Վիքիպեդիա

Անտարկտիդա

մայրցամաք

Անտարկտիդա (/ænˈtɑːrktᵻkə/ ( լսել)), Երկրագնդի վեց մայրցամաքներից մեկը, որը գտնվում է մոլորակի ծայր հարավում։ Բոլոր մայրցամաքներից ամենաքիչ բնակեցվածն է։ Գրեթե ամբողջությամբ տեղակայված է Հարավային բևեռային շրջագծից դեպի հարավ ու շրջապատված է Հարավային օվկիանոսի (Խաղաղ, Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսների հարավային հատվածը, հաճախ կոչվում է նաև Անտարկտիկական օվկիանոս) ջրերով։ Հենց այս մայրցամաքում է գտնվում Հարավային բևեռը։ Իր տարածքով Անտարկտիդան հինգերորդ ամենամեծ մայրցամաքն է, որը մոտ 40%-ով ավելի մեծ է, քան Եվրոպան։ Ընդհանուր մակերեսը կազմում է 14,200,000 կմ2։ Անտարկտիդայի մեծ մասը պատված է Անտարկտիկական սառցե վահանով, որի հաստությունը կազմում է մոտ 1,9 կիլոմետր։

Անտարկտիդա
Տեսակմայրցամաք, տարածաշրջան, Terra nullius և աշխարհամաս
ՎարչատարածքԱնտարկտիկայի համաձայնագրի տարածք
Ամենաբարձր կետՎինսոն լեռնազանգված
Ամենացածր կետBentley Subglacial Trench?
Մակերես14 200 000 կմ²
Կազմված էԱրևմտյան Անտարկտիդա և Արևելյան Անտարկտիդա
Հյուսիսային կետ63°12′48″ հվ. լ. 57°18′08″ ամ. ե.HGЯO
Հարավային կետ90° հվ. լ. 0° ավ. ե.HGЯO
Մասն էցամաք, Անտարկտիկա և Երկիր[1]
Աշխարհագրական տեղադրությունՀարավային կիսագունդ
ՀայտնաբերողՄիխայիլ Լազարև, Ֆաբիան Գոթլիբ ֆոն Բելինգսհաուզեն և Ռուսական առաջին անտարկտիկական արշավանք
Անվանված էanti-?[1] և Արկտիկա
Քարտեզ
Քարտեզ
Անտարկտիդա մայրցամաքի լուսանկարը, որն արվել է Ապոլոն 4-ից, 1967 թվական։

Անտարկտիդան միջին ցուցանիշներով աշխարհի ամենացուրտ, ամենաչոր և ամենաքամոտ մայրցամաքն է։ Այն ունի նաև ծովի մակարդակից ամենամեծ հարաբերական բարձրությունը։ Անտարկտիդայի տարածքի մեծ մասը բևեռային անապատ է, ափագծի երկայնքով և դրանից շատ ավելի հեռու դեպի մայրցամաքի խորքեր տարեկան տեղումների միջին քանակը կազմում է շուրջ 200 մմ։ Երկրագնդի խմելու ջրի պաշարների մոտ 70%-ը Անտարկտիդայում են (սառույցի տեսքով)։ Եթե այն սկսի հալվել, ապա ողջ աշխարհում օվկիանոսի գլոբալ մակարդակը կարող է աճել մինչև 60 մետրով։ Անտարկտիդայում է գրանցվել Երկիր մոլորակի վրա երբևէ գրանցված ամենացածր ջերմաստիճանը՝ −89.2 °C: Այն գրանցվել է 1983 թվականի հուլիսի 21-ին Վոստոկ կայանում։ Ամառային ամիսներին ափամերձ հատվածներում կարող է գրանցվել մինչև 10 °C ջերմաստիճան։ Անտարկտիդայի կենդանական աշխարհին բնորոշ են տիզը, կլոր որդերը, պինգվինները, փոկերը և ջրային արջերը։ Այնտեղ, որտեղ առկա է բուսականություն, հիմնականում հանդիպում են քարաքոսեր և մամուռներ։

Առաջին մարդիկ, որոնք 1820 թվականին տեսել են Անտարկտիդայի սառցապատ մակերևույթը, ռուսական արշավախմբի անդամներն էին, որը գլխավորում էին ծովակալներ Ֆաբիան Գոթլիբ ֆոն Բելլինգսհաուզենը և Միխայիլ Լազարևը։ Դրան հաջորդած տասնամյակների ընթացքում ֆրանսիական, ամերիկյան և բրիտանական արշավախմբերը շարունակել են մայրցամաքի ուսումնասիրությունը։ Առաջին արշավախումբը, որը 1895 թվականին իջել է մայրցամաքի վրա, նորվեգական արշավախումբն էր։ 20-րդ դարի սկզբին մի քանի արշավախմբեր շարժվեցին դեպի մայրցամաքի խորքերը։ Բրիտանացի հետազոտողներ Ռոբերտ Սքոթը և Էռնեստ Շեքլթոնը առաջինն էին, որոնք 1909 թվականին հասան Հարավային մագնիսական բևեռ։ Իսկ արդեն 1911 թվականին նորվեգացի հետազոտող Ռուալ Ամունդսենն առաջինը հասավ Հարավային բևեռ[2]։

Անտարկտիդան կառավարվում է մոտ 30 երկրների կողմից, որոնք բոլորը 1959 թվականին կնքված Անտարկտիկայի պայմանագրի կողմեր են։ Պայմանագրի դրույթների համաձայն՝ Անտարկտիդայում ռազմական բնույթի գործողությունները, ականապատումը, միջուկային պայթյունները և ռադիոակտիվ թափոնների ոչնչացումը խստորեն արգելված են։ Անտարկտիդայում և դրա շրջակայքում զբոսաշրջությունը, ձկնորսությունը և գիտական հետազոտությունները մարդու գործունեության հիմնական ուղղություններն են։ Ամառային ամիսներին մոտ 5000 մարդ տեղակայվում է հետազոտական կայաններում։ Այս թիվը կտրուկ կրճատվում է ձմռանը՝ հասնելով մոտ 1000-ի։ Չնայած մյուս մայրցամաքներից Անտարկտիդայի հեռավորությանը, մարդու գործունեությունը մեծ ազդեցություն է ունենում դրա վրա՝ աղտոտման, օզոնային շերտի քայքայման և կլիմայի փոփոխության միջոցով։ Պոտենցիալ անկայուն Արևմտաանտարկտիկական սառցե վահանի հալչումը ամենամեծ անորոշությունն է առաջացնում առաջիկա հարյուրամյակում ծովի մակարդակի բարձրացման վերաբերյալ կանխատեսումներում և այդ նույն գործընթացը նաև ազդում է Հարավային օվկիանոսի շրջանառության փոփոխության վրա, ինչը, ի վերջո, կարող է զգալի հետևանքներ ունենալ Հարավային կիսագնդի կլիմայի և Հարավային օվկիանոսի կենսաբանական արտադրողականության վրա:

Ստուգաբանություն

խմբագրել
 
Քարտեզագիր Յան Յանսոնի կազմած Անտարկտիդայի սպեկուլյատիվ քարտեզը (1657), որը կրում է «Terra Australis Incognita» անվանումը։ Պահվում է Ամստերդամի Նավագնացության թանգարանում։

Մայրցամաքի անվանումն առաջացել է «antarctic» բառից, որը ծագում է միջին ֆրանսերեն «antartique» կամ «antarctique» («Արկտիկային հակառակ») բառից, որն էլ իր հերթին առաջացել է լատիներեն «antarcticus» («հյուսիսին հակառակ») բառից: «Antarcticus» բառը ծագում է հունարեն «ἀντι-» («անտի») և «ἀρκτικός» («Արջի», «հյուսիսային») բառերից[3]:

Անտարկտիդայի մասին առաջին գրառումներից մեկը հանդիպում է հույն փիլիսոփա Արիստոտելի «Օդերևութաբանություն» աշխատության մեջ (մ.թ.ա. 350 թ.), որտեղ նա նշում է «Անտարկտիկական տարածաշրջանի» մասին։ Երկրորդ դարում հույն աշխարհագրագետ Մարինոս Տիրիոսն օգտագործել է այս անվանումն աշխարհի իր քարտեզում, որը չի պահպանվել։

Հռոմեացի հեղինակներ Գայոս Հուլիոս Հյուգենոսը և Ապուլեոսը Հարավային բևեռն անվանելու համար օգտագործել են հունարենից լատինականացված «polus antarcticus» տերմինը[4]։ Այս անվանումից հետագայում՝ 1270 թվականին, առաջացել է հին ֆրանսերեն «pole antartike»-ը, որը ժամանակակից ֆրանսերենում դարձել է «pôle antarctique»։ Հին ֆրանսերենից այս բառակապակցությունն անցել է միջին անգլերեն՝ «pol antartik» ձևով, որն առաջին անգամ հանդիպում է անգլիացի հայտնի գրող Ջեֆրի Չոսերի տրակտատում[3]։

Անտիկ ժամանակաշրջանից սկսած՝ եվրոպացիները հավատում էին Տեռա Աուստրալիսի (Անհայտ հարավային երկիր) գոյությանը: Ըստ այդ հայեցակարգի՝ երկրագնդի ծայր հարավում կար մի ընդարձակ մայրցամաք, որը հավասարակշռում էր Եվրոպայի, Ասիայի և Հյուսիսային Աֆրիկայի հյուսիսային տարածքներին: Այս պատկերացումը պահպանվեց մինչև եվրոպացիների կողմից Ավստրալիայի հայտնաբերումը[5]։

19-րդ դարի սկզբին հետազոտող Մեթյու Ֆլինդերսը, կասկածի տակ առնելով Ավստրալիայից (այն ժամանակ կոչվում էր Նոր Հոլանդիա) դեպի հարավ ընկած առանձին մայրցամաքի գոյությունը, առաջարկեց Ավստրալիայի համար օգտագործել «Տեռա Աուստրալիս» անվանումը[6][7]: 1824 թվականին Սիդնեյի գաղութային իշխանությունները Նոր Հոլանդիա մայրցամաքը պաշտոնապես վերանվանեցին Ավստրալիա, ինչի հետևանքով «Տեռա Աուստրալիս» տերմինը դուրս մղվեց գործածությունից:

Հաջորդ տասնամյակներում աշխարհագրագետները մայրցամաքն անվանելու համար օգտագործեցին «Անտարկտիդական մայրցամաք» արտահայտությունը: Փնտրելով ավելի պոետիկ անվանում՝ նրանք առաջ քաշեցին այնպիսի տարբերակներ, ինչպիսիք են «Ուլտիման» և «Անտիպոդեան»[8]: 1890-ական թվականներին ի հայտ եկավ «Անտարկտիդա» անվանումը, որի առաջին օգտագործումը վերագրվում է շոտլանդացի քարտեզագիր Ջոն Ջորջ Բարթոլոմյուին[9]:

Մայրցամաքը հայտնի է եղել նաև «Մեծ սպիտակ հարավ» անվամբ: Այս անվանումն օգտագործել է բրիտանացի լուսանկարիչ Հերբերտ Փոնթինգը՝ այդպես կոչելով անտարկտիդական լուսանկարչությանը նվիրված իր գրքերից մեկը: Հավանաբար, այս անունն ընտրվել է ի հակադրություն Կանադայի «Մեծ սպիտակ հյուսիս» անվան[10]։

Աշխարհագրություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Անտարկտիդայի աշխարհագրություն
Տե՛ս նաև՝ Անտարկտիդայի ծայրագույն կետեր, Անտարկտիդայի լեռների ցանկ, և Անտարկտիդայի տեղանքների ցանկ
 
Տրանսանտարկտիկական լեռներից դեպի աջ ընկած է Արևելյան Անտարկտիդան, իսկ ձախ՝ Արևմտյան Անտարկտիդան։

Անտարկտիդա մայրցամաքն ամբողջությամբ գտնվում է Հարավային բևեռի շուրջ, իսկ Անտարկտիկան՝ Հարավային բևեռային շրջագծից հարավ, ինչը երկրագնդի հինգ խոշոր զուգահեռականներից մեկն է։ Անտարկտիդայի ափերը ողողում են Հարավային օվկիանոսի ջրերը[ն 1]։ Անտարկտիդայում կան գետեր։ Ամենաերկարը Օնիքսն է։ Մայրցամաքի ընդհանուր տարածքը կազմում է մոտ 14.2 միլիոն քառակուսի կիլոմետր, ինչը գրեթե երկու անգամ մեծ է Ավստրալիայի տարածքից։ Ըստ այդմ՝ Անտարկտիդան իր մեծությամբ հինգերորդ մայրցամաքն է, ու դրա տարածքը հավասար է Պլուտոնի մակերևույթին։ Մայրցամաքի ափագծի ընդհանուր երկարությունը կազմում է գրեթե 18,000 կիլոմետր[12]։ 1983 թվականի դրությամբ՝ ափերի շուրջ 44%-ը սառցադաշտի տեսքով լողացող սառույցներ էին, 38%-ը՝ ժայռերի վրա առկա սառցապատեր, 13%-ը՝ սառցե հոսանքներ կամ սառցադաշտերի եզրեր, իսկ մնացած 5%-ը՝ ոչ սառցապատ ժայռեր[13]։

Մայրցամաքային սառցադաշտի տակ գտնվող լճերը հիմնականում հանդիպում են Մաքմերդոյի չոր հովիտներում կամ տարբեր օազիսներում[14]: Վոստոկ լիճը, որը հայտնաբերվել է ռուսական Վոստոկ անտարկտիկական գիտակայանի տակ, աշխարհի ամենախոշոր անդրսառցադաշտային լիճն է ու ամենախոշոր լճերից մեկը։ Ժամանակին տարածված էր այն տեսակետը, որ լիճը միլիոնավոր տարիներ առաջ հայտնվել է սառցի տակ, սակայն ներկայումս գիտնականները հաշվարկել են, որ յուրաքանչյուր 13 000 տարին մեկ լճի ջուրը փոխարինվում է սառցե շապիկների դանդաղ հալչող և սառող ջրերով[15]։ Ամառային ամիսներին լճերի եզրերին գտնվող սառույցը կարող է հալվել ու դրա արդյունքում ձևավորվում են ժամանակավոր ջրափոսեր։ Անտարկտիդայում առկա են ինչպես աղի, այնպես էլ քաղցրահամ լճեր[14]։

Տրանսանտարկտիկական լեռները, որոնք Վիկտորիայի երկրից ձգվում են մինչև Ռոսսի ծով, Անտարկտիդան բաժանում են 2 մասի՝ Արևմտյան և Արևելյան[16][17]։ Անտարկտիդայի տարածքի մեծը մասը ծածկված է Անտարկտիկական սառցե վահանով, որի հաստությունը միջինում կազմում է 1,9 կիլոմետր[18]։ Սառցե ծածկույթը տարածվում է բոլոր օազիսների վրա, բացառությամբ մի քանիսի, որոնք, բացի Մաքմերդոյի չոր հովիտներից, տեղակայված են ափամերձ հատվածներում[19]։ Անտարկտիդական մի քանի սառցահոսքեր շարժվում են դեպի Անտարկտիդայի սառցադաշտերից մեկը: Սա գործընթաց է, որը նկարագրվում է սառցաշերտի դինամիկայով[20]։

 
Անտարկտիդայի ամենաբարձրադիր հատվածը Վինսոն լեռնազանգվածն է, որը գտնվում է մայրցամաքի հյուսիս-արևմուտքում։

Արևելյան Անտարկտիդան բաղկացած է Քոթսի, Մոդ թագուհու, Էնդերբիի, Մաք Ռոբերթսոնի, Ուիլքսի և Վիկտորիայի երկրներից։ Բացի մի փոքր հատվածից, Արևելյան Անտարկտիդայի ճնշող մեծամասնությունը գտնվում է Արևելյան կիսագնդում։ Արևելյան Անտարկտիդայի մեծ մասը ծածկված է Արևելաանտարկտիկական սառցե վահանով[21]։ Անտարկտիդա մայրցամաքը շրջապատված է բազմաթիվ կղզիներով, որոնց մեծ մասն ունեն հրաբխային ծագում ու երկրաբանական չափանիշներով բավականին երիտասարդ են[22]։ Բացառություն են կազմում Կերգելյան սարահարթի կղզիները, որոնցից ամենահինը ձևավորվել է մոտ 40 միլիոն տարի առաջ[22][23]։

Էլսուորթի լեռնաշղթայի Վինսոն լեռնագագաթն Անտարկտիդայի ամենաբարձր կետն է։ Բարձրությունը կազմում է 4892 մետր[24]։ Ռոսսի կղզու վրա գտնվող Էրեբուս լեռն աշխարհի ամենահարավային գործող հրաբուխն է ու օրվա ընթացքում ժայթքում է մոտ 10 անգամ։ Հրաբխային մոխիրը հայտնաբերվել է հրաբխային խառնարանից մոտ 300 կիլոմետր հեռավորության վրա[25]։ Կան սառույցի տակ մեծ թվով հրաբուխների առկայության փաստեր, որոնց ակտիվության մակարդակի պարագայում վտանգի տակ կարող է հայտնվել սառույցի ծածկույթը[26]։ Գմբեթ A անունը կրող սառցե գմբեթը, որը գտնվում է Արևելյան Անտարկտիդայում, մայրցամաքի ամենաբարձր սառցե օբյեկտն է, որի բարձրությունը կազմում է 4091 մետր։ Դա աշխարհի ամենացուրտ և ամենաչոր վայրերից մեկն է։ Այնտեղ ջերմաստիճանը կարող է նվազել մինչև -90 °C-ի, իսկ տարեկան տեղումները կազմում են 1-3 սմ[27]։

Երկրաբանական պատմություն

խմբագրել

Նեոպրոտերոզոյան դարաշրջանի վերջից մինչև կավճի դարաշրջան Անտարկտիդան Գոնդվանա սուպերմայրցամաքի մաս էր[28]: Ժամանակակից Անտարկտիդան ձևավորվել է Գոնդվանայի աստիճանական տրոհման արդյունքում, որը սկսվել է մոտ 183 մլն տարի առաջ: Ֆաներոզոյի ժամանակաշրջանի մեծ մասում Անտարկտիդայի կլիման եղել է արևադարձային կամ չափավոր, իսկ մայրցամաքի տարածքը ծածկված է եղել անտառներով[29]:

Պալեոզոյան դարաշրջան (540-250 մլն տարի առաջ)

խմբագրել
 
Գլոսոպտերիս տեսակի սերմնավոր բույսերի տերև պերմի ժամանակաշրջանի Անտարկտիդայից։

Քեմբրիի ժամանակաշրջանում Գոնդվանան ունեցել է մեղմ կլիմա[30]: Արևելյան Անտարկտիդան գտնվում էր հասարակածի մոտ, որտեղ արևադարձային ծովերում զարգանում էին ծովային անողնաշարավորներն ու տրիլոբիտները: Արևմտյան Անտարկտիդան մասամբ գտնվում էր Հյուսիսային կիսագնդում, և այդ ժամանակ մեծ քանակությամբ ավազաքարեր, կրաքարեր և թերթաքարեր են առաջացել մայրցամաքում:

Դևոնի ժամանակաշրջանի սկզբում (416 մլն տարի առաջ) Գոնդվանան տեղաշարժվել է ավելի հարավ, կլիման դարձել է ավելի սառը, թեև այդ ժամանակաշրջանից հայտնի են ցամաքային բույսերի բրածոներ: Ավազն ու տիղմը քարացել են և վերածվել լեռների՝ Էլսուորթ, Հորլիք և Փենսաքոլա:

Անտարկտիդան սկսել է սառցապատվել ուշ պալեոզոյան ժամանակաշրջանում՝ դևոնի ժամանակաշրջանի վերջում (360 մլն տարի առաջ): Սառցապատման ծավալները զգալիորեն մեծացել են ուշ քարածխի ժամանակաշրջանում, քանի որ մայրցամաքը շարունակել է տեղաշարժվել դեպի Հարավային բևեռ: Չնայած կլիմայի սառեցմանը՝ բուսականությունը պահպանվել է[31]:

