, Մարաթուկը։
Մուշի հարավային մասում են գտնվում Մանազկերտի և Բուլանըխի գավառակները, իսկ արևմուտքում՝ Մշո դաշտն է[1]։
Գավառի գլխավոր գետերն են Արածանին և նրա ձախակողմյան վտակ Մեղրագետը ու Արևելյան Տիգրիսի ավազանին պատկանող Խուլփի, Սասունի գետերը։ Գետերի շնորհիվ գավառը հարուստ է խմելու և ոռոգելու ջրերով։
Կլիմա խմբագրել
Մուշի կլիման զով է և առողջարար։ Մուշում կա վերընթաց գոտիականություն, այնտեղ տիրում է բարեխառն գոտին։
Բուսական և կենդանական աշխարհ խմբագրել
Բուլանըխում և Մանազկերտում տարածվում են գավառի ամենաբերրի հողերը, իսկ հարավում ստվերախիտ անտառներն ու արոտավայրերը։ Գավառն ունի հարուստ բուսական և կենդանական աշխարհ։ Տարածված ծառերից են կաղնին և հացենին, իսկ մրգատու ծառերից՝ խնձորենին, տանձենին և ընկուզենին։
Մուշի անտառների ծառերի (կաղնի, հացենի) տերևների վրա գոյանում է ծաղկափոշիներից առաջացող մեղրանման քաղցր հյութ, որին կոչում են մանանա կամ գազպեն։ Ամառը բնակիչները տերևները հավաքում են և ջրի մեջ եռացնում՝ անջատելով մանանան։ Դրանից հետո նրանք այն ցանկացած թանձրությամբ պահում են կավե կամ պղնձե ամաններում և օգտագործում որպես քաղցրավենիք։
Պատմություն խմբագրել
Մուշի գավառի հայերը թուրքեր ջարդարարների կողմից կոտորվեցին կամ տարագրվեցին 1915-1916 թթ.։ 1970 թվականի դրությամբ Մուշն առանձին նահանգ է և ունի 234 200 քուրդ և թուրք բնակիչ։
Բնակչություն խմբագրել
1891 թվականին, ըստ Վ. Քինեի վիճակագրության Մուշն ուներ 123 459 բնակիչ, որից 55 365-ը՝ հայեր, մնացածը թուրքեր և քրդեր։ Առաջ հայերը կազմել են գավառի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը։ Մուշն Արևմտյան Հայաստանի ամենախիտ բնակեցված վայրերից էր[2]։
Տնտեսություն խմբագրել
Բնակչության հիմնական զբաղմունքը անասնապահությունն ու երկրագործությունն էր։ Մեղրագետի և մյուս գետերի հովիտներում, Բուլանըղում և Մանազկերտում տարածում ուներ նաև խաղողագործությունն ու պտղաբուծությունը։ Մշակում էին հացահատիկ, բամբակեղեն, ծխախոտի ընտիր տեսակներ, բրինձ, կտավատ, կանեփ, քունջութ, ոսպ և լոբազգի կուլտուրաներ, կերախոտեր։ Գավառը հայտնի էր իր չոր մրգերով։
Արհեստներից զարգացած էր շալագործությունը, ներկարարությունը, գզրագործությունը, կոշկակարությունը, երկաթագործությունը և կավագործությունը։
Մուշն հայտնի էր իր ընտիր գինիներով։
Մուշի ապրանքների զգալի մասը վաճառվում էր հարևան գավառներում։
Օգտակար հանածոներ խմբագրել
Մուշն ունի երկաթի, նավթի, ծծումբի և ջրաղացի ու երկանքի լավագույն քարատեսակներ։
Վարչական բաժանում խմբագրել
XVI-XVIII դարերում Մուշի գավառը եղել է Վանի նահանգի կազմում, իսկ XIX դարից այն Բիթլիսի վիլայեթի կազմում էր։ XX դարասկզբի դրությամբ բաժանված էր 5 գավառների, որոնք միասին ունեին 567 բնակավայր[1]։
Մուշի գավառի մեջ մտնում էին հետևյալ գավառակները.
Աղբյուրներ և գրականություն խմբագրել
- Մանուէլ Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի։
- Լալայեան Երուանդ, Մուշ - Տարօն. Ազգագրութիւն («Ազգագրական հանդէս»)։
- Բենսէ [Սահակ Մովսիսեան] և Երուանդ Լալայեան, Բուլանըխ կամ Հարք Գաւառ, Արտատպուած «Ազգագրական Հանդիս»ից։ Թիֆլիս, տպ. Կ. Մարտիրոսեանցի, 1901, 182, 108, 1 չհ. էջ։
- Գեղամ Տէր Կարապետեան (Գեղամ), Տարօնի աշխարհ-պատկերներ ու պատմուածքներ, Փարիզ, 1931, 340 էջ։
- Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, հրատ. Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1956, 1252 էջ։ Բ. տպ., Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2013։
- Սարգիս եւ Միսաք Բդէեաններ, Աղան Տարօնեցի, Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, հրատ. Հայ Ազգային Հիմնադրամի, 1962, 676 էջ։
- Սմբատ Շահնազարեան, Մշոյ բարբառը եւ իր ժողովուրդին դիմաստուերը, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1972, 251 էջ։
- Հ. Համազասպ Ոսկեան, Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1953, 269, 2 էջ։
- Քերովբէ Կարապետեան, Ալպոմ-Յուշամատեան նուիրուած Տարօն աշխարհի, Լիոն, տպ. Տարօն, 1962, 192 էջ։
- «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), Երևան, Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն, 1986-2001 թթ.։
- Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 3, էջ 895-896
- ↑ * Vital Quinet, La Turquie d'Asie; géographie administrative, statistique descriptive et raisonnée de chaque proovince de l'Asie-Mineure, Tom I, Paris, 1892.
- Vital Quinet, La Turquie d'Asie; géographie administrative, statistique descriptive et raisonnée de chaque proovince de l'Asie-Mineure, Tom II, Paris, 1891.
- Vital Quinet, La Turquie d'Asie; géographie administrative, statistique descriptive et raisonnée de chaque proovince de l'Asie-Mineure, Tom III, Paris, 1894.
- Vital Quinet, La Turquie d'Asie; géographie administrative, statistique descriptive et raisonnée de chaque proovince de l'Asie-Mineure, Tom IV, Paris, 1894.
- Հ. Հ. Գալստյան, Թուրքիայի արեւելյան վիլայեթների դեմոգրաֆիայի եւ տնտեսության մի քանի հարցեր (Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո),- «Մերձավոր և Միջին Արևելքի Երկրներ և Ժողովուրդներ», հտ. 10, Թուրքիա, Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, էջ 35-70։
- Հ. Հ. Գալստյան, Արեւմտյան Հայաստանի բնակչության ազգային կազմը ըստ Վիտալ Լինեի վիճակագրության,- «Մերձավոր և Միջին Արևելքի Երկրներ և Ժողովուրդներ», հտ. 12, Թուրքիա, Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1985, էջ 59-79։
- Е. К. Саркисян, Админстративная и демографическая политика Османского правительства в Западной Армении,- «Մերձավոր և Միջին Արևելքի Երկրներ և Ժողովուրդներ», հտ. 5, Թուրքիա, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1970, էջ 357-380։