Հին հայկական պոեզիա

Հին հայկական պոեզիա, 5-18-րդ դարերում ապրած հայ բանաստեղծների ստեղծագործությունների ամբողջություն։ Գրավոր պոեզիային նախորդել է բանավոր գրականության հարուստ ավանդույթը։ Հին հայ պատմագրության և թարգմանական գրականության հետ միասին պոեզիան հայ հին գրականության կարևոր մասն է կազմել։

Գրիգոր Նարեկացի, Մանրանկար Մատյան ողբերգության գրքից, 1173

Հին հայկական պոեզիայի առաջին նմուշները եղել են կրոնական, 7-րդ դարում կազմվել է հոգևոր բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն։ Հենց այդ ժամանակ էլ սկիզբ է առնում աշխարհիկ պոեզիան։ Հայերեն պահպանված ամենահին պոեմը վերաբերվում է 7-րդ դարին։

Գրիգոր Նարեկացին և Ներսես Շնորհալին համարվում են մինչև 17-րդ դարը ստեղծագործած ամենաազդեցիկ բանաստեղծները։ 12-17-րդ դարերի գրականությունը իրենից ներկայացնում է հայկական քաղաքակրթության անցումը դասականից ժամանակակից դարաշրջան։ 13-րդ դարից սկսվում է սիրային քնարերգության ծաղկման շրջանը, իսկ բանաստեղծության մեջ առաջին անգամ շոշափվում է արտագաղթի թեման։ Դյուցազներգությունները հայտնվել են 15-16-րդ դարերում։ 17-18-րդ դարերում ամենատարածվածը աշուղական պոեզիան էր։

Հայ բանաստեղծների ստեղծագործություններն առաջին անգամ տպագրվել են 1513 թվականին Վենետիկում։ Հին հայկական պոեզիային բնորոշ էր շեշտական տաղաչափության կիրառությունը։

Ընդհանուր բնութագիր

Հին հայ պոեզիան անցել է բազմադարյան էվոլյուցիա։ Գրավոր և բանավոր բանահյուսությունն արտացոլում են հին հայկական գրականության զարգացման միասնական ընթացքը։ Թեև դրանք զարգանում էին տարբեր ձևերով, այնուամենայնիվ, դրանք փոխկապակցված էին։ Աշխարհիկ բանավոր պոեզիան, օրինակ, թափանցել է գրավոր գրականության տարբեր ժանրեր։ Ըստ գրականագետ Մանուկ Աբեղյանի՝ հայ հին գրականության մեջ չկար բաժանում գեղարվեստական և ոչ գեղարվեստական ժանրերի. «բանաստեղծականն ու ոչ բանաստեղծականը կազմում էին չտարբերակված ամբողջություն»։ Վաղ շրջանի հոգևոր քնարերգության մեջ նկատելի է Սուրբ Գրքի, դավանաբանության և էկզեգետիկայի ազդեցությունը։

Ստեփանոս Օրբելյանի «Ողբ Սուրբ Կաթողիկե վանքի դռան մոտ» բանաստեղծության հրատարակությունը 1304 թվականին, Դոնի Նախիջևան, 1790

Նախաքրիստոնեական հայկական պոեզիան վատ է պահպանվել։ Խմբագրված ձևով այն վկայակոչել են պատմաբանները որպես պատմական աղբյուրներ։ Քրիստոնյա բանաստեղծներն անտեսում էին հնագույն բանավոր ժառանգությունը, նրանց ոգեշնչման հիմնական աղբյուրը հավատքն ու Աստվածաշունչն էին։ Այդ նկատառումով էլ վաղ հայկական պոեզիան գրեթե ամբողջությամբ հոգևոր է։ Այդ քնարերգության ամբողջությունն իր ձևով արտահայտում է միայն կրոնական զգացումներ։ Չնայած վաղ հոգևոր պոեզիան զարգանում էր աստվածաշնչյան եբրայական քնարերգության նախատիպով, սակայն դրա վրա ամենամեծ ազդեցությունն ունեցել է հունական հոգևոր պոեզիան։ Այդ ազդեցության չափը, սակայն, վերջնականապես որոշված չէ։ Միջնադարյան հայ քնարերգության պատմության մեջ կարևոր հանգրվան է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունը, որը 10-11-րդ դարերի սկզբին իր հումանիստական գաղափարներով ամփոփեց նախորդ դարերի նվաճումները։ Պոեզիան աստիճանաբար փոփոխության ենթարկվեց, նրանում սկսեցին գերակշռել աշխարհիկ թեմաները։ Հայ հին գրականության պատմության մեջ սկսվեց նոր դարաշրջան, որը կոչվում էր «գրականության վերածնություն»։ Շրջադարձային դարձավ 11-րդ դարի առաջին կեսը, երբ պոեզիան արմատապես փոխվեց բովանդակությամբ և ձևով, հարստացավ նրա թեմատիկան։ Ըստ Աբեղյանի՝ «Հայ գրականության վերափոխման այդ շրջանը մենք անվանում ենք «վերածնունդ» այն պատճառով, որ այդ ժամանակ, ի հեճուկս կրոնաեկեղեցական գաղափարախոսության, «վերածնվեցին» հեթանոսական դարերի աշխարհիկ ոգին ու աշխարհայացքը, նաև այն պատճառով, որ այդ շրջանի հայ գրականությունն ընդհանրապես ունի նույն հատկանիշները, ինչ եվրոպականը։ Դա հիմնականում հայ քաղքենիների գրականությունն է»։ Միաժամանակ սելջուկյան արշավանքների սկիզբը մեծ վնաս հասցրեց պոեզիայի զարգացմանը։

12-րդ դարից, սկսած Հովհաննես Իմաստասերից, բանաստեղծները գովերգում էին բնությունը, կյանքի դժվարությունները, հայրենիքի հանդեպ սերը։ Վերափոխվեցին նաև բանաստեղծական ձևերը, տեղի ունեցավ անբնականության, հնության մնացուկների և վերամբարձ ոճի մերժում, սկսեցին գերակշռել մտածողության պարզությունն ու բնականությունը։ Զուգահեռաբար ստեղծվում էր գրականություն դասական հին հայերեն և միջին հայերեն լեզվով։ Ըստ Աբեղյանի՝ իսկական քնարերգությունն առաջին անգամ ի հայտ է եկել Իմաստասերի կրտսեր ժամանակակից Ներսես Շնորհալու ստեղծագործության մեջ։ Տասներեքերորդ դարի վերջին քառորդից մինչև հաջորդ երեք դարերը ի հայտ եկան և զարգացան մի քանի քնարական ժանրեր։ Համարվում է, որ հենց այդ ժամանակ էր, որ հայ պոեզիան վերջնականապես ազատվեց կրոնական սահմանափակումներից։

Փիլիսոփայական և խրատական պոեզիան շարունակեց իր զարգացումը, ոչ առանց նախորդ միստիկական պոեզիայի ազդեցության, առաջացավ սիրային քնարերգությունը։ Կյանքի ունայնության թեման զարգացավ նոր ձևով, դրան անդրադարձան դարաշրջանի գրեթե բոլոր հայ բանաստեղծները։ Ըստ Աբեղյանի՝ այդ ժամանակվա քնարերգության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել պարսկական դասական պոեզիան, որը ներքին հանգամանքների հետ մեկտեղ նպաստեց ազգային պոեզիայի արմատական հեղափոխությանը։ Թեև եղան տարաբնույթ փոխառություններ, հատկապես ձևի ասպարեզում, սակայն 13-14-րդ դարերի հայ բանաստեղծները գնացին ինքնուրույն ճանապարհով։ Վալերի Բրյուսովի կարծիքով, հայերը Առաջավոր Ասիայի մյուս էթնիկ խմբերի հետ մասնակցել են այսպես կոչված «արևելյան» բանաստեղծական ոճի զարգացմանը։ Բրյուսովը նշել է. «Հայ ժողովրդի պատմական առաքելությունը, որը կանխորոշված էր նրա զարգացման ողջ ընթացքում, Արևելքի և Արևմուտքի սինթեզ փնտրելն ու գտնելն էր։ Եվ այդ ցանկությունն առավելապես արտահայտվել է Հայաստանի գեղարվեստական ստեղծագործության մեջ, նրա գրականության մեջ, նրա պոեզիայում»։