Վաղ պերմի ժամանակաշրջանի երկրորդ կեսում՝ սառցադաշտերի նահանջից հետո, մայրցամաքում գերիշխել են գլոսոպտերիդները (սերմնային բույսերի ոչնչացած խումբ): Դրանցից առավել նշանակալի էր գլոսոպտերիսը՝ ճահճային ծառատեսակ, որն էական դեր է խաղացել ածխի մեծածավալ պաշարների ստեղծման գործում: Պերմի ժամանակաշրջանում Անտարկտիդայում աճել են նաև կորդաիտներ, սֆենոպսիդներ, պտերազգիներ և գետնամուշկանմաններ[32]:

Պերմի ժամանակաշրջանի վերջում Գոնդվանայի մեծ մասում կլիման դարձել է ավելի չոր և տաք, ինչի հետևանքով գլոսոպտերիդների անտառները վերացել են[32][33]: Չկան ապացույցներ, որ պալեոզոյան դարաշրջանում Անտարկտիդայում ապրել են չորքոտանիներ[34]:

Մեզոզոյան դարաշրջան (250-66 մլն տարի առաջ)

խմբագրել

Շարունակվող տաքացման հետևանքով Գոնդվանայի մեծ մասը չորացավ։ Տրիասի ժամանակաշրջանում Անտարկտիդայում առաջին անգամ հայտնվեցին չորքոտանիներ, որի վկայությունն են Տրանսանտարկտիկական Ֆրեմոու լեռնագոյացման վայրում հայտնաբերված ամենավաղ բրածոները։ Վաղ տրիասում տարածված էին սինապսիդները (հայտնի նաև որպես «կաթնասունների նման սողուններ»), այդ թվում՝ լիստրոզավրը[35]։ Բուսական աշխարհում գերիշխում էին «Dicroidium» ցեղին պատկանող ծառանման սերմնային պտերները։ Տրիասի ժամանակաշրջանի բուսականությունը ներառում էր նաև գինկգոյանմաններ, ցիկադանմաններ, մերկասերմեր և սֆենոպսիդներ[36]։

Յուրայի ժամանակաշրջանում (206-146 միլիոն տարի առաջ) սկսեց ձևավորվել Անտարկտիկական թերակղզին[37]։ Մոտ 160 մլն տարի առաջ Աֆրիկան անջատվեց Անտարկտիդայից, իսկ վաղ կավճի ժամանակաշրջանում (մոտ 125 մլն տարի առաջ) անջատվեց նաև Հնդկական ենթացամաքը[38]։ Այս ժամանակաշրջանում առատորեն աճում էին գինկգո ծառեր, մերկասերմեր, բենեթիտանմաններ, ձիաձետեր, պտերներ և ցիկադներ[39]։

Կավճի ժամանակաշրջանում (146-66 մլն տարի առաջ) Արևմտյան Անտարկտիդայում գերիշխում էին մերկասերմ անտառները, սակայն այդ ժամանակաշրջանի վերջում քանակով առաջատար դարձան հարավային հաճարենիները (Nothofagus)[40][41]։ Անտարկտիդան ողողող ծովերում տարածված էին ամոնիտները։ Դինոզավրերից հայտնի են միայն մի քանի ցեղեր. Տրանսանտարկտիկական լեռների Հանսոն լեռնագոյացման վայրում հայտնաբերվել են վաղ յուրայի ժամանակաշրջանի կրիոլոֆոզավրի և գլացիալիզավրի ամենավաղ բրածոները[42], իսկ Անտարկտիկական թերակղզում հայտնաբերվել են ուշ կավճի ժամանակաշրջանի անտարկտոպելտայի, տրինիզավրայի, մորոզավրի և իմպերոբատորի բրածոներ[34][43][44][45][46]։

 
 
 
Գոնդվանայի տրոհումը մոտ 150 մլն (1-ին), 126 մլն (2-րդ) և 83 մլն (3-րդ) տարի առաջ[Ն 1]

Կայնոզոյի դարաշրջան (66-10 մլն տարի առաջ)

խմբագրել
 
Անտարկտիդայի ֆլորան և ֆաունան նման են եղել այսօրվա Հարավային Ամերիկայի, ինչպես նաև Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի ֆլորային ու ֆաունային։

Վաղ պալեոգենի ժամանակաշրջանում Անտարկտիդան շարունակում էր կպած լինել Հարավային Ամերիկային և հարավարևելյան Ավստրալիային։ Այս շրջանում Անտարկտիկական թերակղզու Լա Մեսետա շերտաձևավորման կենդանական աշխարհը, որը թվագրվում է էոցենով, իր բազմազանությամբ՝ պարկավորներով, թերատամնավորներով, լիտոպտերներով, աստրապոտերյան կճղակավորներ, գոնդվանատերներով և հավանաբար մերիդիոլեստիդաններով[47][48], շատ նման էր Հարավային Ամերիկայի ֆաունային։ Ենթադրաբար հենց այս ժամանակաշրջանում՝ վաղ էոցենում են պարկավորները Անտարկտիդայի միջով տարածվել դեպի Ավստրալիա[49]։

Մոտ 53 մլն տարի առաջ Ավստրալիա-Նոր Գվինեան անջատվեց Անտարկտիդայից՝ բացելով Տասմանյան նեղուցը[50]։ Շուրջ 30 մլն տարի առաջ բացվեց նաև Դրեյքի նեղուցը՝ Անտարկտիդան անջատելով Հարավային Ամերիկայից։ Այս երկու նեղուցների առաջացումը հանգեցրեց Անտարկտիկական շրջաբևեռային հոսանքի ձևավորմանը, որն ամբողջովին մեկուսացրեց մայրցամաքը[51]։

Անտարկտիդայի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ շրջաբևեռային հոսանքը և ածխաթթու գազի ցածր մակարդակն առաջացրին մի ցիկլ, որտեղ ցուրտ եղանակը նպաստեց սառույցի ձևավորմանը, որն էլ իր հերթին արտացոլեց արևի լույսը՝ առաջացնելով ավելի ցածր ջերմաստիճան։ Այս գործընթացի արդյունքում ձևավորվեցին փոքր, բայց մշտական բևեռային սառցե գլխարկներ։ Ածխաթթու գազի մակարդակի հետագա նվազման հետևանքով սառույցն աստիճանաբար փոխարինեց անտառներին, որոնք մինչ այդ ծածկում էին Անտարկտիդան[52]։ Տունդրաները պահպանվեցին մինչև մոտ 14-10 միլիոն տարի առաջ, սակայն սառը եղանակային պայմանների պատճառով վերջնականապես վերացան[53]։

Անտարկտիդան այսօր

խմբագրել
 
Անտարկտիդական սալ

Անտարկտիդայի երկրաբանությունը, որը մեծամասամբ ծածկված է սառցե վահանով[54], ուսումնասիրվում է հեռազննման, գեոռադարի և արբանյակային լուսանկարահանման տեխնոլոգիաների միջոցով[55]։

Արևմտյան Անտարկտիդան ձևավորվել է մի քանի մայրցամաքային սալերի միաձուլման արդյունքում, ինչը հանգեցրել է մի շարք լեռնաշղթաների առաջացման, որոնցից ամենանշանավորն Էլսուորթի լեռներն են։ Երկրաբանական տեսանկյունից այն մեծապես նման է Հարավային Ամերիկայի Անդերին[56]։ Անտարկտիկական թերակղզին ձևավորվել է երկրաբանական ծալքավորման և ծովի հատակի ողողատների՝ մետամորֆային ապարների փոխակերպման արդյունքում[57]։ Արևմտաանտարկտիկական ռիֆտերը հանգեցրել են Արևմտյան և Արևելյան Անտարկտիդայի սահմանին հրաբուխների, ինչպես նաև Տրանսանտարկտիկական լեռների առաջացմանը[58]։

Արևելյան Անտարկտիդան երկրաբանորեն բազմազան է և ավելի հին: Դրա ձևավորումը սկսվել է արխեյան դարաշրջանում (4000-2500 մլն տարի առաջ) և դադարել քեմբրիի ժամանակաշրջանում[59]։ Այն կառուցված է ապարների կրատոնի վրա, որի հիման վրա նախաքեմբրիական ժամանակաշրջանում առաջացել է երկրաբանական վահան[60]։ Դևոնի և յուրայի ժամանակաշրջաններում վահանի վրա կուտակվել են ածուխ, ավազաքարեր, կրաքարեր ու թերթաքարեր՝ ձևավորելով Տրանսանտարկտիկական լեռները[61]։ Ափամերձ տարածքներում, ինչպիսիք են Շեքլթոնի լեռնաշղթան և Վիկտորիայի երկիրը, տեղի են ունեցել որոշ խզումներ[62][63]։

Անտարկտիդան հարուստ է օգտակար հանածոներով: Ածուխն առաջին անգամ հայտնաբերվել է Բիրդմորի սառցադաշտի մոտ՝ Ֆրենկ Ուայլդի կողմից 1907 թվականի «Նիմրոդ» արշավի ժամանակ։ Տրանսանտարկտիկական լեռների բազմաթիվ հատվածներում տարածված է ցածր որակի ածուխ։ Արքայազն Չարլզի լեռներում կան երկաթի հանքավայրեր[64], իսկ Ռոսսի ծովում՝ նավթի և բնական գազի պաշարներ[65]։

Կլիմա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Անտարկտիկական կլիմա
 
Ֆրիքսել լիճը, որի մակերևույթը ծածկված է կապույտ սառույցով, գտնվում է Տրանսանտարկտիկական լեռներում։
 
Դեկտեմբերին Անտարկտիդայի ափերին բնորոշ է բարեխառն կլիման։

Անտարկտիդան Երկրագնդի ամենացուրտ, ամենաքամոտ և ամենաչոր մայրցամաքն է։ Ամառային և աշնանային ամիսներին ափամերձ հատվածներում ջերմաստիճանը կարող է հասնել մինչև 10°C-ի, իսկ ձմեռային ամիսներին կարող է նվազել մինչև -40°C։ Ամառային ամիսներին մայրցամաքի կենտրոնական հատվածներում էլ ջերմաստիճանը կարող է բարձրանալ մինչև -30°C, իսկ ձմռանը նվազել մինչև -80°C։

Երկրագնդի վրա երբևէ գրանցված ամենացածր ջերմաստիճանը եղել է -89,2°C, ինչը գրանցվել է 1983 թվականի հուլիսի 21-ին Անտարկտիդայի Վոստոկ գիտակայանում[66]։ Այդուհանդերձ, 2010 թվականին արբանյակի կողմից գրանցվել է ավելի ցածր ջերմաստիճան՝ -94.7°C։ Սակայն դրա վրա ազդել է հողի ջերմաստիճանը, ու մակերևույթից 2 մետր բարձրության վրա չի գրանցվել նման ցածր ջերմաստիճան։ Օդի ջերմաստիճանը չափելու համար կիրառվում է մակերևույթից հենց 2 մետր բարձրության վրա չափման մեթոդաբանությունը[67][68]։

Անտարկտիդան բևեռային անապատ է, որտեղ մթնոլորտային տեղումները քիչ են։ Մայրցամաքի տարածքում տեղումների միջին տարեկան քանակը կազմում է մոտ 150 մմ ու արտահայտվում է հիմնականում ձյան տեսքով։ Մայրցամաքի ներքին հատվածներն առավել չոր են ու տեղումների միջին տարեկան քանակը 50 մմ-ից էլ ցածր է, մինչդեռ ափամերձ շրջաններում այն կարող է գերազանցել 200 մմ-ը[69]։ Կապույտ սառույցով պատված մի քանի տարածքներում քամին ու սուբլիմացիան ավելի շատ ձյուն են հեռացնում, քան դա կուտակվում է տեղումների տեսքով[70]։ Չոր հովիտներում միևնույն էֆեկտը տեղի է ունենում նաև քարքարոտ տարածքների հետ, ինչը հանգեցնում է անբերրի և չոր լանդշաֆտի ձևավորմանը[71]։ Անտարկտիդայում ջերմաստիճանն ավելի ցածր է, քան արկտիկական շրջանում, քանի որ Անտարկտիդայի տարածքի մեծ մասը գտնվում է ծովի մակարդակից մոտ 3000 մետր բարձրության վրա, որտեղ օդի ջերմաստիճանն առավել ցածր է։ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի հարաբերական ջերմությունը փոխանցվում է արկտիկական ծովային սառույցի միջոցով և նվազեցնում ջերմաստիճանն Արկտիկական տարածաշրջանում[72]։

Տարածաշրջանային տարբերություններ

խմբագրել

Իր աշխարհագրական բարձր դիրքի պատճառով՝ Արևելյան Անտարկտիդան ավելի ցուրտ է, քան մայրցամաքի արևմտյան հատվածը։ Մթնոլորտային ճակատները հազվադեպ են թափանցում դեպի մայրցամաքի խորքեր, ինչի հետևանքով մայրցամաքի կենտրոնը ցուրտ է և չոր, իսկ քամիներն ունեն չափավոր արագություն։ Անտարկտիդայի ափամերձ հատվածներին ձյան ուժեղ տեղումները սովորական են, որտեղ 48 ժամվա ընթացքում դրանք կարող են հասնել մինչև 1,22 մետր։ Մայրցամաքի եզրին բևեռային սարավանդից հաճախ փչում են կատաբատիկ քամիները, որոնք հասնում են փոթորկի արագության։ Ամառային ամիսներին Հարավային բևեռի մակերևույթը ավելի շատ է ենթարկվում արեգակնային ճառագայթման, քան հասարակածը։ Պատճառն արևի 24-ժամյա լույսն է, որն առկա է Հարավային բևեռում։

Կլիմայի փոփոխություն

խմբագրել
 
Անտարկտիդայում սառույցի զանգվածի միջին կորուստը 2002 թվականից ի վեր տարեկան կազմում է մոտ 100 միլիարդ մետրիկ տոննա[73]: NASA-ի GRACE և GRACE Follow-On արբանյակների նախագծերի միջև ընկած ժամանակահատվածը հանգեցրել է տվյալների մեջ առկա բացերի:

Մարդկային գործունեության հետևանքով առաջացած ջերմոցային գազերի արտանետումների պատճառով տեղի ունեցող կլիմայի փոփոխությունները գրանցվում են ողջ Երկրագնդի վրա ու չնայած այն հանգամանքին, որ Անտարկտիդան առավել քիչ է կրում դրա ազդեցությունը, քան ցանկացած այլ մայրցամաք[74], Անտարկտիդայում կլիմայական փոփոխություններն ուսումնասիրվել են տարբեր գիտնականների կողմից։ 1959 թվականից ի վեր, 1957 թվականի հետ համեմատած, մայրցամաքի միջին ջերմաստիճանը տասնամյակի կտրվածքով ավելացել է > 0.05°C-ով։ Այդ բարձրացումը, սակայն, հավասարաչափ տեղի չի ունեցել[75]։ 1950-ական թվականներից մինչև 2000-ական թվականներն Արևմտյան Անտարկտիդայում ջերմաստիճանը բարձրացել է մոտ 0.1°C/տասնամյակով, իսկ 20-րդ դարի կեսերից Անտարկտիկական թերակղզին տաքացել է 3 °C-ով[76]։ Մինչև 2000-ական թվականներն առավել ցուրտ կլիմայական պայմաններ ունեցող Արևելյան Անտարկտիդայում գրանցվում էր ջերմաստիճանի էլ ավելի նվազում[77][78]։ Անտարկտիդայի շուրջ գտնվող Հարավային օվկիանոսը կլանել է օվկիանոսային ավելի շատ ջերմություն[79], քան մեկ այլ օվկիանոս, իսկ ջրի ջերմաստիճանը կտրուկ բարձրացել է 2000 մետրից ցածր գտնվող ջրերում[80]:1230։ 1955 թվականից ի վեր Արևմտյան Անտարկտիդայի շուրջ գտնվող օվկիանոսային ջրերը տաքացել են շուրջ 1°C-ով[81]:

Անտարկտիդայի ափերին գտնվող Հարավային օվկիանոսի ջրերի տաքացման հետևանքով սկսվել է շելֆային սառցադաշտերի թուլացում կամ ոչնչացում, որոնք լողում էին սառցադաշտերի անմիջական հարևանությամբ և կայունացնում դրանք: Ափամերձ շատ սառցադաշտեր սկսել են հալվել, ինչը տարեկան կտրվածքով հանգեցնում է Անտարկտիդայի սառցային զանգվածի նվազմանը[82], չնայած այն հանգամանքին, որ Արևելյան Անտարկտիդայի մայրցամաքային հատվածի սառցե վահանը շարունակում է մեծանալ։ Ակնկալվում է, որ մինչև 2100 թվականը Անտարկտիդայի սառույցների հալման հետևանքով համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը կաճի մոտ 11 սանտիմետրով։ Ծովային սառցե վահանի անկայունությունը կարող է հանգեցնել նրան, որ Արևմտյան Անտարկտիդան կմեծանա տասնյակ սանտիմետրերով, եթե դա տեղի ունենա մինչև 2100 թվականը[83]։ Ավելի ուժեղ տաքացման դեպքում անկայունությունը շատ ավելի հավանական կլինի և 21-րդ դարում կարող է կրկնապատկել ծովի մակարդակի գլոբալ բարձրացումը[84][85][86]։

Տարեկան 1100-1500 միլիարդ տոննա քաղցրահամ սառցե ջուրը նոսրացնում է Անտարկտիկայի ստորջրյա աղի ջրերը[87][88]՝ թուլացնելով Հարավային օվկիանոսի շրջանառության փոփոխության ստորին հատվածը (SOOC)[89]: Որորշ հետազոտությունների համաձայն՝ այդ հատվածի ամբողջական փլուզումը կարող է տեղի ունենալ 1.7°C-3 °C գլոբալ տաքացման պարագայում[90], չնայած նախատեսվում է, որ ամբողջական ազդեցությունը կլինի մի քանի դար անց։ Դա ենթադրում է ավելի քիչ տեղումներ Հարավային կիսագնդում և ավելի շատ՝ Հյուսիսայինում, Հարավային օվկիանոսում ձկնորսության ծավալների կտրուկ կրճատում և ծովային կոնկրետ էկոհամակարգի պոտենցիալ փլուզում[91]։ Չնայած Անտարկտիդայի որոշ տեսակներ շարունակում են մնալ չբացահայտված, կան փաստարկված տվյալներ այն մասին, որ Անտարկտիդայի բուսական աշխարհի մեծանում է[92], իսկ կենդանական աշխարհի որոշ ներկայացուցիչներ, օրինակ, պինգվինները, արդեն իսկ խնդիրներ ունեն իրենց համար նպաստավոր ապրելատեղ գտնելու հարցում։ Սառույցով չպատված տարածքներում հավերժական սառցույթի հալումը հանգեցնում է ջերմոցային գազերի ու նախկինում սառած աղտոտիչների արտանետմանը[93]։

Արևմտյան Անտարկտիդայի սառցե ծածկույթը, հավանաբար, ամբողջովին կհալվի, եթե ջերմաստիճանը 2 °C-ով ցածր չլինի 2020 թվականի մակարդակից[94][95][96][97]: Սառցածածկույթի ամբողջական վերացման համար կպահանջվի 2000-13000 տարի[98][99], չնայած մի քանի դար շարունակ ջերմոցային գազերի արտանետումները կարող են այս ժամանակահատվածը կրճատել 500 տարով[100]։ Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը կբարձրանա 3,3 մ-ով, եթե սառցե վահանը փլուզվի՝ միայն լեռների գագաթները թողնելով սառցածածկ, և 4,3 մ-ով, եթե այդ գագաթների սառցաշերտերը նույնպես հալվեն[101]։ Իզոստատիկ անդրադարձը 1000 տարվա ընթացքում կարող է նպաստել ևս 1 մ-ով համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացմանը[102]։ Արևելյան Անտարկտիդայի առավել կայուն սառցե վահանը, տաքացման ընթացիկ մակարդակի պահպանման պարագայում, կարող է նպաստել 0,5-0,9 մետրով օվկիանոսի մակարդակը բարձրացմանը[103]։ Մոտ 3°C գլոբալ տաքացման դեպքում խոցելի տարածքները, ինչպիսիք են Ուիլքսի և Ավրորայի ավազանները, կարող են փլուզվել մոտ 2000 տարի անց, ինչը կարող է հանգեցնել համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի 6,4 մետրով բարձրացմանը[98][99][100]։ Արևելյան Անտարկտիդայի սառցե վահանի ամբողջական հալոցքն ու անհետացումը կպահանջի առնվազն 10 000 տարի և տեղի կունենա միայն այն դեպքում, եթե գլոբալ տաքացումը հասնի 5-10°C-ի[98][99]։

