Ռոբինզոն Կրուզո

Ռոբինզոն Կրուզո (անգլ.՝ Robinson Crusoe, ամբողջական վերնագիրը՝ «Ռոբինզոն Կրուզոյի՝ յորքցի նավաստու կյանքն ու զարմանալի արկածները, որը քսանութ տարի ապրեց կատարյալ մենակության մեջ Ամերիկայի ափերի մոտ Օրինոկո գետի բերանի մոտ գտնվող անմարդաբնակ կղզում, և որը փրկվելով նավաբեկությունից, երբ իր բոլոր ընկերները մահացան, բերում է գրավոր վկայություն, թե ինչպես նա վերջապես փրկվեց ծովահենների կողմից» (անգլ.՝ The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe, Of York, Mariner: Who lived Eight and Twenty Years, all alone in an un-inhabited Island on the Coast of America, near the Mouth of the Great River of Oroonoque; Having been cast on Shore by Shipwreck, wherein all the Men perished but himself. With An Account how he was at last as strangely deliver'd by Pyrates), Դանիել Դեֆոյի վեպը, որը հրատարակվել է 1719 թվականին և պատմում է բնության գրկում մարդու բարոյական վերածննդի մասին։ Գրվել է որպես ծովային ճանապարհորդ և պլանտատոր Ռոբինզոն Կրուզոյի ինքնակենսագրություն, որը ցանկանում էր ավելի հարստանալ արագ ու անօրինական ճանապարհով, սակայն նավաբեկության հետևանքով հայտնվում է անմարդաբնակ կղզում, որտեղ անցկացնում է 28 տարի։ Ինքը՝ Դեֆոն, իր վեպն անվանել է այլաբանություն։

Ռոբինզոն Կրուզո անգլ.՝ The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe, of York, Mariner: Who lived Eight and Twenty Years, all alone in an un-inhabited Island on the Coast of America, near the Mouth of the Great River of Oroonoque; Having been cast on Shore by Shipwreck, wherein all the Men perished but himself. With An Account how he was at last as strangely deliver'd by Pyrates. Written by Himself...
Հեղինակ	Դանիել Դեֆո
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	երևակայական նովել, ինքնակենսագրություն, ռոբինզոնադա, արկածային և pirate fiction?
Բնօրինակ լեզու	անգլերեն
Կերպար(ներ)	Ուրբաթ և Ռոբինզոն Կրուզո
Նկարագրում է	Օրինոկո և Սալե (քաղաք)
Հաջորդ	Ռոբինզոն Կրուզոյի հետագա արկածները
Նկարազարդող	Ջոն Փայն
Երկիր	Միացյալ Թագավորություն
Հրատարակման տարեթիվ	ապրիլի 25, 1719
Robinson Crusoe Վիքիպահեստում

Դեֆոյի վեպի համար նյութ է ծառայել շոտլանդացի բոցման Սելկիրկի՝ 1704-1709 թվականներին անմարդաբնակ կղզում անցկացրած տարիների նկարագրությունը։ Դեֆոն իր Ռոբինզոնի համար ընտրել է այնպիսի պայմաններ և մեկուսացում, ինչպիսիք բաժին էին ընկել Սելկիրկին, բայց եթե Սելկիրկը կղզում վայրենացել էր, ապա Ռոբինզոնը բարոյապես վերածնվում է։

1719 թվականի օգոստոսին Դեֆոն հրատարակել է «Ռոբինզոն Կրուզոյի հետագա արկածները» (անգլ.՝ The Farther Adventures of Robinson Cruso), իսկ մեկ տարի անց՝ «Ռոբինզոն Կրուզոյի լուրջ մտորումները», բայց համաշխարհային գրականության գանձարան մտել է միայն առաջին գիրքը, և հենց դրա հետ է կապված «ռոբինզոնադա» նոր հասկացությունը։

«Ռոբինզոն Կրուզո» վեպը սկիզբ է դրել դասական անգլիական վեպին, և դրա շնորհիվ տարածում է գտել կեղծ փաստագրական գեղարվեստական արձակը․ այն հաճախ անվանում են անգլերեն առաջին «իսկական» վեպը։ Հետագայում, սակայն, վեպը փոխել է ընթերցողների շրջանակը և դարձել մանկական գիրք։ Լույս տեսած օրինակների քանակով երկար ժամանակ բացառիկ տեղ է զբաղեցրել ոչ միայն Դանիել Դեֆոյի ստեղծագործությունների շարքում, այլև ընդհանրապես գրքերի աշխարհում։

