Վիքիպեդիա

Ֆրիտյոֆ Նանսեն

Ֆրիտյոֆ Նանսեն (նորվ.՝ Fridtjof Nansen, հոկտեմբերի 10, 1861(1861-10-10)[1][2][3][…], Վեստրե Աքեր, Շվեդ-նորվեգական միություն - մայիսի 13, 1930(1930-05-13)[4][2][3][…], , Բերում, Նորվեգիա), նորվեգացի բևեռախույզ, գիտնական, դիվանագետ և ականավոր հումանիստ։

Ֆրիտյոֆ Նանսեն
նորվ.՝ Fridtjof Nansen
Դիմանկար
Ծնվել էհոկտեմբերի 10, 1861(1861-10-10)[1][2][3][…]
ԾննդավայրՎեստրե Աքեր, Շվեդ-նորվեգական միություն
Մահացել էմայիսի 13, 1930(1930-05-13)[4][2][3][…] (68 տարեկան)
Մահվան վայր, Բերում, Նորվեգիա
Քաղաքացիություն Նորվեգիա
Կրոնաթեիզմ
ԿրթությունՕսլոյի համալսարան[5]
Գիտական աստիճանփիլիսոփայության դոկտոր[6][5] (1888)
Մասնագիտությունկենդանաբան, բևեռախույզ, դիվանագետ, պրոֆեսոր, քաղաքական գործիչ, լուսանկարիչ, չմշկորդ և գրող
ԱշխատավայրԲերգենի թանգարան և Օսլոյի համալսարան
ԱմուսինԵվա Նանսեն[7]
Ծնողներհայր՝ Baldur Fridtjof Nansen?[8], մայր՝ Baronesse Adelaide Johanne Thekla Isidore Wedel Jarlsberg?[8]
Զբաղեցրած պաշտոններUnited Nations High Commissioner for Refugees?, ambassador of Norway to the United Kingdom? և honorary chairperson?
ԿուսակցությունԼիբերալ կուսակցություն
Պարգևներ և
մրցանակներ
ԱնդամությունԼեոպոլդինա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Նորվեգիայի գիտությունների ակադեմիա, Գիտության և գրականության նորվեգական թագավորական հասարակություն, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Fatherland League? և Paneuropean Union?
ԵրեխաներՕդ Նանսեն և Irmelin Revold?
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Fridtjof Nansen Վիքիպահեստում

Ֆրիտյոֆ Նանսենը ծնվել է Քրիստիանայում 1861 թվականին փաստաբանի ընտանիքում։ Երիտասարդ տարիքում եղել է չմշկորդ, զբաղվել է լողով, դահուկավազքով և նկարչությամբ։ Արդեն 20 տարեկանում նա մասնակցել է չորս ամիս տևողությամբ ճանապարհորդություն ողջ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսով։ 1888 թվականին նա գլխավորել է այն թիմը, որն առաջին անգամ ամբողջությամբ հատել է Գրենլանդիան։ Նանսենը միջազգային ճանաչում է ստացել, երբ հասել է ռեկորդային հյուսիսային լայնության՝ 86°14′, Հյուսիսային բևեռում արշավի ժամանակ (1893-1896)։

Նանսենը ուսումնասիրել է կենդանաբանություն Քրիստիանայի համալսարանում, ավելի ուշ աշխատել է Բերգենի թանգարանում, որտեղ հետազոտել է ջրային օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային համակարգը։ Այդ հետազոտություններից հետո նա արժանացել է գիտությունների թեկնածու կոչմանը։ 1896 թվականից հետո Նանսենը իր հետաքրքրությունը փոխեց օվկիանոսագիտությամբ։ Այս գիտության մեջ նա կատարել է մեծ քանակությամբ հետազոտություններ, գլխավորը հյուսիսային Ատլանտիկայում։ Նրա նեդրումը շատ մեծ է նաև օվկիանոսագիտության սարքավորումների մեջ։ Որպես իր ազգի առաջնորդ՝ 1905 թվականին բարձրաձայնեց Շվեդիայի հետ միացությունը խզելու հարցը։ Նանսենը Դանիայի Քարլ Արքայազնին խնդրել է դառնալ նոր ազատագրված Նորվեգիայի արքա։ 1906-1908 թվականներին նա եղել է Նորվեգիայի ներկայացուցիչը Լոնդոնում, որտեղ նա օգնեց կնքել պայմանագիր, որով Նորվեգիան պաշտոնապես դարձավ անկախ պետություն։

1921 թվականին Ազգերի լիգայում փախստականների հարցով գլխավոր լիազորի պաշտոնը ստանձնելուց հետո Նանսենը կյանքի վերջին տասնամյակը նվիրում է Ազգերի լիգային։ 1922 թվականին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ իր մեծ օգնությունների համար պարգևատրվում է Խաղաղության Նոբելյան մրցանակով։ Այդ օգնությունների թվում են նաև «Նանսենյան անձնագիրը» քաղաքացիություն չունեցող անձանց համար։ Փաստաթուղթը գործում էր ավելի քան 50 երկրներում։ Պաշտպանել է հայ ժողովրդի ոտնահարված իրավունքները, հայ գաղթականներին հատկացրել է Նանսենյան անձնագրեր։ Նա մինչև իր մահը զբաղվել է փախստականների հարցով, որից հետո Լիգան ստեղծել է Նանսենի միջազգային ակադեմիան Լիլլեհամերում և շարունակել է Նանսենի գործունեությունը։ 1938 թվականին կազմակերպությունը պարգևատրվել է Նոբելյան մրցանակով։

Ծագում և ընտանիք խմբագրել

 
Հանս Նանսեն՝ նախահայր

Նանսենի ընտանիքը արմատներով Դանիայից է։ Նրա նախահայրը եղել է առևտրական՝ Հանս Նանսենը (1598-1667), ով տասնվեց տարեկանում առաջին անգամ նավարկել է Սպիտակ ծովով, իսկ քսանմեկ տարեկանում ցար Միխայիլ Ռոմանովի հրավերով ուսումնասիրել է Արխանգելսկի ափը[13]։ 1621-1636 թվականներին իսլանդացիների հետ ամեն տարի ճամփորդել է դեպի հյուսիս։ Հետագայում ապրել է Կոպենհագենում և ռուսերեն լավ տիրապետելով՝ եղել է Քրիստիան IV-ի թարգմանիչը։ 1633 թվականին հրապարակել է «Տիեզերագիտություն» հոդվածը, որտեղ եղել են քաղվածքներ իր ճամփորդություններից[14]։ 1654 թվականին նշանակվել է Կոպենհագենի քաղաքապետ, իսկ 1658 թվականին մասնակցել է Շվեդիայի դեմ պատերազմին[15]։ Նա հասել է մինչև գլխավոր դատավորի պաշտոնը[16]։ Ըստ Ֆրիտյոֆ Նանսենի դուստր Լիվի հիշողությունների, նա շատ բարձր էր գնահատում իր նախահայրերին։[16]

XVIII դարում Նանսենները տեղափոխվում են Նորվեգիա։ 1761 թվականին Անկեր Էնթոնի Նանսենը (1730-1765) նշանակվում է Սթավանգեր շրջանի իրավաբան, որտեղ նա ամուսնանում է բնիկ աղջկա հետ։ Բայց Անկերի մահից հետո նրանք նորից տեղափոխվեցին Դանիա։ Անկեր Նանսենը լավ չէր տիրապետում նորվեգերենին, բայց համարվում էր «օրինակելի նորվեգացի»։[16] Նրա միակ որդին՝ Հանս Լեյերդալ Նանսենը, դարձել էր Թրոնհեյմի դատավոր, իսկ առաջին սթորթինգի (պառլամենտի նիստ) ժամանակ՝ 1814 թվականին, եղել է Շվեդիայի միացության կողմնակից։ Առաջին ամուսնությունից նա ունեցել է վեց երեխա։[17] Նրա ընտանիքը ենթադրում էր, որ իր երկրորդ կինը՝ Վենդելիա Քրիստինա Լուիսա Բելլերը եղել է Ֆրեդերիկ VI-ի արտամուսնական դուստրը։[18] Քրիստինան եղել է Բալդուր Ֆրիտյոֆ Նանսենի մայրը, ով իր հերթին եղել է Ֆրիտյոֆ Նանսենի հայրը։ Եթե այս ենթադրությունը ճիշտ է, ապա Ֆրիտյոֆ Նանսենը Ֆրեդերիկ VIII-րդ թագավորի եղբայրն է։[19][18]

 
Նանսենի ընտանիքը 1866 թվականին։ Կենրտոնում նստած են Ադելիադ և Բալդուր Նանսենները։ Ֆրիտյոֆ Նանսենը աջից երկրորդն է, աջից վերջում՝ Հանս Նանսենն է, ձախից երկրորդը՝ Ալեքսանդր Նանսենն է։ Վերևի շարքում կանգնած են Ադելիադայի երեխաները առաջին ամուսնությունից։

Փաստաբան Բալդուր Նանսենը վայելել է մեծ վստահություն հաճախորդների կողմից։ Իր առաջին կինը եղել է Միննե Մոն։ Միննեն մահացել է 1854 թվականի դեկտեմբերին, հիվանդագին որդու ծնվելուց մեկ շաբաթ անց։ Որդին՝ Հանսը, մահացել է վաղ տարիքում։[20] Բալդերի երկրորդ կինը եղել է բարոնուհի Ադելաիդա Յոհանան Յալսբերգը (1832-1877), արմատներով Գերմանիայից։ Նրա հորեղբայր գրաֆ Յոհան Կասպար Յալսբերգը (1779-1840) զբաղեցրել է Նորվեգիայի փոխարքայի պաշտոնը և եղել 1814 թվականի Նորվեգիայի սահմանադրություն հեղինակներից։[21] Ադելաիդան մինչև այդ ամուսնությունը եղել է հացթուխի կին, որից ունեցել է հինգ երեխա։[22] 1853 թվականին ունեցել է ևս երկու երեխա։ Ադելաիդան իր ավագ որդու խորհրդով ամուսնացավ Բալդուր Նանսենի հետ։[23][24] Հարսանիքից հետո երիտասարդ զույգը տեղափոխվեց Ստուրե-Ֆրեն (այժմյան Նանսեն-Ֆրեն, Օսլոյի մոտակայքում)[25]։ Երկրորդ ամուսնության ժամանակ ունեցել է վեց երեխա։ Անդրանիկ որդին՝ Ֆրիտյոֆը, ծնվել է 1859 թվականին և մահացել է մեկ տարեկանում։ Երկրորդ որդին ծնվել է 1861 թվականի հոկտեմբերի 10-ին և կրել նույն անունը։ 1862 թվականին ծնվել է նրա եղբայր Ալեքսանդրը։[23]

Մանկություն և պատանեկություն խմբագրել

 
Ֆրիտյոֆ Նանսենը չորս տարեկան հասակում

Իր մանկության մասին Նանսենը գրել է «Բաց երկնքի տակ» գրքում (նորվ.՝ Friluftsliv), որը հրատարակվել է 1916 թվականին։ Նանսենի ծնողները չեն գնել իրեն խաղալիքներ, Նանսենը ինքն իր համար էր պատրաստում խաղալիքներ՝ նետ, աղեղ, կարթ։ Ֆրիտյոֆ Նանսենը իր ամբողջ մանկությունն անցկացրել է բնության գրկում, տարվա բոլոր եղանակների համար ունեցել իր հետաքրքրությունները։ Ամռանը լողանում էր լճերում, զբաղվում ձկնորսությամբ և իր եղբոր հետ օրվա մեծ մասն անցկացնում էր անտառում։ Ձմռանը սիրում էր սահել դահուկով։ Տաս տարեկանում, չլսելով ծնողներին, դահուկներով թռել է տրամպլինից և հրաշքով ողջ է մնացել։ Տասնհինգ տարեկանից Նանսենը պարբերաբար մասնակցում էր դահուկորդային մրցումներում։[26]

Դպրոցում Նանսենը աչքի չէր ընկնում իր գիտելիքներով։ Կրթությունը իր համար երկրորդական տեղում էր՝ սպորտից և արշավներից հետո էր, որտեղ նա ապրում է Ռոբինզոն Կրուզոյի նման[27]։ Նանսենը դպրոցում ուներ նախընտրած երկու առարկա (մաթեմատիկա, ֆիզիկա) և ուսումնասիրություններ էր կատարում այդ բնագավառում։ Ջրի խողովակից պատրաստել էր ատրճանակ։[28]

1877 թվականին՝ Ադելաիդայի մահից հետո Բալդուրեն իր զավակների հետ տեղափոխվում են Քրիստիանա։[29] Տեղափոխվելուց հետո Նանսենը շարունակում է բարելավել իր սպորտային ընդունակությունները և տասնութ տարեկան հասակում սահմանում է նոր ռեկորդ չմուշկներով 1 մայլի (1,6 կմ) վրա, իսկ 1878 թվականին առաջին անգամ հաղթում է ազգային դահուկային առաջնությունը։ Հետագայում նա այդ առաջնությունում տասնմեկ անգամ դարձել է դափնեկիր[30]։

1880 թվականին Ֆրիտյոֆ Նանսենը հանձնում է Examen artium։ Իրեն չէր սպասվում փաստաբանի կարիերան, բայց եղբայրը դարձավ փաստաբան։ Հոր խորհուրդով գնաց ռազմական ակադեմիա, բայց կարճ ժամանակ անց նա դուրս եկավ ակադեմիայից։ Երկար մտածելուց հետո Նանսենը ընտրեց Քրիստիանայի համալսարանի կենդանաբանության ֆակուլտետը։[31] Ընտրության գլխավոր պատճառը եղել է այն, որ պատանի տարիքից մտածել, որ «կենդանաբանության ուսումնասիրումը սերտ կապված է անընդհատ բնության մեջ լինելու հետ»։[32][33] Նա համալսարան ընդունվեց 1881 թվականին։[34]

Նանսենին իր գիտական աշխանքներում օգնում էր պրոֆեսոր Ռոբերտ Կելետը (1842-1913), նա եղել է նաև Նանսենի ընտանիքի մտերիմ ընկերը։ Նա համոզեց Նանսենին զբաղվել փոկերի կենսաբանությամբ, որի հետևանքով Նանսենը ուղևորվեց դեպի Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ Նանսենը ճանապարհ էր ընկել Ալեկսեյ Կրեֆտինգի (1850-1886) գլխավորությամբ, «Վիկինգ» առագաստանավով։[35]

Ուղևորություն «Վիկինգով» խմբագրել

 
Նանսենը և նավապետ Կրաֆտինգը (ձախից) սպանված արջի կողքին։ Ետևում «Վիկինգ» էր։

Նանսենը մանրամասն նկարագրել է այս ուղևորության մասին իր «Փոկերի և սպիտակ արջերի շրջապատում» գրքում (նորվ.՝ Blant sel og bjørn, 1924)։ «Վիկինգը» շարժվեց Արենդալից 1882 թվականի մարտի 11-ին և ուղևորվեց դեպի Յան Մայեն, որտեղ բնակվում էին գրենլանդյան փոկերը։ Սկզբում Նանսենը տառապում էր ծովախտով։[36] Այնտեղ նա հավաքում էր գիտական տվյալներ։ Տարբեր խորություններում չափում էր ջրի ջերմաստիճանը և այդ փորձերի հիման վրա հերքում է Էրիկ Էդլընդի տեսությունը, որն ասում էր, որ ծովային սառույցը ձևավորվում է 100 մ խորության վրա։[37] Նաև գրանցում օդերևութաբանական տվյալներ, հավաքում մանր ծովային կենդանիներ, որից մի մասը գնում էր խոհանոց։[37] Երբ հասնում են փոկերին, Նանսենը իր դիպուկության շնորհիվ թիմում վայելում է մեծ հեղինակություն։ Նանսենը օվկիանոսում գտնում է փայտի կտոր։ Սկզբում մտածում էր, որ դա ամերիկյան սոճի է և եկել է Արկտիկա գոլֆստրիմների (տաք հոսանք) օգնությամբ, բայց հետո հասկացավ, որ փայտը եկել է Սիբիրից։ Այս փոքր կտոր փայտը Նանսենին հասկացրեց, որ գոյություն ունի անընդհատ սառցընթաց ռուս.՝ дрейф льда։ Հետագայում նա կիրառում էր իր փորձերում։[38]