Օզոնային շերտի քայքայում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Օզոնային շերտի քայքայում
 
Օզոնային շերտի՝ երբևէ ամենամեծ անցքի լուսանկարը, որը գրանցվել է 2006 թվականի սեպտեմբերին։

1970-ական թվականներից ի վեր գիտնականներն ուսումնասիրում են Անտարկտիդայի վրա՝ մթնոլորտում առկա օզոնային շերտը: 1985 թվականին բրիտանացի գիտնականները, որոնք Բրանտի սառցադաշտում գտնվող Հալլի հետազոտական կայանում աշխատում էին ավելի վաղ հավաքված տվյալների վրա, Անտարկտիդայի տարածքի վրա հայտնաբերեցին օզոնի ցածր կոնցենտրացիա[104][105]։ «Օզոնային անցքը» ընդգրկում է գրեթե ողջ մայրցամաքը ու իր ամենամեծ չափերին հասել է 2006 թվականի սեպտեմբերին[106]: Ընդ որում, 2020 թվականին «օզոնային անցքը» պահպանվել է բավականին երկար։ Չնայած այդ ժամանակ այն իր չափերով ամենամեծը չէր, սակայն բավականին երկար ժամանակ բաց էր՝ ի տարբերություն մյուս տարիների[107]։ Օզոնային շերտի քայքայումը պայմանավորված է մթնոլորտ քլորֆտորածխածինների և հալոնների արտանետմամբ, ինչը հանգեցնում է օզոնի քայքայմանն այլ գազերի[108]։ Անտարկտիդայում եղանակային խիստ ցուրտ պայմանները նպաստում են սադափե ամպերի ձևավորմանը։ Ամպերը քիմիական ռեակցիաների համար ծառայում են որպես կատալիզ, ինչն էլ ի վերջո հանգեցնում է օզոնային շերտի քայքայմանը[109]։ 1987 թվականին ընդունված Մոնրեալի արձանագրությամբ սահմանափակվեցին օզոնաքայքայիչ նյութերի արտանետումները: Գիտնականները կանխատեսում են, որ մինչև 2060-ական թվականներն Անտարկտիդայի վրա առկա օզոնային անցքը աստիճանաբար կանհետանա։ Ակնկալվում է, որ օզոնային շերտի խտությունը կվերադառնա այն ցուցանիշին, ինչը վերջին անգամ գրանցվել էր 1980-ական թվականներին[110]։

Օզոնային շերտի քայքայումը վերնոլորտում կարող է հանգեցնել մինչև 6°C-ով ջերմաստիճանի նվազմանը։ Ջերմաստիճանի նվազումն ուժեղացնում է բևեռային մրրիկներն ու այդպիսով կանխում Հարավային բևեռի մոտ սառը օդի արտահոսքը, ինչն էլ իր հերթին նպաստում է մայրցամաքային հատվածում Արևելյան Անտարկտիդայի սառցե մակերևույթի ջերմաստիճանի նվազմանը։ Անտարկտիդայի ծայրամասային հատվածներում, հատկապես՝ Անտարկտիդական թերակղզում, պարբերաբար գրանցվում է բարձր ջերմաստիճան, ինչը նպաստում է սառույցի հալմանը[105]։ Գիտական մոդելները ցույց են տալիս, որ օզոնային շերտի քայքայումն ու բևեռային սաստիկ մրրիկների էֆեկտի ուժեղացումը կարող են լինել նաև ծովային սառույցի զանգվածների մեծացման պատճառ, ինչը սկսվեց դիտարկումների մեկնարկից՝ 1970-ական թվականների վերջից մինչև 2014 թվական։ Այդ ժամանակվանից ի վեր Հարավային օվկիանոսի սառցապատ տարածքն սկսեց արագորեն կրճատվել[111][112]։

Կենսաբազմազանություն

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Անտարկտիկական թագավորություն, Անտարկտիկական միկրոօրգանիզմ, և Անտարկտիդայի վայրի բնություն

Անտարկտիդայում բազմաթիվ տեսակներ հանդիսանում են կենսաբանական այն տեսակների սերունդները, որոնք ապրել են միլիոնավոր տարիներ առաջ։ Ըստ այդմ՝ դրանք ողջ են մնացել սառցե մի քանի դարաշրջաններից հետո։ Կլիմայական չափազանց ցուրտ պայմանների ժամանակ այս տեսակները կարողացել են գոյատևել մեկուսի տաք տարածքներում, ինչպես օրինակ երկրաջերմային տաքացմամբ տարածքներում կամ էլ այնպիսի վայրերում, որոնց մակերևույթը, եղանակային ցուրտ պայմանների ժամանակ, չի սառցակալում[113]։

Կենդանական աշխարհ

խմբագրել
 
Կայսերական պինգվիններն իրենց ձագերի հետ։

Անտարկտիդայի անողնաշարավորների թվին են պատկանում մանրադիտակային տզերի տարբեր տեսակները, ներառյալ՝ Alaskozetes antarcticus-ը, ոջիլը, կլոր որդերը, ջրային արջերը, անվաորդերը, Euphausiids-ը և կոլեմբոլաները։ Ցամաքի վրա առկա անողնաշարավորները հանդիպում են բացառապես Մերձանտարկտիկական կղզիներում[114]։ Անտարկտիդայի ամենամեծ կենդանին, որը բնակվում է բացառապես ցամաքի վրա, Belgica antarctica-ն է։ Վերջինս չթռչող մժեղ է, որի չափերը հասնում են 6 միլիմետրի[115]։

Euphausia superba-ն, որն ապրում է մեծ խմբերով, Հարավային օվկիանոսի էկոհամակարգի գլխավոր կենդանատեսակն է։ Դրանք կերակրի կարևոր օրգանիզմներ են կետերի, փոկերի, ծովային ընձառյուծների, ծովակատուների, կաղամարների, սառցաձկների ու շատ թռչնատեսակների համար, ներառյալ՝ պինգվինների և ալբատրոսների[116]։ Ծովային շատ կենդանատեսակներ ուղղակի կամ անուղղակի կերպով գոյություն ունեն ֆիտոպլանկտոնի միջոցով։ Անտարկտիդայում բնակվող ծովային կենդանատեսակներից են պինգվինները, կապույտ կետերը, խոյադելֆինները, անտարկտիկական հսկա կաղամարներն ու ծովակատուները[117]։ 18-19-րդ դարերում Միացյալ Նահանգների և Մեծ Բրիտանիայի փոկորսները դժվարությամբ էին որսում անտարկտիկական ծովակատուներին։ Պատճառը վերջիններիս կաշին էր[118]։ Անտարկտիդայի էկոհամակարգում ծովային ընձառյուծները գերգիշատիչներ են ու սնունդ որոնելու նպատակով տեղից տեղ են շարժվում Հարավային օվկիանոսի ջրերում[119]։

Անտարկտիդայում կամ դրա ափերի մոտ բնակվում են մոտ 40 թռչնատեսակների, ներառյալ՝ մրրկահավերի, պինգվինների, բակլանազգիների և որորների առանձին տեսակներ։ Որոշ այլ թռչնատեսակներ չվում են նաև Անտարկտիդայի շուրջ գտնվող օվկիանոսի ջրեր, ներառյալ նաև նրանք, որոնք սովորաբար բնակվում են Արկտիկայի տարածքում[120]։ Կայսերական պինգվինը պինգվինների միակ տեսակն է, որը ձմեռային ամիսներին բնակվում է Անտարկտիդայում։ Ադելի պինգվինների հետ միասին կայսերական պինգվիննեը կարող են շարժվել շատ ավելի հարավ, քան պինգվինների մյուս տեսակները[117]։

2010 թվականին՝ Միջազգային բևեռային տարվա ժամանակ, շուրջ 500 գիտնականներ հրապարակեցին «Ծովային կյանքի մարդահամարը»։ Վերջինս պարզեց, որ բևեռային երկու շրջաններում, որոնց միջև հեռավորությունը կազմում է ավելի քան 12,000 կիլոմետր, բնակվում են ավելի քան 235 ծովային օրգանիզմներ։ Որոշ խոշոր կենդանատեսակներ, ինչպես օրինակ կետանմանների մի քանի տեսակները, ու թռչնատեսակներ ամեն տարի բևեռային մի հատվածից շարժվում են դեպի մյուսը և հակառակ ուղղությամբ։ Փոքր կենդանատեսակները, ինչպես օրինակ՝ հոլոթուրիաները և թևոտանիները, ևս հանդիպում են հյուսիսային ու հարավային բևեռամերձ ջրերում։ Գործոնները, որոնք կարող են նպաստել այդ կենդանատեսակների տարածմանը, ներառում են բևեռային հատվածներում և հասարակածում օվկիանոսի խորը ջրերի միջև ջերմաստիճանների տարբերությունը, ինչը կազմում է ոչ ավելի, քան 5°C։ Մեկ այլ գործոն են նաև ծովային հոսանքները, որոնք կարող են տեղափոխել կենդանիների ձվերը և թրթուռները[121]։

Սնկեր

խմբագրել
 
Նարնջագույն քարաքոսները (ենթադրաբար՝ կալոպլակա) աճում են Վիլհելմի կղզեխմբի Յալուրի կղզիներում։

Անտարկտիդայում հայտնաբերվել է սնկերի շուրջ 1150 տեսակ, որոնցից մոտ 750-ը քարաքոսներ առաջացնող չեն[122][123]։ Այդ տեսակներից որոշները, որոնք էվոլյուցիայի են ենթարկվել ծայրահեղ պայմաններում, լցրել են ծակոտկեն ժայռերի կառուցվածքային խոռոչները ու նպաստել Մաք Մերդոյի չոր հովիտներում ու դրան շրջապատող լեռնաշղթաներում ժայռոտ տեղանքների ձևավորմանը[124]։

Այս սնկերի պարզ մորֆոլոգիան, դրանց կենսաբանական համանման կառուցվածքի, նյութափոխանակության համակարգերի, որոնք խիստ ցուրտ ջերմաստիճանների պարագայում կարող են շարունակել ակտիվորեն գործել, ինչպես նաև կարճ կենսացիկլի հետ միասին, նպաստում են նման կենսամիջավայրում այդ սնկերի լավ հարմարմանը։ Դրանց հաստ պատերով և խիստ մելանիզացված բջիջները սնկերին օգնում են դիմանալ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներին[124]։ Անտարկտիդայի էնդեմիկ տեսակներից մեկը՝ կեղևային քարաքոս Buellia frigida-ն աստղակենսաբանական հետազոտություններում կիրառվում է որպես մոդել օրգանիզմ[125]։

Միևնույն առանձնահատկությունները կարելի է դիտարկել նաև ջրիմուռներում և ցիանոբակտերիաներում, ինչից կարելի է ենթադրել, որ դրանք ևս հարմարվել են Անտարկտիդայում առկա պայմաններին։ Դա հանգեցրեց շահարկումների առ այն, որ Մարսի վրա կյանքը կարող է նման լինի Անտարկտիդայում սնկերի կյանքին, ինչպես օրինակ՝ Cryomyces antarcticus-ի և Cryomyces minteri-ի պարագայում[124]։ Սնկերի որոշ տեսակներ, որոնք, ըստ երևույթին, էնդեմիկ են Անտարկտիդայի համար, ապրում ու զարգանում են թռչունների ծերտերում։ Ուստի դրանք կարող են աճել խիստ սառը ծերտի ներսում, բայց նաև կարող են անցնել տաքարյուն կենդանիների աղիքների միջով[126][127]։

Բուսական աշխարհ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Անտարկտիդայի բուսական աշխարհ
 
Դեշանախոտ անտարկտիկականը Անտարկտիդայի Քոլինսի սառցադաշտում։ Այս բուսատեսակը այն երկու ծաղկող բույսերից մեկն է, որն էնդեմիկ է Անտարկտիդայի համար։ Մյուսը Colobanthus quitensis-ն է։

Իր պատմության ընթացքում Անտարկտիդայում հանդիպել են բուսական աշխարհի բազմաթիվ տեսակներ։ Կավճի ժամանակաշրջանում այստեղ գերակշիռ է եղել պտեր-մերկասերմերի էկոհամակարգը, որը նույն ժամանակաշրջանի վերջում փոխարինվեց չափավոր խոնավ անտառներով։ Ցուրտ Նեոգենի ժամանակ էլ տունդրայի էկոհամակարգը փոխարինվեց խոնավ անտառներով։ Ժամանակակից Անտարկտիդայի կլիման նպաստավոր չէ բույսերի տարբեր տեսակների ձևավորման ու տարածման համար[128]։ Ցուրտ ջերմաստիճանի, հողի ցածր որակի և խոնավության ու արևի լույսի ոչ բավարար քանակի համադրությունը խանգարում է բույսերի աճին, ինչն էլ հանգեցնում է բուսատեսակների բազմազանության բացակայությանը ու դրանց սահմանափակ տարածմանը։ Անտարկտիդայի բուսական աշխարհը հիմնականում բաղկացած է մամռակերպերից (լյարդամամուռների շուրջ 25 տեսակ և մամուռների մոտ 100 տեսակ)։ Ծաղկող բույսերից այստեղ տարածված են երեքը, որոնց բոլորին կարելի է հանդիպել միայն Անտարկտիկական թերակղզում։ Դրանց թվում են դեշանախոտ անտարկտիկականը, Colobanthus quitensis-ը և Անտարկտիդայի համար ոչ էնդեմիկ բուսատեսակ համարվող դաշտավլուկ միամյան[129]։

Այլ օրգանիզմներ

խմբագրել

Անտարկտիդայում հանդիպում է ջրիմուռների մոտ 700 տեսակ, որոնց մոտ կեսը ծովային ֆիտոպլանկտոն են։ Ամառային ամիսներին բազմագույն ձյունաջրիմուռները հատկապես առատ են առափնյա շրջաններում[130]։ Նույնիսկ ծովային սառույցը կարող է ապաստան դառնալ էկոլոգիական եզակի համայնքների համար, քանի որ սառչելու ժամանակ ջրից այն դուրս է հանում ողջ աղը՝ ստեղծելով աղաջրից գրպաններ, որտեղ կարող են բնակվել նիրհող միկրոօրգանիզմները։ Երբ սառույցը սկսում է հալչել, աղաջրի գրպաններն ընդլայնվում են ու կարող են միավորվել՝ ստեղծելով աղաջրի ալիքներ։ Այդ ժամանակ այդ գրպանների ներսում գտնվող ջրիմուռները կարող են արթնանալ ու գոյատևել մինչև հաջորդ սառչումը[131][132]։ Սառույցի տակ՝ մոտ 800 մետր խորության վրա, հայտնաբերվել են նաև բակտերիաներ[133]։ Կա տեսակետ այն մասին, որ Վոստոկ լճի ստորջրյա հարթություններում գոյություն ունի բակտերիաների բնական միջավայր[134]։ Այնտեղ կյանքի առկայությունն ուժեղացնում է այն փաստարկը, որ հնարավոր է, որ կյանք լինի նաև Յուպիտեր մոլորակի արբանյակ Եվրոպայում, որն իր սառցե ընդերքում կարող է պարունակել ջրի պաշարներ[135]։ Իսկ արդեն Ունտերսի լճի ալկալիներով հարուստ ջրերում առկա է էքստրեմոֆիլ բակտերիաներ համայնք[136][137]։ Նման շրջաններում շատ կայուն օրգանիզմների տարածվածությունը կարող է էլ ավելի ամրապնդել փաստարկներն առ այն, որ սառը, մեթանով հարուստ միջավայրերում կարող է գոյություն ունենալ ստորջրյա կյանք[138]։

Շրջակա միջավայրի պահպանում

խմբագրել
 
Աղբ, որը խցանում է Քինգ Ջորջ կղզու Բելլինգսհաուզենի գիտակայանի առափնյա հատվածը։ Լուսանկարն արվել է 1992 թվականին։

Անտարկտիդայի կենսաբազմազանության պահպանությանը նվիրված միջազգային առաջին համաձայնագիրն ընդունվել է 1964 թվականին[139]։ Անտարկտիդայի էկոհամակարգում մեծ դեր ունեցող կենդանիներից Euphausiids-ի գերորսը պաշտոնյաներին ստիպեց ձկնորսության համար կարգավորումներ սահմանել։ Անտարկտիկայի ծովային կենդանի ռեսուրսների պահպանման մասին կոնվենցիան, որն ուժի մեջ է մտել 1980 թվականին, կարգավորում է ձկնորսությունը ու նպատակ ունի պահպանել բնապահպանական հարաբերությունները։ Չնայած այս կարգավորումներին, ապօրինի ձկնորսությունը, հատկապես մեծ հեղինակություն ունեցող ու թանկարժեք պատագոնիական ատամնաձուկի որսը, որը Միացյալ Նահանգներում վաճառվում է որպես չիլիական սիբաս, մնում է խնդրահարույց[140]։

Կայուն ձկնորսության մասին՝ 1980 թվականին կնքված պայմանագրի նման, Նոր Զելանդիայի և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների գլխավորությամբ, երկրները սկսեցին բանակցություններ վարել Անտարկտիդայում հանքարդյունաբերության ոլորտի կարգավորման պայմանագրի կնքման շուրջ։ Ըստ այդմ՝ 1988 թվականին ընդունվեց «Անտարկտիկայի հանքային ռեսուրսների օգտագործման կարգավորման մասին» կոնվենցիան։ Շրջակա միջավայրի պահպանությամբ զբաղվող կազմակերպությունների ակտիվ արշավներից հետո՝ առաջինն Ավստրալիան ու Ֆրանսիան որոշեցին չվավերացնել այս պայմանագիրը[141]։ Փոխարենը երկրներն ընդունեցին Անտարկտիդայի պայմանագրին կից Շրջակա միջավայրի պահպանության մասին արձանագրությունը, որը հայտնի է նաև «Մադրիդյան արձանագրություն» անվամբ։ Այն ուժի մեջ մտավ 1998 թվականին[142]։ Վերջինս արգելում է հանքարդյունաբերության բոլոր տեսակները՝ մայրցամաքը հռչակելով որպես «բնական արգելոց, որը նվիրված է խաղաղությանն ու գիտությանը»[143]։

 
Կետը Հարավային օվկիանոսի կետերի արգելոցում։

Greenpeace միջազգային հասարակական բնապահպանական կազմակերպությունը 1987-1992 թվականներին Ռոսսի կղզում ուներ գիտակայան։ Դրա ստեղծման նպատակն այն էր, որ կազմակերպությունը փորձում էր Անտարկտիդան վերածել անդրսահմանային պահպանվող տարածքի[144]։ Հարավային օվկիանոսի կետերի արգելոցը ստեղծվել է 1994 թվականին Կետորսության միջազգային հանձնաժողովի կողմից։ Դրա ընդհանուր տարածքը կազմում է մոտ 50 միլիոն քառակուսի կիլոմետր ու ամբողջությամբ ներառում է Անտարկտիդա մայրցամաքի հարակից ջրերը։ Այդ գոտում արգելված է առևտրային նպատակով կետորսության իրականացումը, չնայած այն հանգամանքին, որ, իբր հետազոտական նպատակներով, Ճապոնիան շարունակում է հենց այս հատվածում իրականացնել կետերի որս[145]։

Չնայած պաշտպանական այս միջոցներին, Անտարկտիդայում կենսաբազմազանությունը շարունակում է մնալ ռիսկի տակ։ Պատճառը մարդկային գործունեությունն է։ Հատուկ պահպանվող տարածքները զբաղեցնում են Անտարկտիդայի ընդհանուր տարածքի 2%-ից էլ պակաս տարածք։ Չնայած որ Անտարկտիդային բնորոշ խոշոր կենդանատեսակները հիմնականում գտնվում են պահպանության ներքո, փոքր չափսերի կենդանիները շարունակում են լինել այդ վտանգի տակ[146]։ Ընդ որում՝ ցամաքային պահպանվող տարածքներն ավելի շատ են, քան ծովային պահպանվող տարածքները[147]։ Էկոհամակարգի վրա ազդում են ինչպես տեղական, այնպես էլ գլոբալ բնույթի սպառնալիքներ, այդ թվում՝ աղտոտումը, մայրցամաքին ոչ բնորոշ տեսակների ներթափանցումը ու կլիմայի փոփոխության տարբեր ազդեցությունները[146]։