Դանիել Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզո» վեպը ռուսերենից հայերեն թարգմանվել է Հարություն Հարությունյանի կողմից և վերահրատարակվել է 1988 թվականին «Արևիկ» հրատարակչության կողմից։

Նախապատմություն

Սյուժեն հիմնված է շոտլանդացի նավաստի Ալեքսանդր Սելկիրկի (1676-1721)՝ «Cinque Ports» («Սինք Պորտս») նավի բոցմանին իրական պատմության վրա, որն աչքի էր ընկնում չափազանց անսանձ ու խառնակչական բնավորությամբ։ 1704 թվականին նրան իր պահանջով ափ են իջեցրել անմարդաբնակ կղզում՝ տալով զենք, գործիքներ, մթերք և սերմեր։ Այս կղզում Սելկիրկն մնացել է մինչև 1709 թվականը։ Նրա մասին պատմել են Վուձ Ռոջերսը և նավապետ Կուկը։ 1711 թվականին վերադառնալով Լոնդոն՝ Սելկիրկն իր պատմությունը պատմել է գրող Ռիչարդ Ստիլին, որը հրատարակել է այն «The Englishman» թերթում։

Կան նաև այլ վարկածներ, թե ով է եղել Ռոբինզոն Կրուզոյի իսկական նախատիպը։ Սելկիրը եղել է անգրագետ, հարբեցող, կռվարար և երկկին․ որպես անհատականություն՝ նա բացարձակապես նման չէր Դեֆոյի հերոսին։ Ռոբինզոն Կրուզոյի նախատիպերի թվում կարող են լինել․

• Վիրաբույժ Հենրի Փիթմենը, որը Մոնմութի դուքսի խռովությանը մասնակցելու համար աքսորվել է Բարբադոս և իր հետ այնտեղ հայտնված ընկերների հետ փախուստ կատարելով՝ նավաբեկության հետևանքով հայտնվել է Սոլթ-Տորտուգա անմարդաբնակ կղզում,
• կապիտան Ռիչարդ Նոքսը, որը 20 տարի գերության մեջ է մնացել Ցեյլոնում,
• իսկապես գոյություն ունեցած մի շարք այլ նավաստիներ և ճանապարհորդներ։

Ռոբինզոնի մասին վեպի հիմքում դրված գաղափարը՝ բարոյական կատարելագործումը մենակության մեջ, բնության հետ շփման շնորհիվ, հասարակությունից և քաղաքակրթությունից հեռու, իրականացվել է դեռևս XII դարում մավրիտանացի գրող Իբն Տուֆեյլի «Հայյի՝ Յակզանի որդու պատմությունը» փիլիսոփայական վեպում, որը նույնպես ազդել է Դեֆոյի վրա։ Արաբական գրքի հերոսը մի երեխա է, որը ապրելով անմարդաբնակ կղզում, կերակրվելով վիթի կողմից և մեծանալով վայրի կենդանիների մոտ, փորձում է իմաստավորել աշխարհը՝ դիտելով բնությունը։ Իր մտքի ուժով նա աստիճանաբար հասկանում է տիեզերքի հիմքերը և կյանքի օրենքները։ Այնուհետև նա գնում է այլ մարդկանց մոտ՝ ճշմարտությունը պարզաբանելու համար, սակայն մարդիկ չեն խորանում հայի ուսմունքների մեջ։ Ճանաչելով արատավոր փոխհարաբերություններով և կեղծ պատկերացումներով մարդկային հասարակությունը՝ Հայը հուսահատվում է մարդկանց ուղղելու գործում և վերադառնում իր մեկուսի կղզի։

Սյուժե

Գիրքը գրված է որպես Յորքի բնակիչ Ռոբինզոն Կրուզոյի հորինված ինքնակենսագրություն, որը երազում է հեռավոր ծովային ճանապարհորդությունների մասին։ Նրա հայրը ծեր ու հիվանդ մարդ է, որն ուզում է որդուն տեսնել որպես դատավոր, սակայն նա հոր կամքին հակառակ 1651 թվականին լքում է հարազատ տունը և ընկերոջ հետ մեկնում իր առաջին ծովային նավարկությունը։ Այն ավարտվում է անգլիական ափերի մոտ տեղի ունեցած նավաբեկությամբ, սակայն դա չի հիասթափեցնում Կրուզոյին, և շուտով նա մի քանի ճանապարհորդություն է կատարում առևտրային նավի վրա։ Դրանցից մեկի ընթացքում Աֆրիկայի ափերի մոտ նրա նավը գրավում են բերբերյան ծովահենները, և Կրուզոն երկու տարի մնում է գերության մեջ, մինչև որ կարողանում է փախչել բարկասով։ Ծովում նրան վերցնում է Բրազիլիա գնացող պորտուգալական նավը, որտեղ նա անցկացնում է չորս տարի՝ դառնալով պլանտացիայի սեփականատեր։