Բանաստեղծական ժանրեր

Էջ Հովհաննես Պլուզ Երզնկացու «Հովհաննես և Աշա» ձեռագրից

Հին հայ գրականության մեջ բանաստեղծական ստեղծագործությունն ամենից հաճախ կոչվել է տաղ։ Այն ոտանավոր բառի հոմանիշն էր, որն ուղղակիորեն մատնանշել է Հովհան Որոտնեցին XIV դարում։ «Տաղ» տերմինի սահմանումը տվել են միջնադարյան մի շարք քերականներ։ Բառն առաջին անգամ արձանագրվել է 5-րդ դարի երկրորդ կեսին Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականության արվեստը»-ի հայերեն թարգմանության մեջ։ Այդ թարգմանության նույն դարի հավելված-բառարանում տրված է դրա առաջին բացատրությունը։ «Տաղը այն է, ինչը գրվածն է չափով»։ Այդ նույնը գրել է Ստեփանոս Սյունեցին 8-րդ դարում՝ նշելով, որ ճիշտ ընթերցման նորմերը անտեսելու պատճառով կարող է խախտվել տաղի չափը]։ 13-րդ դարում Վարդան Մեծը տաղի մասին խոսում էր որպես երգված բանաստեղծություն՝ ընդգծելով դրա կատարելության հիմնական պայմանը՝ դա ներդաշնակություն է բառի, մեղեդու, իմաստի և չափի միջև։ Նրա ժամանակակից բանաստեղծ և գիտնական Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին փորձել է ընդհանրացնել իր նախորդների տեսական հայացքները՝ պարզաբանելով ու լրացնելով դրանք։ Այդ հասկացության սահմանումը 16-17-րդ դարերում տվել են նաև Դավիթ Զեյթունցին և Սիմեոն Ջուղայեցին։ Հենվելով ռիթմի ինքնատիպության վրա՝ 5-6-րդ դարերում Դավիթ Քերականը գրել է երկու տեսակի ոտանավորի, իսկ XIV-XV դարերի սահմանագծի տաղերի հեղինակ Առաքել Սյունեցին՝ չորսի մասին։

Վաղ միջնադարից հոգևոր պոեզիայի պաշտոնական ժանրը եղել է շարականը։ 5-15-րդ դարերի ընթացքում ժանրը ենթարկվել է զգալի ներքին վերափոխումների։ Շարականը, հետևաբար, ոչ թե մեկ ու միատարր ժանր է, այլ միջնադարյան հայ պոեզիայի քրեստոմատիա։

10-18-րդ դարերի գրականության համար Վարագ Ներսիսյանն առանձնացրել է պոեզիայի վեց հիմնական ժանրեր՝ գովեստ, պարսավ, խրատ, ողբ, աղաչանք և գանգատ։ Գովեստը քնարական ստեղծագործություն է, որն առանձնանում է սյուժեի գովասանական բնույթով, որոշակի անձի կամ երևույթի դրական հատկությունները ցույց տալու նպատակով։ Այն կլանել է և՛ ներբողի, և՛ շարականի տարրերը։ Գովեստները բաժանվում են երեք տեսակի․ կրոնական՝ նվիրված սրբերին, եկեղեցիներին, խաչին և այլն, ազգային թեմատիկայի՝ նվիրված հայոց պատմության գործիչներին, լեզվին և այլն, և զուտ աշխարհիկ գովեստներ նվիրված սիրուն, կանացի գեղեցկությանը և այլն։ Դրանց մեծ մասը գրված է ակրոստիկոսով։ Գովեստի հակադիրը պարսավն էր (հանդիմանություններ), սակայն նրանց թիվը համեմատաբար փոքր է առաջինի համեմատ։ Բարոյական խնդիրներ ունենալով՝ պարսավը որոշակի բարոյական դիրքերից դատապարտում է չարությունը, այլասերվածությունը և նման բաները։ Մեկ այլ բանաստեղծական ժանր է խրատը, որը հայտնվեց 12-րդ դարում։ Միջնադարյան կրոնական և աշխարհիկ գաղափարների տեսակետից խրատների հեղինակներն անդրադարձել են բարոյական տարբեր թեմաների։ Երևի խրատներ են երգվել, հետագայում դրանք մտան աշուղների ստեղծագործությունների մեջ։ Ամենատարածված ժանրերից մեկը ողբն է՝ լացը։ Այն ուներ թե՛ զուտ քնարական, թե՛ զանազան էպիկական-քնարական դրսևորումներ։ Համեմատաբար հազվագյուտ ժանր էր աղաչանքը (աղոթքը)։ Նրա հիմնական տարբերակիչ հատկանիշը Աստծուն կամ Աստվածածնին ուղղված հոգու փրկության աղոթքն է։ Նման ստեղծագործություններում արտացոլված են միջնադարյան մարդու ձգտումները հոգու փրկության, բարոյական մաքրության հարցեր և այլն։ Որոշ աղաչանքներ ստեղծվել են համահայկական համատեքստում։ 15-րդ դարում Առաքել Բաղիշեցին գրում է. «Ազատիր հայությանը չար ժողովուրդների կողմից մեզ հասցրած տառապանքից։ Աստված գթացող է։ Որպես հատուկ ժանր առանձնանում է նաև Գանգատը (բողոքը)։ Դրանում գերակշռում է տրտունջի ոգին, տխրության չափավոր տրամադրությունը, որն առաջացել է քնարական հերոսի ստեղծված իրավիճակի հետ անհամաձայնությունից։ Գանգատները պայմանականորեն բաժանվում են երեք տեսակի՝ հասարակական քաղաքական, հասարակական խրատական և սիրային։

Սերժիո լա Պորտան առանձնացրել է նաև բանաստեղծական բանավեճի ժանրը։ Նա ժանրի հիմնական տարբերակիչ գծերը համարում էր եռակողմ կառուցվածքը, պատմողական տարրերի աննշանությունը, անշունչ գլխավոր հերոսները, զրուցակիցներից մեկի՝ մյուսների նկատմամբ գերազանցության մասին վիճաբանությունը։ Պ. Կոուն գրել է տաղ ուրախության ժանրի մասին՝ բանաստեղծություններ ուրախության և խնջույքների մասին։ Հասմիկ Սիմոնյանն առանձին ժանր է համարել կաֆան։ Նրա հաշվարկներով պահպանվել են մոտ 5000 տող նման բանաստեղծություններ։ Կաֆաները բանաստեղծական ներդիրներ են թարգմանված և բնագիր արձակ վեպերում։ 16-րդ դարից դրանք բանաստեղծական ժողովածուներում ընդօրինակվել են առանձին։ Ինչպես հին ռուսական գրականությունը, որոշ բանաստեղծական ստեղծագործություններ ժանրային առումով խիստ տարբերակված չեն և միաժամանակ կրում են տարբեր ժանրերի առանձնահատկություններ։

Հանգը և չափը հին հայկական պոեզիայում

«Վահագնի ծնունդը» նախաքրիստոնեական երգը, քաղվածք Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմություն»-ից, հրատարակվել է 1695 թվականին, Ամստերդամում

Հայկական պոեզիայի վաղ շրջանի ստեղծագործությունները հանգավոր չէին, հանգավորումը Հայաստանում զարգացավ XI դարում։ Մանուկ Աբեղյանի կարծիքով այն օգտագործվել է դեռևս 10-րդ դարում և հայ մշակույթի մեջ է անցել արաբական պոեզիայից։ Պ. Ե․ Շարաբխանյանի կարծիքով, պոեզիայի առաջին նմուշներում կան որոշ կրկնություններ, որոնք կարելի է համարել հանգավորման սկիզբ։ Օրինակ՝ Մովսես Խորենացու «Վահագնի ծնունդը» նախաքրիստոնեական երգում՝ (Երկներ երկին, երկներ երկիր, երկներ և ծովն ծիրանի, հուր հեր)։ Բառարանային կրկնությունները հանդիպում են վաղ շրջանի հոգևոր մի շարք երգերում՝ շարականներում։ Հանգը հանդիպում է Դավթակ Քերթողի «Ողբ…»-ի (VII դար) վերջին տողերում։ Ե՛վ այդ ոտանավորը, և՛ նրա ժամանակակից Կոմիտաս Աղցեցու «Հոգիները, որոնք սրբագործեցին» գրված են ակրոստիկոսի տեսքով, որտեղ յուրաքանչյուր տաղ հերթով սկսվում է հայոց այբուբենի 36 տառերից յուրաքանչյուրով։ Գրիգոր Նարեկացին առաջին անգամ հանգի մասին որպես գրական երևույթ գրել է 1003 թվականին․ «Եվ ես նրանցից եմ, ում կյանքը դաժան է, ում արցունքները հոսում են աղբյուրի պես և ով հառաչանքը վերածում է բառի՝ երգի տողերի միալար ավարտով»։ 1045 թվականին Գրիգոր Մագիստրոսի «Հազար տող Մանուչին» պոեմն ամբողջությամբ գրվել է հանգավորված։ Տասներկուերորդ դարից հետո չափազանց հազվադեպ են հանդիպում բանաստեղծական ստեղծագործություններն առանց հանգերի։