Հետազոտման պատմություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Անտարկտիդայի պատմություն
 
«Ծայր հարավ» հասնելու արձանագրություններ. մինչև 1521 թ.՝ հավանաբար յագան ժողովուրդները (Բ), 1521 թ.՝ Ֆեռնան Մագելանը (Ա), 18-րդ դարում՝ Ջեյմս Կուկը (Դ/Ե), 19-րդ դարի սկզբին՝ Ջեյմս Ուեդդելը (Ֆ) և Ջեյմս Քլարկ Ռոսսը (Գ), և 20-րդ դարի սկզբին՝ 1900 թ.՝ Կարստեն Բորխգրևինկը (Հ), որն Անտարկտիդայում առաջին անգամ ափ է իջել ու բազա հիմնել և 1911թ.՝ Ռոալդ Ամունդսենը (Կ), որը հասել է Հարավային բևեռ:

Անտիկ դարաշրջանի քարտեզները, ինչպես օրինակ՝ 1513 թվականի Փիրի Ռեիսի քարտեզը, պատկերում են ենթադրյալ «Տեռա Աուստրալիս» մայրցամաքը: Այս ցամաքային զանգվածը, որը շատ ավելի մեծ էր Անտարկտիդայից և դրա հետ որևէ առնչություն չուներ, հին աշխարհի գիտնականներն անհրաժեշտ էին համարում Հյուսիսային կիսագնդի տարածքները հավասարակշռելու համար[148]:

Կապիտան Ջեյմս Կուկի նավերը՝ «HMS Resolution»-ը և «HMS Adventure»-ը, երեք անգամ հատեցին Հարավային բևեռային շրջագիծը՝ 1773 թվականի հունվարի 17-ին, նույն թվականի դեկտեմբերին և 1774 թվականի հունվարին[149]: Կուկի արշավախումբը հասավ Անտարկտիդայի ափին ամենամոտ՝ 120 կմ հեռավորության վրա, սակայն սառցադաշտերի պատճառով ստիպված եղավ նահանջել 1773 թվականի հունվարին[150]: Չնայած անհաջողությանը` 1775 թվականին Կուկն իր օրագրերից մեկում գրել է. «[Ես] հավատում եմ դրան, և ավելին քան հավանական է, որ մենք տեսել ենք դրա մի մասը»՝ նկատի ունենալով բևեռային մայրցամաքի գոյությունը[151]:

19-րդ դար

խմբագրել
 
Կարստեն Բորխգրևինկի «Հարավային խաչ» արշավախմբի (1899 թ.) առաջին բազան Անտարկտիդայում: Խրճիթը (HSM 22) դեռ կանգուն է և գտնվում է Ադեր հրվանդանում, որտեղ 1895 թվականին հասել էր Բորխգրևինկը:

19-րդ դարի սկզբին փոկորսներն առաջիններից էին, որոնք մոտեցան Անտարկտիդային։ Նրանց ներկայության մասին է վկայում 1985 թվականին Հարավային Շետլանդյան կղզիների Յամանա ծովափին հայտնաբերված երիտասարդ կնոջ գանգը՝ թվագրված 1819-1825 թվականներով: Սա Անտարկտիդական տարածաշրջանում հայտնաբերված ամենահին մարդկային մնացորդն է, և ենթադրվում է, որ կինը եղել է փոկորսների արշավախմբի անդամ[152]:

Երկար ժամանակ համարվում էր, որ Անտարկտիդան կամ դրա շելֆային սառցադաշտն առաջինն է տեսել Թագավորական նավատորմի կապիտան Էդվարդ Բրանսֆիլդը՝ 1820 թվականի հունվարի 30-ին հայտնաբերելով Անտարկտիկական թերակղզու ծայրը, սակայն ավելի ուշ պարզվեց, որ Ռուսական կայսերական նավատորմի կապիտան Ֆաբիան Գոթլիբ ֆոն Բելլինգսհաուզենն արդեն տեսել էր շելֆային սառցադաշտը հունվարի 27-ին[153]։ Բացի այդ, հնարավոր է, որ Անտարկտիկական թերակղզին առաջինը տեսել է ամերիկացի փոկորս Նաթանիել Փալմերը, ում նավն այդ ժամանակաշրջանում գտնվում էր տարածաշրջանում[154]:

Բելլինգսհաուզենի և Միխայիլ Լազարևի ղեկավարությամբ առաջին ռուսական անտարկտիդական արշավախումբը՝ 985 տոննանոց ռազմական «Վոստոկ» շլյուպով և 530 տոննանոց «Միռնի» օժանդակ նավով, 1820 թվականի հունվարի 27-ին[155] հասավ Մոդ թագուհու երկրից 32 կմ հեռավորության վրա գտնվող կետի և գրանցեց, որ 1820 թվականի հունվարի 27-ին տեսել է շելֆային սառցադաշտ 69°21′28″ հվ. լ. 2°14′50″ ամ. ե.HGЯO կոորդինատներում[156][Ն 2]: Այս հայտնաբերումը տեղի ունեցավ Բրենսֆիլդի՝ Անտարկտիդայի Թրինիթի թերակղզին (և ոչ թե շելֆային սառցադաշտը) տեսնելուց երեք օր առաջ և Փալմերի տեսնելուց 10 ամիս առաջ. Փալմերն այն տեսել էր 1820 թվականի նոյեմբերին:

Անտարկտիդա առաջին անգամ ոտք է դրել անգլիական ծագումով ամերիկացի փոկորս Ջոն Դևիսը։ Նա ենթադրաբար հասել է Հյուզ ծովախորշ 1821 թվականի փետրվարի 7-ին, թեև որոշ պատմաբաններ վիճարկում են այս պնդումը, քանի որ չկա ապացույց, որ Դևիսը ոտք է դրել հենց Անտարկտիդա մայրցամաք, և ոչ թե ափամերձ կղզիներից մեկը[157][158]:

1840 թվականի հունվարի 22-ին՝ Բալլենի կղզիներից արևմուտք գտնվող ափի հայտնաբերումից երկու օր անց, ֆրանսիացի ծովագնաց Ժյուլ Դյումոն-Դյուրվիլի՝ 1837-1840 թվականների արշավախմբի անձնակազմի անդամներն ափ իջան Դյումուլեն կղզիներում՝ Ադելի երկրի մոտակայքում: Այստեղ նրանք ոչ միայն հավաքեցին հանքանյութերի, ջրիմուռների և կենդանիների նմուշներ, այլև բարձրացրին ֆրանսիական դրոշը՝ հայտարարելով տարածքի նկատմամբ Ֆրանսիայի իշխանությունը[159]: Նույն ժամանակաշրջանում ամերիկացի կապիտան Չարլզ Ուիլքսը ղեկավարեց 1838-1839 թվականների արշավախումբը և առաջինն էր, որը պնդեց, որ հայտնաբերել է մայրցամաքը[160]: Իսկ բրիտանացի ծովային նավատորմի սպա Ջեյմս Քլարկ Ռոսսը այդպես էլ գլխի չընկավ, որ «Անտարկտիդական շրջանագծի եզրին ամերիկացի, ֆրանսիացի և անգլիացի ծովագնացների կողմից հայտնաբերված ցամաքի տարբեր հատվածները» իրականում մեկ մայրցամաք է[161][162][163][Ն 3]: Հետագա տարիներին հետազոտությունները շարունակվեցին: Ամերիկացի ծովային Մերկատոր Քուփերը 1853 թվականի հունվարի 26-ին հասավ Անտարկտիդայի արևելյան հատված:

Անտարկտիդայի վրա մարդն առաջին անգամ ոտք է դրել 1895 թվականին (փաստագրված է), երբ նորվեգա-շվեդական կետորսական «Անտարկտիկ» նավը հասավ Ադեր հրվանդան[165]:

20-րդ դար

խմբագրել
 
«Դիսքավերի» խրճիթը (1902 թ.) Անտարկտիդայի Ռոսսի կղզու Հաթ Փոինթ թերակղզում ամենավաղ, անընդհատ օգտագործվող ժամանակավոր կացարաններից մեկն է: Հետնամասում՝ Մաք Մերդո կայանն է՝ ներկայումս Անտարկտիդայի ամենամեծ բազան և «MV American Tern» բեռնափոխադրող նավը:

Բրիտանացի հետազոտող Էռնեստ Շեքլտոնի ղեկավարությամբ 1907 թվականին իրականացված «Նիմրոդ» արշավի ընթացքում, Էջուորթ Դևիդի գլխավորած խմբերն առաջինն էին, որ հաջողությամբ բարձրացան Էրեբուս լեռը և հասան հարավային մագնիսական բևեռ։ Մագնիսական բևեռի խմբի վտանգավոր վերադարձի ընթացքում ղեկավարությունը ստանձնեց Դուգլաս Մոուսոնը, որը հետագայում՝ 1931 թվականին, պաշտոնաթող եղավ[166]։ 1908 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1909 թվականի փետրվար ընկած ժամանակահատվածում Շեքլտոնն ու իր արշավախմբի երեք անդամներն առաջինն էին, որ կարողացան հաղթահարել Ռոսսի շելֆային սառցադաշտը, հատել Տրանսանտարկտիկական լեռնաշղթան՝ անցնելով Բիրդմոր սառցադաշտով, և ոտք դնել բևեռի հարավային սարահարթ։

1911 թվականի դեկտեմբերի 14-ին նորվեգացի հետազոտող Ռուալ Ամունդսենի ղեկավարած արշավախումբը Ֆրամ նավով առաջինն էր, որ հասավ Հարավային բևեռ՝ օգտագործելով Կետերի ծոցից դեպի Աքսել Հեյբերգի սառցադաշտ տանող երթուղին[167]։ Մեկ ամիս անց «Տեռա Նովա» արշավախումբը ևս հասավ բևեռ[168]։

1920-ական, 1930-ական և 1940-ական թվականներին ամերիկացի բևեռախույզ Ռիչարդ Է. Բըրդը ղեկավարեց չորս հետազոտական արշավ դեպի Անտարկտիդա՝ առաջին անգամ կիրառելով մեխանիզացված տրակտորներ։ Նրա արշավախմբերի իրականացրած ընդարձակ աշխարհագրական և գիտական հետազոտությունների շնորհիվ Բըրդը դարձավ մայրցամաքի ամենամեծ տարածքն ուսումնասիրած հետազոտողը[169]։

Կանայք նույնպես նշանակալի դեր են ունեցել Անտարկտիդայի հետազոտման գործում։ 1935 թվականին Կարոլին Միկելսենը հասավ Անտարկտիդայի կղզիներից մեկը[170], իսկ երկու տարի անց՝ 1937 թվականին, Ինգրիդ Քրիստենսենն առաջին կինն էր, որ ոտք դրեց բուն մայրցամաքի վրա[171]։

Հետագա տարիներին նոր ձեռքբերումներ գրանցվեցին։ 1956 թվականի հոկտեմբերի 31-ին ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերի խումբը՝ փոխծովակալ Ջորջ Ջ. Դուֆեքի ղեկավարությամբ, հաջողությամբ առաջին օդային վայրէջքն իրականացրեց Հարավային բևեռում[172]։ 1969 թվականին վեց կին հասավ Հարավային բևեռ՝ որպես գովազդային նախաձեռնություն[173][Ն 4]։

Նորվեգացի հետազոտող Բյորգե Օուսլանդն առաջին մարդն էր, որ 1996-1997 թվականների ամռանը միայնակ հատեց Անտարկտիդան ափից ափ՝ երթուղու որոշ հատվածներում օգտագործելով օդապարուկ[174]։ Նա նաև սահմանեց դեպի Հարավային բևեռ առանց աջակցության կատարված ամենաարագ ճամփորդության ռեկորդը՝ հասնելով նպատակակետին ընդամենը 34 օրում[175]։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել

Անտարկտիդայի մերձակա տարածքների (Անտարկտիդական կոնվերգենցիայից հարավ ընկած շրջանների) առաջին կիսամշտական բնակիչները բրիտանացի և ամերիկացի որսորդներն են եղել, որոնք 1786 թվականից սկսած առնվազն մեկ տարի անց են կացրել Հարավային Ջորջիայում։ Կետորսության դարաշրջանում, որը տևել է մինչև 1966 թվականը, կղզու բնակչությունն ամռանը հասել է 1000-ի (որոշ տարիներին՝ 2000-ի), իսկ ձմռանը՝ մոտ 200-ի։ Կետորսների մեծ մասը նորվեգացիներ են եղել, իսկ հետագայում ավելացել է բրիտանացիների թիվը[Ն 5][176]։

 
«Արարողակարգային Հարավային բևեռ»-ը Ամունդսեն-Սքոթ կայանում

Ներկայումս Անտարկտիդայի բնակչությունը կազմված է երկու հիմնական խմբից։ Առաջին և ամենամեծ խումբը հետազոտական կայանների անձնակազմն է, որոնց թիվը, չնայած ձմռանը նվազում է, մշտապես ներկա են մայրցամաքում։ Երկրորդ խումբը երկու քաղաքացիական բազաների՝ Էսպերանսայի և Վիլյա Լաս Էստրելյասի բնակիչներն են[177]։ 2017 թվականի տվյալներով՝ մայրցամաքում և հարակից կղզիներում գիտական հետազոտություններով և այլ աշխատանքներով զբաղվող մարդկանց ընդհանուր թիվը կազմել է ձմռանը՝ մոտ 1336 (որից 136-ը քաղաքացիական բազաներում), իսկ ամռանը՝ մոտ 5066 (որից 266-ը քաղաքացիական բազաներում)։ Որոշ հետազոտական կայաններ գործում են ամբողջ տարին, ընդ որում՝ ձմեռող անձնակազմը սովորաբար իրենց հայրենի երկրներից ժամանում է մեկ տարի ժամկետով։ Քինգ Ջորջ կղզու Բելլինգսհաուզեն կայանում 2004 թվականին բացված Ռուս ուղղափառ Սուրբ Երրորդության եկեղեցին սպասարկում է մեկ կամ երկու քահանա, որոնք նույնպես փոխվում են ամեն տարի[178][179]։

Հարավային բևեռում ծնված առաջին երեխան նորվեգացի Սոլվեյգ Գունբյորգ Յակոբսենն է, որը ծնվել է Գրյուտվիկենում 1913 թվականի հոկտեմբերի 8-ին[180]։ Իսկ Էմիլիո Մարկոս Պալման, ծնվելով արգենտինական բանակի Էսպերանսա բազայում՝ 60-րդ հարավային զուգահեռականից հարավ, Անտարկտիդա մայրցամաքում ծնված առաջին մարդն է։

Անտարկտիկայի համաձայնագիր արգելվում է Անտարկտիդայում ցանկացած ռազմական գործունեություն՝ ներառյալ ռազմական բազաների և ամրությունների հիմնումը, ռազմական մանևրները և զենքերի փորձարկումը։ Ռազմական անձնակազմ կամ սարքավորումներ թույլատրվում են միայն գիտական հետազոտությունների կամ այլ խաղաղ նպատակների համար[181]։ Սակայն, չնայած այս սահմանափակումներին, 1965 թվականին արգենտինական բանակն իրականացրեց «Գործողություն 90»-ը՝ նպատակ ունենալով ամրապնդել իր հավակնությունները Անտարկտիդայում[182][183]։

Անտարկտիդայում և մերձակա կղզիներում ձևավորվել է անգլերենի յուրահատուկ տարբերակ՝ անտարկտիդական անգլերենը, որը դարձել է տեղի բնակիչների հաղորդակցման հիմնական միջոցներից մեկը[184]։

Քաղաքականություն

խմբագրել
 
ԱՄՆ պատվիրակ Հերման Ֆլեջերը 1959 թվականի դեկտեմբերին ստորագրում է Անտարկտիկայի պայմանագիրը։

Անտարկտիդայի իրավական կարգավիճակը սահմանվում ու կարգավորվում է 1959 թվականին կնքված Անտարկտիկայի պայմանագրով և համանման այլ փաստաթղթերով, որոնք միասին կոչվում են Անտարկտիկայի պայմանագրային համակարգ։ Վերջինիս սահմանմամբ՝ Անտարկտիկան 60-րդ հարավային զուգահեռականից հարավ ընկած ցամաքային ու կղզային տարածքներն են, իսկ Անտարկտիդան՝ բուն մայրցամքը։ Պայմանագիրը ստորագրվել է 12 երկրների կողմից, ներառյալ՝ Խորհրդային միության, Մեծ Բրիտանիայի, Արգենտինայի, Չիլիի, Ավստրալիայի և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների։ 1959 թվականից ի վեր պայմանագրին միացել է ևս 42 երկիր։ Անդամ երկրները կարող են մասնակցել որոշումների կայացմանը, եթե ունեն ակնհայտ փաստեր առ այն, որ հետազոտական կարևոր գործունեություն են իրականացնում Անտարկտիկայում։ 2022 թվականի դրությամբ՝ «խորհրդատվական նման կարգավիճակ» ունի 29 երկիր[185]։ Որոշումները կայացվում են փոխհամաձայնության, այլ ոչ թե քվեարկության հիման վրա։ Պայմանագրի համաձայն՝ Անտարկտիդան գիտական արգելոց է ու այնտեղ առկա է գիտական հետազոտությունների ու շրջակա միջավայրի պահպանության ազատություն[186][187]։

Տարածքային պահանջներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Տարածքային պահանջներ Անտարկտիկայում
 
Terra Australis իսպանական նահանգապետության (1539–1555 թվականներ) քարտեզը։ Սա Հարավային բևեռի մոտ գտնվող տարածքների նկատմամբ տարածքային առաջին պահանջն է։ Ավելի ուշ, այն ներառվել է Չիլիի գեներալ-կապիտանության կազմում։

1539 թվականին Իսպանիայի Կառլոս V կայսրը ստեղծեց Terra Australis իսպանական նահանգապետությունը, որն ընդգրկում էր Մագելանի նեղուցից հարավ ընկած տարածքները։ Սա փաստացի ներառում էր ոչ միայն Անտարկտիկան, այլ նաև՝ Անտարկտիդան, ինչի գոյության մասին այդ ժամանակ միայն ենթադրում էին[188]։ Կառլոս V-ը նահանգապետի պաշտոնը հանձնեց Պեդրո Սանչես դե լա Հոսին[189][190], որն էլ 1540 թվականին այն փոխանցեց կոնկիստադոր Պեդրո դե Վալդիվիային[191]։ Մագելանի նեղուցից մինչև Հարավային բևեռ ընկած ողջ տարածքներն Իսպանիան հռչակեց իր տիրապետության ներքո։ Ընդ որում, Իսպանիայի կողմից հռչակված տարածքների արևելյան սահմանն ամրագրվել էր Տորդեսիլյասի, իսկ արևմտյանը՝ Սարագոսայի պայմանագրերով։ 1555 թվականին այն ներառվել է Չիլիի գեներալ-կապիտանության կազմում[192]։

Ներկայումս Անտարկտիդայի տարածաշրջանների նկատմամբ հավակնություններ ունեն 7 երկրներ։ Չնայած այս երկրներից մի քանիսը ճանաչել են միմյանց տարածքային հավակնությունները[193], դրանք միջազգայնորեն ճանաչված չեն։ Անտարկտիդայի նկատմամբ նոր պահանջներ ներկայացնելու գործընթացը կասեցվել է 1959 թվականից ի վեր, սակայն 2015 թվականին Նորվեգիան պաշտոնապես սահմանեց Մոդ թագուհու երկրի սահմաններն ու հայտարարեց Մոդ թագուհու երկրից մինչև Հարավային բևեռ ընկած տարածքի նկատմամբ իր պահանջները[194]։ Արգենտինայի, Մեծ Բրիտանիայի և Չիլիի տարածքային պահանջները համընկնում են միմյանց հետ, ինչն էլ երբեմն առաջացնում է տարաձայնություններ։ 2012 թվականին, երբ Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի, համագործակցության և զարգացման հարցերով նախարարությունը, ի պատիվ Եղիսաբեթ II-ի ադամանդե հոբելյանի, նախկինում անանուն տարածքը կոչեց Եղիսաբեթ թագուհու երկիր[195], Արգենտինայի կառավարությունը բողոքի նոտա ուղարկեց այդ պահանջի դեմ[196]։ Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի անկախությունից հետո Մեծ Բրիտանիան նրանց փոխանցեց Անտարկտիդայում նախկինում հռչակած իր տարածքներից մի քանիսը։ Մեծ Բրիտանիայի, Ավստրալիայի, Նոր Զելանդիայի, Ֆրանսիայի և Նորվեգիայի տարածքային պահանջները միմյանց հետ չեն համընկնում և ճանաչված են միմյանց կողմից[193]։ Անտարկտիկայի պայմանագրի մյուս անդամ երկրները չեն ճանաչում տարածքային որևէ հավակնություն, սակայն նախկինում դրանց վերաբերյալ հետաքրքրություն են ցուցաբերել[197]։