Մայիսի սկզբին «Վիկինգը» մոտենում է Շպիցբերգենին։ Մինչև այդ որսը լավ չէր ընթանում։ Նավը տեղափոխվում էր դեպի հարավ, մայիսի 24-ին թիմը այցելեց Իսլանդիայի հարավային ափը, որից հետո շարժվեց դեպի Գրենլանդիա։ Նավարկումը շատ էր բարդանում այսբերգների պատճառով, բայց այնուամենայնիվ Նանսենը կարողացավ կատարել կարևոր հայտնագործում։ Նա գտել էր հին սառցի կտոր, որը պարունակում էր փոշի և տիղմ։ Նրա վերցված նմուշները հետազոտվել են 1888 թվականին և ցույց են տվել, որ պարունակում են հումուս և քարաքոսեր։ Հայտնաբերվել են նաև դիատոմային ջրիմուռներ, որը համոզեց Նանսենի, որ Սիբիրի և Գրենլանդիայի միջև կա հոսք։[39]

Հունիսի 27-ին «Վիկինգը» ամբողջությամբ պատվել էր սառույցով, սկսվեց անսպասելի սառցահոսք։ Նավը տեղափոխվում էր դեպի հյուսիս-արևմուտք, երբեմն նավը գտնվում էր Գրենլանդյան ափից 13-14 կմ հեռավորության վրա։ Հետազոտելով այսբերգները նա հասկացավ, որ նրանք իրենց հետ տեղափոխում են հանքային հումք, որոնք տալիս են մեծ պատկերացում Գրենլանդիայի չհետազոտած տեղանքների մասին։[40]

Միայն հուլիսին սառույցը սկսեց հալվել և ամսի 18-ին նավը ետ ուղևորվեց դեպի Նորվեգիա։ Հուլիսի 26-ին Նանսենը վերադարձավ Արենդալ։ 1884 թվականին Նանսենը հրապարակում է իր առաջին հոդվածը՝ «Գրենլանդիայի արևելյան ափի երկայնքով», որի ժամանակ բացահայտում իր գրողի տաղանդը։[40]

Բերգեն խմբագրել

 
Նանսենը Բերգենյան թանգարանում աշխատելուց։

Վերադարձից հետո նա տրվում է գիտական հետազոտություններին։ Պրոֆեսոր Կոլետը նրան առաջարկում է աշխատել խնամակալ Բերգենյան թանգարանի կենդանաբանական բաժնում։ 21 տարեկանում անցավ աշխատանքի և այնտեղ աշխատեց վեց տարի։[41] Նանսենին հովանավորում էր Հերխարդ Հանսենը, ով իրեն ծանոթացրեց դարվինիզմի հետ։[42] Բերգենում նա ապրում էր տեղի քահանայի տանը և սկսում է զբաղվել գիտական հետազոտությամբ։[43] Միաժամանակ նա զբաղվում էր արվեստով և գրականությամբ, իր սիրված գործերից են Իբսենի դրամանները և Բայրոնի պոեզիաները։ Իր հերթին Նանսենը ազատ տիրապետում էր անգլերենին, ֆրանսերենին և գերմաներենին։ Դեռ մանկուց նա ուներ նկարչական տաղանդ, իսկ արդեն Բերգենում նա հաճախում էր նկարիչ Ֆրանց Շիտցայի մոտ դասընթացների։[44]

1883 թվականին Նանսենը փնտրում էր իր գիտական գործունեության ուղությունը։ Ամռանը նա ստանում է Եյլի համալսարանի հնէաբանության պրոֆեսորի կողմից հրավեր ԱՄՆ, բայց մերժում է, քանի որ մինչև այդ տարել էր սրտի կաթված։ Նանսենը Ենայի համալսարանի պրոֆեսոր՝ Վիլի Կյուկենտալի խորհրդով սկսում է զբաղվել անողնաշարավորների կենտրոնական նյարդային համակարգի հետազոտություններով։[45] 1884 թվականին Նորվեգիայում տեղի ունեցած քիմիայի միջազգային կոնգրեսի ժամանակ Նանսենը ծանոթանում է գիտության նոր ձեռք բերումներին նաև ծանոթանում է Լուի Պաստյորի հետ (միկրոկենսաբանության հիմնադիր)։[46]

1884 թվականի փետրվարին նա սահմանում է նոր ռեկորդ, դահուկներով Բերգենից գնացել է Քրիստիանա, որից հետո Հուսեբիում մասնակցել դահուկացատկի մրցուներին և հաղթել։ Մինչև Նանսենը ոչ մեկ չէր համարձակվում կատարել երկար դահուկային տեղափոխություններ։[44] 1884 թվականին Նանսենը ծանոթանում է Էմմի Կասպերսենի հետ, բայց նրանց ընկերությունը երկար չի տևում։[45]

Վերապատրաստում Եվրոպայում խմբագրել

 
Նանսենը Իտալիայուն, 1886 թվական

1885 թվականի ապիլի 2-ին սրտի կաթվածից մահանում է Բալդուր Նանսենը։ 1886 թվականին արժանացել է մեծ ոսկե մեդալի թագավորական գիտությունների ակադեմիայի կողմից իր՝ նյարդային հյուսվածքների կառուցվածքի հետազոտության համար։[47][48] Դանիելսոնը Նանսենին առաջարկում է իրեն գնալ Եվրոպա վերապատրաստման։ Միջոցներ ստանալու համար, որպեսզի դուրս գնա, Նանսենը խնդրում է մեդալը տալ բրոնզից, իսկ տարբերությունը՝ առձեռն։[45] Առաջին հերթին այդ պետք էր նրան դիսերտացիան պաշտպանելու համար։ Սկզբի շրջանում նա ապրում էր Գերմանիայում, բայց հետո տեղափոխվում է Պավիա, որտեղ վերապատրաստվում էր պրոֆեսոր Գոլջիի կողմից։ 1886 թվականի ապրիլին Նանսենը գնում է Նեապոլ՝ Դորն Անտոնի ծովային կենսաբանական կայան աշխատելու։[49][50]

Նեապոլում Ֆրիտյոֆը սիրահարվում է շոտլանդացի Մարիոն Շարպիին, ով իր մայրիկի հետ կատարում էր շրջագայում ողջ Եվրոպայով։ Երբ նրանք լքեցին Նեապոլը, Նանսենը իր գործերը կիսատ թողնելով՝ իր ետևից գնում է Շվեյցարիա, բայց ի վերջո նրանց սիրային հարաբերությունները խզվում են։ Գլխավոր պատճառներից մեկը նրա Գրենլանդիա հասնելու նախագիծն էր։ Բայց մինչև կյանքի վերջ նրանք պահպանում են իրենց ընկերական կապը։[51][52]

1886 թվականի վերջերում Նանսենը վերջացնում է իր երկրորդ գիտական աշխատանքը՝ «Կենտրոնական նյարդային համակարգի հյուսվածքաբանական տարրերի կառուցվածքը և կազմը» (անգլ.՝ The structure and combination of the hystological elements of the central nervous system), որով պաշտպանում է դիսերտացիան։ Աշխատանքը գրված է եղել անգլերեն լեզվով, ըստ մի քանի աղբյուրների Մարիա Շարպն Նանսենի գործերը խմբագրում է անգլերենով։[53] Այդ ժամանակ դա սովորական բան չէր, տասնիններորդ դարի գիտական լեզուն համարվում էր գերմաներենը։[53][54]

Գիտարշավ Գրենլանդիայում 1888-1889 թվականներին խմբագրել

 
Արշավի քարտեզը, Հուլիս–Հոկտեմբեր 1888
     Գծերով ցույց է տրված մինչև Jason հասնելը անցած ճանապարհը։ Ուղիղ գծով ցույց է տրված սառցընթացը։     Պլանավորած երթուղին     Գոդթաբ հասնելու համար անցած ճանապարհը, Օգոստոսի 15-ից Հոկտեմբերի 3

Նախապատրաստում խմբագրել

Դեռ 1882 թվականից էր Նանսենի պլանավորում իր արշավը Գրենլանդիայով։ Այդ միտքը նրա մոտ առաջացավ իր առաջին գիտարշավի ժամանակ՝ «Վիկինգի» մեջ։[55] 1883 թվականին նա թերթի մեջ կարդում է Նորդենշելդ հաջող Գրենլանդյան գիտարշավի մասին և ավելի ոգևորվում։ Այդ հոդվածում նշվում էր, որ այնտեղի սառույցները շատ հարմար էին դահուկների համար։[55]

Այդ արշավը մյուսներից տարբերվում էր իր երթուղով։ Նանսենը դրա մասին գրում էր՝

  Մինչ այս բոլորը սկսում էին արևմտյան ափից և շարժվում դեպի արևմուտք, իսկ այդ ճանապարհը ամբողջությամբ պատված էր սառույցով և խանգարում էր տեղաշարժվելուն։ Արևմուտք հասնելուց հետո մենք նավով ետ չէինք կարող վերադառնալ։[56]
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  
 
Ադոլֆ Էրիկ Նորդենշելդ, 1880 թվական

1887 թվականին Նանսենը գնում է Ստոկհոլմ, որպեսզի Նորդենշելդին ներկայացնի իր նախագիծը։ Նորդենշելդն ասաց, որ ծրագիրը հաջող չէ, բայց հնարավոր է իրագործել, և կիսվեց իր սեփական փորձով։[57] Այնտեղ Նանսենը ծանոթացավ Սոֆյա Կովալևսկայի հետ, նա նանսենի վրա թողնում է լավ տպավորություն և նրանք երկար ժամանակ նամակագրվում էին։[58]

Ստոկհոլմ այցելելուց հետո Նանսենը Քրիստիանայի համալսարան ներկայացնում է իր պլանները և խնդրում 5000 կրոն՝ ծրագիրը իրագործելու համար։ Համալսարանը հաստատում է ծրագիրը, դիմում է նախարարությանը, որպեսզի ֆինանսավորի։[59] Այս ծրագրի մասին հրապարակել են «Naturen» ամսագրում 1888 թվականին։[59] 1888 թվականի փետրվարին Նանսենը դահուկներով շրջելիս հանդիպում է իր ապագա կնոջը՝ Եվա Սարսին, բայց ուշադրություն չի դարձնում։ Քանի որ այդ ժամանակ Դագմար Էնգելհարտի հետ սիրային հարաբերությունների մեջ էր, ով հայտնի էր «Կլեդոնիա» մականունով (նորվ.՝ Klenodie - Գանձ)[60]։

Նախարարությունը հրաժարվեց ֆինանսավորել՝ բացատրելով այսպես «նախարարությունը իմաստ չի գտնում ֆինանսավորել մեկի անձնական ճանապարհորդությունը»[61]։ Այս ընթացքում սկսեցին ակտիվ քննարկել Նանսենին։ Լիվ Նանսենը իր գրքում «Հայրիկի մասին» ներկայացրել է ծաղրողական հայտարարություն, որը հրապարակվել էր հումորային ամսագրում։

  ՈՒՇԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ!
Այս տարվա հունիսին հետևեք Նանսենի դահուկային վազքին և թռիչքներին Գրենլանդիայում։ Վերադառնալու տոմսը հարկավոր չէ։[62]
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  

Նանսենին սկսեցին պաշպանել դանիացի մասնագետներ, օրինակ՝ Հենրիխ Յոհան Րինկ (1819-1893)։ Րինկը դասավանդել էր Նանսենին և օգնել էր նրան ստեղծել Գրենլանդերեն լեզուն։[63] Նանսենի համար հանրության առջև հանդես է եկել պրոֆեսոր Ամուր Թեոդոր Հելանդը (1846-1918), նա այդ ելույթով գրավում է դանիացի գործարար Ավգուստեն Գամելի (1839-1904) ուշադրությունը, ով 1888 թվականի հունվարի 12-ին Նանսենին տրամադրումը այդ գումարը։[64]

 
 
 
 
 

Չնայած մամուլի թշնամական վերաբերմունքին, այնուամենայնիվ Նորվեգիայում գտնվեցին արշավի մասնակիցներ։ Թիմի անդամներն էին՝

  1. Ֆրիտյոֆ Նանսեն, 27 տարեկան՝ գիտարշավի հրամանատարը, նաև խոհարարը։
  2. Օտտո Սվերդրուփ, 33 տարեկան՝ ավագը։
  3. Օլաֆ Քրիստիան Դիտրիկսոն, 32 տարեկան՝ քարտեզագետ։
  4. Քրիստիան Քրիստիանսեն, 24 տարեկան՝ քրիստոնյա հյուսիսային Նորվեգիայից։
  5. Սամուել Իոսիֆ Բալտու, 27 տարեկան՝ հասարակ գյուղացի, եղջերապահ։
  6. Օլե Նիլսեն Ռավնու, 46 տարեկան՝ հասարակ գյուղացի, եղջերապահ։

Թիմի բոլոր անդամները հմուտ որսորդներ և դահուկորդներ էին։ Սվերդրուփի հետ Նանսենին ծանոթացրել էր նրա եղբայրը Ալեքսադրը[65]։

Դիսերտացիայի պաշտպանում խմբագրել

Գիտությունների թեկնածուի կոչումը նա ստացել է Գրենլանդիա մեկնելուց 4 օր առաջ։ Պաշտպանումը անցել էր սկանդալով՝ վատաբանողներից մեկը ասել է՝ «Դժվար թե երիտասարդ ուսանողը ողջ-առողջ վերադառնա այդ արշավից, եթե ուզում է ստանալ գիտությունների թեկնածուի կոչումը, ի՞նչու չստանա։»[66]

Գրենլանդիայում խմբագրել

 
Դիմացից գալիս է Սվերդրուփը, նկարահանել է Նանսենը։

Արշավախումբը ճանապարհ է ընկնում 1888 թվականի մայիսի 5-ին։ Նա իր առաջ դրել էր չափազանց մեծ և բարդ խնդիր՝ անցնել Գրենլանդիայի ողջ սառցե բարձրավանդակով՝ արևելյան ափից մինչև արևմտյան ափ։ Նանսենը իր 5 ընկերների հետ հասնում է Գրենլանդիայի արևելյան ափին և հուլիսի 17-ին վայրէջք են կատարում լողացող սառույցների վրա՝ ափից 20 կմ։[67] Չափազանց բարդ փորձություններից հետո նրանք օգոստոսի 17-ին հասնում են ափին։ Հետագա առաջընթացը կատարվում է դահուկներով։[68] Ցուրտն այնտեղ անտանելի էր, ջերմաստիճանը հասնում էր մինչև -40 °C, իսկ յուղային սնունդ համարյա չկար։[69] 1888 թվականի հոկտեմբերի 3-ին արշավախումբը հասնում է արևմտյան ափին՝ կատարելով առաջին անցումը Գրենլանդիայի սառույցների վրայով՝ անցնելով 660 կմ։ Ողջ ճանապարհորդության ժամանակ նրանք կատարում էին գիտական հետազոտություններ, հավաքում նմուշներ[70]։