Հանգավորումը հին հայկական քնարերգությունում Շարաբխանյանը բաժանել է երկու տեսակի՝ միահանգ և բազմավանկ հանգ։ Առաջին տեսակն ավելի բնորոշ է վաղ շրջանին, թեև այն շարունակել է կիրառվել որոշ բանաստեղծների ստեղծագործությունների մեջ մինչև 17-րդ դարը։ Դրանցից են Ստեփանոս Օրբելյանի «Ողբը Սուրբ Կաթողիկեի դռների մոտ», Խաչատուր Կեչառեցու մի քանի բանաստեղծություններ, Ֆրիկի տաղերի մեծ մասը, Կոստանդին Երզնկացու ստեղծագործությունները։ Միահանգ գործեր են ստեղծել նաև Առաքել Սյունեցին, Մկրտիչ Նաղաշը, Հովհաննես Թլկուրանցին, Գրիգորիս Աղթամարցին, Մարտիրոս Ղրիմեցին, Ներսես Մոկացին։ Միևնույն հանգով բոլոր տողերի լրացումը միջնադարում համարվում էր կատարելության չափանիշ, սակայն ծավալուն ստեղծագործություններում այս ոճը որոշակի միապաղաղություն էր ստեղծում։ Այդ մոտեցումը 1151 թվականին քննադատել է Ներսես Շնորհալին «Հավատքի խոսք» պոեմում։ Գևորգ Էմինի կարծիքով Շնորհալին «միջնադարյան բանաստեղծներից առաջինն էր, ով հասել էր հանգավորման արվեստին»։ Նրա աշակերտ Գրիգոր Տղան, ով նվաճումների էր հասել բանաստեղծական ձևի ասպարեզում, ստեղծել է ոտանավորներ զույգ, խաչաձև և օղակաձև հանգերով։ Այդ շրջանից ի վեր նկատվում է բազմավանկ հանգի աստիճանական զարգացման միտում։ Նրա արտահայտությունները չափազանց բազմազան էին։ 12-14 դարերում հանգավորման արվեստը մեծ զարգացման էր հասել։ Բանահյուսական պոեզիայի մեծ մասը նույնպես վանկային և հանգավորված էր։

Եթե վաղ հոգևոր շարականները հանդես էին գալիս սահմանափակ բանասեղծական չափերով, ապա զարգացած ֆեոդալիզմի շարականներն առանձնանում էին մեծ բազմազանությամբ։ Շարականների վաղ միջնադարյան բանաստեղծական հիմնական չափերից մեկը բարդ չորսոտնյա յամբն էր։ Նույն շրջանում իր նշանակությամբ աչքի է ընկնում չորսոտնյա անապեստը։ Այդպիսին էր, օրինակ, Կոմիտաս Աղցեցու ստեղծագործությունը։ 10-11-րդ դարերում ապրած Գրիգոր Նարեկացին և Գրիգոր Մագիստրոսն արդեն կիրառել էին աշխարհիկ չափերը։ Նարեկացին իր պոեմի մի քանի գլուխներ գրել է «հայրենի չափերով»։ Ներսես Շնորհալին զգալի ներդրում է ունեցել XII դարում հայկական տաղաչափության զարգացման գործում։ Նրա մշակած տաղաչափության որոշ ձևեր նույնիսկ անցել են ժամանակակից հայ գրականության մեջ։ Ստրոֆիկ կառուցվածքի ստեղծագործություններում առավել տարածված են եղել քառյակները։ Ոտանավորներ գրելու տեսական հարցերով՝ տաղաչափության և հանգավորման հարցերով զբաղվել են 5-17-րդ դարերի հայ քերականներ Մովսես Քերթողը, Դավիթ Քերականը, Վարդան Մեծը, Եսայի Նչեցին, Սիմեոն Ջուղայեցին։

Բանահյուսություն

Նախաքրիստոնեական դարաշրջան

Տե՛ս նաև՝ Հայկական դիցաբանություն

Արտաշես և Սաթենիկ, նկարիչ՝ Իոսիֆ Ռոտտեր

Հայկական բանահյուսության ակունքները գալիս են հայկական էթնոսի կազմավորման դարաշրջանից։ 5-րդ դարի սկզբին գրավոր գրականության ծնունդից հետո բանահյուսությունը դարձավ նրա հիմնական և կարևոր բաղադրիչներից մեկը։ Զարգանալով գրչության առաջացումից հետո էլ՝ ուշ միջնադարում այն էականորեն ազդել է գեղարվեստական գրականության վրա։ Բանահյուսության տարբեր ժանրերը (հանելուկ, առակ, երգ, լեգենդ) հարստացրել են գրականությունը։ Ջեյմս Ռասելը նշել է, որ 5-րդ դարի հայ գրողները հիմնվել են բանավոր գրականության հարուստ ավանդույթի վրա, ներառյալ քնարերգությունը և երաժշտությունը։ Գրավոր հուշարձաններում պահպանվել են հին և միջնադարյան հայկական բանահյուսության նմուշներ, հաճախ՝ մշակված ձևով։ Դյուցազներգական հուշարձաններ՝ արձակ կամ բանաստեղծական ձևերով, պահպանվել են 5-8-րդ դարերի հին հայ պատմիչներ Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Ագաթանգեղոսի, Սեբեոսի, Հովհաննես Մամիկոնյանի աշխատություններում։ Նախաքրիստոնեական պոեզիան բաժանվում է երկու կատեգորիայի՝ առասպելական ավանդազրույցներ և դիցաբանական պատմական սյուժեներ։ Վերջինս հայտնվել է մ.թ.ա 7-ից 2-րդ դարերում։ Ըստ Էլիզաբեթ Ռեդգեյթի, եթե կրոնական կյանքում վաղ միջնադարյան հայկական ազնվականությունը շատ ընդհանրություններ ուներ Բյուզանդիայի և գերմանական Եվրոպայի հետ, ապա աշխարհիկ կյանքում այն նման էր հին իրանական և գերմանական ազնվականությանը։ Գուսանների, հեքիաթասացների և բանավոր պոեզիայի ավանդույթներն այնքան էին արմատավորվել Հայաստանում, որ ներթափանցել էին վանքեր՝ նման իրանական և գերմանական մշակույթին։ Թագավորներն ու զորավարները ցանկանում էին, որ իրենց գործերը գրվեն չափածո ձևով։ Երգիչ-հեքիաթասացները հաճախ թագավորական արքունիքի անդամներ էին և գնում էին պատերազմ՝ նկարագրելու հերոսական սխրագործությունները։ Բանահյուսության բանաստեղծական-երգային նմուշներից էին ժողովրդական ավանդազրույցները, վիպական, ծիսական և քնարական երգերը։ Հայկական ամենահին լեգենդներն ու առասպելները եղել են Հայկի, Արամի, Արա Գեղեցիկի, Տորք Անգեղի, Արտավազդի, Վահագնի, Տիգրանի և Աժդահակի, Երվանդի և Երվազի մասին պատմվածքներն ու երգերը։ Դրանցից մի քանիսը ներառում են մշակութային և պատմական տարբեր շերտեր։ Ըստ Ջեյմս Ռասելի՝ Խորենացու գրած «Վահագնի ծնունդը» երգը պարունակում է նախահնդեվրոպական անցյալի հատկանիշներ և հիշեցնում է վեդայական գրականության դրվագ։ Կենաց ծառի պաշտամունքը, որը երգվում է միջնադարյան հայկական երգերում, հավանաբար վերադառնում է ուրարտական սովորույթներին։ «Վահագնի ծնունդը»՝ մեր ժամանակներ հասած ամենահին հայ բանաստեղծությունը, պատմում է ամպրոպի աստծու՝ Վահագնի ծննդյան մասին։ Տիգրանի և Աժդահակի մասին լեգենդներում պատմվում է մ.թ.ա II-I դարերի ժամանակների իրադարձությունների մասին, որտեղ էլ հայտնվեց առաջին կնոջ կերպարը։ Ըստ Ռոբերտ Թոմսոնի, մեզ հասած մինչգրական մշակույթի սուղ օրինակները արտացոլում են հին Հայաստանի իրական հետաքրքրություններն ու նախասիրությունները։