  •   Բրազիլիան ունի «հետաքրքրությունների գոտի», որն իրականում տարածքային պահանջ չէ[198]։
  •   Պերուն պաշտոնապես ունի տարածքային հավակնություններ ներկայացնելու իրավունք[197]։
  •   Ռուսաստանը Խորհրդային միությունից ժառանգել է Անտարկտիկայի պայմանագրի շրջանակներում տարածքային պահանջներ ներկայացնելու իրավունքը[199]։
  •   Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը պաշտոնապես ունի տարածքային հավակնություններ ներկայացնելու իրավունք[197]։
  •   ԱՄՆ-ն ունի Անտարկտիկայի պայմանագրի շրջանակներում տարածքային պահանջներ ներկայացնելու իրավունք[199]։
Թվական Տարածքային հավակնություններ ներկայացրած երկիր Տարածք Տարածքային հավակնությունների սահմանները Քարտեզ
1840   Ֆրանսիա
 
Ադելի երկիր 		Ի սկզբանե սահմանված չի եղել։ Ավելի ուշ սահմանվել է արևելյան երկայնության 142°2′-ից մինչև արևելյան երկայնության 136°11′։  
1908   Միացյալ Թագավորություն   Բրիտանական անտարկտիկական տարածք Արևմտյան երկայնության 80°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 20°0։
  • Արևմտյան երկայնության 80°0-ից մինչև 74°0-ին հավակնում է նաև Չիլին (1940 թվականից)։
  • Արևմտյան երկայնության 74°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 53°0-ին հավակնում են նաև Չիլին (1940 թվականից) և Արգենտինան (1943 թվականից)։
  • Արևմտյան երկայնության 53°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 25°0-ին հավակնում է նաև Արգենտինան (1943 թվականից):
  
1923   Նոր Զելանդիա
 
Ռոսսի կախյալ տարածք 		Արևելյան երկայնության 160°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 150°0-ը։  
1931   Նորվեգիա   Պետրոս I-ի կղզի 68°50′ հվ. լ. 90°35′ ամ. ե.HGЯO  
1933   Ավստրալիա   Ավստրալիական անտարկտիկական տարածք Արևելյան երկայնության 44°38′-ից մինչև արևելյան երկայնության 136°11′-ը և արևելյան երկայնության 142°2′-ից մինչև արևելյան երկայնության 160°00-ը։  
1939   Նորվեգիա   Մոդ թագուհու երկիր Արևմտյան երկայնության 20°00-ից մինչև արևելյան երկայնության 44°38′-ը։  
1940   Չիլի   Չիլիական անտարկտիկական տարածք Արևմտյան երկայնության 90°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 53°0։
  • Արևմտյան երկայնության 80°00-ից մինչև արևմտյան երկայնության 74°00-ին հավակնում է նաև Մեծ Բրիտանիան (1908 թվականից)։
  • Արևմտյան երկայնության 74°00-ից մինչև արևմտյան երկայնության 53°00-ին հավակնում են նաև Մեծ Բրիտանիան (1908 թվականից) և Արգենտինան (1943 թվականից)։
  
1943   Արգենտինա   Արգենտինական Անտարկտիդա Արևմտյան երկայնության 74°0-ից մինչև արևտմտյան երկայնության 25°0-ն։
  • Արևմտյան երկայնության 74°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 53°0-ին հավակնում են նաև Մեծ Բրիտանիան (1908 թվականից) և Չիլին (1940 թվականից)։
  • Արևմտյան երկայնության 53°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 25°0-ին հավակնում է նաև Մեծ Բրիտանիան (1908 թվականից)։
  
– որևէ երկիր հավակնություն չունի այս տարածքի նկատմամբ Մերի Բըրդի երկիր Արևմտյան երկայնության 150°0-ից մինչև արևմտյան երկայնության 90°0-ն։
(բացառությամբ՝ Պետրոս I-ի կղզու) 		 

Տնտեսություն և զբոսաշրջություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունն Անտարկտիդայում
Տե՛ս նաև՝ Հեռահաղորդակցությունը Անտարկտիդայում, Տրանսպորտը Անտարկտիդայում, և Հանցավորությունը Անտարկտիդայում
 
«Սիլվեր Քլաուդ» զբոսանավը Վիլհելմինայի ծոցում։

Անտարկտիդայում հայտնաբերվել են ածուխի, ածխաջրածինների, երկաթի հանքաքարի, պլատինի, պղնձի, քրոմի, նիկելի, ոսկու և այլ օգտակար հանածոների պաշարներ, սակայն դրանք բավարար չեն արդյունահանում իրականացնելու համար[200]։ Անտարկտիկայի պայմանագրի շրջակա միջավայրի պահպանության արձանագրությունը, որն ուժի մեջ է մտել 1998 թվականին և կգործի մինչև 2048 թվականը, արգելում է Անտարկտիդայի պաշարների, ներառյալ՝ օգտակար հանածոների արդյունահանումը[201]։

Սկսած 1957 թվականից զբոսաշրջիկներն այցելում են Անտարկտիդա[202]։ Զբոսաշրջությունը կարգավորվում է Անտարկտիկայի պայմանագրի և Բնապահպանական արձանագրության դրույթներով[203]։ Այն կարգավորող մարմինը Անտարկտիկայի տուր օպերատորների միջազգային ասոցիացիան է[204]։ Զբոսաշրջիկները որոշակի գեղատեսիլ վայրեր են ժամանում փոքր և միջին չափերի նավերով, որտեղ առկա է կենդանական և բուսական հարուստ միջավայր[202]։ 2019-2020 թվականներին տարածաշրջան է այցելել մոտ 74,000 զբոսաշրջիկ, որոնցից 18,500-ը՝ զբոսանավերով։ Այդուհանդերձ, նրանց թույլ չի տրվել իջնել ցամաքի վրա[205]։ Զբոսաշրջիկների թիվը կտրուկ ընկել է Կորոնավիրուսի համավարակի մեկնարկից հետո։ Բնապահպանական որոշ կազմակերպություններ մտահոգություն են հայտնում այցելուների ներհոսքի հետևանքով առաջացած հնարավոր բացասական հետևանքների վերաբերյալ և կոչ են անում սահմանափակել Անտարկտիդա ժամանող զբոսանավերի քանակը ու սահմանել զբոսաշրջային քվոտա[206]: Դրան ի պատասխան Անտարկտիկայի պայմանագրի կողմերը մշակել են ուղեցույցներ, որոնք սահմանափակում են ափ իջնելու տարածքները և սահմանում փակ կամ արգելված գոտիներ զբոսաշրջիկների մուտքը[207]։

Անտարկտիդայում զբոսաշրջությունը որոշակիորեն նաև էկոլոգիական ուղղվածություն ունի։ Մասնավորապես, քիչ չեն այնպիսի տուրերը, որոնք զբոսաշրջիկներին առաջարկում են իրականացնել թռչունների դիտումներ։ Խոսքը հատկապես պինգվինների մասին է, քանի որ Անտարկտիդայում տարածված են ադելի, թագավորական և պապուական պինգվինների տեսակները։ Պինգվինների կենտրոնացման առանձնահատուկ տեղանքներից է Մաքդոնալդի ափը։ Այստեղ զբոսաշրջիկները դիտում են ադելի պինգվիններին, որոնց թիվը միայն այս հատվածում կազմում է ավելի քան 40 000[208]:

Ժամանակին Ավստրալիայից և Նոր Զելանդիայից դեպի Անտարկտիդա իրականացվում էին թռիչքներ, որոնք հնարավորություն էին տալիս երկնքից ուսումնասիրել ցամաքային տարածքները։ Սակայն 1979 թվականին Air New Zealand ավիաընկերության ինքնաթիռը բախվեց Էրեբուս լեռանը, ինչի հետևանքով օդանավում գտնվող բոլոր 257 անձինք զոհվեցին։ 1990-ական թվականներին Qantas-ը վերականգնեց Ավստրալիայից Անտարկտիդա առևտրային թռիչքները[209]։ Այդուհանդերձ, Անտարկտիդայում գործում են մի շարք օդանավակայաններ։

Հետազոտություններ

խմբագրել
 
Անտարկտիդայի ամենամեծ հետազոտական կայանը՝ Մաք Մերդոն վերևից։

2017 թվականին Անտարկտիդայում հետազոտություն է իրականացրել ավելի քան 4400 գիտնական՝ թեև ձմռանը այդ թիվը նվազել է՝ հասնելով 1100-ի[12]։ Մայրցամաքում գործում է ավելի քան 70 մշտական և սեզոնային հետազոտական կայան։ Ամենախոշորը՝ ԱՄՆ-ի Մաք Մերդո կայանն է, որը կարող է տեղավորել ավելի քան 1000 մարդ[210][211]։

Տարբեր երկրներ ունեն իրենց հետազոտական կենտրոնները։ Բրիտանական անտարկտիկական ծառայությունն ունի հինգ խոշոր հետազոտական կայան, որոնցից մեկը լիովին շարժական է։ Բելգիական «Եղիսաբեթ արքայադուստր» կայանը՝ ամենաժամանակակիցներից մեկը, առաջինն է, որ արտանետումներ չի անում[212]։ Արգենտինան, Ավստրալիան, Չիլին և Ռուսաստանը նույնպես զգալի գիտական ներկայություն ունեն Անտարկտիդայում[12]։

Գիտնականները տարբեր ուղղություններով են հետազոտություններ իրականացնում։ Երկրաբանները հիմնականում ուսումնասիրում են տեկտոնական սալերը, երկնաքարերը և Գոնդվանայի տրոհումը։ Սառցադաշտաբանները հետազոտում են լողացող սառույցի, սեզոնային ձյան, սառցադաշտերի և սառցե վահանների պատմությունն ու դինամիկան։ Կենսաբաններն ուսումնասիրում են, թե ինչպես են ցածր ջերմաստիճանը և մարդկանց ներկայությունն ազդում օրգանիզմների հարմարվողականության և գոյատևման վրա[213]։ Կենսաբժիշկ գիտնականները կարևոր հայտնագործություններ են կատարել վիրուսների տարածման վերաբերյալ և թե ինչպես են սեզոնային ջերմաստիճաններն ազդում օրգանիզմի վրա[214]։

 
Անտարկտիդական երկնաքար Ալլան Հիլզ 84001-ը, որը ցուցադրված է ԱՄՆ-ի բնության պատմության ազգային թանգարանում։

Անտարկտիդայի՝ ծովի մակարդակից բարձր դիրքը, ցածր ջերմաստիճանները և ձմռանը բևեռային գիշերների տևողությունը թույլ են տալիս կատարել ավելի որակյալ դիտարկումներ, քան Երկրի որևէ այլ վայրում[215]։ Երկրից տիեզերքի տեսանելիությունն ավելի պարզ է բարձրադիր վայրերում, քանի որ մթնոլորտն այնտեղ բարակ է, իսկ սառը ջերմաստիճանները նվազեցնում են օդում ջրի գոլորշին[216]:

Հարավային բևեռի Ամունդսեն-Սքոթ կայանում տեղակայված է աշխարհի ամենամեծ նեյտրինոյի դետեկտորը՝ «IceCube» աստղադիտարանը։ Այն կազմված է մոտ 5500 թվային օպտիկական մոդուլներից, որոնք տեղադրված են 1 կմ³ սառույցի մեջ և հասնում են մինչև 2450 մ խորության[217]։ Այստեղ աստղաֆիզիկոսներն ուսումնասիրում են տիեզերական միկրոալիքային ֆոնային ճառագայթումը և տիեզերական նեյտրինոները։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ Անտարկտիդայի ափամերձ տարածքներում ճառագայթումն ավելի բարձր է համաշխարհային միջինից, քանի որ տիեզերական ճառագայթներն անցնում են ավելի բարակ մթնոլորտի միջով[218]։

Անտարկտիդան լավ միջավայր է երկնաքարերն ուսումնասիրելու համար. բևեռային չոր անապատային պայմանները նպաստում են երկնաքարերի լավ պահպանմանը, որոնցից որոշները հասնում են մեկ միլիոն տարվա հնության։ Մուգ քարե երկնաքարերը հեշտ են հայտնաբերվում սպիտակ սառույցի և ձյան ֆոնին, իսկ սառույցի հոսքի շնորհիվ դրանք կուտակվում են որոշակի տարածքներում։ Առաջին երկնաքարը հայտնաբերվել է 1912 թվականին Ադելի երկրում։ Թեև երկնաքարերի մեծ մասն աստղակերպերից է ընկել, Անտարկտիդայում գտնվել են նաև Լուսնից և Մարսից ընկած երկնաքերներ[219][Ն 6]։ Դրանք արժեքավոր տեղեկություններ են պարունակում Արեգակնային համակարգի կազմի և դրա վաղ զարգացման մասին[221]։

Անտարկտիդայի խոշոր գիտական կազմակերպությունները մշակել են երկարաժամկետ ռազմավարություններ՝ ուղղված ինչպես ազգային շահերի առաջմղմանը, այնպես էլ կլիմայական համակարգերի ուսումնասիրությանը։ Բրիտանական անտարկտիդական ծառայությունը (BAS) 2023-2033 թվականների համար մշակել է 10-ամյա ռազմավարական ծրագիր, որի գերակա ուղղություններից է շրջակա միջավայրի կայունությունը։ Ծրագրի նպատակներն են ջերմոցային գազերի արտանետումների կրճատումը և Երկրի ռեսուրսների պահպանումը[222]։ Ծառայությունն աշխատում է այս սկզբունքներն իր գործունեության բոլոր ոլորտներ ինտեգրելու ուղղությամբ[223]։

Ավստրալական անտարկտիդական ծրագիրը (AAP) 2022 թվականին ներկայացրել է 20-ամյա գործողությունների ծրագիր (2022-2036)։ Ծրագրի հիմնական առաջնահերթություններից է գլոբալ կլիմայական համակարգի ուսումնասիրությունը։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվում Անտարկտիդայի և Հարավային օվկիանոսի ազդեցությանը կլիմայի և եղանակի վրա՝ նպատակ ունենալով բարելավել առկա գիտելիքները որոշումների կայացման համար[224]։

ԱՄՆ-ի անտարկտիդական ծրագիրը (USAP) 2021 թվականին հրապարակել է 2015 թվականի ռազմավարական տեսլականի միջնաժամկետ գնահատում։ Փաստաթղթում շեշտվում է Հարավային օվկիանոսի կարևոր դերը ածխածնի գլոբալ շրջապտույտում և ծովի մակարդակի բարձրացման մեջ։ Ծրագրի գերակայություն է համարվում Անտարկտիդայի սառցե վահանների փոփոխության ուսումնասիրությունը՝ հասկանալու դրանց ներկա և ապագա փոփոխությունների պատճառները[225]։

Անտարկտիդական սառցե վահանը ժամանակակից կլիմայական հետազոտությունների առանցքային թեման է, քանի որ մտահոգություններ կան դրա կայունության և գլոբալ տաքացմանն արձագանքելու հետ կապված։ Հետազոտողները սառցե վահաններն ուսումնասիրում են թե՛ տեղում դաշտային աշխատանքների, թե՛ արբանյակային տեխնոլոգիաների միջոցով՝ իրականացնելով սառույցի դինամիկայի մանրամասն վերլուծություններ և կանխատեսելով տաքացող աշխարհում ապագա փոփոխությունները։ «INStabilities & Thresholds in ANTarctica» գիտահետազոտական ծրագիրը կենտրոնանում է Անտարկտիդայում մթնոլորտի, օվկիանոսի և պինդ Երկրի միջև բարդ փոխազդեցությունների ուսումնասիրության վրա՝ երեք հետազոտական թեմաների միջոցով։ Ծրագրի նպատակն է բարելավել այս գործընթացների ընկալումն ու կանխատեսումները՝ աջակցելով որոշում կայացնողներին անտարկտիդական կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերի գնահատման, կառավարման և մեղմացման հարցերում[226]։

 
Անտարկտիդական սառցե վահանի բարձրության փոփոխությունը

Ավստրալիայի ղեկավարած ICECAP ծրագիրն առաջադեմ աերոֆիզիկական մեթոդներով քարտեզագրել է խորը ենթասառցադաշտային ավազանները և ջրանցքները, որոնք կապում են սառցե վահանն օվկիանոսի հետ[227]։ Այս քարտեզագրման շնորհիվ հնարավոր է դարձել ավելի ճշգրիտ կանխատեսել սառցե վահանի կայունությունը, կլիմայի փոփոխության ազդեցությունները սառցե վահանների վրա և դրանց դերակատարումը ծովի մակարդակի գլոբալ բարձրացման մեջ[227]։

Մշակույթ

խմբագրել
 
«Icestock» փառատոնի մասնակիցները, 2013 թվական

Երաժշտություն և կինո

խմբագրել

1989 թվականից Մաք Մերդո կայանում անցկացվում է աշխարհի ծայր հարավի երաժշտական փառատոնը՝ «Icestock»-ը։ Փառատոնի կազմակերպիչները, կատարողները և մասնակիցները Մաք Մերդոյում կամ մոտակա Սքոթ բազայում աշխատող անձնակազմի անդամներն են[228][229][230]։ Բազաների միջև ամեն տարի անցկացվում է նաև կինոփառատոն, որին 2022 թվականի դրությամբ մասնակցել է 48 կայան։ Փառատոնի շրջանակներում ցուցադրվում են մինչև 5 րոպե տևողությամբ կարճամետրաժ ֆիլմեր[231]։

2011 թվականին ավստրալացի դասական տավղահար Ալիս Ջայլզը Անտարկտիդայում ելույթ ունեցած առաջին պրոֆեսիոնալ երաժիշտն է[232]։ Անտարկտիդայում նկարահանված առաջին լիամետրաժ գեղարվեստական ֆիլմը «South of Sanity» ցածր բյուջեով բրիտանական սարսափ ֆիլմն է (2012 թ․)[233]։ Ռեժիսոր Նիկ Կասավետիսի և Էնթոնի Հոփքինսի մասնակցությամբ նկարահանվող «Բրունո պինգվինը և Սթաթեն Այլենդի արքայադուստրը» ֆիլմը կդառնա Անտարկտիդայում նկարահանված առաջին խոշոր հոլիվուդյան արտադրանքը[234]։

Սպորտ

խմբագրել

Անտարկտիդայում անցկացվող սպորտային միջոցառումներից են «Անտարկտիդայի սառցե մարաթոնը[235] և 100 կմ ուլտրամրցավազք»-ը, «Անտարկտիդայի մարաթոն»-ը[236] և «Անտարկտիդայի առագաստանավերի մրցարշավի գավաթ»-ը[237]։ Մայրցամաքում ֆուտբոլ խաղում են դեռևս 20-րդ դարի սկզբից, թիմերը կազմվում են բազաների կամ այցի եկած նավերի անձնակազմից[238][239]։

Տոներ

խմբագրել

Անտարկտիդայում նշվում է երկու հիմնական տոն՝ «Ձմռան կեսի օրը», որը նշվում է ձմեռային արևադարձի օրը (հունիսի 20-ին կամ 21-ին), և Անտարկտիդայի օրը՝ դեկտեմբերի 1-ին, որը նվիրված է 1959 թվականի Անտարկտիդայի համաձայնագրի ստորագրմանը[240][241]։