Արդյունքներ խմբագրել

 
Վերադարձը հայրենիք

Նանսենը իր հաջողությունների համար ստանում է երկու շքանշան, «Վեգի» շքանշան՝ Շվեդական աշխարհագրական հասարակության կողմից, մյուսը «Վիկտորիայի» շքանշան՝ Անգլիական աշխարհագրական հասարակության կողմից։[71] Դանիայի կառավարությունը Նանսենին շնորհել է «Դանեբրոգի» շքանշանը, իսկ Նորվեգիան՝ «Օլաֆի» շքանշանը։[72]

Հետազոտությունների հիման վրա նա գրում է երկու գիրք՝ «Դահուկներով Գրենլանդիան հատելիս» (նորվ.՝ Paa ski over Grønland) և «Էսկիմոսների կյանքը» (նորվ.՝ Eskimoliv)։ Նախահեղափոխական Ռուսաստանում այդ գրքերը չէին թարգմանվում։ 1928 թվականին Նանսենը համառոտ գրում է իր ճանապարհորդության մասին և նվիրում այն նորվեգական երիտասարդությանը։ Հենց այդ հրատարակությունից են թագմանվել ռուսական թարգմանությունները(1930)։

Ժողովուրդը առաջին հերթին դա համարում էր սպորտային ձեռք բերում՝ առաջին անգամն էր, որ դահուկներով անցել էին Գրենլանդիայի ողջ սարցադաշտը։ Նանսենի գլխավոր հայտնագործումը նրանում էր, որ պարզվել էր Գրենլանդիա գլխավոր սարցադաշտի ծածկույթը սառույցից չէ, այլ ձնից է և դեռ ամենաշոգ ամռանը հալվելուց հետո ձյան բարձրությունը չի փոխվում։[73] Ալեքսանդր Վոեյկովը 1893 թվականին հրապարակում է «Նանսենի Գրենլանդիայում գիտարշավի արդյունքներ» հոդվածը և ասում, որ դա ամենահաջողված գիտարշավներից մեկն է։[73]

Գոտհոբում Նանսենի հայտնաբերում է տարօրինակ տախտակ՝ ձևավորված Չինական զարդերով։ Ավելի ուշ պարզվեց, որ դա հարմարանք էր նիզակների համար, որը օգտագործվում էին Ալյասկայի էսկիմոսները։ Դա Նանսենին հասել էր սառցընթացի միջոցով։ Նանսենի արևելյան ափից վերցված հողի և օգտակար հանածոների պարունակուն էին դիատոմային ջրիմուռներ։ Հեշտ սառույցների վրայով անցնելու համար օգնեցին Նանսենի յուրացրած էսկիմոսների խորհուրդները՝ երթային շների կառավարևմը, սահնակների և նավակների ճիշտ կառավարումը։[74].

Ամուսնություն խմբագրել

 
Եվա Նանսենը 1890-ական թվականներին բեմական հանդերձանքով

Ֆրիտյոֆ Նանսեն 1888 թվականի փետրվարին ծանոթանում է նորվեգացի բևեռախույզ Եվա Նանսենի հետ դահուկային զբոսանքի ժամանակ։ Նրա երկրորդ հանդիպումը Եվայի հետ տեղի ունեցավ Քրիստինիայի երաժշտական սրճարանում՝ նախքան Գրենլանդիա գիտարշավի մեկնարկը։

1889 թվականի օգոստոսի 11-ին նրանք որոշեցին նշանադրվել։ Նշանադրության համաձայնության պայմաններից մեկը Եվա Սարսի մասնակցությունն էր դեպի Հյուսիսային բևեռ արշավախմբի ժամանակ։ Եվա Սարսի և Ֆրիտյոֆ Նանսենի հարսանեկան արարողությունը կատարվեց 1889 թվականի սեպտեմբերի 6-ին։ Նանսենը չէր ցանկանում եկեղեցով ամուսնանալ, որի պատճառով այդ ժամանակ պաշտոնապես դուրս եկավ պետական լյութերական եկեղեցու շարքերից։ Եվան քահանայի դուստր էր, որի պատճառով Նանսենը վերջին վայրկյանին զիջողությունների է գնում։ Հարսանիքի հաջորդ օրը ամուսնական զույգը մեկնեց դեպի Միացյալ Թագավորության Նյուքասլ ափոն Թայն քաղաք, որտեղ կայանալու էր աշխարհագրական համագումար [75]։ Այդ համագումարի ավարտից հետո նրանք ուղևորվեցին դեպի Շվեդիայի մայրաքաղաք Ստոկհոլմ, որպեսզի Ֆրիտյոֆ Նանսենը պարգևատրվեր[75]։ Հարսանեկան առաջին Ամանորը ամուսնական զույգը նշեց դահուկների վրա՝ Նորեֆյել լեռան վրա արշավի ժամանակ։

1890 թվականին Եվա Նանսենը հղիացավ, սակայն հղիության երրորդ ամսին վիժեց։ 1891 թվականին Եվան ունեցավ երեխա, որը ծնվելուց ժամեր անց կնքեց իր մահկանացուն։ Այդ պատճառով Ֆրիտյոֆ Նանսենը հեռանում է նախկին սիրելիի՝ Դագմար Էնգելհարթի մոտ։ Այդ բաժանման համար լուրջ խնդիր էր նաև Եվայի կողմից Հյուսիսային բևեռ մեկնելու դասերին չհաճախելը։ Երրորդ հղիության ժամանակ Եվա Նանսենը գտնվում էր Լոնդոնում և հաճախակի էր կարդում դասախոսություններ Թագավորական աշխարհագրական ընկերությունում։ 1893 թվականի հունվարի 8-ին ծնվում է ամուսնական զույգի առաջին դուստրը՝ Լիվը՝ Կյանքը (նորվ.՝ Liv Nansen)[76]։

Ֆրիտյոֆ Նանսենի դեպի Հյուսիսային բևեռ մեկնելուց մի քանի շաբաթ անց Եվա Նանսենի մոտ ժամանեց անտրեպրենյոր Ֆոգթ Ֆիշերը խնդրանքով, որ Եվան մի քանի համերգներ կազմակերպի։[77] Անձամբ Ֆրիտյոֆը նամակով մի քանի անգամ կնոջը համոզել էր, որ կրկին համերգային կարիերա սկսի ու գործունեություն ծավալի այդ ոլորտում։ 1895 թվականի նոյեմբերին Եվան ելույթներ ունեցավ Ստոկհոլմում, որին մասնակցում էին նաև թագավորական ընտանիքի անդամները[77]։ Ամուսնական զույգը կրկին վերամիավորվեց Համերֆեսթում 1896 թվականի օգոստոսի 18-ին։

Ֆիտյոֆի համար ընտանեկան կյանքը շատ բարդ էր։ Նա դարձել էր ջղագրգիռ և վարվեցողությամբ՝ անհաշտ[78]։ Եվա Նանսենը 1896 թվականի վերջին հյուրախաղերի է մեկնում՝ Ֆրիտյոֆին միայնակ թողնելով շուրջ երեք ամիս։ Նրա բացակայությունը կրկին լրացրեց Դագմար Էնգելհարթը։ Ընդ որում, այդ մասին Եվային հայտնեց պրոֆեսոր Բրյոգերը[79]։ Չնայած արտասահմանյան ուղևորություններում և պաշտոնական ընդունելություններում Եվային միշտ ամուսինն էր ուղեկցում[80]։

Գիտարշավ «Ֆրամ» նավով խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Նորվեգական բևեռային արշավախումբ (1893-1896)

Ֆրիտյոֆ Նանսենը հենց սկզբից էլ կարծում էր, որ Հյուսիսային բևեռի շրջակայքում ցամաքային մեծ տարածքներ գոյություն չունեն[81]:305։ Գիտարշավ նախաձեռնելու գլխավոր նպատակը Նանսենը ձևակերպել է այս կերպ.

  Ես մտածում եմ, որ թերևս բուն Հյուսիսային բևեռը նվաճելը առավել քիչ նշանակություն ունի։ Մենք ուղևորվում ենք ոչ թե փնտրելու մաթեմատիկական կետը, որը Երկրի առանցքի հյուսիսային ավարտն է և ինքնին առավել սակավարժեք է, այլ նրա համար, որպեսզի հետազոտություններ իրականացնենք երկրագնդի դեռևս չդիտարկված հսկայական տարածաշրջանում, որն ընկած է Հյուսիսային բևեռի շուրջը։ Գիտական հետաքրքրությունը չի պակասում այն պատճառով, թե մենք կանցնե՞նք բուն բևեռային կետով, թե՞ դրանից որոշ հեռավորության վրա[82]:59:
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  

Պլանավորում խմբագրել

 
Նանսենը 1889 թվականին

Այս բևեռային գիտարշավը շատ մանրակրկիտ ձևով է մշակվել։ Նանսենն այդ ուղղությամբ այսպես է արտահայտվել.

  Քանի որ այս գիտարշավը տևելու էր առնվազն երեք տարի, ուստի և դրա նախապատրաստական աշխատանքները քիչ ժամանակ չպահանջեցին։ Բուն պլանը պատրաստ էր ուղևորությունից դեռևս երեք տարի առաջ։
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  

1890 թվականի փետրվարի 18-ին Նանսենը ելույթ է ունենում Նորվեգիայի աշխարհագրական ընկերության հերթական նիստի ժամանակ (զեկույցը հրապարակվել է Naturen ամսագրի մարտ ամսվա գրքույքում, 1891 թվականին)։ Զեկույցում Ֆրիտյոֆ Նանսենը մանրամասնությամբ վերլուծել է Արկտիկայում նախկին գիտարշավների ձախողումների պատճառահետևանքային կապերը և հայտարարել.

  Անիմաստ է գնալ, ինչպես որ դա արել են նախկին արշավախմբերի ժամանակ, հոսանքին հակառակ ուղղությամբ։ Մենք պետք է փնտրենք, թե չի գտնվի արդյոք համընթաց մի հոսանք։ «Ժանետտա» գիտարշավը, իմ խորին համոզմամբ, միակն էր, որը ճիշտ ուղղության վրա էր, սակայն դա կատարվեց ոչ իր սեփական ցանկությամբ ու որոշմամբ[82]:48:
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  

Նանսենը հայտարարեց, որ ենթադրում է ծովային տրանսբևեռային հոսանքի գոյության մասին, որն անցնում է Բերինգի նեղուցի շրջակայքից մինչև Գրենլանդիայի մերձբևեռային շրջանները։ Ըստ իր հաշվարկների, սառույցները սառցընթաց են կատարում Նորսիբիրական կղզիներից մինչև Գրենլանդիա ավելի քան յոթ հարյուր օր[83]:135-136։ Սա նշանակում էր, որ գործնականորեն հնարավոր է օգտագործել հոսանքի ուժը։

Նանսենի պլանը հետևյալն էր. կառուցել մի այնպիսի նավ, որը համեմատաբար փոքր ծավալներ կունենար և համեմատաբար մեծ հուսալիություն։ Տարողունակությունը պիտի կազմեր այնքան, որպեսզի հերիքեր ածխի և սննդամթերքի պաշարները տասներկու մարդու համար ապագա հինգ տարիների ընթացքում։ Դրա համար, ըստ նախնական չափումների, հերիք էր, որպեսզի նավի տարողունակությունը կազմեր 170 բրուտտո-տոննայի՝ ներառյալ շոգեմեքենայի սարքավորումները։ Նավի արագությունը բաց ծովում պիտի կազմեր 6 հանգույց՝ լրիվ բացված առագաստների դեպքում։ Ամենակարևորը նավի համար այն էր, որ դիմակայեր սառույցների ճնշմանը։ Դրա համար անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծել հատուկ նավ, որի կողմնային հատվածներն ունենային կլորավուն կառուցվածք, որպեսզի սառույցների ճնշումը ազդեր արտաքին մակերևույթի վրա[82]:54։

Սկզբնական փուլում Նանսենը նպատակադրվել էր ուղևորվել Բերինգի նեղուցով, որպեսզի հնարավորինս արագ հասներ Նորսիբիրական կղզիներին։ Նշված վայրը հասնելու համար ծրագրված էր որքան հնարավոր է բաց ծովի հյուսիսով նավարկել։ Դրանից հետո պետք է կառանվեին սառցի վրա և ամեն ինչը թողնել միայն սառցընթացին[82]:55-56։ Համենայն դեպս, եթե ինչ-որ մի դժբախտ պատահար լիներ ու անհրաժեշտություն առաջանար տարհանվել այդտեղից, կամ էլ, եթե արշավախմբի անձնակազմը իջներ անհայտ մի որևէ ցամաք, Նանսենը նպատակադրվել էր օգտագործել լծկան շներին[83]:85։

Նորվեգիայում Նանսենի գաղափարները միաձայն ընդունվեցին մտավորականների և երկրի կառավարության՝ սթորթինգի կողմից։ 1892 թվականի սեպտեմբերի 28-ին Ֆրիտյոֆ Նանսենը Նորվեգիայի աշխարհագրական ընկերությունում արված նոր զեկույցում այդ ամենը մանրամասնորեն ներկայացրեց։ Այդ զեկույցում ներկայացված էին նաև նոր ապացույցներ, ըստ որոնց Գրենլանդիայի ափերին են հասել սիբիրական անտառներից բույսերի մնացորդներ և գետային տիղմ։ Դրանց թվին էր պատկանում նաև միաբջիջ դիատոմային ջրիմուռները, որոնց առկայությունը Գրենլանդիայի ափերին նույնպես հիանալի ապացույց էր Նանսենի տեսությանը[82]:59-60։

Այդ ժամանակ որոշ պլաններ փոփոխության են ենթարկվում։ Նանսենը պատրաստվում էր մեկնել Հյուսիսային ծովային ուղով, քանի որ հակառակ դեպքում ստիպված կլիներ անցնել Միջերկրական ծովը, Սուեզի ջրանցքը, Կարմիր ծովը, Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուցը, Հնդկական և Խաղաղ օվկիանոսներն ու հասներ Բերինգի նեղուց[83]:48։ «Ֆրամ» նավի տարողունակությունը, ներառյալ սննդի և վառելիքի պաշարները, կազմեցին ավելի քան 400 բրուտո-տոննա[82]:72։

Կառուցում խմբագրել

 
«Ֆրամ» նավը Օսլոյի թանգարանում

Ֆրիտյոֆ Նանսենն ի սկզբանե որոշել էր դիմել նորվեգացի հայտնի նավաշինարար Քոլին Արչերին՝ իր նախագծած նավը կյանքի կոչելու համար։ Առաջին (շատ զգուշավոր) նամակը Նանսենն ուղարկեց Արչերին 1890 թվականի մարտի 6-ին։ Վերջինս երկար ժամանակ տատանվում էր, սակայն պայմանագիրը կնքվեց 1891 թվականի հունիսի 9-ին[84]:21-27։ Խիստ ազդեցություն թողեց նավի կառուցման տեմպերի վրա Հորթենի թագավորական նավաշինարանը, որն աջակցեց իտալական կաղնու արագ մատակարարմանը, որն ավելի քան երեսուն տարի իր ենթակայության ներքո էր գտնվում։ Նավի կառուցման համար երեք գաղափարներ էին տրամադրվել՝ Նանսենի, Սվերդրուփի և անձամբ Քոլին Արչերի կողմից։ Երկար ժամանակ նրանք ընդհանուր հայտարարի չէին գալիս։ Նոր կառուցվող նավի հիմնարկեքը կատարվեց 1891 թվականի սեպտեմբերի 11-ին՝ Լարվիկում Արչերի նավաշինարանում[83]:61։ Շինանյութի մի մասը պատվիրեցին Գերմանիայից, սակայն շոգեմեքենայի ամբողջ սարքավորումները պատրաստեցին Նորվեգիայում՝ Akers Mekaniske Wærksted ընկերությունը[83]:77։