Գրավոր աղբյուրներից պարզ է դառնում, որ ամբողջ միջնադարում եկեղեցին դատապարտել է գուսանների ավանդույթը։ 5-րդ դարի վերջերին կաթողիկոս Հովհաննես Մանդակունին գրում է անմեղսունակ հարբած գուսանների մասին, որոնք անձնատուր են եղել անառակությանը։ Գուսանների նկատմամբ դատապարտող վերաբերմունքն արտացոլվել է 645 թվականի Դվինի չորրորդ տաճարի որոշումներում։ Ըստ Էլիզաբեթ Ռեդգեյթի, բանավոր ավանդույթի բովանդակությունը վտանգ էր ներկայացնում եկեղեցու համար։ Գուսանները պահպանել էին պատմություններ հեթանոս աստվածների և նախնիների մասին՝ դրանով իսկ կանխելով երկրի վերջնական քրիստոնեացումը։ Եկեղեցու քննադատական դիրքորոշումը գուսանական արվեստի նկատմամբ պահպանվել է երկար ժամանակ։ 1184 թվականի «Դատաստանագրքում» Մխիթար Գոշը նշել է, որ «Քրիստոնյայի համար սարսափելի է լսել, ուր մնաց տեսնել»։ 14-15-րդ դարերի սահմանագծին Մատթեոս Ջուղայեցին կոչ էր անում. «Գուսանների մոտ մի գնացեք, նրանք խոսում են Հայկի գործերի մասին և անհնազանդության ոգի են դաստիարակում»։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո

Տե՛ս նաև՝ Սասունցի Դավիթ

Սասունցի Դավիթ, նկարիչ՝ Հակոբ Կոջոյան

Հայկական ամենահին քրիստոնեական էպոսը` «Պարսից պատերազմը», ստեղծվել է 3-5-րդ դարերում։ Այն պատմում է Սասանյան Իրանի դեմ Հայաստանի պայքարի մասին։ Դրանց մասերը հասել են մեզ վաղ միջնադարի հայ պատմիչների՝ առավել ամբողջական Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի ստեղծագործություններում։ Հաջորդ էպոսը «Տարոնյան պատերազմ»-ն է, որից պատառիկներ են պահպանվել 7-8-րդ դարերի պատմիչներ Հովհաննես Մամիկոնյանի և Սեբեոսի մոտ։ Դրանք, ի թիվս այլ բաների, ներառում են էպիկական երգեր և պատմում 5-րդ դարի իրադարձությունների մասին։ 7-ից 10-րդ դարերում ստեղծվել է «Սասունցի Դավիթ» բանաստեղծական էպոսը որպես արաբական տիրապետության դեմ հասարակական և կրոնական բողոքի արտահայտություն։ Էպոսի «երրորդ ճյուղում» Դավիթը հանդես է գալիս ոչ միայն որպես ռազմիկ, այլ նաև որպես երգիչ և բանաստեղծ։ Թեև դրա ակունքները հասնում են նախաքրիստոնեական դարաշրջանին, 749 և 851 թվականների հակաարաբական ապստամբությունները ամենակարևոր ազդեցությունն են ունեցել էպոսի վերջնական ձևավորման վրա։ Ըստ Կամիլլա Տրևերի՝ էպոսը պարունակում է նախաքրիստոնեական Միհր-Միտր աստվածության որոշ արձագանքներ։ Նրա ամենավաղ գրավոր հիշատակումը թվագրվում է 16-րդ դարով։ Առաջին անգամ հրատարակվել է Գարեգին Սրվանձտյանի կողմից 1874 թվականին։ Սենտիմենտալ բնույթի բանահյուսական երգերը թվագրվում են մոտավորապես 13-14-րդ դարերով և իրենց գագաթնակետին են հասել 17-18-րդ դարերում։ Պահպանվել է Կիլիկյան իշխան Լևոնի 1268 թվականին գերությունից ազատվելու մասին ժողովրդական «Լևոնի երգը», նույն ժամանակներին է վերաբերվում «Վայրի թռչուն» երգը։

Գրողներն իրենց աշխատություններում ոչ միայն մեջբերումներ էին անում, այլև օգտագործում էին բանահյուսական աղբյուրներ։ Ըստ Տեո վան Լինտի՝ բանաստեղծներն օգտագործել են բանահյուսական նյութերը 10-րդ դարից սկսած ։ Ժողովրդական բանաստեղծական ստեղծագործություններից փոխառություններ կարելի է գտնել XII դարի կեսերին Ներսես Շնորհալու մոտ։ Ժողովրդական բանահյուսության հիման վրա նա գրել է չափածո հանելուկներ։ Բանահյուսությանը երբեմն ապավինում էր Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին։ Վաղ նոր ժամանակաշրջանի բանաստեղծներից բանահյուսական պատմվածքներ օգտագործել են Մարտիրոս Ղրիմեցին և Նաղաշ Հովնաթանը։ Ժողովրդական պոեզիան 16-17-րդ դարերում գրականության կարևոր հատկանիշ է եղել, այն մշակել և օգտագործել են նաև աշուղները։ 1620 թվականին Խաչատուր Կաֆայեցին կազմել է ժողովրդական երգերի առաջին ժողովածուն, որն ընդգրկել է մոտ 20 տեքստ]։ Նա դրանք բաժանել էր բարձր, միջին և ցածր ոճերի։ Հայտնի չէ, սակայն, արդյոք դա ընդհանուր ընդունված, թե իր սեփական դասակարգումն էր։ Առկա են մանկավարժական նպատակներով ժողովրդական և դիդակտիկ գրականության փոխներթափանցման օրինակներ։

5-9-րդ դարերի պոեզիա

Էջ Կոմիտաս Աղցեցու 618 թվականի «Իրենց նվիրաբերած հոգիներ» պոեմից, Ամստերդամ, 1698

Քրիստոնեական կրոնը տարածելու գործիքներից էր հոգևոր երգը, որը կատարվում էր կրոնական արարողությունների ժամանակ։ Ժանրի առաջին ստեղծագործությունները հիմնականում հունական շարականների թարգմանություններ էին։ Դրանք խթանեցին բնօրինակ տեքստերի ստեղծմանը։ Հայկական կրոնական շարականների ամենատարածված տեսակը շարականներն են, որոնց հնագույն օրինակները վերագրվում են 5-րդ դարում ապրած Սահակ Պարթևին, Մեսրոպ Մաշտոցին և Հովհաննես Մանդակունուն։ Մեզ է հասել նաև Ստեփանոս Սյունեցի I-ի մոտ 80 ստեղծագործություն, որը հավանաբար եղել է Մաշտոցի կրտսեր աշակերտներից մեկը։ Պահպանվել են միջնադարյան շարականների հեղինակների բազմաթիվ «վկայություններ», որոնցից ամենահինը թվագրվում է 13-րդ դարով։ Շարականի պատմությունը սովորաբար բաժանվում է երկու փուլի՝ 5-10-րդ դարեր և 10-15-րդ դարեր։ Ի սկզբանե դրանք կոչվել են կցուրդներ, շարական տերմինը հայտնի է դարձել 12-րդ դարից։ Առաջին բանաստեղծություններում ներկայացվել են աստվածաշնչյան պատմություններ, որոնք ստեղծվել են հին հրեական կրոնական գրականության օրինակով։ Կցուրդները նման են հունական տրոպարիաներին և սիրիական մադրաշներին։ Ժանրի ծագման հենց սկզբից, ընդհանուր քրիստոնեական գաղափարների հետ մեկտեղ, դրանցում քննարկվում էին ազգային կյանքի կարևորագույն իրադարձությունները։ Այսպես օրինակ, Մանդակունու շարականներում փառաբանվում են հայ եկեղեցու և ազգային հավատքի հիմնադիրներ՝ Գրիգոր Լուսավորիչը, Սահակ Պարթևը և Մեսրոպ Մաշտոցը։ Վերջինս, Մանդակունու խոսքերով, Մովսեսի նման «պատվիրանների հուշատախտակը բերեց հայոց երկիր»։ Արդեն 7-րդ դարում Բարսեղ Ճոնը կազմել է ինքնատիպ հոգևոր շարականների առաջին ժողովածուն։ Այդ ժամանակ ապրում էր առաջին աշխարհականը, որի հոգևոր ոտանավորը պաշտոնապես ճանաչվել և ներառվել է Շարակնոցի մեջ՝ իշխան Աշոտ Բագրատունին, որը կառավարել է Հայաստանը 685-689 թվականներին։ 7-8-րդ դարերում հայ հոգևոր օրհներգությունը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ, որը բնութագրվում է ժանրի ազգային էության խորացմամբ, բովանդակային հարստացմամբ և արտահայտչական մեթոդների կատարելագործմամբ։ Այդ դարաշրջանի լավագույն գործերից է Կոմիտաս Ա Աղցեցու «Իրենց նվիրաբերած հոգիներ» ակրոստիկոսը։ 8-րդ դարում Ստեփանոս Սյունեցին իրականացրեց հոգևոր շարականների նոր կարգավորում, ի հայտ եկավ կանոնի ժանրը։ Իր «Քերականության մեկնաբանությունը» էսսեում նա գրել է, որ քերականությունը հիմնված է գրականության վրա, այն ուղղորդում է բանաստեղծական ստեղծագործությունների ստեղծումը։ Այդ ընթացքում Սահակ Ձորոփորեցին և Հովհաննես Օձնեցին իրենց ստեղծագործություններով հարստացրեցին հոգևոր օրհներգությունը։ 8-րդ դարի բանաստեղծների մեջ կան նաև կանայք՝ Խոսրովիդուխտը և Սահակադուխտը։ Վերջինս նաև երաժշտություն է հորինել իր ստեղծագործությունների համար։ Սահակադուխտը հայ առաջին բանաստեղծուհին է։ Մինչև 10-րդ դարը շարականների մեծ մասը գրվել է որպես սովորական բանաստեղծություն, առանց չափի և հանգի, բայց դրանք ռիթմիկ էին և հարմարեցված երգեցողությանը։ Շարական ժանրը շարունակել է գոյություն ունենալ մինչև 14-րդ դարը։