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Նույնականացման նպատակով՝ սառցադաշտերը պատկերվել են այնպես, ինչպես դրանք երևում են այսօր և ոչ թե այնպես, ինչպես դրանք երևացել են հին ժամանակներում:
  2. ↑ Ռուսների հայտնաբերածը Ֆիմբուլ շելֆային սառցադաշտն էր։
  3. ↑ Ռոսսը 1841 թվականին անցել է այն տարածքով, որն այժմ հայտնի է որպես Ռոսսի ծով և հայտնաբերել է Ռոսսի կղզին (երկուսն էլ անվանվել են նրա պատվին)։ Նա նավարկել է հսկայական սառցե պատի երկայնքով, որը հետագայում անվանվել է Ռոսսի շելֆային սառցադաշտ[164]։ Էրեբուս և Տեռոր լեռները կոչվել են նրա արշավախմբի երկու նավերի՝ HMS «Էրեբուս»-ի և «Տեռոր»-ի անուններով։
  4. ↑ Այդ կանայք էին Փամելա Յանգը, Ջին Փիրսոնը, Լոիս Ջոնսը, Էյլին ՄակՍեյվնին, Քեյ Լինդսին և Թերրի Թիքհիլը[173]։
  5. ↑ Առաջին բնակավայրերն էին Գրյուտվիկենը, Լեյթ Հարբորը, Քինգ Էդուարդ Փոյնթը, Ստրոմնեսը, Հուսվիկը, Փրինս Օլավ Հարբորը, Օուշն Հարբորը և Գոդթուլը։ Այս բնակավայրերը հիմնականում ձևավորվել էին կետորսական կայանների շուրջ, որտեղ ղեկավարները և բարձրաստիճան պաշտոնյաները բնակվում էին իրենց ընտանիքների հետ։ Նրանց թվում էր հայտնի նորվեգացի կետորս և հետազոտող, Գրյուտվիկենի հիմնադիր, կապիտան Կառլ Անտոն Լարսենը, որը 1910 թվականին իր ընտանիքի հետ ստացել է բրիտանական քաղաքացիություն։
  6. ↑ Անտարկտիդայի երկնաքարերը՝ հատկապես «ANSMET»-ի կողմից հայտնաբերված «ALH84001»-ը, Մարսի վրա կյանքի հնարավոր ապացույցների վերաբերյալ բանավեճերի առիթ են: Քանի որ տիեզերքում երկնաքարերը կլանում և գրանցում են տիեզերական ճառագայթումը, հնարավոր է հաշվարկել, թե որքան ժամանակ է անցել երկնաքարի՝ Երկիր ընկնելուց հետո[220]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Антарктида (ռուս.) // Анрио — Атоксил — 1926. — Т. 3. — С. 32.
  2. ↑ Smith, Cynthia (2021-09-21). «Reaching the South Pole During the Heroic Age of Exploration | Worlds Revealed». The Library of Congress. Վերցված է 2024-04-17-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Antarctic». Օքսֆորդի անգլերեն բառարան (3rd ed.). Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. December 2021. 
  4. ↑ Hyginus, 1992, էջ 176
  5. ↑ Scott, Hiatt, էջեր 2–3
  6. ↑ Cawley, 2015, էջ 130
  7. ↑ McCrone, McPherson, էջ 75
  8. ↑ Cameron-Ash, 2018, էջ 20
  9. ↑ «Highlights from the Bartholomew Archive: The naming of Antarctica». The Bartholomew Archive. National Library of Scotland. Արխիվացված օրիգինալից 18 February 2022-ին. Վերցված է 23 February 2022-ին.
  10. ↑ «IN PERSON: Adventurer set to tackle the great white south». 16 June 2012. Վերցված է 9 September 2024-ին.
  11. ↑ «How many oceans are there?». National Oceanic and Atmospheric Administration (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 20 August 2023-ին. Վերցված է 11 May 2022-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «Antarctica». Central Intelligence Agency. 3 May 2022. Արխիվացված է օրիգինալից 9 May 2022-ին. Վերցված է 9 May 2022-ին.
  13. ↑ Drewry, 1983
  14. ↑ 14,0 14,1 Trewby, 2002, էջ 115
  15. ↑ Day, 2019, Is all of Antarctica snow-covered?
  16. ↑ Carroll, Lopes, էջ 99
  17. ↑ Ji, Fei; Gao, Jinyao; Li, Fei; Shen, Zhongyan; Zhang, Qiao; Li, Yongdong (2017). «Variations of the effective elastic thickness over the Ross Sea and Transantarctic Mountains and implications for their structure and tectonics». Tectonophysics. 717: 127–138. Bibcode:2017Tectp.717..127J. doi:10.1016/j.tecto.2017.07.011. ISSN 0040-1951.
  18. ↑ Fretwell, P.; Pritchard, H. D.; Vaughan, D. G.; Bamber, J. L.; Barrand, N. E.; Bell, R.; Bianchi, C.; Bingham, R. G.; Blankenship, D. D.; Casassa, G.; Catania, G.; Callens, D.; Conway, H.; Cook, A. J.; Corr, H. F. J.; Damaske, D.; Damm, V.; Ferraccioli, F.; Forsberg, R.; Fujita, S.; Gim, Y.; Gogineni, P.; Griggs, J. A.; Hindmarsh, R. C. A.; Holmlund, P.; Holt, J. W.; Jacobel, R. W.; Jenkins, A.; Jokat, W.; Jordan, T.; King, E. C.; Kohler, J.; Krabill, W.; Riger-Kusk, M.; Langley, K. A.; Leitchenkov, G.; Leuschen, C.; Luyendyk, B. P.; Matsuoka, K.; Mouginot, J.; Nitsche, F. O.; Nogi, Y.; Nost, O. A.; Popov, S. V.; Rignot, E.; Rippin, D. M.; Rivera, A.; Roberts, J.; Ross, N.; Siegert, M. J.; Smith, A. M.; Steinhage, D.; Studinger, M.; Sun, B.; Tinto, B. K.; Welch, B. C.; Wilson, D.; Young, D. A.; Xiangbin, C.; Zirizzotti, A. (28 February 2013). «Bedmap2: improved ice bed, surface and thickness datasets for Antarctica». The Cryosphere. 7 (1): 375–393. Bibcode:2013TCry....7..375F. doi:10.5194/tc-7-375-2013. hdl:1808/18763. S2CID 13129041.
  19. ↑ Lucibella, Michael (21 October 2015). «The Lost Dry Valleys of the Polar Plateau». The Antarctic Sun. United States Antarctic Program. Արխիվացված օրիգինալից 15 January 2022-ին. Վերցված է 16 January 2022-ին.
  20. ↑ Hallberg, Robert; Sergienko, Olga (2019). «Ice Sheet Dynamics». Geophysical Fluid Dynamics Laboratory. Արխիվացված օրիգինալից 28 April 2021-ին. Վերցված է 7 February 2021-ին.
  21. ↑ Siegert, Florindo, էջ 532
  22. ↑ 22,0 22,1 Quilty, Pg (2007). «Origin and evolution of the sub-Antarctic islands: the foundation». Papers and Proceedings of the Royal Society of Tasmania: 35–58. doi:10.26749/rstpp.141.1.35.
  23. ↑ Olierook, Hugo K.H.; Jourdan, Fred; Merle, Renaud E.; Timms, Nicholas E.; Kusznir, Nick; Muhling, Janet R. (April 2016). «Bunbury Basalt: Gondwana breakup products or earliest vestiges of the Kerguelen mantle plume?». Earth and Planetary Science Letters. 440: 20–32. Bibcode:2016E&PSL.440...20O. doi:10.1016/j.epsl.2016.02.008. hdl:20.500.11937/13606.
  24. ↑ Monteath, 1997, էջ 135
  25. ↑ Trewby, 2002, էջ 75
  26. ↑ Carroll, Lopes, էջ 38
  27. ↑ Hund, 2014, էջեր 362–363
  28. ↑ Browne, Malcolm W.; և այլք: (1995). Antarctic News Clips. National Science Foundation. էջ 109. Արխիվացված օրիգինալից 14 August 2023-ին. Վերցված է 2 February 2021-ին.
  29. ↑ Klages, Johann P.; Salzmann, Ulrich; Bickert, Torsten; Hillenbrand, Claus-Dieter; Gohl, Karsten; Kuhn, Gerhard; Bohaty, Steven M.; Titschack, Jürgen; Müller, Juliane; Frederichs, Thomas; Bauersachs, Thorsten; Ehrmann, Werner; van de Flierdt, Tina; Pereira, Patric Simões; Larter, Robert D.; Lohmann, Gerrit; Niezgodzki, Igor; Uenzelmann-Neben, Gabriele; Zundel, Maximilian; Spiegel, Cornelia; Mark, Chris; Chew, David; Francis, Jane E.; Nehrke, Gernot; Schwarz, Florian; Smith, James A.; Freudenthal, Tim; Esper, Oliver; Pälike, Heiko; Ronge, Thomas A.; Dziadek, Ricarda (2 April 2020). «Temperate rainforests near the South Pole during peak Cretaceous warmth». Nature. 580 (7801): 81–86. Bibcode:2020Natur.580...81K. doi:10.1038/s41586-020-2148-5. hdl:10044/1/76835. PMID 32238944. S2CID 214736648.
  30. ↑ Cantrill, Poole, էջ 31
  31. ↑ Rolland, Yann; Bernet, Matthias; van der Beek, Peter; Gautheron, Cécile; Duclaux, Guillaume; Bascou, Jérôme; Balvay, Mélanie; Héraudet, Laura; Sue, Christian; Ménot, René-Pierre (January 2019). «Late Paleozoic Ice Age glaciers shaped East Antarctica landscape» (PDF). Earth and Planetary Science Letters. 506: 123–133. Bibcode:2019E&PSL.506..123R. doi:10.1016/j.epsl.2018.10.044. S2CID 134360219.
  32. ↑ 32,0 32,1 Cantrill, Poole, "Collapsing ice sheets and evolving polar forests of the middle to late Paleozoic", էջեր 57–104
  33. ↑ Vega, Greta; Ángel Olalla-Tárraga, Miguel (2020). «Past changes on fauna and flora distribution». In Oliva, Marc; Ruiz Fernandez, Jesus (eds.). Past Antarctica: paleoclimatology and climate change. London: Academic Press. էջ 170. ISBN 978-0-12-817925-3.
  34. ↑ 34,0 34,1 Collinson, James; William R., Hammer (2007). Migration of Triassic tetrapods to Antarctica (PDF). 10th International Symposium on Antarctic Earth Sciences.
  35. ↑ Jasinoski, 2013, էջ 139
  36. ↑ Cantrill, Poole, "Icehouse to hothouse: floral turnover, the Permian–Triassic crisis and Triassic vegetation", էջեր 105–160
  37. ↑ Birkenmajer, K. (July 1994). «Evolution of the Pacific margin of the northern Antarctic Peninsula: an overview». Geologische Rundschau. 83 (2): 309–321. Bibcode:1994GeoRu..83..309B. doi:10.1007/BF00210547.
  38. ↑ Gaina, Carmen; Müller, R. Dietmar; Brown, Belinda; Ishihara, Takemi; Ivanov, Sergey (July 2007). «Breakup and early seafloor spreading between India and Antarctica». Geophysical Journal International (անգլերեն). 170 (1): 151–169. Bibcode:2007GeoJI.170..151G. doi:10.1111/j.1365-246X.2007.03450.x.
  39. ↑ Cantrill, Poole, էջեր 9; 35; 56; 71; 185; 314
  40. ↑ Crame, James Alistair (1989). «Origins and Evolution of the Antarctic Biota». Special Publications. Geological Society of London. 47: 90. doi:10.1144/GSL.SP.1989.047.01.01. S2CID 131433262.
  41. ↑ Riffenburgh, 2007, էջ 413
  42. ↑ Smith, Nathan D.; Pol, Diego (2007). «Anatomy of a basal sauropodomorph dinosaur from the Early Jurassic Hanson Formation of Antarctica» (PDF). Acta Palaeontologica Polonica. 52 (4): 657–674. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 4 March 2016-ին. Վերցված է 12 January 2012-ին.
  43. ↑ Coria, R. A.; Moly, J. J.; Reguero, M.; Santillana, S.; Marenssi, S. (2013). «A new ornithopod (Dinosauria; Ornithischia) from Antarctica». Cretaceous Research. 41: 186–193. Bibcode:2013CrRes..41..186C. doi:10.1016/j.cretres.2012.12.004. hdl:11336/76749.
  44. ↑ Rozadilla, Sebastián; Agnolin, Federico L.; Novas, Novas; Rolando, Alexis M. Aranciaga; և այլք: (2016). «A new ornithopod (Dinosauria, Ornithischia) from the Upper Cretaceous of Antarctica and its palaeobiogeographical implications». Cretaceous Research. 57: 311–324. Bibcode:2016CrRes..57..311R. doi:10.1016/j.cretres.2015.09.009. hdl:11336/46572.
  45. ↑ Ely, Ricardo C.; Case, Judd A. (April 2019). «Phylogeny of A New Gigantic Paravian (Theropoda; Coelurosauria; Maniraptora) From The Upper Cretaceous Of James Ross Island, Antarctica». Cretaceous Research (անգլերեն). 101: 1–16. Bibcode:2019CrRes.101....1E. doi:10.1016/j.cretres.2019.04.003. S2CID 146325060.
  46. ↑ Leslie, Mitch (December 2007). «The Strange Lives of Polar Dinosaurs». Smithsonian Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 30 January 2008-ին. Վերցված է 24 January 2008-ին.
  47. ↑ Defler 2019, էջեր. 185–198
  48. ↑ Gelfo, Javier Nicolás; Goin, Francisco Javier; Bauzá, Nicolás; Reguero, Marcelo Alfredo (October 2019). «The Fossil Record of Antarctic Land Mammals: Commented Review and Hypotheses for Future Research». Advances in Polar Sciences. 30 (3): 274–292. doi:10.13679/j.advps.2019.0021. hdl:11336/154407.
  49. ↑ Eldridge, Mark D B; Beck, Robin M D; Croft, Darin A; Travouillon, Kenny J; Fox, Barry J (23 May 2019). «An emerging consensus in the evolution, phylogeny, and systematics of marsupials and their fossil relatives (Metatheria)». Journal of Mammalogy. 100 (3): 802–837. doi:10.1093/jmammal/gyz018.
  50. ↑ Ball, Philip; Eagles, Graeme; Ebinger, Cynthia; McClay, Ken; Totterdell, Jennifer (August 2013). «The spatial and temporal evolution of strain during the separation of Australia and Antarctica» (PDF). Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 14 (8): 2771–2799. Bibcode:2013GGG....14.2771B. doi:10.1002/ggge.20160.
  51. ↑ England, Matthew H.; Hutchinson, David K.; Santoso, Agus; Sijp, Willem P. (1 August 2017). «Ice–Atmosphere Feedbacks Dominate the Response of the Climate System to Drake Passage Closure». Journal of Climate. American Meteorological Society. 30 (15): 5775. Bibcode:2017JCli...30.5775E. doi:10.1175/JCLI-D-15-0554.1. JSTOR 26388506. S2CID 133542067.
  52. ↑ DeConto, Robert M.; Pollard, David (16 January 2003). «Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2» (PDF). Nature. 421 (6920): 245–249. Bibcode:2003Natur.421..245D. doi:10.1038/nature01290. PMID 12529638. S2CID 4326971.
  53. ↑ Ashworth, Allan C.; Erwin, Terry L. (2016). «Antarctotrechus balli sp. n. (Carabidae, Trechini): the first ground beetle from Antarctica». ZooKeys (635): 109–122. Bibcode:2016ZooK..635..109A. doi:10.3897/zookeys.635.10535. PMC 5126512. PMID 27917060.
  54. ↑ Trewby, 2002, էջ 88
  55. ↑ Pour, Amin Beiranvand; Park, Yongcheol; Park, Tae-Yoon S.; Hong, Jong Kuk; Hashim, Mazlan; Woo, Jusun; Ayoobi, Iman (June 2018). «Regional geology mapping using satellite-based remote sensing approach in Northern Victoria Land, Antarctica». Polar Science. 16: 23–46. Bibcode:2018PolSc..16...23P. doi:10.1016/j.polar.2018.02.004.
  56. ↑ Stonehouse, 2002, էջ 116
  57. ↑ Feldmann, Michael O.; Woodburne, Rodney M., eds. (1988). «Geology and Paleontology of Seymour Island, Antarctic Peninsula». Geological Society of America Bulletin. Boulder, Colorado: Geological Society of America (169): 551. ISBN 9780813711690. ISSN 0016-7606. Արխիվացված օրիգինալից 14 August 2023-ին. Վերցված է 18 March 2023-ին.
  58. ↑ Trewby, 2002, էջեր 144, 197–198
  59. ↑ Anderson, 2010, էջ 28
  60. ↑ Trewby, 2002, էջ 71
  61. ↑ Campbell, Claridge
  62. ↑ Paxman, Guy J. G.; Jamieson, Stewart S. R.; Ferraccioli, Fausto; Bentley, Michael J.; Forsberg, Rene; Ross, Neil; Watts, Anthony B.; Corr, Hugh F. J.; Jordan, Tom A. (March 2017). «Uplift and tilting of the Shackleton Range in East Antarctica driven by glacial erosion and normal faulting». Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 122 (3): 2390–2408. Bibcode:2017JGRB..122.2390P. doi:10.1002/2016JB013841.
  63. ↑ Salvini, Francesco; և այլք: (10 November 1997). «Cenozoic geodynamics of the Ross Sea region, Antarctica: Crustal extension, intraplate strike-slip faulting, and tectonic inheritance». Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 102 (B11): 24669–24696. Bibcode:1997JGR...10224669S. doi:10.1029/97JB01643.
  64. ↑ Sullivan, Walter (19 December 1976). «Soviet Team Finds a 'Mountain of Iron' in Antarctica». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 14 March 2022-ին. Վերցված է 14 March 2022-ին.
  65. ↑ Kingston, John (1991). «The Undiscovered Oil and Gas of Antarctica» (PDF). United States Geographical Survey. Santa Barbara, California: United States Department of the Interior. էջ 12. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 7 January 2016-ին. Վերցված է 5 March 2022-ին.
  66. ↑ Turner, John; և այլք: (2009). «Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica». Journal of Geophysical Research: Atmospheres (անգլերեն). 114 (D24): D24102. Bibcode:2009JGRD..11424102T. doi:10.1029/2009JD012104. ISSN 2156-2202.
  67. ↑ Rice, Doyle (10 December 2013). «Antarctica records unofficial coldest temperature ever». USA Today. Gannett. Արխիվացված օրիգինալից 7 February 2021-ին. Վերցված է 20 February 2022-ին.
  68. ↑ «Antarctic Weather». Australian Antarctic Program. Government of Australia. 18 February 2019. Արխիվացված օրիգինալից 13 January 2022-ին. Վերցված է 13 January 2021-ին.
  69. ↑ «Antarctic weather». Australian Antarctic Program (անգլերեն). 18 February 2019. Արխիվացված օրիգինալից 13 January 2022-ին. Վերցված է 2 April 2022-ին.
  70. ↑ Hui, Fengming; Ci, Tianyu; Cheng, Xiao; Scambo, Ted A.; Liu, Yan; Zhang, Yanmei; Chi, Zhaohui; Huang, Huabing; Wang, Xianwei; Wang, Fang; Zhao, Chen (2014). «Mapping blue-ice areas in Antarctica using ETM+ and MODIS data». Annals of Glaciology (անգլերեն). 55 (66): 129–137. Bibcode:2014AnGla..55..129H. doi:10.3189/2014AoG66A069. hdl:1969.1/180875. ISSN 0260-3055. S2CID 22195720.
  71. ↑ Fountain, Andrew G.; Nylen, Thomas H.; Monaghan, Andrew; Basagic, Hassan J.; Bromwich, David (April 2010). «Snow in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica». International Journal of Climatology. 30 (5): 633–642. Bibcode:2010IJCli..30..633F. doi:10.1002/joc.1933.
  72. ↑ Rohli, Vega, էջ 241
  73. ↑ «Facts / Vital signs / Ice Sheets / Antarctica Mass Variation Since 2002». climate.NASA.gov. NASA. 2020. Արխիվացված օրիգինալից 9 December 2020-ին.
  74. ↑ Singh, Hansi A.; Polvani, Lorenzo M. (10 January 2020). «Low Antarctic continental climate sensitivity due to high ice sheet orography». npj Climate and Atmospheric Science (անգլերեն). 3 (1): 39. Bibcode:2020npCAS...3...39S. doi:10.1038/s41612-020-00143-w. S2CID 222179485.
  75. ↑ Steig, Eric; Schneider, David; Rutherford, Scott; Mann, Michael E.; Comiso, Josefino; Shindell, Drew (1 January 2009). «Warming of the Antarctic ice-sheet surface since the 1957 International Geophysical Year». Arts & Sciences Faculty Publications.
  76. ↑ «Impacts of climate change». Discovering Antarctica (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 15 May 2022-ին.
  77. ↑ Clem, Kyle R.; Fogt, Ryan L.; Turner, John; Lintner, Benjamin R.; Marshall, Gareth J.; Miller, James R.; Renwick, James A. (August 2020). «Record warming at the South Pole during the past three decades». Nature Climate Change (անգլերեն). 10 (8): 762–770. Bibcode:2020NatCC..10..762C. doi:10.1038/s41558-020-0815-z. ISSN 1758-6798. S2CID 220261150.