Նավի բաց ծով դուրս եկավ 1892 թվականի հոկտեմբերի 26-ին։ Բացման ցերեկույթն իրականացրեց Եվա Նանսենը՝ Ֆրիտյոֆ Նանսենի կինը։ Վերջինս նաև նավին կնքեց «Ֆրամ» («Հառա՛ջ») անվանումով[83]:72։ Կառուցումը շարունակվեց մինչև 1893 թվականի ամառը[83]:84-85։

«Ֆրամն» ուներ հետևյալ գունավորում՝ նավի կմախքը մինչև սառցային շերտը սպիտակ էր, ստորին հատվածում՝ ջրագիծն ուներ սև գույն։ Տախտակամածին տեղադրված ղեկապետի սենյակը ներկած էր վառ կարմիր գույնով։ Կայմի վրայի դիտատակառն (որի բարձրությունը հասնում էր 32 մետրի՝ հաշված ջրագծից) ուներ սպիտակ գույն, իսկ կայմերը դրվագված էին ոսկեջրած պղնձե գնդերով[83]:77։

«Ֆրամ» նավի վրա կային ութ նավակներ, այդ թվում և մի հատ բարկաս՝ 8.8 մետր երկարությամբ, որը տախտակամածին ուներ սեփական առագաստային համակարգը։ Դրանք նախատեսնված էին սառցընթացի համար, եթե հանկարծ նավի հետ որևէ դժբախտություն պատահեր, քանի որ բարկասին կարող էին տեղավորվել սննդի և վառելիքի զգալի պաշարներն և անձնակազմի բոլոր անդամները։ Նավն ուներ չորս կետորսանավեր՝ 6.3 մետր երկարությամբ, որոնցից երկուսը կաղնե գերաններից էր, երկուսը ծփի ծառի գերանից, ինչպես նաև մեկ պրամ և մեկ մոտորանավակ[82]:79-80։ Վերջինս մեծ դժվարություններ առաջացրեց և արդյունքում ապամոնտաժվեց, իսկ դրա ծփիներից տախտակներով դահուկներ և սահնակներ պատրաստվեցին։ Բարկասները տեղադրվեցին գլխավոր նավամբարի մտոցի մոտ, վելբոտները կախվեցին նավակահեծանի վրա, իսկ մոտորանավակը և պրամը տեղադրվեցին տախտակամածի վրա[83]:76-77։

«Ֆրամ» նավի շահագործումն իրավականորեն իրականացնում էր համանուն բեռնափոխադրող ընկերությունը, որը պատկանում էր անձամբ Ֆրիտյոֆ Նանսենին, իսկ տնօրենների խորհրդի կազմում ընդգրկվեցին նորվեգացի դիվանագետ, ֆինանսիստ և մեկենաս Աքսել Հեյբերգը, արդյունաբերող Թոմաս Ֆիրնլին և գարեջրագործարանի տնօրեն Էլեֆ Ռինգնեսը[83]:50։

Արշավախմբի ընթացք և «Ֆրամի» սարցընթաց խմբագրել

 
Գիտարշավի քարտեզը 1893-1896      Ազատ նավարկություն, հուլիս - սեպտեմբեր 1893     Սառցընթաց, սեպտեմբեր 1893 - օգոստոս 1896     Նանսենի և Իոսիֆի սահնակներով արշավ, մարտ 1895 - հունիս 1896     Նանսենի և Իոսիֆի վերադարձ, օգոստոս 1896     Նավարկուն «Ֆրամով» դեպի Տրոմսե, օգոստոս 1896

«Ֆրամ» նավը բաց ծով դուրս եկավ 1893 թվականի հունիսիս 24-ին՝ Պիպերվիկի ծոցից, որը Նանսենի Լյուսակերի «Գոթհոբ» առանձնատան մոտակայքում էր գտնվում։ Մինչև հուլիսի 15-ը նավը լողում էր ընդհուպ Նորվեգիայի ափերով՝ սննդամթերք բեռնելով։ Նանսենը ելույթներ էր ունենում ամեն անգամ, որպեսզի ֆինանսական ծախսերի մասին տեղեկացնի հասարակությանը և փոքրիշատե նոր գումարներ հավաքագրի[82]:86-94։ Նավը գերբարձված վիճակի էր հասել։ Վերջրյա նավակողի հասավ 18 դյույմ (գրեթե 45 սմ) բարձրության, քանի որ առնվազն 100 տոննա բեռ էր ավելացել նավի վրա[83]:85։

Լքելով Վարդյոն` «Ֆրամը» հասավ Բարենցի ծով լիակատար մառախուղի պայմաններում, որը շարունակվում էր չորս օր։ Նույն թվականի հուլիսի 29-ին «Ֆրամը» վերջապես հասավ Յուգորսկի յար՝ նենեցական Խաբարովո գյուղ, որտեղ Է.Վ. Տոլլի պատվիրակը՝ կիսառուս-կիսանորվեգացի Տոբոլսկի քաղաքացի Ալեքսանդր Իվանովիչ Թրոնթհեյմը, 34 սիբիրյան հասկիներ բերեց։ Նանսենի համար տհաճ անակնկալ էր սպասվում, քանի որ պարզվեց, որ բոլոր շները (բացառությամբ չորսի) ամորձատված որձ շներ էին, իսկ բուծման համար միակ էգ շունը Նանսենի անձնական շունն էր՝ Քվիքը, որը նյուֆաունդլենդի և գրենլանդական լայկայի խառնուրդ էր[82]:105։

Յուգորսկի շարի նավարկուղին հետազոտելու ժամանակ օգոստոսի 4-ի գիշերը Նանսենը հազիվ փրկվեց մահվան ճիրաններից, քանի որ պայթել էր մոտորանավի գազոլինը։ Կարայի ծով բավականին բարեհաջող կերպով մուտք գործեցին՝ հասնելով Ենիսեյ գետի գետաբերանին օգոստոսի 18-ին։ Այստեղ, լիակատար մշուշի պայմաններում, տեսանելի էին մի քանի մանր կղզիներ, որոնցից մեկն անվանեցին ի պատիվ Սվերդրուփի[82]:119։

«Ֆրամի» շարժումը չափազանց դանդաղացավ, երբ ընկավ սառցային դաշտ և այսպես կոչված «մեռյալ ջրերի» զոնա (բարակ շերտով քաղցրահամ ջուրը հորիզոնական կերպով տարածվում է ծովի ջրի վրա և ստեղծում խիստ բարձր դիմադրություն խտության սահմաններում)։ Սեպտեմբերի 7-ին գիտարշավախումբը հասնում է Թայմիր թերակղզու ափերին՝ մինչ այդ հայտնաբերելով մանր կղզիներ, որոնք անվանակոչվեցին հրամանատարի օգնական Սքոթ-Հանսենի և գիտարշավի հովանավորներ Ֆիրնլի և Հեյբերգի անուններով։ Իսկ առաջին անգամ Նորդենշելդի կողմից հայտնաբերված կղզիներին Ֆրիտյոֆ Նանսենը տվեց Նորդենշելդի կղզեխումբ անվանումը[85]։ Չելյուսկին հրվանդանը արշավախումբը հաղթահարեց սեպտեմբերի 9-ին՝ մի փոթորկոտ և սաստիկ ձյունոտ օր, և ստիպված որոշեցին անցնել ձմեռացման[82]:146։

Նանսենը որոշում կայացրեց չգնալ դեպի Օլենյոկ գետի գետաբերան, որտեղ Տոլը պատրաստել էր ածխի պաշարների ամբար և թողել սիբիրյան հասկիներ՝ շնասահնակներով։ Դրա փոխարեն «Ֆրամը» ուղղություն վերցրեց դեպի հյուսիս՝ միջալճակների տարածք՝ շրջանցելով Կոտելնի կղզին։ Ֆրիտյոֆ Նանսենը նպատակադրվել էր հասնել մինչև հյուսիսային լայնության 80° զուգահեռականը, սակայն համատարած սառցադաշտերը կանգնեցրին «Ֆրամին» սեպտեմբերի 20-ին՝ 78° զուգահեռականի վրա։ Սեպտեմբերի 28-ին շներին տախտակամածից իջեցրին սառույցի վրա, իսկ հոկտեմբերի 5-ին պաշտոնապես հայտարարվեց սառցընթացի մեկնարկի մասին։ Այդ օրը նավի վրա մեծ «պատերազմ» սկսվեց փայտոջիլների և խավարասերների դեմ։ Ամենից արդյունավետ մեթոդը դրանց ոչնչացնելու համար թերևս, որակվեց սառեցնելը, ուստի ձմեռման առաջին ամիսներին բնակության սենյակները չէին ջեռուցվում[82]:166։

 
«Ֆրամը» 1894 թվականի մարտին։ Լավ երևում է էլեկտրագեներատորի հողմաշարժիչը։

1893 թվականի նոյեմբերի 9-ին ստուգվեց «Ֆրամ» նավի կառուցվածքը, քանի որ կատարվել էր առաջին սառցասեղմումը։ Նավը մինչև այդ անկանոն կերպով ընթանում էր ծանծաղուտային հատվածներում (130-150 մետր)։ Նոյեմբերի 19-ին «Ֆրամը» գտնվում էր ավելի հարավում, քան սառցընթացի անցնելու պահին։ Նանսենին համակեց ծանր դեպրեսիան[82]:183։

Բևեռային գիշերը սկսվեց հոկտեմբերի 25-ին։ Դրա առթիվ նավի տախտակամածին տեղադրվել էր հողմաշարժիչ։ Ընդհանուր առմամբ «Ֆրամի» գիտարշավի ներկայացուցիչների մոտ գլխավոր թշնամին դարձան ձանձրույթն ու անգործությունը։ Այն ծնեց վիճաբանություններ անձնակազմի ներկայացուցիչների միջև, որի հիմնական պատճառը սենյակների նեղվածքն էր և մեկ հոգու մշտական քնելավայր չունենալու հանգամանքը. դրան գումարած Նանսենի դեպրեսիան։ Վերջինս շատ էր մտահոգված կնոջից բաժանման համար։ Ձանձրույթը ցրելու նպատակով ձեռագիր «Framsija» թերթը սկսեցին հրապարակել, որը, սակայն, շուտով դադարեցվեց։ Ժամանակը սպանելու համար անձնակազմը սկսեց զբաղվել ազարտային խաղերով (խաղում էին նոր թխված հացի դիմաց, մի քանիսը նույնիսկ պարտվեցին իրենց` գալիք ամիսների չափաբաժին հացը)[82]:216։ 1894 թվականի հունվարին Նանսենը առաջին անգամ սկսեց մտածել սահնակներով դեպի հյուսիսային բևեռ հասնելու մասին[82]:220։ Ըստ Նանսենի կենսագիր Ռոլանդ Հանդֆորդի, դա հեղափոխական գաղափար էր Արկտիկայում տեղաշարժման համար։ Շները պետք է քաշեին սահնակների վրայի բեռները, մարդիկ պետք է տեղաշարժվեին դահուկներով, որպեսզի շատ էներգիա չվատնեին։ Այս մեթոդներով էր ուզում Նանսենը նվաճել Հյուսիսային բևեռը[84]:262։

1894 թվականի ապրիլի 6-ին «Ֆրամի» տախտակամածից հետևեցին արևի խավարման պրոցեսին։ Աստղադիտակի հետ աշխատում էր Սքոթ-Հանսենը, թեոդոլիտով՝ Նանսենն ու Յոհանսենը։ Խավարումը սկսվեց 7½ վայրկյան ավելի ուշ, քան հաշվարկել էին Նասենն ու Սքոթ-Հանսենը[82]:250։ Նավային քրոնոմետրերի ստուգումը արևի խավարման ընթացքում կատարվեցին առաջին անգամ համաշխարհային իրականության մեջ[82]:364-365։

Միայն 1894 թվականի մայիսի 19-ին «Ֆրամ» նավը կարողացավ անցնել 81° հյուսիսային լայնությունը։ Այն շարժվում էր միջինում 1,6 մղոն՝ օրական։ Նանսենը վախենում էր, որ եթե այս տեմպերով է սառընթացը շարունակվում, ապա նպատակակետին կհասնի միայն հինգից վեց տարի հետո։ Այդ ժամանակահատվածում կատարվեցին մի շարք հիանալի հայտնագործություններ։ Բևեռային ավազանի ծանծաղուտներում նրանք հայտնաբերեցին 3850 մետրանոց օվկիանոսային իջվածք[82]:256։ Օվկիանոսագիտական և սառցագիտական հետազոտությունները ամենադժվարն էին, քանի որ բոլոր անդամների ներկայությունն էր պահանջվում։ Սառցի հորատման աշխատանքները կատարվում էին ամեն տասը օրը մեկ (հիմնականում ամսվա առաջին, տասներորդ, քսաներորդ օրերին)։ Ծովի խորության չափման աշխատանքները կատարվում էին ամեն 60 ծովային մղոնն անցնելուց հետո[81]:246։ Լոտով 3800 մետր խորությունը չափելը անձնակազմից խլեց ավելի քան 2½ ժամ[81]:269։ Պետք է նշել, որ Նանսենը այդպիսի խորություններ չէր ակնկալել, որի պատճառով «Ֆրամի» վրա չէր հայտնվել լոտ-գիծը։ Դրա համար այն ստեղծվեց տախտակամածին՝ օգտագործելով մետաղյա ճոպաներ՝ 5000 մետր երկարությամբ։ Բոլոր աշխատանքներն իրականացվում էին −40 °C սառնամանիքի պայմաններում[82]:263։

 
Յալմար Յոհանսենը գայլի մորթուց զգեստների մեջ

1894 թվականի ամառվա վերջին Նանսենը համոզվեց, որ նավը չի հասնի Հյուսիսային բևեռին, ուստի որոշում կայացրեց, որ 1895 թվականին սահնակներով է հասնելու այնտեղ։

1894 թվականի նոյեմբերի 16-ին Նանսենը հայտարարեց գիտարշավի անձնակազմին, որ կլքի նավի տախտակամածը գալիք տարում[82]:307։ «Ֆրամը» այդ ժամանակ գտնվում էր Ֆլիգելի հրվանդանից 750 կիլոմետր հեռավորության վրա և Հյուսիսային բևեռից ավելի քան 780 կիլոմետր հեռավորության վրա[82]:307-308։ Նանսենը ենթադրում էր, որ իր հետ դեպի Հյուսիսային բևեռ արշավին կմասկացեն անձնակազմից երկու հոգի, 28 շներ՝ 1050 կիլոգրամ բեռավ (ամեն շանը 37,5 կիլոգրամ)։ Հյուսիսային բևեռը նվաճելուց հետո (ըստ հաշվարկների դա տևելու էր հիսուն օր) նրանք պետք է կամ Շպիցբերգեն գնային, կամ էլ Ֆրանց-Իոսիֆի երկիր կղզի։