Շարականները հայ եկեղեցու գաղափարախոսության կարևոր բաղադրիչներից էին, որոնք արտացոլում էին նրա պաշտոնական վարդապետությունը։ Ըստ Սուրեն Զոլյանի՝ շարականը «ոչ միայն բանաստեղծական ժանր է, այլև քարոզչական, գաղափարական»։ Դրանք ունեին նաև դիդակտիկ և բարոյախոսական նպատակներ։ 451 թվականի Քաղկեդոնի ժողովից հետո առանձնանալով՝ Հայ եկեղեցին դարձավ ավելի շատ ազգային և քաղաքական գաղափարների կրող, պաշտոնական գծի համաձայն՝ անտեսելով մնացած քրիստոնեական աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները։ Իր ուսմունքում նա հենվում էր վաղ քրիստոնեության վրա, որն ավելի մոտ էր միջերկրածովյան մշակույթին։ Շարականների պահպանողականությունը հնարավորություն տվեց պահպանել վաղ միջնադարի արևելյան միջերկրածովյան քրիստոնեական քաղաքակրթության տարրերը։ Հայկական շարականներում առաջատար տեղը զբաղեցնում էին ոչ թե հասարակ քրիստոնյաները, այլ ազգային սրբերը։ Հավատի համար պայքարի և մահվան աստվածաշնչյան մոդելի միջոցով կրոնական բանաստեղծներն արտահայտել են ազգային պատմության հերոսների վերաբերմունքը։ Շարականներին որպես ամբողջություն բնորոշ է փոխաբերության և պատմության համախմբվածությունը։ Լինելով հոգևոր պոեզիա՝ դրանցում ներկայացված կերպարների մեծ մասը ծագում է աստվածաշնչից և ավետարանից։ Շարականների պոետիկան որոշվում է հազարամյակի ընթացքում նրանց ներքին էվոլյուցիայի շնորհիվ՝ մշակված կանոնները խստորեն պահպանելով։

Կոմիտաս Ա Աղցեցի

Հիմնական հոդված՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի

Կոմիտասի մասին կենսագրական քիչ տեղեկություններ են հայտնի։ 616-628 թվականներին եղել է կաթողիկոս և նախաձեռնել Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցու շինարարությունը։ Կոմիտաս Աղցեցին «Իրենց նվիրաբերած հոգիներ» հոգևոր շարականի հեղինակն է։ Այն ծավալուն քնարերգություն է, որը գրվել է մոտավորապես 618 թվականին և ամենահին պահպանված հայկական պոեմն է։ «Իրենց նվիրաբերած հոգիներ»-ը ներկայացված է ակրոստիկոսի տեսքով և բաղկացած է 36 տնից, որոնցից յուրաքանչյուրը սկսվում է հայոց այբուբենի հերթական տառով։ Դրանում պահպանվել են հնագույն տաղաչափության կանոնները, երբ յուրաքանչյուր տող բաղկացած էր քառոտնյա երեք վանկից։ Ի տարբերություն նախկին շարականների, դրա թեման վերցված է ոչ թե Աստվածաշնչից, այլ Հայոց պատմությունից։ Կոմիտասի աղբյուրը Ագաթանգեղոսի պատմական շարադրանքն է։ Սյուժեն սկսվում է 3-րդ դարի վերջին, երբ, ըստ ավանդության, Սուրբ Հռիփսիմեն և իր ընկերները նահատակվել են Հայաստանի քրիստոնեացման համար։ Աղցեցին նորարար էր, նա նոր մակարդակի էր բարձրացրել հոգևոր քնարերգությունը և խթանել դրա հետագա զարգացումը։ Կոմիտասը ստեղծել է կերպարներ և փոխաբերություններ։ Պոեմում գերիշխում է տոնական ու ցնծալի հանդիսավորությունը։ Նրա գեղարվեստական սկզբունքներին հետևեցին հետագա շատ հեղինակներ։ Ըստ «The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century» գրքի հեղինակների՝ «Այդ շարականի բացառիկ պոեզիան և քնարականությունը նոր դարաշրջան բացեցին հայ հոգևոր գրականության մեջ»։

Աշխարհիկ պոեզիայի ծնունդ

Գուսանը հարսանիքին երգ է կատարում։ 16-րդ դարի մանրանկարչություն

7-րդ դարի մշակութային վերելքն ընդգրկեց գրականության տարբեր ոլորտներ։ Թեև եկեղեցական խնդիրները դեռևս առաջնային նշանակություն ունեին, որոշ բանաստեղծներ իրենց աշխատանքը նվիրեցին այդ ժամանակի աշխարհիկ թեմաներին։ Քանի որ ձեռագրերի ընդօրինակողները քահանաներ են եղել, նման գործերը չեն ընդօրինակվել և կորել են։ Վաղ միջնադարի աշխարհիկ բանաստեղծությունների միայն աննշան մասն է մեզ հասել։

7-րդ դարի վերջի բանաստեղծ Դավթակ Քերթողի «Ողբ Մեծ իշխան Ջիվանշիրի մահվան մասին» ստեղծագործությունը հայ աշխարհիկ պոեզիայի առաջին հուշարձանն է։ Տեքստը մեջբերված է Մովսես Կաղանկատվեցու «Պատմություն Աղվանից աշխարհի»-ից։ Ըստ «The Oxford History of Historical Writing»-ի՝ «Ջիվանշիրի սխրագործություններին նվիրված բաժինն ավարտվում է քրիստոնեության ընդունումից ի վեր մեզ հասած աշխարհիկ հայկական պոեզիայի ամենավաղ պահպանված օրինակով…»: Դավթակի մասին կենսագրական տեղեկություններ չեն պահպանվել։ «Ողբ…»-ը գրված է ակրոստիքոսի տեսքով, որտեղ տների սկզբնական տառերը վերարտադրում են հայերեն այբուբենը։ Ըստ Տ. վան Լինտի, Դավթակի ստեղծագործություններում առկա է գուսանների բանավոր գրական ավանդույթների տեխնիկայի և գրավոր պոեզիայի սինթեզ։ Այսպիսով, նա պատկերում է հայկական հին մշակույթի քրիստոնեացման գործընթացը։ Վան Լինտը Դավթակին ներկայացրել է որպես քրիստոնյա գուսանի օրինակ։ Չարլզ Դաուսեթը ենթադրել է, որ տեքստի հատվածները կարող են լինել Ջիվանշիրին ուղղված ավելի լայնածավալ հրապարակային ուղերձի մի մասը, որը հնարավոր է ներկայացրել է հենց Դավթակը։