  78. ↑ Xin, Meijiao; Clem, Kyle R; Turner, John; Stammerjohn, Sharon E; Zhu, Jiang; Cai, Wenju; Li, Xichen (2 June 2023). «West-warming East-cooling trend over Antarctica reversed since early 21st century driven by large-scale circulation variation». Environmental Research Letters. 18 (6): 064034. doi:10.1088/1748-9326/acd8d4.
  79. ↑ Bourgeois, Timothée; Goris, Nadine; Schwinger, Jörg; Tjiputra, Jerry F. (17 January 2022). «Stratification constrains future heat and carbon uptake in the Southern Ocean between 30°S and 55°S». Nature Communications. 13 (1): 340. Bibcode:2022NatCo..13..340B. doi:10.1038/s41467-022-27979-5. PMC 8764023. PMID 35039511.
  80. ↑ Fox-Kemper, B.; Hewitt, H.T.; Xiao, C.; Aðalgeirsdóttir, G.; Drijfhout, S.S.; Edwards, T.L.; Golledge, N.R.; Hemer, M.; Kopp, R.E.; Krinner, G.; Mix, A. (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S.L.; Péan, C.; Berger, S.; Caud, N.; Chen, Y.; Goldfarb, L. (eds.). «Chapter 9: Ocean, Cryosphere and Sea Level Change» (PDF). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA: 1270–1272.
  81. ↑ «Impacts of climate change». Discovering Antarctica (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 15 May 2022-ին.
  82. ↑ Fox-Kemper, B.; Hewitt, H.T.; Xiao, C.; Aðalgeirsdóttir, G.; Drijfhout, S.S.; Edwards, T.L.; Golledge, N.R.; Hemer, M.; Kopp, R.E.; Krinner, G.; Mix, A. (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S.L.; Péan, C.; Berger, S.; Caud, N.; Chen, Y.; Goldfarb, L. (eds.). «Chapter 9: Ocean, Cryosphere and Sea Level Change» (PDF). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA: 1270–1272.
  83. ↑ Fox-Kemper, B.; Hewitt, H.T.; Xiao, C.; Aðalgeirsdóttir, G.; Drijfhout, S.S.; Edwards, T.L.; Golledge, N.R.; Hemer, M.; Kopp, R.E.; Krinner, G.; Mix, A. (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S.L.; Péan, C.; Berger, S.; Caud, N.; Chen, Y.; Goldfarb, L. (eds.). «Chapter 9: Ocean, Cryosphere and Sea Level Change» (PDF). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA: 1270–1272.
  84. ↑ Nauels, Alexander; Rogelj, Joeri; Schleussner, Carl-Friedrich; Meinshausen, Malte; Mengel, Matthias (1 November 2017). «Linking sea level rise and socioeconomic indicators under the Shared Socioeconomic Pathways». Environmental Research Letters. 12 (11): 114002. Bibcode:2017ERL....12k4002N. doi:10.1088/1748-9326/aa92b6. hdl:20.500.11850/230713.
  85. ↑ L. Bamber, Jonathan; Oppenheimer, Michael; E. Kopp, Robert; P. Aspinall, Willy; M. Cooke, Roger (May 2019). «Ice sheet contributions to future sea-level rise from structured expert judgment». Proceedings of the National Academy of Sciences. 116 (23): 11195–11200. Bibcode:2019PNAS..11611195B. doi:10.1073/pnas.1817205116. PMC 6561295. PMID 31110015.
  86. ↑ Horton, Benjamin P.; Khan, Nicole S.; Cahill, Niamh; Lee, Janice S. H.; Shaw, Timothy A.; Garner, Andra J.; Kemp, Andrew C.; Engelhart, Simon E.; Rahmstorf, Stefan (8 May 2020). «Estimating global mean sea-level rise and its uncertainties by 2100 and 2300 from an expert survey». npj Climate and Atmospheric Science. 3 (1): 18. Bibcode:2020npCAS...3...18H. doi:10.1038/s41612-020-0121-5. hdl:10356/143900. S2CID 218541055.
  87. ↑ </nowiki>Silvano, Alessandro; Rintoul, Stephen Rich; Peña-Molino, Beatriz; Hobbs, William Richard; van Wijk, Esmee; Aoki, Shigeru; Tamura, Takeshi; Williams, Guy Darvall (18 April 2018). «Freshening by glacial meltwater enhances the melting of ice shelves and reduces the formation of Antarctic Bottom Water». Science Advances. 4 (4): eaap9467. doi:10.1126/sciadv.aap9467. PMC 5906079. PMID 29675467.
  88. ↑ Pan, Xianliang L.; Li, Bofeng F.; Watanabe, Yutaka W. (10 January 2022). «Intense ocean freshening from melting glacier around the Antarctica during early twenty-first century». Scientific Reports (անգլերեն). 12 (1): 383. Bibcode:2022NatSR..12..383P. doi:10.1038/s41598-021-04231-6. ISSN 2045-2322. PMC 8748732. PMID 35013425.
  89. ↑ Fox-Kemper, B.; Hewitt, H.T.; Xiao, C.; Aðalgeirsdóttir, G.; Drijfhout, S.S.; Edwards, T.L.; Golledge, N.R.; Hemer, M.; Kopp, R.E.; Krinner, G.; Mix, A. (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S.L.; Péan, C.; Berger, S.; Caud, N.; Chen, Y.; Goldfarb, L. (eds.). «Chapter 9: Ocean, Cryosphere and Sea Level Change» (PDF). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA: 1270–1272.
  90. ↑ Lenton, T. M.; Armstrong McKay, D.I.; Loriani, S.; Abrams, J.F.; Lade, S.J.; Donges, J.F.; Milkoreit, M.; Powell, T.; Smith, S.R.; Zimm, C.; Buxton, J.E.; Daube, Bruce C.; Krummel, Paul B.; Loh, Zoë; Luijkx, Ingrid T. (2023). The Global Tipping Points Report 2023 (Report). University of Exeter.
  91. ↑ Logan, Tyne (29 March 2023). «Landmark study projects 'dramatic' changes to Southern Ocean by 2050». ABC News Australia.
  92. ↑ Roland, Thomas P.; Bartlett, Oliver T.; Charman, Dan J.; Anderson, Karen; Hodgson, Dominic A.; Amesbury, Matthew J.; Maclean, Ilya; Fretwell, Peter T.; Fleming, Andrew (2024-10-04). «Sustained greening of the Antarctic Peninsula observed from satellites». Nature Geoscience (անգլերեն): 1–6. doi:10.1038/s41561-024-01564-5. ISSN 1752-0908.
  93. ↑ Potapowicz, Joanna; Szumińska, Danuta; Szopińska, Małgorzata; Polkowska, Żaneta (15 February 2019). «The influence of global climate change on the environmental fate of anthropogenic pollution released from the permafrost: Part I. Case study of Antarctica». Science of the Total Environment (անգլերեն). 651 (Pt 1): 1534–1548. doi:10.1016/j.scitotenv.2018.09.168. ISSN 0048-9697. PMID 30360282. S2CID 53093132.
  94. ↑ Carlson, Anders E; Walczak, Maureen H; Beard, Brian L; Laffin, Matthew K; Stoner, Joseph S; Hatfield, Robert G (10 December 2018). Absence of the West Antarctic ice sheet during the last interglaciation. American Geophysical Union Fall Meeting.
  95. ↑ Lau, Sally C. Y.; Wilson, Nerida G.; Golledge, Nicholas R.; Naish, Tim R.; Watts, Phillip C.; Silva, Catarina N. S.; Cooke, Ira R.; Allcock, A. Louise; Mark, Felix C.; Linse, Katrin (21 December 2023). «Genomic evidence for West Antarctic Ice Sheet collapse during the Last Interglacial» (PDF). Science (անգլերեն). 382 (6677): 1384–1389. Bibcode:2023Sci...382.1384L. doi:10.1126/science.ade0664. PMID 38127761. S2CID 266436146.
  96. ↑ A. Naughten, Kaitlin; R. Holland, Paul; De Rydt, Jan (23 October 2023). «Unavoidable future increase in West Antarctic ice-shelf melting over the twenty-first century». Nature Climate Change. 13 (11): 1222–1228. Bibcode:2023NatCC..13.1222N. doi:10.1038/s41558-023-01818-x. S2CID 264476246.
  97. ↑ Garbe, Julius; Albrecht, Torsten; Levermann, Anders; Donges, Jonathan F.; Winkelmann, Ricarda (2020). «The hysteresis of the Antarctic Ice Sheet». Nature. 585 (7826): 538–544. Bibcode:2020Natur.585..538G. doi:10.1038/s41586-020-2727-5. PMID 32968257. S2CID 221885420.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Armstrong McKay, David; Abrams, Jesse; Winkelmann, Ricarda; Sakschewski, Boris; Loriani, Sina; Fetzer, Ingo; Cornell, Sarah; Rockström, Johan; Staal, Arie; Lenton, Timothy (9 September 2022). «Exceeding 1.5 °C global warming could trigger multiple climate tipping points». Science (անգլերեն). 377 (6611): eabn7950. doi:10.1126/science.abn7950. hdl:10871/131584. ISSN 0036-8075. PMID 36074831. S2CID 252161375.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Armstrong McKay, David (9 September 2022). «Exceeding 1.5 °C global warming could trigger multiple climate tipping points – paper explainer». climatetippingpoints.info (անգլերեն). Վերցված է 2 October 2022-ին.
  100. ↑ 100,0 100,1 Pan, Linda; Powell, Evelyn M.; Latychev, Konstantin; Mitrovica, Jerry X.; Creveling, Jessica R.; Gomez, Natalya; Hoggard, Mark J.; Clark, Peter U. (30 April 2021). «Rapid postglacial rebound amplifies global sea level rise following West Antarctic Ice Sheet collapse». Science Advances. 7 (18). Bibcode:2021SciA....7.7787P. doi:10.1126/sciadv.abf7787. PMC 8087405. PMID 33931453.
  101. ↑ Fretwell, P.; և այլք: (28 February 2013). «Bedmap2: improved ice bed, surface and thickness datasets for Antarctica» (PDF). The Cryosphere. 7 (1): 390. Bibcode:2013TCry....7..375F. doi:10.5194/tc-7-375-2013. S2CID 13129041. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 16 February 2020-ին. Վերցված է 6 January 2014-ին.
  102. ↑ Pan, Linda; Powell, Evelyn M.; Latychev, Konstantin; Mitrovica, Jerry X.; Creveling, Jessica R.; Gomez, Natalya; Hoggard, Mark J.; Clark, Peter U. (30 April 2021). «Rapid postglacial rebound amplifies global sea level rise following West Antarctic Ice Sheet collapse». Science Advances. 7 (18). Bibcode:2021SciA....7.7787P. doi:10.1126/sciadv.abf7787. PMC 8087405. PMID 33931453.
  103. ↑ Crotti, Ilaria; Quiquet, Aurélien; Landais, Amaelle; Stenni, Barbara; Wilson, David J.; Severi, Mirko; Mulvaney, Robert; Wilhelms, Frank; Barbante, Carlo; Frezzotti, Massimo (10 September 2022). «Wilkes subglacial basin ice sheet response to Southern Ocean warming during late Pleistocene interglacials». Nature Communications. 13 (1): 5328. Bibcode:2022NatCo..13.5328C. doi:10.1038/s41467-022-32847-3. PMC 9464198. PMID 36088458.
  104. ↑ Douglass, Anne R.; Newman, Paul A.; Solomon, Susan (1 July 2014). «The Antarctic ozone hole: An update». Physics Today. American Institute of Physics. 67 (7): 42–48. Bibcode:2014PhT....67g..42D. doi:10.1063/PT.3.2449. hdl:1721.1/99159.
  105. ↑ 105,0 105,1 Schiermeier, Quirin (12 August 2009). «Atmospheric science: Fixing the sky». Nature. 460 (7257): 792–795. doi:10.1038/460792a. PMID 19675624.
  106. ↑ Bates, Sofie (30 October 2020). «Large, Deep Antarctic Ozone Hole Persisting into November». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 31 October 2020-ին. Վերցված է 6 February 2021-ին.
  107. ↑ «Record-breaking 2020 ozone hole closes». World Meteorological Organization (անգլերեն). 6 January 2021. Վերցված է 6 February 2021-ին.
  108. ↑ «The Ozone Hole». British Antarctic Survey (բրիտանական անգլերեն). 1 April 2017. Արխիվացված օրիգինալից 4 March 2022-ին. Վերցված է 7 May 2022-ին.
  109. ↑ «Q10: Why has an "ozone hole" appeared over Antarctica when ozone-depleting substances are present throughout the stratosphere?» (PDF). 20 Questions: 2010 Update. NOAA. 2010. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 23 April 2021-ին. Վերցված է 2 April 2022-ին.
  110. ↑ «World Meteorological Organization Global Ozone Research and Monitoring Project—Report No. 58: Scientific Assessment of Ozone Depletion 2018» (PDF). Scientific Assessment Panel (SAP). World Meteorological Organization. ES.3. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 9 December 2019-ին. Վերցված է 20 February 2022-ին.
  111. ↑ Parkinson, Claire L. (2019). «A 40-y record reveals gradual Antarctic sea ice increases followed by decreases at rates far exceeding the rates seen in the Arctic». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 116 (29): 14414–14423. Bibcode:2019PNAS..11614414P. doi:10.1073/pnas.1906556116. PMC 6642375. PMID 31262810.
  112. ↑ Chung, Eui-Seok; Kim, Seong-Joong; Timmermann, Axel; Ha, Kyung-Ja; Lee, Sang-Ki; Stuecker, Malte F.; Rodgers, Keith B.; Lee, Sun-Seon; Huang, Lei (May 2022). «Antarctic sea-ice expansion and Southern Ocean cooling linked to tropical variability». Nature Climate Change. 12 (5): 461–468. Bibcode:2022NatCC..12..461C. doi:10.1038/s41558-022-01339-z. S2CID 248151959.
  113. ↑ Convey, Peter; Biersma, Elisabeth; Casanova-Katny, Angelica; Maturana, Claudia S. (2020). «Refuges of Antarctic diversity». In Oliva, Marc; Ruiz Fernandez, Jesus (eds.). Past Antarctica: paleoclimatology and climate change. London: Academic Press. էջեր 182, 187–188. ISBN 978-0-12-817925-3.
  114. ↑ «Land Animals of Antarctica». British Antarctic Survey. Natural Environment Research Council. Արխիվացված օրիգինալից 7 October 2008-ին. Վերցված է 25 April 2017-ին.
  115. ↑ Sandro, Luke; Constible, Juanita. «Antarctic Bestiary – Terrestrial Animals». Laboratory for Ecophysiological Cryobiology. Miami University. Արխիվացված օրիգինալից 4 May 2019-ին. Վերցված է 22 October 2011-ին.
  116. ↑ Trewby, 2002, էջ 114
  117. ↑ 117,0 117,1 Ancel, André; Beaulieu, Michaël; Gilbert, Caroline (January 2013). «The different breeding strategies of penguins: A review». Comptes Rendus Biologies. 336 (1): 1–12. doi:10.1016/j.crvi.2013.02.002. PMID 23537764.
  118. ↑ Stromberg 1991, էջ. 247
  119. ↑ Staniland, Iain J.; Ratcliffe, Norman; Trathan, Philip N.; Forcada, Jaume (2018). «Long term movements and activity patterns of an Antarctic marine apex predator: The leopard seal». PLOS ONE. 13 (6): e0197767. Bibcode:2018PLoSO..1397767S. doi:10.1371/journal.pone.0197767. PMC 5988266. PMID 29870541.
  120. ↑ Woods, R.; Jones, H. I.; Watts, J.; Miller, G. D.; Shellam, G. R. (2009). «Diseases of Antarctic Seabirds». Health of Antarctic Wildlife (անգլերեն). Springer. էջեր 35–55. doi:10.1007/978-3-540-93923-8_3. ISBN 978-3-540-93922-1.
  121. ↑ Kinver, Mark (15 February 2009). «Ice oceans 'are not poles apart'». BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 16 April 2016-ին. Վերցված է 22 October 2011-ին.
  122. ↑ «Plants of Antarctica». British Antarctic Survey. Natural Environment Research Council. Արխիվացված օրիգինալից 7 June 2011-ին. Վերցված է 12 July 2011-ին.
  123. ↑ Bridge, Paul D.; Spooner, Brian M.; Roberts, Peter J. (2008). «Non-lichenized fungi from the Antarctic region». Mycotaxon. 106: 485–490. Արխիվացված է օրիգինալից 11 August 2013-ին. Վերցված է 22 October 2011-ին.
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 Selbmann, L; de Hoog, G S; Mazzaglia, A; Friedmann, E. I.; Onofri, S (2005). «Fungi at the edge of life: cryptoendolithic black fungi from Antarctic desert» (PDF). Studies in Mycology. 51: 1–32. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 29 April 2021-ին. Վերցված է 10 February 2021-ին.
  125. ↑ Backhaus, Theresa; Meeßen, Joachim; Demets, René; de Vera, Jean-Pierre; Ott, Sieglinde (2019). «Characterization of viability of the lichen Buellia frigida after 1.5 years in space on the International Space Station». Astrobiology. 19 (2): 233–241. Bibcode:2019AsBio..19..233B. doi:10.1089/ast.2018.1894. PMID 30742495. S2CID 73420634.
  126. ↑ de Hoog, 2005, էջ vii
  127. ↑ Godinho, Valeria M. (July 2013). «Diversity and bioprospecting of fungal communities associated with endemic and cold-adapted macroalgae in Antarctica». The ISME Journal. Nature Publishing Group. 7 (7): 1434–1451. Bibcode:2013ISMEJ...7.1434G. doi:10.1038/ismej.2013.77. PMC 3695302. PMID 23702515.
  128. ↑ Rees-Owen, Rhian L.; Gill, Fiona L.; Newton, Robert J.; Ivanović, Ruza F.; Francis, Jane E.; Riding, James B.; Vane, Christopher H.; Lopes dos Santos, Raquel A. (2018). «The last forests on Antarctica: Reconstructing flora and temperature from the Neogene Sirius Group, Transantarctic Mountains». Organic Geochemistry (անգլերեն). 118: 4–14. Bibcode:2018OrGeo.118....4R. doi:10.1016/j.orggeochem.2018.01.001. hdl:10023/12701. ISSN 0146-6380. S2CID 46651929.
  129. ↑ Chwedorzewska, K.J.; Giełwanowska, I.; Olech, M.; Molina-Montenegro, M.A.; Wódkiewicz, M.; Galera, H. (November 2015). «Poa annua L. in the maritime Antarctic: an overview». Polar Record. 51 (6): 637–643. Bibcode:2015PoRec..51..637C. doi:10.1017/S0032247414000916. S2CID 84747627.
  130. ↑ «Algae». Australian Antarctic Program (անգլերեն). Government of Australia. Արխիվացված օրիգինալից 19 August 2020-ին. Վերցված է 24 April 2022-ին.
  131. ↑ Morawetz, Klaus; Thoms, Silke; Kutschan, Bernd (3 March 2017). «Formation of brine channels in sea ice». The European Physical Journal E (անգլերեն). 40 (3): 25. arXiv:1406.5031. doi:10.1140/epje/i2017-11512-x. ISSN 1292-895X. PMID 28255919. S2CID 3759495.
  132. ↑ kazilek (15 July 2014). «Brine Channels». askabiologist.asu.edu (անգլերեն). Վերցված է 25 June 2022-ին.
  133. ↑ Gorman, James (6 February 2013). «Bacteria Found Deep Under Antarctic Ice, Scientists Say». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 1 January 2022-ին. Վերցված է 6 February 2013-ին.
  134. ↑ Bulat, Sergey A. (28 January 2016). «Microbiology of the subglacial Lake Vostok: first results of borehole-frozen lake water analysis and prospects for searching for lake inhabitants». Philosophical Transactions of the Royal Society. The Royal Society. 374 (2059). Abstract. Bibcode:2016RSPTA.37440292B. doi:10.1098/rsta.2014.0292. PMID 26667905. S2CID 8399775.