Որպես ուղեկից, Նանսենը նպատակադրվել էր վերցնել Յալմար Յոհանսենին՝ ամենահմուտ դահուկորդին։ Այդ առաջարկը անձամբ Յոհանսենին արեց նոյեմբերի 19-ին, որը միանգամից համաձայեց[82]:315։

Հաջորդ ամիսները խիստ տենդագին կերպով անցկացրին։ Քանի որ սկսեցին կառուցել հատուկ սահնակներ՝ էսկիմոսական սահնակների կրնությամբ։ 1895 թվականի հունվարի 3-ից 5-ը «Ֆրամը» ենթարկվեց ամբողջ ճանապարհորդության թերևս ամենամեծ սառցասեղմանը։ Այդ իսկ պատճառով անձնակազմը պատրաստ էր տարհանվել սառույցների վրա։ Ամենամեծ վտանգը ներկայացնում էին սառցակոշտերը, որոնք կարող էին ամբողջությամբ փուլ գալ նավի վրա, որի հետևանքով նավը չէր դիմակայի այդ հսկայական ծանրությանն ու ավելի կխրվեր սառցի մեջ (նավի շուրջ սառցի հաստությունը կազմում էր ինը մետր)[82]:341։ Հունվարի վերջին արշավախումբը հասավ հյուսիսային լայնության 83° 34’ զուգահեռականին։ Սրանով գերազանցվեց 1882 թվականի Գրիլի ռեկորդը, որը հասել էր 83° 24’ հս.լ-ին[82]:346։

Արշավ դեպի Հյուսիսային բևեռ խմբագրել

 
Երրորդ և ավարտական մեկնարկը 1895 թվականի մարտի 14-ին։

Սահնակային արշավախմբի պատրաստումն ու հանդերձավորումը տևեցին ավելի քանի երկու ամիս։ Օգտագործեցին միայն այնպիսի նյութեր, որոնք կային տախտակամածին։ Սկզբում ցանկանում էին չորս սահնակներ պատրաստել, սակայն անհաջող մեկնարկը 1895 թվականի փետրվարի 26-ին ապացուցեց, որ դրանք այնքան էլ հուսալի չէին։ Երկրորդ մեկնարկը, որը տրվեց փետրվարի 28-ին, նույնպես անհաջողության մատնվեց, քանի որ սահնակները վթարի ենթարկվեցին։ Բացի այդ, շների քիչ քանակությունը (28 հատ) փաստացիորեն նրանց անցնելիք ճանապարհը վեց անգամով ավելացնում էր։ Այդ պատճառով կրճատվեցին սահնակների բեռնված պաշարները (850 կգ՝ 120 օրվա համար)։ Պարզվեց, որ բևեռային կոստյումները՝ պատրաստված գայլի մորթուց, հարմարավետ կարված չեն, որի պատճառով Նանսենն ու Յոհանսենը խիստ կերպով քրտնեցին։ Նանսենը որոշեց հանգնել բրդյա գործվածքով կոստյում, որն իրեն լիովին արդարացրել էր Գրենլանդական արշավախմբի ժամանակ՝ 1888 թվականին[81]:3-8։ Վերջնականապես երրորդ անգամ տրվեց մեկնարկը երեք սահնակներով՝ 1895 թվականի մարտի 14-ին։

Գիտարշավը դեպի հյուսիս խիստ ծանր պայմաններում էր ընթանում։ Անընդմեջ փչում էին հանդիպակաց քամիներ, դրեյֆող սառույցները խանգարում էին հոգնատանջ շներին, որոնք չէին կարողանում քնել[81]:26։ Նանսենն ու Յոհանսոնը քանիցս երկտասարդ սառույցների մեջ ընկան՝ ցրտահարելով ձեռքերի մատները։ Ջերմաստիճանը տատանվում էր -40 °C և −30 °C սահմաններում։ Վերջապես, ապրիլի 8-ին, Նանսենը որոշում կայացրեց դադարեցնել դեպի Հյուսիսայի բևեռ արշավը՝ հասնելով 86°13’36’’ հյուսիսային լայնությանը։ Մինչև բևեռ մնացել էրընդամենը 400 կիլոմետր տարածություն։

 
Նանսենյան ճամբարը հյուսիսային լայնության 86°13’36’’ զուգահեռականի վրա, 1895 թվականի ապրիլի 7-ին։ Փորագրանկարը ըստ Նանսենի նկարի։

1895 թվականի ապրիլի 13-ին ուժասպառ բևեռախույզները պառկեցին քնելու՝ մոռանալով լարել քրոնոմետրը, որի արդյունքում այն կանգ առավ[81]:40։ Աղյուսակները, որոնք անհրաժեշտ էին ժամը հաշվել լուսնային հեռավորությամբ, մոռացել էին «Ֆրամի» վրա։ Զատիկի տոնին` ապրիլի 14-ին, Նանսենը չափիչ սարքերով որոշեց լայնությունն ու երկայնությունը և մագնիսական խոտորումը.

  …Պառկել սառցակալված քնապարկի մեջ, տաքացնել միայն սեփական ջերմաստիճանով սառած հագուստներն ու կոշիկները և միաժամանակ կատարել հաշվողական աշխատանքներ ցրտահարված մատներով լոգարիթմյան աղյուսակով, եթե նույնիսկ ջերմաստիճանը −30 °C էր, այնքան էլ հաճելի զբաղմունք չէր[81]:41.
- Ֆրիտյոֆ Նանսեն
  

Գրինվիչի ժամանակը որոշելիս Նանսենը սխալվում է։ Միայն 1896 թվականին է պարզ դառնում, որ իր քրոնոմետրը 26 րոպե առաջ է։ Դրա համար էլ աշխարհագրական կոորդինատները ճշտելիս 6,5 ° տարբերություն[81]:218։

Ապրիլին սառցընթացի ուղղությունը փոխվեց դեպի հյուսիս, որը չէր թողնում բևեռախույզների տեղաշարժվել։ Ապրիլի 19-ին շների կերը մնաց միայն երեք օրվա համար։ Այդ պատճառով Նանսենն ու իր ընկերը սկսեցին հիվանդ կենդանիներին անտեսել՝ կերակրելով միայն ամենաուժեղներին։ Ապրիլի 21-ին Նանսենը սառույցների մեջ տեսավ սառցակալված խեժափիճու գերան, որը կրկին եկավ ապացուցելու, որ սիբիրական ափերից սառցընթացը շարունակվում է մինչև Գրենլանդիայի ափերը։ Միայն այդ եղանակով էին գրենլանդական աբորիգենները գերաններ գտնում իրենց համար[81]:45։

 
Նանսենը և Իոսիֆը արշավի ժամանակ։

Այդ ժամանակ սկսեց վերջանալ նաև պարենամթերքը։ Հունիսի 2-ից Նանսենն ու Յոհանսենը նոր կերակրացանկ կազմեցին՝ կրճատված քանակությամբ, որի մեջ մտնում էր 50 գրամ կարագ և 200 գրամ հաց։ Նույնիսկ այդ կերպով սնվելու դեպքում կարագը կբավականացներ միայն 23 օրվա համար, իսկ հացը՝ 35 օրվա[81]:78-80։ Վերջանում էր նաև կերոսինի պաշարը, սակայն հունիսի 22-ին Նանսենը սպանում է գիտարշավի ժամանակ միակ պատահած փոկ-ծովային նապաստակին, որը նրանց և՛ սնունդով ապահովեց, և՛ ճարպով, որից վառելիք պատրաստեցին ու լամպը դրանով վառեցին[81]:97։

Հունիսի սկզբին, երբ սկսեցին հալվել սառցաբեկորները, արշավականների մոտ կենդանի էր մնացել միայն 7 շուն։ 1895 թվականի հունիսիս 22-ից մինչև հուլիսի 23-ը Նանսենն ու Յոհանսենը շրջափակման մեջ մնացին հալչող սառցակոշտերի տարածքում, որին անվանեցին «Չարչարանաց ճամբար»։ Ջերմաստիճանը երբեմն հասնում էր դրականի։ Նրանք կրկին քնում էին թաց քնապարկերի մեջ՝ դահուկների վրա։ Շուտով ստիպված եղան բեռան մեծ մասը թողնել այդտեղ ու պատրաստել ընդամենը մեկ շնասահնակ[81]:111։

Ֆրանց-Իոսիֆի երկիր կղզու վրա. ձմեռում խմբագրել

 
«Ֆրամը» սառցաբեկորների մեջ 1894 թվականին

Հուլիսի 24-ին արշավականները հասան մի փոքր կղզու, որն անվանեցին Հոուեն՝ ի պատիվ գիտարշավի հովանավորներից մեկի։ Ամենավտանգավոր պահը գիտարշավի ժամանակ կատարվեց օգոստոսի 5-ին՝ 1895 թվականին։ Յոհանսենի թիկունքի մասից նրա վրա հարձակվեց էգ արջը։ Յոհանսենը դիմեց Նանսենին կամացուկ եղանակով. «Դուք պետք է աճապարեք, եթե չեք ցանկանում ուշանալ»։ Արջը ցանկանում էր կծել Յոհանսենի գլուխը, սակայն հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին, որ վերջինս կարողացավ հետ շրջվել և բռնել արջի կոկորդից ու տապալել նրան։ Այդ պահին Նանսենը հրացանով սպանում է արջին։ Յոհանսենը ստացավ միայն քերծվածք երեսին և ձեռքի թեթև վնասվածք։ Որսորդները այդ օրը կերան նոր մորթած տաք միս՝ հում վիճակով[81]:119։

Օգոստոսի 10-ին Նանսենն ու Յոհանսենը հասան մինչև մի կղզեխմբի, որը Նանսենը անվանակոչեց Բելայա Զեմլյա (նորվ.՝ Hvidtenland)։ Սրանք Ֆրանց-Իոսիֆի երկիր կղզու ամենահյուսիսային հատվածներն էին։ Հարևան կղզին, որը Նանսենը երկու կղզիների տեղ էր ընդունել, կոչեց կնոջ և դստեր անունով՝ Եվա-Լիվ։

Այդ ժամանակներում տարածված ոչ ճշգրիտ քարտեզները նրանց ոչ մի բանով չէին կարողանում օգտակար լինել։ Մնում էր միայն որքան հանրավոր է ավելի հարավ իջնել՝ նախքան ձմռան գալուստը։ Վերջապես, 1895 թվականի օգոստոսի 28-ին Նանսենը որոշում կայացրեց ձմեռման անցնել անհայտ ցամաքամասում։ Ձմեռումը սկսվեց 1895 թվականի օգոստոսի 28-ից մինչև 1896 թվականի մայիսի 19-ը Նորվեգիա հրվանդանում (81°07′ հս․. լ. 55°22′ ավ. ե.HGЯO), որը Ջեքսոնի կղզու արևմտյան հատվածում էր։ Նանսենն ու Յոհանսենը կառուցեցին ծովացուլի կաշուց և քարերից մի փոքր հյուղակ։ Քարերը գտան այդ շրջանում տարածված մորեններից։ Որպես դռնակ ծառայեց սահնակներից մեկը, մանրախիճը փխրեցրին դահուկի փայտիկով, որպես բահ օգտագործեցին ծովացուլի թիակոսկրը, իսկ որպես քլունգ՝ ժանիքը։ Հյուղակի շինարարությունը սկսվեց սեպտեմբերի 7-ին և ավարտին հասավ սեպտեմբերի 28-ին։

 
Նանսենի և Յոհանսենի ձմեռացման փոքրիկ «հյուղակը»

Հյուղակում, որը գետնափոր էր, ջերմաստիճանը այնքան էր, որպեսզի ջուրը սառչեր։ Լուսավորության և ջերմության միակ միջոցը կենդանական ճարպից ստացած լամպարն էր, որը պատրաստված էր սահնակների մետաղապատվածքից։ Բևեռախույզները ցանկանում էին բացառապես արջի և ծովացլի մսով ու ճարպով սնվել, որպեսզի «Ֆրամից» վերցրած աղքատիկ սնունդը գոնե ճանապարհին ուտեին։ Ձմեռացման վայրն էլ նրանք շատ անհաջող էին ընտրել, քանի որ միշտ փոթորկալի քամիներ էին մոլեգնում։ Բացի դրանից, կային նաև բևեռաղվեսների մեծ ճահուկներ, որոնք սնունդ էին գողանում շատ հաճախակի (այդ թվում և լին ձկան պաշարը, ինչպես նաև անպետք իրեր բևեռաղվեսների համար, օրինակ ջերմաչափ)։ Մարտ ամսից որոշեցին անցնել հատուկ սննդակարգի, քանի որ վերջանալու վրա էր սննդամթերքը, իսկ «Ֆրամից» բերված սննդի մնացորդները, չդիմանալով մեծ խոնավությանը, պատվեցին բորբոսի շերտով։ Միայն մարտի 10-ին կարողացան սպիտակ արջ սպանել, որի մսով սնվեցին ավելի քան վեց շաբաթ[81]:183։

Վերադարձ խմբագրել

1896 թվականի մայիսի 21-ին ձմեռացման մնացածները վերջապես դուրս եկան հեռավոր արշավի։ Նրանք ցանկանում էին հասնել ընդհուպ Շպիցբերգենի կղզեխմբին։ Քանի որ բոլոր շները սպանվել էին դեռևս 1895 թվականին, արշավականները տեղաշարժվում էին քայլելով, իսկ որոշ հատվածներում կայակներով։ Եթե քամին թույլ էր տալիս, սահնակներին ծածկոցներից պատրաստած առագաստ էին կապում և այդ կերպ փորձում առաջ ընթանալ. այդ եղանակով բևեռախույզների զույգը հասավ մինչև Մակ-Կլինտոկ կղզի։ Հունիսիս 12-ին հազիվ փրկվեցին աղետից. բեռախույզները կղզու ափին ցանկանում էին որսորդությամբ զբաղվել, երբ բարձրացած սարսափելի ուժեղ քամին Նանսենի կողմից կապած կայակը ծովը քշեց։ Նանսենը, կյանքը վտանգելով, լողաց մինչև նավակը և հետ վերադարձրեց[81]:204-206։ Դրանից, ի դեպ, նրա առողջությունը չվնասվեց։ Հունիսիս 15-ին Նանսենը հազիվ փրկվեց խեղդվելուց, երբ ծովացուլը հարձակվեց կայակի վրա[81]:208-209։

1896 թվականի հունիսիս 17-ին Նանսենը ճաշ պատրաստելու ժամանակ հանկարծ, ի զարմանս յուրո, լսեց շան հաչոց։ Չհավատալով իր ականջներին` նա որոշեց գնալ ձայնի ուղղությամբ։ Անսպասելիորեն հանդիպեց անգլիացի բևեռախույզ Ֆրեդերիկ Ջեքսոնին, ով իր գիտարշավի ժամանակ 1894 թվականից գտնվում էր Ֆլորա հրվանդանում։

 
Ֆրիտյոֆ Նանսենի և Ջեքսոնի հանդիպումը։

Այդ հանդիպումը Նանսենը ներկայացրել է այսպես.