Մի շարք հետազոտողներ մատնանշում են Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականության» մեկնություններից մեկում պահպանված ավելի վաղ բանաստեղծական հատվածը։ «Քերականության» անանուն մեկնիչը օրինակ է բերում «Դավթի պոեմից»՝ բացատրելու մեկ այլ արտահայտություն։ Դրանք ընդամենը երեք տող են՝ նվիրված Տիգրան թագավորին և նրա քրոջը՝ Տիգրանուհուն։ Նույն տեքստի մեկ այլ տեղում Դավիթը հիշատակվում է որպես «Հայ-Մարական պատերազմը» աշխատության հեղինակ։ Որոշ հետազոտողներ նրան համարում են առանձին հեղինակ, մյուսները նույնացնում են փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթի կամ Դավիթ Քերականի հետ։

10-12-րդ դարեր

10-12-րդ դարերի գրականությունը, որպես գեղարվեստական նոր որակով առանձնահատուկ պատմական փուլ, դարձավ Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական և հասարակական կյանքում տեղի ունեցած փոփոխությունների արտացոլումը։ Շարունակելով հին ավանդույթները հրատապ խնդիրների վերլուծության առումով՝ գրականությունն էլ ավելի է մոտեցել առօրյա կյանքին։ Հաճախ, դեռևս ունենալով կրոնական հայեցակետ, նա ձգտում է նոր զգացմունքային նրբերանգների դրսևորման։ Մարդասիրության, հայրենասիրության և այլ վեհ գաղափարների տեսանկյունից գրականությունը գովերգում էր բնությունը, մարդկային գեղեցկությունը, մարդու արտաքին և ներքին արժանիքները՝ ուժն ու առաքինությունը։ Փաստարկվում էր մարդկային հարաբերությունների և հոգեբանության ավելի իրատեսական վերստեղծման անհրաժեշտությունը։ Այդ շրջանում պոեզիան աննախադեպ վերելք ապրեց։ Բանաստեղծական ձևով երբեմն շարադրվում էին բարոյախոսություններ, ներբողներ, մարտիրոսություններ, քարոզներ, հավատարմագրեր, հիշատակարաններ և այլն, գրվում էին զանազան ու մեծածավալ բանաստեղծություններ, փիլիսոփայական ոտանավորներ, հայրեններ, կաֆաներ, հանելուկներ։ Պոեզիայի վերելքն առաջին հերթին կապված է Գրիգոր Նարեկացու անվան հետ։ Գրաբարին զուգահեռ ստեղծագործություններ են գրվել նաև միջին հայերենով։ Մանուկ Աբեղյանը 12-րդ դարն անվանել է այն ժամանակաշրջանը, երբ հայ պոեզիան «երկնքից երկիր իջավ»։

Գրիգոր Նարեկացի

Հիմնական հոդված՝ Գրիգոր Նարեկացի

Տե՛ս նաև՝ Մատյան ողբերգության

Գրիգոր Նարեկացի։ Մանրանկար «Մատյան ողբերգության»-ից, 1173 թվական

Գրիգոր Նարեկացին Հայաստանի պատմության ամենամեծ հոգևոր բանաստեղծն է։ Բրիտանիկա հանրագիտարանը նրան համարում էր 10-րդ դարի Հայաստանի գլխավոր գրական գործիչ։ Նարեկացին ծնվել է 10-րդ դարի կեսերին աստվածաբան, եպիսկոպոս Խոսրով Անձևացու ընտանիքում և իր ողջ կյանքն անցկացրել Հայաստանի հարավարևմտյան մասում գտնվող Նարեկավանքում, ուր կրթվում ու դաստիարակվում է ժամանակի ամենազարգացած մարդկանցից մեկի՝ Անանիա Նարեկացու մոտ։ Նա առավել հայտնի է որպես 1001-1002 թվականներին իննսունհինգ գլուխներից, 10000 տողից բաղկացած «Մատյան ողբերգության» պոեմի հեղինակ, որոնցից յուրաքանչյուրը վերնագրված է «Ի խորոց սրտից խաուսք ընդ Աստուծոյ»։ Ամբողջ բանաստեղծությունը հեղինակի ներքին մենախոսությունն է։ Յուրաքանչյուր գլուխ նվիրված է հեռացման և Աստծո հետ միության թեմային։ Բանաստեղծը գրել է Աստծուց հեռացման իր տառապանքների մասին, որոնք առաջացել են մեղավորության, Ամենակարողի հետ միասնության ցանկության մասին։ Տեղ-տեղ մռայլ տրամադրությունն ու թելադրանքը հակադրվում են լույսի, տոնական երանգների ու տոնի հետ։ Նարեկացին այլաբանորեն անդրադարձել է ինչպես հոգևոր, այնպես էլ մարդկային ու բնական գեղեցկության որոշ կողմերի թեմաներին։ Նրա ազդեցությամբ հայ պոեզիայում առաջացել և զարգացել է «աշխարհի ունայնության» մասին հզոր քնարերգություն։ Ապաշխարության և Աստծո հանդեպ սիրո մոտիվը նման է Օգոստինոսի «Խոստովանությանը»։ Բանաստեղծության վերջում նա հիշատակում է «Հռոմեացիների անպարտելի և մեծ կայսր Վասիլի» 1000 թվականին հյուսիսարևմտյան Հայաստանի վրա հարձակման մասին։

«Մատյան ողբերգության» պոեմը հայ գրականության առաջին մեծ բանաստեղծական ստեղծագործությունն է։ Ստեղծագործության լեզուն տեղ-տեղ անպարզահունչ է, բայց պայծառ ու նորարարական։ Ռոբերտ Թոմսոնի կարծիքով, Նարեկացու հանգավորումը նման է արաբական «սաջ» վանկաչափությանը։ Նարեկացին հանգավորման մասին գրելիս ընդգծել է, որ տողերի վերջում նույն համահունչությունը մեծացնում է դրանց հուզականությունը։ Ըստ Վալերի Բրյուսովի՝ «Գրիգոր Նարեկացին պոեզիայի ձևը հասցրեց կատարելության բարձր մակարդակի, սիրով մշակելով «ձայնաներդաշնակությունը» պարսկական և արաբական քնարերգությունում դրա ծաղկումից շատ առաջ»։

Պոեզիայի հետագա զարգացում

Նարեկացու մահից հետո, ինչպես նաև դրան հաջորդած տնտեսական, քաղաքական և ժողովրդագրական պատճառները, խորը փոփոխությունների ենթարկեցին հայ գրականությունը։ Թեպետ վերջինս նշանակալի քայլ կատարեց հանգի տեխնիկայի կատարելագործման ուղղությամբ, սակայն ընդունված է դրանում հիմնական վաստակը կապել Գրիգոր Մագիստրոսի անվան հետ։ Նրա «Նամակներ»-ում պահպանվել են աշխարհիկ և կրոնական տաղեր, ներբողներ, խրատներ, որոնք գրված են հայրենասիրական վառ պաթոսով։ Մագիստրոսի հիմնական բանաստեղծական ստեղծագործությունը «Հազար տող Մանուչեին» պոեմն է՝ 1045 թվականին գրված Աստվածաշնչի համառոտ վերապատումը։ Նա իր հետքն է թողել ազգային պոեզիայի պատմության մեջ՝ հիմնականում կատարելագործված տաղաչափական տեխնիկայի շնորհիվ։ Մագիստրոսի նորամուծությունները դարձան ընդօրինակման չափանիշ մինչև 17-րդ դարի վերջը։

11-րդ դարում ապրած Վարդան Անեցու «Անեցի Վարդանա վարդապետի երգել ի կառս» ներբողը սերտորեն կապված է Գրիգոր Նարեկացու գրական նվաճումների հետ։ Հիմնվելով քրիստոնեական աշխարհընկալման վրա՝ նա իր թեմատիկայով հակված էր դեպի անցյալ, ընդհուպ մինչև հեթանոսական ժամանակներ։ Ներբողն աչքի է ընկնում գեղարվեստական վառ ոճով, անկեղծ ներշնչանքով, բովանդակության ու կառուցվածքի միասնությամբ։

12-րդ դարի սկզբին Վարդան Հայկազնի «Տաղ գերեզմանական վասն փոխման երանելի և սուրբ կաթողիկոսին Հայոց Գրիգոր Վկայասերի» մեծածավալ աշխատությունը ծնում է կենսագրական պոեմի ժանրը։ Գրվել է 1105 թվականին Գրիգոր Վկայասերի մահվան կապակցությամբ։