Ցանկանալով ավելի արագ հարստանալ՝ Ռոբինզոն Կրուզոն 1659 թվականին մասնակցում է դեպի Աֆրիկա անօրինական առևտրային նավարկությանը՝ սևամորթ ստրուկներ բերելու համար։ Սակայն փոթորկի հետևանքով նավը խրվում է ծանծաղուտի մեջ Օրինոկո ծովաբերանից ոչ հեռու գտնվող անհայտ կղզու մոտ։ Կրուզոն դառնում է անձնակազմից միակ փրկվածը՝ լողալով հասնելով անմարդաբնակ կղզին։ Հաղթահարելով հուսահատությունը՝ նա նավից հանում է բոլոր անհրաժեշտ գործիքները և պարագաները, նախքան այն վերջնականապես կկործանվեր փոթորիկների հետևանքով։ Հաստատվելով կղզու վրա՝ նա իր համար կառուցում է լավ թաքնված և պաշտպանված կացարան, սովորում է կարել հագուստ, կավից պատրաստել ամանեղեն, ցանում է նավից բերած գարին ու բրինձը։ Նա նաև կարողանում է ընտելացնել վայրի այծերը, որոնք գտել է կղզում, որոնք նրա համար դառնում են մսի և կաթի կայուն աղբյուր, ինչպես նաև կաշի են ապահովում հագուստի համար։

Երկար տարիներ ուսումնասիրելով կղզին՝ Կրուզոն հայտնաբերում է մարդակերների հետքերը, որոնք երբեմն այցելում են կղզու տարբեր հատվածներ և կազմակերպում են խնջույքներ։ Նման այցելություններից մեկի ժամանակ նա փրկում է գերի վայրենուն, որին պատրաստվում էին ուտել։ Ռոբինզոնը նրան սովորեցնում է անգլերեն և նրան անվանում է Ուրբաթ, քանի որ նրան փրկել էր շաբաթվա այդ օրը։ Կրուզոն իմանում է, որ Ուրբաթ ծնունդով Տրինիդադից է, որը կարելի է տեսնել իր կղզում, և որ նա գերեվարվել է հնդկացիական ցեղերի միջև եղած կռվի ժամանակ։

Մարդակերների հաջորդ այցելության ժամանակ Կրուզոն և Ուրբաթը հարձակվում են նրանց վրա և փրկում ևս երկու գերիների։ Նրանցից մեկը Ուրբաթի հայրն է, իսկ երկրորդը՝ իսպանացի, որի նավը նույնպես նավաբեկության է ենթարկվել։ Նրանից բացի, նավից փրկվել են ևս 16 իսպանացիներ ու պորտուգալացիներ, որոնք աղետալի վիճակում էին գտնվում մայրցամաքում բնակվող վայրենիների մոտ։ Կրուզոն որոշում է Ուրբաթի հորն իսպանացու հետ նավակով ուղարկել նրա ընկերներին կղզի հասցնելու, որպեսզի համատեղ ուժերով նավ կառուցեն և բոլորով ուղևորվեն դեպի քաղաքակիրթ երկրներ։

Մինչ Կրուզոն սպասում է իսպանացու վերադարձին, կղզի է ժամանում անհայտ մի նավ։ Պարզվում է, որ այդ նավը գրավել են խռովարարները, որոնք պատրաստվում են կղզում ափ իջեցնել նավապետին ու նրա հավատարիմ մարդկանց։ Կրուզոն և Ուրբաթն ազատում են նավապետին և նրան օգնում են վերադարձնել նավի վերահսկողությունը։ Առավել անհուսալի ապստամբներին թողնում են կղզում, իսկ Կրուզոն, կղզում 28 տարի անցկացնելուց հետո, 1686 թվականի վերջին հեռանում է այնտեղից և 1687 թվականին վերադառնում Անգլիա՝ իր հարազատների մոտ, որոնք նրան վաղուց մահացած էին համարում։ Այնուհետև Կրուզոն մեկնում է Լիսաբոն՝ Բրազիլիայում գտնվող իր պլանտացիաների համար շահույթ ստանալու նպատակով, ինչի շնորհիվ դառնում է բավական հարուստ մարդ։ Դրանից հետո նա իր հարստությունը տեղափոխում է Անգլիա՝ ճանապարհի մեծ մասն անցնելով ցամաքով՝ վախենալով ծովով նավարկելիս կրկին դժբախտության մեջ ընկնել։ Ուրբաթն ուղեկցում է նրան, և ճանապարհին նրանց հետ պատահում է վերջին համատեղ արկածը, երբ Պիրենեյներն անցնելիս պաշտպանվում են սոված գայլերից ու արջերից։