  Մի կողմի վրա կանգնած էր եվրոպացի մարդ՝ անգլիական վանդակավոր կոստյումով և բարձր ճտքավոր կրկնակոշիկներով՝ քաղաքակիրթ մի մարդ, որն ածիլված էր մանրակրկիտ ձևով և բուրում էր անուշահոտություններով։ Մյուս կողմում կանգնած էր կեղտոտ բրդյա գզգզված հանդերձանքով մի մարդ՝ կատարյալ վայրենի՝ երկար մազերով և բրդոտ մորուքով, որն այնքան խիտ էր աճել, որ բնական լույսը հնարավորություն չուներ թափանցելու դրա տակով...[81]:213  

Ջեքսոնը հանդիպման պահին հավատացած էր, որ «Ֆրամը» մատնվել է աղետի, իսկ Նանսենն ու Յոհանսենը միակ փրկվածներն են այդ արշավախմբից[81]:215։ Շուտով նա իմացավ, որ սխալվել է։ Ջեքսոնի բազայում Նանսենը կշռվեց և պարզ դարձավ, որ տասը կիլոգրամով նիհարել է, իսկ Յոհանսենը՝ 6 կիլոգրամով[81]:216։ Բևեռախույզների զույգը ավելի քան մեկ ամիս անցկացրեց Ֆլորա հրվանդանում՝ վարժվելով քաղաքակիրթ ապրելակերպին. այստեղ նրանք զբաղվեցին երկրաբանական հետազոտություններով։ Նանսենի և Ջեքսոնի կազմած քարտեզներով հնարավոր եղավ պարզել կղզեխմբի իրական չափերը։ 1896 թվականի հուլիսի 26-ին Ֆլորա հրվանդան ժամանեց «Windward» զբոսանավը, որով Նանսենն ու Յոհանսենը վերադարձան հայրենիք՝ Նորվեգիա։ Նրանք Վարդյոյում ոտք դրեցին նույն տարվա օգոստոսի 13-ին։ Նանսենն անհապաղ հեռագիր ուղարկեց երկրի վարչապետ Ֆ. Հագերուփին, որում մասնավորապես նշեց. «„Ֆրամի“ վերադարձին սպասում եմ այս տարի»[81]:234։

Նանսենի բացակայության ժամանակ խմբագրել

Զանգվածային լրատվական միջոցների մեծամասնությունը Նանսենի պլանների շուրջ բացասական վերաբերմունք ուներ։ Լոնդոնյան նկարազարդ-սատիրական թերթերից մեկը խիստ անարգական նյութեր հրապարակեց։ Նորվեգացի լրագրող Ռոլֆսենն ու պրոֆեսոր Բրյոգերը Նանսենին նվիրված գիրք հրատարակեցին, որի անվանումն էր «Ֆրիտյոֆ Նանսեն։ 1861-1893»[86]։ Սակայն, 1894 թվականին պարբերականները ողողված էին Նանսենի՝ Հյուսիսային բևեռը նվաճելու մասին պատմող սենսացիոն հայտարարություններվ։ Առաջին այդպիսի լուրը տպագրեց ֆրանսիական «Le Figaro» պարբերականը 1894 թվականի ապրիլին[84]:393։

Եվա Նանսենը 1895 թվականին նամակ ստացավ մի անհայտ մարդուց, որն, իբր թե, ուղարկվել էր Հյուսիսային բևեռից[84]:393։ «Նյու-Յորք Թայմս» պարբերականը 1895 թվականին հրապարակեց նյութ իբր թե Իրկուտսկից, որը մեծ աժեոտաժ առաջացրեց նույնիսկ Ազգային աշխարհագրական ընկերությունում[87]։ Լուրջ հետազոտողները այս ասեկոսեներին այնքան էլ ուշադրություն չէին դարձնում։

Հաղթանակ խմբագրել

 
Տոնակատարություններ մայրաքաղաք Քրիստիանիայում՝ ի պատիվ նասենյան գիտարշավի, 1896 թվականի սեպտեմբերի 9

«Ֆրամի» վերադարձը Նորվեգիայում դարձավ ազգային տոնախմբություն։ Թրոմսյոյից մինչև Քրիստիանիա ամբողջ ճանապարհին (օգոստոսի 20-ից սեպտեմբերի 9, 1896 թվական) նրանց ուղեկցում էին մեծ խանդավառությամբ ու ցնծությամբ։ Նավը գնում էր քարշակով, որի վրա կարգված էին նոր անձնակազմի ներկայացուցիչներ։ Նրանց շարքում էր Ադոլֆ Հենրիկ Լինդսթրյոմը։ Դեպի Բերգեն ճանապարհին «Ֆրամ» նավի տախտակամած բարձրացավ Է. Տոլը, ով շուտով դառնալու էր Ռուսական բևեռային գիտարշավի ղեկավարը։ Ռուսաստանի անունից նա շնորհավորեց Նանսենին թագավորական բանկետի ժամանակ[88]։ Մայրաքաղաք Քրիստիանիայում «Ֆրամին» դիմավորեցին Նորվեգիայի ռազմածովային ուժերի ներկայացուցիչները։ Իսկ մինչև թագավորական պալատ հասնելը Նանսենն ու իր անձնակազմի ներկայացուցիչները անցան հաղթական կամարի տակով, որը ստեղծվել էր 200 մարմնամարզիկներից[89]:237-238։ Օսլոյի համալսարանի ուսանողները նրանց դիմավորեցին դափնեպսակներով[83]:140։ Ֆրիտյոֆ Նանսենը կառավարության անունից պարգևատրվեց Սուրբ Օլաֆի խաչով, իսկ Սվերդրուփն ու Արչերը ստացան առաջին կարգի պարգևներ։ Բլեսինգը, Սքոթ-Հանսենն ու Յոհանսենը դարձան Սուրբ Օլաֆի պարգևի ասպետներ։ Մնացած բոլորն էլ պարգևատրվեցին հատուկ թողարկված «Ֆրամ» հուշամեդալով։ Մնացած յոթ անդամները ոչ մի պարգև չստացան, քանի որ չունեին բարձրագույն կրթություն[83]:140։

1897 թվականին Ռուսական կայսրության կառավարությունը Ռուսաստանի աշխարհագրական ընկերության երաշխավորումով Ֆրիտյոֆ Նանսենին պարգևատրեց Սուրբ Ստանիսլավի առաջին կարգի մեդալով, իսկ խորհրդարանը նրան պարգևատրեց Կոնստանտինովյան ոսկե մեդալով, որպես Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի հետազոտող։ Պարգևների հանձնման արարողությունը կայացավ 1898 թվականի ապրիլի 28-ին Ռուսաստանում։

1898 թվականի ապրիլի 18-ին Նանսենին շնորհեցին Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ։

Գնահատում խմբագրել

Չնայած Ֆրիտյոֆ Նանսենին չհաջողվեց հասնել բուն Հյուսիսային բևեռին, այդ առիթով անգլիական թագավորական աշխարհագրական ընկերության ներկայացուցիչ սեր Կլեմենտ Մարքհեմը գրեց. «Նորվեգական գիտարշավը լուծեց Արկտիկայի աշխարհագրական բոլոր հիմնախնդիրները»[90]:63։ Արշավախումբն ապացուցեց, որ Հյուսիսային բևեռի հարակից շրջաններում ցամաք գոյություն չունի, և այն միայն Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի վրա է գտնվում։ Նանսենն ապացուցեց, որ սառույցների սառցընթացի վրա մեծ ազդեցություն է թողնում Կորիոլիսի շեղող ուժն ու Երկրի պտույտն իր առանցի շուրջը։ 1902 թվականին[91] Նանսենը նկարագրեց մանրամասնությամբ սառույցների սառընթացի ուժն ու ուղղությունը, որն անվանեցին գիտական գրականության մեջ ուղղակի «Նանսենի օրենք», որը լայն տարածում գտավ ամբողջ աշխարհում[92]։ Նանսենը նաև առաջին անգամ պատմության մեջ նկարագրեց շերտավոր սառույցների առաջացման պրոցեսն ու այսպես կոչված «մեռյալ ջրերի» հատկությունը։

Նանսենի կյանքը 1896-1905 թվականներին խմբագրել

Գիտական աշխատանք խմբագրել

 
Նանսենը ԱՄՆ-ում, 1897 թվական

Նանսենի գլխավոր խնդիրն էր՝ գրել հոդված իր գիտարշավի արդյունքների մասին։ Ռ. Հանտֆորդը ասում էր, որ նրա հոդվածը 1896-ին արդեն պատրաս էր, իսկ անգլերեն թարկմանությունը հրատարակվել է 1897-ի հունվարին։[93] Ճանապարհորդության նկարագրումը նվիրված էր Եվա Նանսենին[94]։ Գրքի վերնագիրը՝ «„Ֆրամը“ ծովում՝ Նորվեգական բևեռային արշավախումբ 1893-1896» (նորվ.՝ Fram over Polhavet. Den norske polarfærd 1893-1896)։ Այդ գիրքը ունեցել համաշխարհային ճանաչում, 1897-1898 թվականներին հրատարակվել են այդ գրքի անգլերեն, գերմաներեն, ռուսերեն թարգմանությունները։ Գրքի եկամուտը շատ մեծ էր։[93] Նաև գրքի պատճառով կռվեցին Նանսենը և «Ֆրամի» նավապետ՝ Սվերդրուպը․ նա ուզում էր, որ գրքում գրվեր,որ նա գրքի համահեղինակն է, բայց մերժվեց և պահանջում էր վճարել ավելին։ Նրանք բարիշեցին միայն 1927 թվականին։[95]

1897 թվականին Նանսենին նշանակեցին Քրիստիանայի համալսարանի դասախոս, որը ազատված էր դասախոսություններից մինչև իր գիտական հետազոտությունների ավարտը։[96] Այդ աշխատանքը նրանից խլեց 10 տարի, վերջին՝ վեցերորդ գլուխը դուրս էր եկել արդեն անգլերեն լեզվով 1906 թվականին։ Գրքի երրորդ գլխում մանրակրկիտ գրված Բևեռային ավազանի հետազոտությունների մասին[97]։ 1900 թվականից Նանսենը սկսում է համալսարանում կարդալ լեկցիաներ օվկիանոսագիտության մասին[98]։

1899 թվականին մասնակցել է Ստոկհոլհում տեղի ունեցած ժողովին, որի ժամանակ քննարկվում էր ծովերի ուսումնասիրման Միջազգային խորհրդի ստեղծման հարցը։ Խորհուրդը ստեղծվեց 1902 թվականին, որում ներառվեցին Նանսենը, Էկմանը, Բյորն Հանսը և ուրիշները։ Նույն թվականին Քրիստիանայում բացվեց լաբորատորիա, որտեղ հետազոտում էին ծովային երևույթներ։ Լաբորատորիան գլխավորեց Նանսենը։[99]

Անտարկտիկայի նախագծերը խմբագրել

Դեռ չավարտած վերջին գիտարշավի նմուշների հետազոտումը նա սկսում է պլանավորել նոր արշավ դեպի Անտարկտիկա։ Երբ Նանսենը 1897 թվականին գնացել էր Անգլիա դասախոսությունների, իր այդ նախագիծը ներկայացնում է Թագավորական աշխարհագրության կազմակերպությանը։ Նանսենը Հարավային բևեռ պետք է գնար է երկու խմբով։ Առաջինը պետք է աշխատեր նավում, մյուսը՝ ցամաքի վրա։ Նավում աշխատողների կազմը պատասխանատու էր սարքավորումների և շների տեղափոխման համար (մոտ 100 հոգի)։ Ցամաքի վրա աշխատողների կազմը պետք է հասներ բևեռին, ընթացքում կատարեր հետազոտություններ։[100] Նանսենը որոնում էր նավ իր արշավի համար («Ֆրամը» արդեն չէր համատասխանում Նանսենի նոր ծրագրերը իրագործելու համար, բացի այդ այն զբաղված էր)։ 1899 թվականին Արչեր Կոլինը նախագծում է հատուկ Անտարկտիդայի պայմանների համար նախատեսված նավ, բայց ինչ-ինչ պատճառներով չի կառուցվում[101]

Նավարկումը «Մայքլ Սարսով» խմբագրել

1900 թվականից պրոֆեսոր Յորտը սկսում է մշտական օվկիանոսային հետազոտություններ «Մայքլ Սարսով» նավով (անվանված է Եվա Նանսենի հայրիկի պատվին), կառուցված հատուկ հետազոտությունների համար։[102] Նանսենը պատասխանատու այդ հետազոտություններում սարքավորումների համար։ Արշավների նպատակներ հետազոտել օվկիանոսի ֆիզիկական կառուցվածը, կենդաբանական և բուսական աշխարհը, ձկնորսական պայմանները։[103] 1900 թվականի հուլիսի 23-ին «Մայքլ Սարսը» Քրիստիանայից ուղևորվեց դեպի Իսլանդիա։ Հուլիսի 31-ին Նանսենը Իսլանդիայում այցելում է գրող Սիգվատոր Գրիմսոնին, ով գրել էր իսլանդական եկեղեցու պատմությունը և ապրում էր «ինչպես Հոբ»։[104] Օգոստոսի 4-ին նավը մոտեցավ բևեռային ջրերի սահմանին՝ որտեղ այն միախառնվում են Ատլանտյան տաք ջրերի հետ։[105] Օգոստոսի 17-ին թիմը վերադարձավ Նորվեգիա։ Հետազոտության ընթացքում բացահայտեցին, որ օվկիանոսի խորքերում տարբեր ջերմաստիճանի ծանր ու թեթև շերտերի բախումների արդյունքում առաջանում են մինչև 40-50 մ բարձրությամբ ալիքներ, Նորվեգական ծովում 800-1100 մ խորության վրա ջրի ջերմաստիճանը հասնում է −1,2° С։[106] Երեքշաբաթյա նավարկումը սկիզբ դրեց պարբերաբար կատարվող հետազոտություններին հյուսիսայի Ատլանտիկայում։[107]

Նանսենի ճանապարհորդությունը Սիբիրով 1913 թվականին խմբագրել

 
Նանսենը և ինժեներ Եվգենի Վերցուպը (Սիբիրի երկաթուղիների խորհրդի նախագահ), 1913 թվական

1913 թվականին Նանսենը ամերիկացի գործարար Յունասա Կրեյնի հետ Հյուսիսային ծովային ուղով գնում է դեպի Սիբիր։ Նրանց նպատակներ բացել ծովային առևտրային ուղի Ռուսաստանի և Եվրոպայի միջև։ Այս ճանապարհորդությունը չուներ գիտական բնույթ, Նանսենը այնտեղ ուղակի ուղևոր էր։ Հատելով Ենիսեյը կանգառներով նրանք հասնում են Կրասնոյարսկ, որտեղ 4 օր կատարում են կարևոր հանդիպումներ, հետո Չինաստանի միջով գնում են Վլադիվոստոկ։ Այդտեղից մեքենայով և ձիերով վերադառնում են Նորվեգիա[108]։ Սիբիրի ճանապարհորդության տպավորությաների տակ Նանսենը գրում է նոր գիրք («Ապագայի քաղաք»)[109]։ Այդ ճանապարհորդության ժամանակ Նանսենը ծանոթանում է ռուսական կյանքին և բազմաթիվ քաղաքական գործիչների հետ։ Այդ ժամանակվանից նա սկսեց հետաքրքրվել Ռուսաստանի խնդիրներով։[110]

Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Նանսենը Բ․ Հելանդ-Հանսենի հետ միասին կատարեցին կարճ նավարկում դեպի Ազորյան կղզիներ։[111]