Գրականության հետագա զարգացման գործում մեծ է Հովհաննես Սարկավագի դերը։ Նրա գրական հարուստ ժառանգության միայն աննշան մասն է պահպանվել մինչ օրս՝ մի եղերգություն, մի քանի շարական և 188 տողանոց բանաստեղծություն «Բան իմաստության իպատճառս․․․», որը երկխոսություն է բանաստեղծի և «սարեկի» միջև։ Նա հայ իրականության մեջ առաջիններից էր, ով հռչակեց իր «ars poetica»՝ բանաստեղծական արվեստի ըմբռնման տեսությունը։ Սարկավագը զարգացրեց այն միտքը, որ իսկական արվեստի հիմքը բնությունն է, բանաստեղծը պետք է ուսումնասիրի բնությունը՝ որպես ոգեշնչման աղբյուր։ Ըստ նրա՝ արվեստը ստեղծվում է բնության նմանությամբ, որքան ձգտում է բնականության, այնքան ավելի կատարյալ է, նա անդրադարձավ բնության և արվեստի փոխհարաբերություններին։ Փեթեր Քոուն «Իմաստուն զրույց…»-ը անվանել է հայերեն դիդակտիկ պոեզիայի ամենավաղ օրինակներից մեկը]:

Գրիգոր Մարաշեցու պահպանված ստեղծագործություններն արտացոլում են բանաստեղծական արվեստի բարձր մակարդակ։ Իրենց ոգով կրոնական՝ նրա ստեղծագործությունները, այդ թվում՝ «Ողբ»-ը («Վայգիրք»), հավակնում էին գեղարվեստական նոր որակի։ Դրանք իրական դեպքերի քնարական արտացոլումն են՝ գրված ժողովրդական երգերի և Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմի զգալի ազդեցությամբ։

Ներսես Լամբրոնացու բանաստեղծական ժառանգության մեջ առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում քսանից ավելի շարականներ, որոնցում նա շարունակել է Ներսես Շնորհալու գրական ավանդույթները։ Նրա 938 տողանոց ներբողը նվիրված է Ներսես Շնորհալու կյանքին և գործունեությանը։

Դասական պոեզիայի հաջորդ փուլի հետ կապի տեսանկյունից նշանակալի է Գրիգոր Դ Տղայի դերը։ Նրա «Ողն վասն առմանն Երուսաղեմի» 3000 տողանոց էպիկական-քնարական պոեմը, որը գրվել է 1189 թվականին, արտահայտում է Կիլիկյան Հայաստանի անկախության գաղափարը։ Նրա ստեղծագործության մեջ նկատելի է նաև Գրիգոր Նարեկացու ազդեցությունը։

Ներսես Շնորհալի

Հիմնական հոդված՝ Ներսես Շնորհալի

Ներսես Շնորհալի և Մխիթար Հերացի, միջնադարյան ձեռագիր

Ներսես Շնորհալին եղել է 12-րդ դարի նշանավոր բանաստեղծ։ Շնորհալին ապրել և ստեղծագործել է պատմական դժվարին ժամանակաշրջանում, երբ հայերը ստիպված են եղել գաղթել Սիրիա, Կիլիկիա և այլ վայրեր, պայքարելով բյուզանդական և տարածաշրջանային տիրակալների դեմ իրենց ինքնավարության համար։ Բանաստեղծական խոսքի նկատմամբ աճող հակումը գրողներին և թարգմանիչներին դրդել է ստեղծել բազմաբնույթ պատմություններ՝ պատմական, դիդակտիկ, գիտական և գրական, թարգմանել Հոմերոսի, Դավթի, Սողոմոնի և Երեմիայի ստեղծագործությունները, հաճախ արձակ տեքստերը վերածելով պոեզիայի։ Շնորհալին գրել է այդ միջավայրում` ստեղծագործելով ժանրերի լայն շրջանակում։ Դաստիարակվելով որպես քահանա և 1166 թվականին օծվելով կաթողիկոս՝ Շնորհալին եղել է ազգային և եկեղեցական շահերի կողմնակից։ Նրա հայացքներն արտացոլվել են 1145 թվականին գրված «Ողբ Եդեսիոյ» պատմական պոեմում։ Ստեղծագործությունն իր տեսակի մեջ առաջինն էր հայ գրականության մեջ։ Պոեմում կա մոտ 4000 բանաստեղծություն։ Այն պատմում է Եդեսիայի՝ Միջին Միջագետքի քրիստոնեական աշխարհի խոշոր կենտրոնի կործանման և Իմադ ալ-Դին Զանգիի սելջուկյան զորքերի կողմից նրա քրիստոնյա բնակչության կոտորածի մասին։ Շնորհալին մի քանի նորամուծություններ մտցրեց, այդ թվում՝ անձնավորումը և հնգավանկ յամբը, որոնք չափանիշ դարձան հետագա բանաստեղծների համար։ Ստեղծագործությունը նպաստեց ողբի՝ որպես բանաստեղծական գերիշխող ձևի ամրապնդմանը, ինչպես նաև ոգեշնչման աղբյուր հանդիսացավ հետագա հեղինակների և շատ սերունդների համար։ Միջնադարում նա մեծ համբավ ձեռք բերեց։ Մանուկ Աբեղյանը «Ողբը» համարել է Ներսես Շնորհալու գլուխգործոցը։

13-16-րդ դարեր

Աշխարհիկ տենդենցների վերջնական հաղթանակ

Ըստ Տեո վան Լինտի, 13-րդ դարից սկսած բանաստեղծները գրել են այնպիսի ժանրերով, որոնք Էմանսիպացվել են եկեղեցում գոյություն ունեցող բանաստեղծական տարբեր ձևերից։ Ընդլայնվել էր նրանց կողմից ընդգրկված թեմաների շրջանակը։ Աստիճանաբար երկրորդ պլան մղվեցին կրոնական տենդենցները, ծաղկեց սիրային քնարերգությունը։ Փ. Քոուն բաժանեց այն երկու կատեգորիայի. նրանք, որոնք գովաբանում են սիրելի կնոջ ֆիզիկական հատկությունները (գովասանք) և նրանք, ովքեր պատմում են անպատասխան սիրո մասին (գանգատ)։ Ժամանակի մշակութային ուղղությունները հաճախ պայմանավորված էին քաղաքական, տնտեսական և ռազմական իրադարձություններով։ Չնայած 13-16-րդ դարերի ծանր պայմաններին, թե՛ Հայաստանում, թե՛ Սփյուռքի մշակութային ու կրթական օջախների շնորհիվ հնարավոր եղավ պահպանել կուտակված մտավոր ժառանգությունը։ Ստեղծվեցին պոեզիայի նոր հուշարձաններ, իսկ զարգացող թարգմանական գրականությունը շարունակեց հարստացնել ազգային գրականությունը։ Վանքերում աշակերտներին սովորեցնում էին բանաստեղծական ստեղծագործություններ հորինել։ Պոեզիայում օգտագործելու համար կազմվել են հատուկ «բառացանկեր»։ Այդտեղ գրի են առնվել նաև «Տաղարան» պոեզիայի ժողովածուները։ Մշակութային կյանքում կարևոր իրադարձություն էր 1512 թվականին Վենետիկում հայ գրատպության ծնունդը։ Գրականությունն էլ ավելի մոտեցավ կյանքին։ Վտանգված դասական գրաբարի փոխարեն միջին հայերենը դարձավ գերիշխող գրական լեզուն։ Գրականության մեջ մեծացել էր բանաստեղծական խոսքի համամասնությունը, սոցիալական և գաղափարական նշանակությունը։ Լայն զանգվածների սեփականությունը դառնալով՝ քնարերգությունն էլ ավելի մոտեցավ բանահյուսությանը, գտավ ժողովրդական երգի հետ շփման ընդհանուր ուղիներ, նրա մտածելակերպն ու կերպարներ ստեղծելը։ Բանաստեղծական հաճախակի կիրառվող ձևերն էին՝ գովքը, բողոքը, խրատը, ողբը, հայրենը և կաֆան, որոնք քննարկում էին սիրո, բնության, սոցիալական դիրքի, թափառականության և բարոյականության թեմաները։ Այդ ստեղծագործություններն արտահայտում էին ժողովրդի, անհատի վիշտը, հայրենասիրական ապրումները, պարունակում էին փիլիսոփայական մտորումներ սոցիալական վիճակի, մահվան, հոգու և մարմնի մասին։ Ստեղծվել են բազմաթիվ էպիկական, էպիկական-քնարական և ուսանելի բանաստեղծություններ՝ նվիրված Հայաստանի ամբողջ պատմությանը հերոսական ժամանակաշրջաններին կամ առանձին կերպարներին։ Ըստ Կ. Բարդակչյանի՝ «թե այլաբանական բանաստեղծություններում, թե անցյալի հայրենաբաղձական ստեղծագործություններում, վերակենդանացման որոշակի հույս կար»։ Կատարվել են Սուրբ Գրքի թեմաների բանաստեղծական մշակումներ, գիտության տարբեր հարցերի գեղարվեստական նկարագրություններ։