Շարունակություն

Երկրորդ վեպը՝ «Ռոբինզոն Կրուզոյի հետագա արկածները», քիչ հայտնի է։ Դրանում տարեց Ռոբինզոնը, այցելելով իր կղզի և կորցնելով Ուրբաթին, առևտրային գործերով հասնում է Հարավարևելյան Ասիայի ափեր և ստիպված է լինում անցնել ամբողջ Ռուսաստանի տարածքով, որպեսզի Արխանգելսկից ուղեւորվի Անգլիա։ Սիբիրի մայրաքաղաք Տոբոլսկում նա հանդիպում է աքսորյալ իշխանի՝ նախկին ցարական նախարարի (որի նախատիպը կարող է լինել դեսպանական վարչատան քարտուղար Վասիլի Գոլիցինը)։ Կրուզոն շատ ընդհանրություններ է գտնում իր ու իշխանի ճակատագրերի միջև, և նույնիսկ նրան անվանում է «սիբիրյան Ռոբինզոն»։

Ռոբինզոն Կրուզոյի երրորդ գիրքը վերնագրված է «Ռոբինսոն Կրուզոյի կուրջ մտորումները (անգլ.՝ Serious Reflections of Robinson Crusoe), որը բարոյական թեմաներով էսսեների ժողովածու է։ Ռոբինզոն Կրուզոյի անունը հեղինակն օգտագործել է հանրության ուշադրությունը գրավելու համար։ «Լուրջ մտորումների» նախաբանում գրողն իր հերոսի անունից գրում է, որ իր պատմությունը իրականում տեղի ունեցած իրադարձությունների նկարագրությունն է, թեև միաժամանակ այն այլաբանություն է։

Գրականություն

• Boz (Charles Dickens) (1853)։ Memoirs of Joseph Grimaldi։ London: G. Routledge & Co. 
• Findlater Richard (1955)։ Grimaldi King of Clowns։ London: Magibbon & Kee։ OCLC 558202542 
• Malabou, Catherine. “To Quarantine from Quarantine: Rousseau, Robinson Crusoe, and ‘I.’” Critical Inquiry, vol. 47, no. S2, 2021, https://doi.org/10.1086/711426.[1]
• McConnell Stott Andrew (2009)։ The Pantomime Life of Joseph Grimaldi։ Edinburgh: Canongate Books Ltd.։ ISBN 978-1-84767-761-7 
• Ross, Angus, ed. (1965), Robinson Crusoe. Penguin.
• Secord, Arthur Wellesley (1963). Studies in the Narrative Method of Defoe. New York: Russell & Russell. (First published in 1924.)
• Shinagel, Michael, ed. (1994). Robinson Crusoe. Norton Critical Edition. 0-393-96452-3. Includes textual annotations, contemporary and modern criticisms, bibliography.
• Severin, Tim (2002). In search of Robinson Crusoe, New York: Basic Books. 0-465-07698-X
• Hymer Stephen (September 1971)։ «Robinson Crusoe and the secret of primitive accumulation»։ Monthly Review 23 (4): 11։ doi:10.14452/MR-023-04-1971-08_2 
• Shinagel, Michael, ed. (1994), Robinson Crusoe. Norton Critical Edition (0-393-96452-3). By Kogul, Mariapan.
• Backscheider, Paula Daniel Defoe: His Life (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1989). 0801845122.
• Ewers, Chris Mobility in the English Novel from Defoe to Austen. (Woodbridge: Boydell and Brewer, 2018). 978-1787442726. Includes a chapter on Robinson Crusoe.
• Richetti, John (ed.) The Cambridge Companion to Daniel Defoe. (Cambridge: Cambridge University Press, 2009) 978-0521675055. Casebook of critical essays.
• Rogers, Pat Robinson Crusoe (London: Allen and Unwin, 1979). 0048000027.
• Watt, Ian The Rise of the Novel (London: Pimlico, 2000). 978-0712664271.

Արտաքին հղումներ

• Ռոբինզոն Կրուզոն գրապահարանում