Առաջին պատերազմի սկզբից Նորվեգիան, Շվեդիան և Դանիան հայտարարել էր իր նեյտրալ դիրքի մասին։ Նանսենը նշանակվել էր Նորվեգիայի պաշտպանության միության նախագահ[111]։ 1917 թվականին ԱՄՆ միացավ պատերազմին և այդ պատճառով ներկայացրեցին էմբարգո Եվրոպայի նկատմամբ։ Նորվեգիան բախվել սննդի պակասի խնդրին, սննդի մեծամասնությունը գնում էր ԱՄՆ։ Բացի այդ բռնագրավել էին Ամերիկային նավաշինարանի բոլոր նավերը, դրանց մեջ կային նաև նորվեգիական ընկերություններ։ Նորվեգիան Նանսենին ուղարկեց Վաշինգտոն՝ բանակցելու և այս խնդիրը լուծելու։ Երկար բանակցություններից հետո Նանսենին հաջողվեց Նորվեգիա տեղափոխել սնունդ և այլ հարկավոր ապրանքներ։[112] Մեծ ներդրում է ունեցել նաև Ամունդսենի նոր գիտարշավի «Մոդ» նավի զինման մեջ։[113]

Նանսենը Ազգերի լիգայում խմբագրել

1918 թվականի հոկտեմբերին առանց Նանսենին հարցնելու Քրիստիանայի համալսարանը նրան նշանակում համալսարանի ռեկտոր,բայց նա հրաժարվում է։[114] Նույն տարում նա նշանակվում է Ազգերի Լիգայում Նորվեգիայի ներկայացուցիչը և մինչև կյանքի վերջը աշխատում է այդ պաշտոնի վրա։[114] Հանտֆորդը ասել է, որ դա Նանսենի համար ամենաճիշտ ընտրությունը՝ իր վերջին ուժերը նեդրելու համար։[115]

1920 թվականի ապրիլից Նանսենը սկսում է զբաղվել ռազմագերիների հայրենադարձության հարցերով։ 1920 թվականի նոյեմբերին Նանսենը հայրենիք է վերադարձրել ավելի քան 200 հազար գերի։[116] Վերջնական հաշվարկներով 1922 թվականին ետ հայրենիք է վերադարձել մոտ 427 հազար ռազմագերի, ավելի քան 30 երկրներից։

Աջակցումը հայերին խմբագրել

1924 թվականին Նանսենը սկսեց զբաղվել հայ փախստակնների հարցերով։ Նրա հասարակական գործունեության մեջ կարևոր տեղ է գրավել հայանպաստ աշխատանքը, ջանքերը Հայ դատի արդարացի լուծման և հայ գաղթականների դրության բարելավման համար։ Նա խստագույնս դատապարտել է սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի և երիտթուրքերի կազմակերպած հայերի ցեղասպանությունը[117]։ Նանսենը մեծապես օգնել է գաղթականներին. բազմահազար հայ փախստականներ ստացել են «Նանսենյան անձնագրեր», որը մասամբ թեթևացրել է նրանց դրությունը։ Առաջարկել է պայմաններ ստեղծել հայ գաղթականներին Խորհրդային Հայաստան վերադարձնելու համար, գլխավորել է հայրենադարձության հանձնաժողովը (1925–29 թվականներին)։ Այդ նպատակով Նանսենն իր հանձնաժողովով 1925 թվականի հունիսին ժամանել է Երևան, եղել է հանրապետության տարբեր շրջաններում, պարզել գաղթականներին ընդունելու հնարավորությունները, մասնակցել Շիրկանալի (Շիրակի ջրանցք) բացմանը։ Վերադառնալով Ժնև 1922 թվականի հունիսին իր նախաձեռնությամբ հրավիրում է ժողով, որտեղ որոշվում է հայերին տալ «Նանսենյան անձնագրեր»։ 1923 թվականի սեպտեմբերի 3-ից Նանսենն անձամբ է զբաղվում այդ գործընթացով։ Տեսնելով, որ Ազգերի լիգան դանդաղում է հայ գաղթականության հայրենադարձման հարցում, Նանսենն ինքն է մարդասիրական ուղիներով հայթայթել անհրաժեշտ միջոցներ և տրամադրել 7 հազար հայ գաղթականների հայրենադարձության կազմակերպման համար։ Հայերի աջակցելու նպատակով Նանսենը մի շարք երկրներում բացել է Նանսենյան գրասենյակներ։ Սիրիայի, Լիբանանի, Եգիպտոսի տարածքներում գործող Նանսենյան գրասենյակի և Հայ բարեգործական ընդհանուր միության մասնաճյուղերի սերտ համագործակցությունը արդեն տալիս էր իր դրական արդյունքը։ Նանսենը Հայ Բարեգործական ընդհանուր միության նախագահ Պողոս Նուբար Փաշայի հետ ստեղծեց Միացյալ հայկական կոմիտե, որն աջակիցներ գտավ աշխարհի շատ երկրներում, ծավալվեց հայանպաստ գործունեության հզոր ալիք։

Նանսենի բազմաթիվ հոդվածներ, զեկուցագրեր, ելույթներ նվիրված են հայ ժողովրդի պատմությանն ու Հայաստանին։ 1927 թվականին նորվեգերեն հրատարակվել է նրա «Հայաստանում» (նորվ.՝ Gjennem Armenia) ծավալուն գիրքը, որը թարգմանվել է անգլերեն ու ֆրանսերեն` «Հայաստանը և Մերձավոր Արևելքը», գերմաներեն` «Խաբված ժողովուրդ» վերնագրերով։ Ընդ որում, գրքի վրա կարմիր տառերով գրված է. «Մեղադրանք Անտանտի ու Ազգերի լիգայի դեմ»[118]։

  Չարիքն ու բռնությունները չեն կարողացել ընկճել հայ ժողովրդին. ամեն անգամ որևէ տեղից ծագած լույսի նշույլն անգամ սնել է ազատության նրա երազանքը։  
  Մարդկության պատմության մեջ չկա մի բան, որ իր հավասարն ունենա 1915 թ սկսված ջարդերի հետ։ Աբդուլ Համիդի ջարդերը չնչին են այսօրվա թուրքերի արածի համեմատությամբ։  

Վերջին տարիներ խմբագրել

 
Սիգրուն Մունտե, 1924 թվական

1919 թվականի հունվարի 17-ին նա ամուսնանում է Սիգրուն Մունտեի հետ։ Մինչև այդ նա առաջարկություն է արել Կետլին Սկոտին, բայց նա հրաժարվել է՝ բացատրելով այդ տարիքների միջև մեծ տարբերության պատճառով։ Սկոտը իր օրագրում գրել է, որ Սիգրունը ավելի շատ է համապատասխանում Նանսենին։[119] Նանսենը Մունտեի հետ շատ մտերիմ էր, Եվայի մահից հետո նա դարձել տան անդամ։ Ռ. Հանտֆորդի կարծիքով այս ամուսնությունըանհաջող էր, իսկ նրանց հարաբերությունը տոգորված էր ատելությամբ։[120] Բայց Ն. Բուդուրը, ով պահպանել էր նրանց նամակագրությունները պնդում էր հակառակը։[121] Բայց և նույն տեղում ասում էր, Նանսենին չէր հետաքրքրում նրա զգացմունքները, շատ էր զայրանում, երբ ինչ-որ բան նա չէր կարողանում անել կամ սխալ էր անում և սկսում էր բղավել։[122] Սովետական միությունը չէր ընդունում Նանսենի նոր ամուսնությունը։

Ազգերի Լիգայի խնդիրները խլում էին նրա ժամանակի մեծ մասը, բայց այնուամենայնիվ նա հասցնում էր զբաղվել գիտությամբ։ 1926 թվականին նա սկսեց պլանավորել «Գրաֆ Ցեպելին» դիրիժաբլով նոր արշավ։ Մի քանի անգամ հանդիպել է դիրիժաբլի նախագծողի՝ Էնկեր Հյուգոյի հետ։ Ստեղծվել էր «Աէրոարկտիկա» հասարակությունը, որն ուներ իր սեփական ամսագիրը։ Նրանց արշավները հովանավորևմ էր Ռուալ Ամունդսենը։[123]

 

Վերջին երկու տարիներին նա տառապում էր սրտի ցավերից, բայց դա նրան չէր կանգնեցում և նա նույնպես ակտիվ աշխատում էր Ազգերի Լիգայում։[124] 1929 թվականին Ամերիկայում Նանսենը հանդիպեց իր վերջին սիրո կեսին՝ Բրենդա Ուլանդին (1891-1985)։ Նանսենը 30 տարով մեծ էր Բրենդայից։ Բրենդան ֆեմինիստական շարժման ակտիվիստ էր։ Մինչև կյանքի վերջ նա նամակագրվում էր Բրենդայի հետ։ Քսանմեկերորդ դարի սկզբին հրապարակվել են նրանց նամակները[125]։

1930 թվականի մայիսի 13-ին Ֆրիտյոֆ Նանսենը տանը մահանում է։ Հոգեհանգիտը նշանակում են մայիսի 17-ին՝ Նորվեգիայի սահմանադրության օրը։[126] Նրա հոգեհանգիստ անցկացվել էր Օսլոյի համալսարանի դահլիճում։ Հոգեհանգստին ներկա էր Հակոն VII-րդը, Բյուրոն Հանսենը, Օտտո Սվերդրուփը Ֆիլիպ Բեյքերը և ուրիշները։[127] Համաձայն Նանսենի կտակի նրա մարմինը դիակիզվեց։ Նրա դուստրը պատմում է, որ այդ ժամանակ ոչ մեկ խոսք չասաց, միայն նվագախումը նվագում էր Շուբերտի «Մահը և աղջիկը»։[128] Գիտնականի մոխիրը թաղել են Պուլհյոգդայի ծառերից մեկի տակ։[129]

Հիշատակ խմբագրել

 
Ֆրիտյոֆ Նանսենի արձանը համանուն թանգարանի մուտքի մոտ

1954 թվականին ՄԱԿը ստեղծել է Նանսենյան շքանշան, որը 1979 թվականին ձևափոխվել և դարձել է Նանսենյան մրցանակ։ Ամեն տարի ՄԱԿ-ի գլխավոր լիազորի կողմից մրցանակը տրվում է փախստականների գործերում մեծ ներդրում կատարած անձին[130]։

Նանսենի պատվին անվանվել է մի շարք աշխարհագրական օբյեկտներ։ Այդ շարքին են պատկանում լեռնաշղթա Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսում[131], կենտրոնական Յուկոնում՝ստրատոհրաբուխ[132]։ Անտարկտիդայում՝ երկու սար՝ բացահայտված Սկոտ և Ռուալեմ Ամուդսեններով[133][134] ու կղզի[135]։ Արկտիկայի և Անտարկտիկայի քարտեզներում Նանսենի անունը օգտագործվում է 25 անգամ[136]։

Աստղագետ Սերգեյ Բելյավսկին իր կողմից 1916 թվականի ապրիլի 2-ին բացահայտած աստերոիդը՝ Նանսենիա[137]։ Միջազգային աստղագիտական միությունը լուսնի հյուսիսային բևեռի մոտակայքում գտնվող խառնարանին (կոորդինատներ՝ 80,9° հյուսիս 95,3° արևելք, տրամագիծ 104 կմ) տվել է Նանսենի անունը[138]։

«Ապոլոն 17-ի» տիեզերագնացները «Հարավային զանգված» սարի խառնարանին տվել են նրա անունը իրենց հերթական ուղևորության ընթացքում։ Չշփոթվելու համար ՄԱՄ-ը 1973 թվականին այդ խառնարանի անունը փոխեց և դարձրեց Նանսեն-Ապոլոն[139]։ Այդ ուղևորությունը դեպի լուսին կատարվել Յուջին Սերնան ու Հարիսոն Շմիդտ տիեզերագնացների կողմից և հայտնի է նրանով, որ ամենաերկարն էր և տևողությամբ (73 րոպե), և երկարությամբ (9,1 կմ)։ Այդ խառնարանում գտել են ամենահին լուսնային բազալտը (4,6 մլրդ տարի ± 0,1 մլրդ տարի)[140]։

 
Ֆրիտյոֆ Նանսենի կիսանդրին Երևանում, քանդակագործ՝ Գարեգին Դավթյան

Նեկայունս Նանսենի տանը՝ Պուլհյոգդայում, գործում է Ֆրիտյոֆ Նանսենի անվան համալսարանը[141]։ Նանսենի անունն է ստացել նաև մեզոպելագիկ ձուկ Microstomatidae ընտանիքից[142]։

1968 թվականին հայ կինոռեժիսոր Սերգեյ Միքայելյանը նորվեգացի կինոգործիչի հետ միասին նկարահանում են վավերագրական ֆիլմ Ֆրտյոֆ Նանսենի մասին՝ «Մի կյանք, Ֆրիտյոֆ Նանսենի պատմությունը» (նորվ.՝ Bare et liv – Historien om Fridtjof Nansen) վերնագրով։ Ֆիլմի սյուժեն պարունակում է երեք կարևոր իրադարձություն՝ հետազոտությունները Հյուսիսային բևեռում, նրա աշխատանքը Ազգերի Լիգայում և հայերի ցեղասպանությունը։ Գլխավոր դերերում էր Կնուտ Վիգերտը[143]։ 1985 թվականին Նանսենի կերպարը խաղացել է Մաքս ֆոն Սյուդովը «Աշխարհի վերջին հատվածը» սերիալում[144]։

2000-ականների սկզբին Նորվեգիայի ռազմածովային ուժերին հանձնում են «Ֆրիտյոֆ Նանսեն» դասի ֆրեգատաներ։ Գլխավոր նավը՝ «Ֆրիտյոֆ Նանսենը» դուրս է եկել բաց ծով 2003 թվականին, իսկ երկու նավ ստացել են «Օտտո Սվերդրուփ» և «Ռուալ Ամունդսեն» անունները[145]։

 
Ֆրիտյոֆ Նանսենին ՀՀ փոստային նամականիշ

Նանսենի պատվին անվանվել են փողոցներ Երևանում, Բելֆաստում, Վիննիցայում, Մանչեստրում և Մոսկվայում[146]։

1995 թվականին Նիկոլայ Ռիժկովի նախաձեռնությամբ բացվել էր Ֆրիտյոֆ Նանսենի անվան ֆոնդ, որը հետագայում տեղափոխվել է Երևան։

Երևանում 2014 թվականին բացվել Նանսենի անվան թանգարան, որտեղ ցուցադրվում են իր կյանքին և գիտական ու մարդասիրական գործունեությանն առնչվող գրքեր, ֆիլմեր, ցուցապաստառներ, հոբելյանական նյութերի միջոցով թողարկված քանդակներ։