  135. ↑ Raha, Bipasa (2013). «The Search for Earth-Like Habitable Planet: Antarctica Lake Vostok May be Jupiter's Europa». Science and Culture (79): 120–122. ISSN 0036-8156. Արխիվացված օրիգինալից 2 April 2022-ին. Վերցված է 20 February 2022-ին.
  136. ↑ Weisleitner, Klemens; և այլք: (10 May 2019). Pierre Amato (ed.). «Source Environments of the Microbiome in Perennially Ice-Covered Lake Untersee, Antarctica». Frontiers in Microbiology. 10: 1019. doi:10.3389/fmicb.2019.01019. PMC 6524460. PMID 31134036.
  137. ↑ Hoover, Richard Brice; Pikuta, Elena V. (January 2010). «5.4: Microbial Extremophiles from Lake Untersee». Psychrophilic and Psychrotolerant Microbial Extremophiles in Polar Environments (PDF) (Report). NASA. էջեր 25–26. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 30 January 2022-ին. Վերցված է 30 January 2022-ին.
  138. ↑ Coulter, Dana. Tony Phillips (ed.). «Extremophile Hunt Begins». Science News. NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 23 March 2010-ին. Վերցված է 22 October 2011-ին.
  139. ↑ Wauchope, Hannah S.; Shaw, Justine D.; Terauds, Aleks (2019). «A snapshot of biodiversity protection in Antarctica». Nature Communications (անգլերեն). 10 (1): 946. Bibcode:2019NatCo..10..946W. doi:10.1038/s41467-019-08915-6. ISSN 2041-1723. PMC 6391489. PMID 30808907.
  140. ↑ «Toothfish fisheries». Convention for the Conservation of Antarctic Marine Living Resources. 2 July 2021. Արխիվացված օրիգինալից 24 December 2013-ին. Վերցված է 13 January 2021-ին.
  141. ↑ Day, 2019, The Antarctic Treaty of 1959
  142. ↑ «The Madrid Protocol». Australian Antarctic Division. 17 May 2019. Արխիվացված օրիգինալից 15 August 2020-ին. Վերցված է 20 February 2022-ին.
  143. ↑ «Protocol on Environmental Protection To The Antarctic Treaty (The Madrid Protocol)». Australian Antarctic Programme. 17 May 2019. Արխիվացված օրիգինալից 15 August 2020-ին. Վերցված է 8 February 2021-ին.
  144. ↑ «Now you see it now you don't!» (PDF). ECO. Vol. 82, no. 3. November 1992. էջ 5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 20 February 2022-ին. Վերցված է 20 February 2022-ին.
  145. ↑ «Southern Ocean Whale Sanctuary». Antarctic and Southern Coalition. Արխիվացված է օրիգինալից 13 January 2022-ին. Վերցված է 13 January 2022-ին.
  146. ↑ 146,0 146,1 Wauchope, Hannah S.; Shaw, Justine D.; Terauds, Aleks (2019). «A snapshot of biodiversity protection in Antarctica». Nature Communications (անգլերեն). 10 (1): 946. Bibcode:2019NatCo..10..946W. doi:10.1038/s41467-019-08915-6. ISSN 2041-1723. PMC 6391489. PMID 30808907.
  147. ↑ Coetzee, Bernard W.T.; Convey, Peter; Chown, Steven L. (2017). «Expanding the Protected Area Network in Antarctica is Urgent and Readily Achievable: Expanding Antarctica's protected areas». Conservation Letters (անգլերեն). 10 (6): 670–680. doi:10.1111/conl.12342. S2CID 89943276.
  148. ↑ McIntosh, Gregory C. (2000). The Piri Reis Map of 1513. Athens, Georgia: University of Georgia Press. ISBN 9780820343594.
  149. ↑ Riffenburgh, 2007, էջ 296
  150. ↑ Edwards, 1999, էջ 250
  151. ↑ Beaglehole, 1968, էջ 643
  152. ↑ Henriques, Martha (22 October 2018). «The bones that could shape Antarctica's fate». BBC Future. Արխիվացված օրիգինալից 22 July 2021-ին. Վերցված է 22 July 2021-ին.
  153. ↑ Trewby, 2002, էջ 39
  154. ↑ Trewby, 2002, էջ 139
  155. ↑ Armstrong, Terence E. (September 1971). «Bellingshausen and the discovery of Antarctica». Polar Record. 15 (99): 887–889. Bibcode:1971PoRec..15..887A. doi:10.1017/S0032247400062112. S2CID 129664580.
  156. ↑ Tammiksaar, Erki (14 December 2013). «Punane Bellingshausen» [Red Bellingshausen]. Postimees (էստոներեն). Արխիվացված օրիգինալից 13 February 2022-ին. Վերցված է 13 February 2022-ին.
  157. ↑ Baughmann 1994, էջ. 133
  158. ↑ Joyner, 1992, էջ 5
  159. ↑ Trewby, 2002, էջ 67
  160. ↑ Tammiksaar, E. (September 2016). «The Russian Antarctic Expedition under the command of Fabian Gottlieb von Bellingshausen and its reception in Russia and the world». Polar Record. 52 (5): 578–600. Bibcode:2016PoRec..52..578T. doi:10.1017/S0032247416000449. S2CID 132425113.
  161. ↑ Cawley, 2015, էջ 131
  162. ↑ Ainsworth, 1847, էջ 479
  163. ↑ Hobbs, William H. (October 1932). «Wilkes Land Rediscovered». Geographical Review. 22 (4): 640. Bibcode:1932GeoRv..22..632H. doi:10.2307/208819. JSTOR 208819.
  164. ↑ Trewby, 2002, էջ 154
  165. ↑ Pyne 2017, էջ. 85
  166. ↑ «Tannatt William Edgeworth David». Australian Antarctic Division. Արխիվացված օրիգինալից 29 September 2010-ին. Վերցված է 27 September 2010-ին.
  167. ↑ Riffenburgh, 2007, էջեր 30–32
  168. ↑ Trewby, 2002, էջ 159
  169. ↑ Trewby, 2002, էջ 44
  170. ↑ Norman, F. I.; Gibson, J. A. E.; Burgess, J. S. (October 1998). «Klarius Mikkelsen's 1935 landing in the Vestfold Hills, East Antarctica: some fiction and some facts». Polar Record. 34 (191): 293–304. Bibcode:1998PoRec..34..293N. doi:10.1017/S0032247400025985. S2CID 131433193.
  171. ↑ Blackadder, Jesse (December 2012). «The first woman in Antarctica». Australian Antarctic Program. Australian Antarctic Division. Արխիվացված օրիգինալից 13 April 2020-ին. Վերցված է 27 June 2016-ին.
  172. ↑ «Dates in American Naval History: October». Naval History and Heritage Command. United States Navy. Արխիվացված է օրիգինալից 26 June 2004-ին. Վերցված է 12 February 2006-ին.
  173. ↑ 173,0 173,1 «Pamela Young». Royal Society Te Apārangi. Արխիվացված օրիգինալից 21 February 2022-ին. Վերցված է 21 February 2022-ին.
  174. ↑ Ousland, Børge (13 December 2013). «Børge Ousland: How I crossed Antarctica alone». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Արխիվացված օրիգինալից 10 October 2019-ին. Վերցված է 30 December 2018-ին.
  175. ↑ «Fastest unsupported (kite assisted) journey to the South Pole taking just 34 days». Guinness World Records. Արխիվացված օրիգինալից 25 February 2021-ին. Վերցված է 30 December 2018-ին.
  176. ↑ Headland, 1984, էջ 238
  177. ↑ «Antarctica». Resource Library. National Geographic. 4 January 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2 March 2021-ին. Վերցված է 31 August 2020-ին.
  178. ↑ «Flock of Antarctica's Orthodox temple celebrates Holy Trinity Day». Serbian Orthodox Church. 24 May 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 26 August 2016-ին. Վերցված է 7 February 2009-ին.
  179. ↑ Владимир Петраков: 'Антарктика – это особая атмосфера, где живут очень интересные люди' [Vladimir Petrakov: "Antarctic is a special world, full of very interesting people"]. Pravoslavye (ռուսերեն). 28 April 2021. Արխիվացված օրիգինալից 16 July 2011-ին. Վերցված է 28 February 2009-ին.
  180. ↑ Headland, 1984, էջեր 12, 130
  181. ↑ «Antarctic Treaty». Scientific Committee on Antarctic Research. Արխիվացված է օրիգինալից 6 February 2006-ին. Վերցված է 9 February 2006-ին.
  182. ↑ Russell 1986, էջ. 17
  183. ↑ «Argentina in Antarctica». Antarctica Institute of Argentina. Արխիվացված է օրիգինալից 6 March 2006-ին. Վերցված է 9 February 2006-ին.
  184. ↑ Hince, Bernadette (2000). «Introduction». The Antarctic Dictionary: A Complete Guide to Antarctic English (անգլերեն). Collingwood, Victoria: CSIRO Publishing. էջեր vii–x. ISBN 978-0957747111.
  185. ↑ «Parties». Secretariat of the Antarctic Treaty. Արխիվացված օրիգինալից 23 February 2022-ին. Վերցված է 2 April 2022-ին.
  186. ↑ Yermakova, Yelena (3 July 2021). «Legitimacy of the Antarctic Treaty System: is it time for a reform?». The Polar Journal. 11 (2): 342–359. doi:10.1080/2154896X.2021.1977048. hdl:10852/93248. S2CID 239218549.
  187. ↑ M. Wright, Note, "The Ownership of Antarctica, its Living and Mineral Resources", Journal of Law and the Environment Vol. 4, 1987.
  188. ↑ Pinochet de la Barra, Óscar (November 1944). La Antártica Chilena. Editorial Andrés Bello.
  189. ↑ Calamari, Andrea (June 2022). «El conjurado que gobernó la Antártida» (իսպաներեն). Jot Down. Արխիվացված օրիգինալից 20 September 2022-ին. Վերցված է 30 August 2022-ին.
  190. ↑ «Pedro Sancho de la Hoz» (իսպաներեն). Real Academia de la Historia. Արխիվացված օրիգինալից 20 September 2022-ին. Վերցված է 25 August 2022-ին.
  191. ↑ «1544» (իսպաներեն). Biografía de Chile. Արխիվացված օրիգինալից 19 August 2022-ին. Վերցված է 30 August 2022-ին.
  192. ↑ Francisco Orrego Vicuña; Augusto Salinas Araya (1977). Desarrollo de la Antártica (իսպաներեն). Santiago de Chile: Instituto de Estudios Internacionales, Universidad de Chile; Editorial Universitaria. Արխիվացված օրիգինալից 19 August 2022-ին. Վերցված է 30 August 2022-ին.
  193. ↑ 193,0 193,1 Von Tigerstrom, Leane, էջ 204
  194. ↑ Rapp, Ole Magnus (21 September 2015). «Norge utvider Dronning Maud Land helt frem til Sydpolen». Aftenposten (նորվեգերեն). Oslo. Արխիվացված օրիգինալից 21 February 2022-ին. Վերցված է 21 February 2022-ին.
  195. ↑ «The Foreign Secretary has announced that the southern part of British Antarctic Territory has been named Queen Elizabeth Land». Foreign & Commonwealth Office. HM Government. 18 December 2012. Արխիվացված օրիգինալից 7 July 2013-ին. Վերցված է 22 December 2012-ին.
  196. ↑ «Argentina angry after Antarctic territory named after Queen». BBC News. 22 December 2012. Արխիվացված օրիգինալից 15 January 2013-ին. Վերցված է 22 December 2012-ին.
  197. ↑ 197,0 197,1 197,2 Ribadeneira, Diego (1988). «La Antartida» (PDF). AFESE (Spanish). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 7 July 2011-ին. Վերցված է 19 July 2011-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  198. ↑ Morris 1988, էջ. 219
  199. ↑ 199,0 199,1 «Disputes – international». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 15 September 2020-ին. Վերցված է 22 October 2011-ին. «... the US and Russia reserve the right to make claims ...»
  200. ↑ «Natural Resources». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված օրիգինալից 3 April 2022-ին. Վերցված է 7 May 2022-ին.
  201. ↑ Press, Tony (5 October 2016). «Antarctica: The Madrid Protocol 25 Years On». Արխիվացված օրիգինալից 18 January 2022-ին. Վերցված է 19 January 2022-ին.
  202. ↑ 202,0 202,1 Trewby, 2002, էջեր 187–188
  203. ↑ «During Your Visit». International Association of Antarctica Tour Operators. Արխիվացված օրիգինալից 7 June 2020-ին. Վերցված է 14 February 2022-ին.
  204. ↑ Trewby, 2002, էջ 107
  205. ↑ «IAATO Antarctic visitor figures 2019–2020». Data & Statistics. International Association of Antarctica Tour Operators. July 2020. Արխիվացված օրիգինալից 9 June 2020-ին. Վերցված է 14 February 2022-ին.
  206. ↑ Rowe, Mark (11 February 2006). «Tourism threatens the Antarctic». The Daily Telegraph. Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2008-ին. Վերցված է 5 February 2006-ին.
  207. ↑ «Tourism and Non-Governmental Activities». Secretariat of the Antarctic Treaty. Արխիվացված օրիգինալից 30 September 2019-ին. Վերցված է 7 February 2022-ին.
  208. ↑ «BirdLife Data Zone». datazone.birdlife.org. Վերցված է 2024-08-21-ին.
  209. ↑ Day, 2013, էջեր 507–509
  210. ↑ Hund, 2014, էջ 41
  211. ↑ Davis, Georgina (30 January 2017). «A history of McMurdo Station through its architecture». Polar Record. Cambridge University Press. 53 (2): 167–185. Bibcode:2017PoRec..53..167D. doi:10.1017/S0032247416000747. S2CID 132258248.
  212. ↑ Carroll, Lopes, էջ 160
  213. ↑ Stoddart, Michael (August 2010). «'Antarctic biology in the 21st century – Advances in, and beyond the international polar year 2007–2008'». Polar Science. 4 (2): 97–101. Bibcode:2010PolSc...4...97S. doi:10.1016/j.polar.2010.04.004.
  214. ↑ «Human Biology and Medicine». Australian Antarctic Programme. 16 September 2020. Արխիվացված օրիգինալից 22 August 2020-ին. Վերցված է 8 February 2021-ին.
  215. ↑ Burton, Michael G. (2010). «Astronomy in Antarctica». The Astronomy & Astrophysics Review. 18 (4): 417–469. arXiv:1007.2225. Bibcode:2010A&ARv..18..417B. doi:10.1007/s00159-010-0032-2. S2CID 16843819.
  216. ↑ «Science Goals: Celebrating a Century of Science and Exploration». National Science Foundation. 2011. Արխիվացված օրիգինալից 29 December 2007-ին. Վերցված է 19 January 2022-ին.
  217. ↑ «IceCube Quick Facts». IceCube Neutrino Observatory. Արխիվացված օրիգինալից 13 February 2021-ին. Վերցված է 6 February 2022-ին.
  218. ↑ Długosz-Lisiecka, Magdalena; Krystek, Marcin; Koper, Mariusz; Grala, Tomasz; Leniec-Koper, Hanna; Barasiński, Michał; Talar, Magdalena; Kamiński, Ireneusz; Kibart, Robert; Małecki, Wojciech; Kukliński, Piotr (December 30, 2021). «Natural gamma radiation at the sea level around the Antarctic continent recorded south of the 62° parallel». Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica (20): 7–12. doi:10.18778/1427-9711.20.01. hdl:11089/41341. ISSN 2353-6063.
  219. ↑ Talbert, Tricia (14 November 2016). «Science from the Sky: NASA Renews Search for Antarctic Meteorites». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 19 November 2016-ին. Վերցված է 2 April 2022-ին.
  220. ↑ «Meteorites from Antarctica». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 6 March 2006-ին. Վերցված է 9 February 2006-ին.
  221. ↑ «Finding Meteorite Hotspots in Antarctica». Earth Observatory (անգլերեն). NASA. 9 March 2022. Արխիվացված օրիգինալից 9 March 2022-ին. Վերցված է 2 April 2022-ին.
  222. ↑ «British Antarctic Survey» (PDF). bas.ac.uk. British Antarctic Survey. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  223. ↑ «British Antarctic Survey» (PDF). bas.ac.uk. British Antarctic Survey. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  224. ↑ «Australian Antarctic Science Strategic Plan» (PDF). Australian Antarctic Science Council. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  225. ↑ Mid-Term Assessment of Progress on the 2015 Strategic Vision for Antarctic and Southern Ocean Research. The National Academies Press. 2021. doi:10.17226/26338. ISBN 978-0-309-26818-9. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  226. ↑ Mid-Term Assessment of Progress on the 2015 Strategic Vision for Antarctic and Southern Ocean Research. The National Academies Press. 2021. doi:10.17226/26338. ISBN 978-0-309-26818-9. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  227. ↑ 227,0 227,1 «ICE SHEETS AND SEA-LEVEL RISE». antarctica.gov.au. Australian Antarctic Program. 2 February 2014. Վերցված է March 27, 2024-ին.
  228. ↑ «The Antarctic Sun: News about Antarctica - Icestock Rings in the New Year». antarcticsun.usap.gov. Վերցված է 2020-12-17-ին.
  229. ↑ «24 hours of sunlight — life and aerospace research in Antarctica». Ann and H.J. Smead Aerospace Engineering Sciences (անգլերեն). 2020-01-14. Վերցված է 2020-12-17-ին.
  230. ↑ Griggs, Kim (2019-02-20). «Antarctica Rocks Out on Ice». archive.wired.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-09-15-ին. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  231. ↑ Kubny, Heiner (2022-08-31). «Freddie Mercury in Antarctica». Polar Journal. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  232. ↑ Macdonald, Emma (2012-11-01). «Redundancy forced on acclaimed musicians». The Canberra Times. Վերցված է 2024-09-03-ին.
  233. ↑ «Scot shoots first fictional feature in Antarctica». BBC News. 17 October 2012. Վերցված է 18 October 2012-ին.
  234. ↑ «Anthony Hopkins To Star In Nick Cassavetes' 'Bruno Penguin And The Staten Island Princess'; Shia LaBeouf In Talks». Deadline. 2024-05-14. Վերցված է 2024-09-04-ին.
  235. ↑ Roman, Benjamin (2010-11-03). «Serious about sports at end of the Earth». ESPN.com. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  236. ↑ Bernstein, Lenny (2012-04-02). «Alexandria's Brooke Curran on winning the Antarctica Marathon». Washington Post. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  237. ↑ «Antarctica Cup Yacht Race». Sail-World.com. 2007-08-16. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  238. ↑ «Fútbol en la Antártica». Association of Chilean Football Researchers. 2020-12-20. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  239. ↑ «Antarctica - football/soccer matches». RSSSF. 1911-05-19. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  240. ↑ «Midwinter in Antarctica». Cool Antarctica. 1986-06-21. Վերցված է 2024-08-26-ին.
  241. ↑ «Celebrate Antarctica Day on December 1st». Arctic Research Consortium of the U.S. 2022-12-01. Վերցված է 2024-08-26-ին.

Մատենագրություն

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անտարկտիդա» հոդվածին։


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "ն", but no corresponding <references group="ն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Անտարկտիդա&oldid=10199155» էջից