2011 թվականի հունվարի 26-ին որոշվել էր Գյումրիում բացել Նանսենի տուն-թանգարանը[147]։ Հայաստանում 2011 թվականին մեծամաշտաբ նշվում էր Նանսենի 150-ամյակը։ Այդ միջոցառումներին ներկային բարձրաստիճան անձինք Հայաստանից և Նորվեգիայից, այդ ժամանակ բացվեց Ֆրիտյոֆ Նանսենի արձանը։ Հայաստանի և Նորվեգիայի արտաքին գործերի նախարարները կնքեցին Նանսենի 150-ամյակի նամականիշը[148]։ Նանսենի անունը կրում են դպրոցներ Երևանում, Սպիտակում, Արմավիրում, Ստեփանավանում և Դիլիջանիում։ Կարմիր Խաչի աջակցությամբ Սպիտակում բացվել Նանսենի անվան հիվանդանոց։ Ֆրիտյոֆ Նանսենի ծննդյան 150 ամյակի առիթով ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը թողարկել է անվանական բացիկ, ինչպես նաև «Ֆրիտյոֆ Նանսեն - 150» մեդալ[149]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Ганзен П. Нансен, Фритьоф (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXа. — С. 524—526.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Sverdrup H. U. Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 KulturNav — 2015.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Нансен Фритьоф // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  5. ↑ 5,0 5,1 Nickelsen T. Nansen – Norway’s first brain scientist (норв.) // (untranslated) — (untranslated), 2008.
  6. ↑ Haas L. F. Fridtjof Nansen (1861-1930). // Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry — BMJ, 2003. — Vol. 74, Iss. 4. — P. 515. — ISSN 0022-3050; 1468-330X — doi:10.1136/JNNP.74.4.515 — PMID:12640078
  7. ↑ Norsk biografisk leksikon(նորվ.) — Kunnskapsforlaget. — ISSN 2464-1502
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Pas L. v. Genealogics — 2003.
  9. ↑ The Nobel Peace Prize 1922 // nobelprize.org — Nobel Foundation.
  10. ↑ The Nobel Prize amounts // nobelprize.org — Nobel Foundation.
  11. ↑ Royal Geographical Society Gold Medal Recipients — Royal Geographical Society, 2022.
  12. ↑ Stevnsborg L. Kongeriget Danmarks ordener, medaljer og hederstegn. Kongeriget Islands ordener og medaljer — University Press of Southern Denmark, 2005. — P. 263.
  13. ↑ Будур, 2011, էջ 11
  14. ↑ Brogger & Rolfsen, 1896, էջ 1-5
  15. ↑ Brogger & Rolfsen, 1896, էջ 6-7
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Нансен-Хейер, 1973, էջ 23
  17. ↑ Brogger & Rolfsen, 1896, էջ 7-12
  18. ↑ 18,0 18,1 Будур, 2011, էջ 15
  19. ↑ Huntford, 2001, էջ 1-5
  20. ↑ Будур, 2011, էջ 17, 26
  21. ↑ Brogger & Rolfsen, 1896, էջ 8
  22. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 24
  23. ↑ 23,0 23,1 Нансен-Хейер, 1973, էջ 25
  24. ↑ Будур, 2011, էջ 17
  25. ↑ Будур, 2011, էջ 18
  26. ↑ Будур, 2011, էջ 24
  27. ↑ Scott, pp. 11–12
  28. ↑ Huntford, 2001, էջ 7-12
  29. ↑ Huntford, 2001, էջ 16-17
  30. ↑ Linn Ryne (1998-2002). «Fridtjof Nansen: Man of many facets». Great Norwegians.
  31. ↑ Будур, 2011, էջ 27
  32. ↑ Huntford, 2001, էջ 18-19
  33. ↑ Нансен5, 1939, էջ 18
  34. ↑ Будур, 2011, էջ 28
  35. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 44
  36. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 45
  37. ↑ 37,0 37,1 Huntford, 2001, էջ 21-27
  38. ↑ Нансен5, 1939, էջ 166
  39. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 24-25
  40. ↑ 40,0 40,1 Пасецкий, 1987, էջ 27-28
  41. ↑ Huntford, 2001, էջ 27-28
  42. ↑ Будур, 2011, էջ 51
  43. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 48-49
  44. ↑ 44,0 44,1 Будур, 2011, էջ 54
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Будур, 2011, էջ 58
  46. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 61
  47. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 34
  48. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 67
  49. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 65
  50. ↑ Будур, 2011, էջ 63-64
  51. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 66
  52. ↑ Будур, 2011, էջ 68-69
  53. ↑ 53,0 53,1 Будур, 2011, էջ 70
  54. ↑ Huntford, 2001, էջ 65-69
  55. ↑ 55,0 55,1 Нансен1, 1937, էջ 18
  56. ↑ Нансен1, 1937, էջ 21-22
  57. ↑ Фрам1, 1956, էջ 14
  58. ↑ Будур, 2011, էջ 89-92
  59. ↑ 59,0 59,1 Пасецкий, 1987, էջ 40
  60. ↑ Будур, 2011, էջ 88
  61. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 40-41
  62. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 69
  63. ↑ Будур, 2011, էջ 85, 87
  64. ↑ Будур, 2011, էջ 85-86
  65. ↑ Будур, 2011, էջ 87
  66. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 68
  67. ↑ Нансен1, 1937, էջ 41
  68. ↑ Нансен1, 1937, էջ 112
  69. ↑ Нансен1, 1937, էջ 139
  70. ↑ «Nansen's Route - Greenland Icecap Crossing». Expedition Greenland. Արխիվացված է օրիգինալից 30.04.2012-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  71. ↑ Фрам1, 1956, էջ 17
  72. ↑ Будур, 2011, էջ 114-116
  73. ↑ 73,0 73,1 Пасецкий, 1987, էջ 69
  74. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 72
  75. ↑ 75,0 75,1 Будур, 2011, էջ 127
  76. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 93
  77. ↑ 77,0 77,1 Нансен-Хейер, 1973, էջ 125
  78. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 136
  79. ↑ Будур, 2011, էջ 196-197
  80. ↑ Будур, 2011, էջ 197
  81. ↑ 81,00 81,01 81,02 81,03 81,04 81,05 81,06 81,07 81,08 81,09 81,10 81,11 81,12 81,13 81,14 81,15 81,16 81,17 81,18 81,19 Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море / Пер. З. Лопухиной. — М.: Географгиз, 1956. — Т. 2.
  82. ↑ 82,00 82,01 82,02 82,03 82,04 82,05 82,06 82,07 82,08 82,09 82,10 82,11 82,12 82,13 82,14 82,15 82,16 82,17 82,18 82,19 82,20 82,21 82,22 82,23 Нансен Ф. «Фрам» в Полярном море / Пер. З. Лопухиной. — М.: Географгиз, 1956. — Т. 1.
  83. ↑ 83,00 83,01 83,02 83,03 83,04 83,05 83,06 83,07 83,08 83,09 83,10 83,11 83,12 Саннес Т. Б. ««Фрам»: приключения полярных экспедиций / Пер. с нем. А. Л. Маковкина. — Л.: Судостроение, 1991. — ISBN 5-7355-0120-8
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 Roland Huntford. Nansen. — London: Abacus, 2001. — 750 с. — ISBN 0-349-11492-7
  85. ↑ Открытия Нансена в Центральной Арктике(չաշխատող հղում)
  86. ↑ Русский перевод: Броггер, В. Г., Рольфсен Н. Фритьофъ Нансенъ. Пер. с дат. СПб: Изд. Девриена, 1896. 365 с.
  87. ↑ «Nansen's North Pole Search» (PDF). The New York Times. 1895 թ․ մարտի 3. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |dateformat= ignored (օգնություն)
  88. ↑ Хроника // Естествознание и география. — 1896. — В. № 8. — Т. II. — С. 882-886.
  89. ↑ Fleming, Fergus. Ninety Degrees North. — London: Granta Publications, 2002. — ISBN 1-86207-535-2
  90. ↑ Jones, Max (2003). The Last Great Quest. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-280483-9.
  91. ↑ Nansen, F. (1902). The oceanography of the north polar basin. The Norwegian North Polar Expedition, 1893-1896, Scientific Results. Vol. 3. Longmans, Green and Co. էջ 427. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  92. ↑ Grumbine, Robert W. (1998). «Virtual Floe Ice Drift Forecast Model Intercomparison». Weather and Forecasting. 13 (3): 886–990. ISSN 0882-8156.
  93. ↑ 93,0 93,1 Huntford, 2001, էջ 441
  94. ↑ Фрам1, 1956, էջ 37
  95. ↑ Будур, 2011, էջ 195
  96. ↑ Huntford, 2001, էջ 452
  97. ↑ Nansen, F. (1902). The oceanography of the north polar basin. The Norwegian North Polar Expedition, 1893-1896, Scientific Results. Vol. 3. Longmans, Green and Co. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  98. ↑ Фрам1, 1956, էջ 25
  99. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 268
  100. ↑ Саннес, 1991, էջ 181
  101. ↑ Huntford, 2001, էջ 464-465
  102. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 261
  103. ↑ Нансен5, 1939, էջ 552-553
  104. ↑ Нансен5, 1939, էջ 564-566
  105. ↑ Нансен5, 1939, էջ 569
  106. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 266
  107. ↑ Пасецкий, 1987, էջ 267
  108. ↑ Попов А. Автограф Нансена // Вокруг света. - 1994. - № 10.
  109. ↑ Նանսեն Ֆ. Ապագայի քաղաք = Through Siberia, the Land of the Future. — Петроградъ: Изданiе К. И. Ксидо, 1915. — 561 с.
  110. ↑ Reynolds, 1949, էջ 190-203
  111. ↑ 111,0 111,1 Reynolds, 1949, էջ 204
  112. ↑ Reynolds, 1949, էջ 214
  113. ↑ Буманн-Ларсен, 2005, էջ 244
  114. ↑ 114,0 114,1 Будур, 2011, էջ 320
  115. ↑ Huntford, 2001, էջ 583
  116. ↑ Reynolds, 1949, էջ 221
  117. ↑ «Armenian Genocide // United Human Rights Council». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  118. ↑ Геноцид армян в Османской империи: сборник документов и материалов // Под ред. М. Г. Нерсисяна. - Ереван: Айастан, 1982. - С. 616.
  119. ↑ Будур, 2011, էջ 313-314
  120. ↑ Huntford, 2001, էջ 664
  121. ↑ Будур, 2011, էջ 243
  122. ↑ Будур, 2011, էջ 315
  123. ↑ Буманн-Ларсен, 2005, էջ 494
  124. ↑ Huntford, 2001, էջ 665
  125. ↑ Brenda, My Darling: The Love Letters of Fridtjof Nansen to Brenda Ueland. Utne Institute, 2011 ISBN 978-0-9761989-4-9.
  126. ↑ Буманн-Ларсен, 2005, էջ 493
  127. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 427
  128. ↑ Нансен-Хейер, 1973, էջ 428
  129. ↑ Будур, 2011, էջ 399
  130. ↑ УВКБ ОНН: Премия Нансена
  131. ↑ Anderson, L.G. et al. (Մարտ 1989). «The first oceanographic section across the Nansen Basin in the Arctic Ocean». Deep Sea Research Part A. Oceanographic Research Papers 36 (3): 475-82
  132. ↑ Mount Nansen in the Canadian Mountain Encyclopedia
  133. ↑ U.S. Geological Survey Geographic Names Information System: Mount Nansen (Antarctica)
  134. ↑ U.S. Geological Survey Geographic Names Information System: Mount Fridtjof Nansen
  135. ↑ «Nansen Island // Scott Polar Research Institute». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  136. ↑ Фритьоф Нансен - норвежец тысячелетия
  137. ↑ Lutz D. Schmadel. Dictionary of minor planet names, Volume 1, Springer, 2003. Р.78
  138. ↑ Gazetteer of Planetary Nomenclature
  139. ↑ Пугачёва, С. Г.; Родионова, Ж. Ф.; Шевченко, В. В.; Скобелева, Т. П.; Дехтярёва, К. И.; Попов, А. П. Каталог «Номенклатурный ряд названий лунного рельефа». — Москва: Государственный Астрономический институт им. П. К. Штернберга, МГУ, 2009. — С. 30. — 58 с.
  140. ↑ Jones, Eric M. (1995). «Geology Station 2». Apollo 17 Lunar Surface Journal (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 26-ին.
  141. ↑ Официальный сайт Института Нансена
  142. ↑ Nansenia Jordan & Evermann, 1896 // World Register of Marine Species
  143. ↑ «Ֆրիտյոֆ Նանսեն»(անգլ.) ֆիլմը Internet Movie Database կայքում
  144. ↑ «The Last Place on Earth - The Complete Epic Miniseries DVD 3 Disc Set». BFS Entertainment & Multimedia (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  145. ↑ Nansen Class Anti-Submarine Warfare Frigates
  146. ↑ «Памятная доска Фритьофу Нансену». Taimyrplus.net. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.(չաշխատող հղում)
  147. ↑ Новости Армения //Памятник и Дом-музей Фритьофа Нансена откроются в Армении
  148. ↑ Республика Армения // Почтовая марка к 150-летию Нансена погашена в Армении Արխիվացված 2016-03-09 Wayback Machine
  149. ↑ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը //

Մատենագրություն խմբագրել

Դիտողություն՝ վերնագրերը նորվեգերեն լեզվով են XIX-ից XX-րդ դարի սկիզբ։Ներկայացված են միայն աշխատանքները, նախատեսված չէ մասնագետների համար։

Գրականություն խմբագրել

Ռուսերեն լեզվով
  • Анненская А. Н. Фритиоф Нансен и его путешествия в Гренландию и к северному полюсу. — Новая Москва, 1922.
  • Բրոգեր Վ․ Գ․, Րոլֆսեն Ն․ Фритьоф Нансен / Пер. с дат. А. и П. Ганзен. — Ս. Ֆ. Դերվիեն, 1896.
  • Բուդուր Ն․ Нансен. Человек и миф. — Игра слов, 2011.
  • Բաուման-Լարսեն Амундсен. — Молодая гвардия, 2005.
  • Визе В. Ю. Вступительная статья Արխիվացված 2014-09-09 Wayback Machine // Нансен Ф. «Фрам» в полярном море. - М.։ Географгиз, 1956.
  • Н. Каринцев. «Путешествия Фритьофа Нансена к Северному полюсу»
  • Լադլեմ Գ․ Капитан Скотт. — Гидрометеоиздат, 1989.
  • Նանսեն Ֆ. Собрание сочинений. Т. 1: На лыжах через Гренландию. Жизнь эскимосов. — Изд-во Главсевморпути, 1937.
  • Նանսեն Ֆ. Собрание сочинений. Т. 5 Среди тюленей и белых медведей. На вольном воздухе. — Изд-во Главсевморпути, 1939.
  • Նանսեն Ֆ. «Фрам» в Полярном море. Т. 1. — Географгиз, 1956.
  • Նանսեն Ֆ. «Фрам» в Полярном море. Т. 2. — Географгиз, 1956.
  • Նանսեն Ֆ. «Фрам» в Полярном море. — Дрофа, 2007.
  • Նանսեն-Հեյներ Լ․ Книга об отце. — Гидрометеоиздат, 1973.
  • Պոսեցկի Վ․ Մ․ Фритьоф Нансен. 1861-1930. — Наука, 1987.
  • Սանես Տ․ Բ․ «Фрам»: приключения полярных экспедиций. — Судостроение, 1991.
  • Ցենտկեվիչ Ալինա և Չեսլավ Кем же ты станешь, Фритьоф? Повесть о Нансене. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 280 с. (в пер.)
  • Տանզեն Ա․ Фритьоф Нансен, его жизнь и путешествия. — Издание А. Ф. Девриена. — 1901.
այլ լեզուներով

Նանսենի գրքերի ռուսերեն թարգմանությունը խմբագրել

Տես նաև խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Ֆրիտյոֆ Նանսեն հոդվածին
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆրիտյոֆ Նանսեն» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆրիտյոֆ Նանսեն» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2017 թվականի հունիսի 12-ի օրվա հոդված:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 178)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆրիտյոֆ_Նանսեն&oldid=9793475» էջից