Էջ «Ադամի գրքից», 1721, Կոստանդնուպոլիս

14-րդ դարից սկսած ստեղծվել են բանաստեղծություններ, որոնցում, ի տարբերություն քրիստոնեական դավանաբանության դոգմաների, նախապատվությունը տրվել է մարդու երկրային նկրտումներին։ Աստվածամորը, առաքյալներին, հասարակ քրիստոնյաներին, ազգային սրբերին ու սրբություններին նվիրված՝ նրանք ավելի շատ աշխարհիկ, քան կրոնական երեւույթներ են արտահայտում։ Միտումը մասամբ նկատելի է նույնիսկ կրոնական ծեսերի համար գրված շարականներում։ Այդ ժանրերի լավագույն օրինակները կապված են 13-14-րդ դարերի հեղինակներ Խաչատուր Տարոնացու, Վարդան Արևելցու, Հակոբ Կլայեցու, Մխիթար Այրիվանեցու, Հովհաննես Պլուզ Երզնկացու, Գևորգ Սկևռացու, Կիրակոս Երզնկացու, Գրիգոր Խլաթեցու մոտ։

Մասամբ պահպանվել է Անանուն Սյունեցու 13-14-րդ դարերի պատմական և քնարական պոեմը։ Նրանում տեղի ունեցող իրադարձությունները ծավալվում են Սյունիքում Հայաստանի վրա մոնղոլների ծանր լծի պայմաններում։ Նրա ժամանակակից Խաչատուր Կեչառեցին ողբում էր Հայաստանին պատուհասած դժբախտությունները։ Կեչառեցու ստեղծագործություններում արտացոլվում է միջնադարյան մարդու հոգեբանական կերպարը։ Կատարելով Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմության հին հայերեն թարգմանության խմբագրումը, նա գրել է ավելի քան 100 կաֆաներ՝ աշխարհիկ բնույթի ութ տողանոց քնարական բանաստեղծություններ նրա տարբեր գլուխներում։ Նրա ողբն ու խրատներն արտացոլում էին հեղինակի և՛ կրոնական, և՛ աշխարհիկ իդեալներն ու գաղափարները։ Կարճ բանաստեղծություններում Կեչառեցին օգտագործել է բնության գունեղ պատկերներ։ Նա դեմ է դոգմատիզմին և անհարկի բարոյականացմանը[։ 14-րդ դարի սկզբին Երևանում ապրել է այդտեղ ծնված նշանավոր բանաստեղծներից առաջինը՝ Տերտեր Երևանցին։ Նախնական հոգեւոր կրթությունը ստացել է Բջնիի մոտ գտնվող Թեղենյաց վանքում, ապա 1330-1340-ական թվականներին գաղթել է Ղրիմ։ Նրանից պահպանվել է չափածո՝ դրամատիկ ձևով գրված՝ «Խաղողի, գինու և իմաստունի վեճը» բանաստեղծությունը։ Ս. լա Պորտան դա վերագրել է բանաստեղծական բանավեճի ժանրին[152]։ Երևանցին ընդգծել է մարդկային մտքի սահմանափակումները, որով էլ պայմանավորված էր նրա բնական մեղսունակությունը։ 14-15-րդ դարերի սկզբի բանաստեղծ Հովհաննես Թլկուրանցին առաջինն է երգել ֆիզիկական գեղեցկությունը ուղղակիորեն, առանց այլաբանության։ Ինչպես նախկինում Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին, նա սերը վեր դասեց կրոնական պատկանելությունից։ Թլկուրանցին երբեմն սինթեզում էր սիրո և բնության թեմաները։ Նա հեղինակ է մի շարք բարոյական և ուսանելի բանաստեղծությունների։ «Եթե չլինեին ամուսիններ» բանաստեղծության մեջ մատնանշված են բանաստեղծի մտքերը կյանքի ու մահվան մասին։ Նրան են վերագրվում մի քանի սիրային հայրեններ։ Նրա ստեղծագործություններում նկատելի է ավանդական արևելյան պոեզիայի ազդեցությունը։

15-16-րդ դարերի սահմանագծին ի հայտ եկավ աշուղական պոեզիան, թեև այդ արվեստի արմատները գալիս էին նախաքրիստոնեական ժամանակներից։ Առաքել Սյունեցու բազմաժանր ժառանգության մեջ կարևոր տեղ է գրավում պոեզիան։ Նրա ստեղծագործությունը բացահայտում է աշխարհը կրոնական պրիզմայով։ Սյունեցու ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում վառ երևակայությամբ, հստակ շարադրմամբ և գեղարվեստական արտահայտման մեթոդների հարստությամբ։ Սյունեցին նաև ակրոստիկոսի անգերազանցելի վարպետ էր։ «Դրախտգիրք» քնարական պոեմը պատմում է հանդերձյալ կյանքի մասին, որը հիշեցնում է Դանթեի ստեղծագործության կառուցվածքը։ Սակայն նրա ստեղծագործության գլուխգործոցը 1401-1403 թվականներին ստեղծված «Ադամգիրք»-ն է, որը բաղկացած է երեք պոեմներից։ Վերլուծելով Ադամի և Եվայի դրախտից արտաքսման թեման՝ Սյունեցին անդրադարձել է ողջ մարդկության երջանկության կորստի խնդրին։ Դրամատիկական կառուցվածքի, իրական կյանքից վերցված նկարագրությունների, գլխավոր հերոսների հոգեբանական կերպարի բացահայտման շնորհիվ «Ադամգիրքը» դարձել է հայ գրականության եզակի գործերից մեկը։ Մանուկ Աբեղյանը այն համարել է հայ հոգևոր պոեզիայի երրորդ մեծ ստեղծագործությունը։ Առաքել Բաղիշեցու աշխատությունները պատկանում են 15-րդ դարի առաջին կեսին։ Առանձնահատուկ արժեք է ներկայացնում նրա «Հովասափի երգը» (1434), որը միջնադարյան «Վարլաամ և Հովասափ» վեպի բանաստեղծական մշակումն է։ Ուշագրավ են նրա պատմական բանաստեղծությունները՝ նվիրված Գրիգոր Լուսավորչին և Ներսես Մեծին։ Բաղիշեցու բազմակողմ աշխատությունների թեմաներից էր հայերի արտագաղթի խնդիրը՝ պանդխտությունը։ Նրա համագյուղացի Մկրտիչ Նաղաշը հարստացրել է պանդխտության երգի ժանրը։ Հեղինակի հումանիստական հայացքները վառ արտահայտված էին խրատական տաղերում, քնարական ու դամբանական ողբերում։ Մկրտիչ Նաղաշի ստեղծագործության աշխարհիկ բնույթը հատկապես դրսևորվել է բնության և սիրո մասին բանաստեղծություններում, որոնցից լավագույնը համարվում է այլաբանական «Վարդի և սոխակի մասին երգը»։ Նրա բանաստեղծություններում արտահայտվում է քրիստոնեական գաղափարների և ժողովրդական իմաստության խաչաձևումը[։ Հովհաննես Երզնկացու, Ֆրիկի և Կոնստանտին Երզնկացու գեղարվեստական և գեղագիտական սկզբունքներին 15-րդ դարում հետևել է Քերովբեն՝ դամբանական ողբի հեղինակը։ Քերովբեն գրել է մարդկային գոյության անցողիկության, կյանքի իմաստի կարևորության մասին։

16-րդ դարի պոեզիային բնորոշ է ոճական բազմազանությունը։ 16-րդ դարի առաջին կեսին թուրք-պարսկական պատերազմների հետ կապված գրականությունը համընդհանուր անկում էր ապրել։ Կ. Բարդակչյանը 16-րդ դարն անվանել է անցումային ժամանակաշրջան։ 16-րդ դարի առաջին կեսի հայ պոեզիայում կարևոր տեղ է զբաղեցրել Գրիգորիս Աղթամարցին, նա եղել է հիմնականում աշխարհիկ և կրոնական ներբողների հեղինակ։ Աղթամարցու տաղերն առանձնանում են փոխաբերությունների հարստությամբ, ոճի նրբագեղությամբ, գլխավոր հերոսի ներաշխարհը բացահայտելու ցանկությամբ։ Գրիգորիսի ստեղծագործությունն առանձնանում է շքեղ արևելյան ոճով, համեմատությունների ու մակդիրների առատությամբ։ Հեղինակի հայրենասիրական ու կենսահաստատ ձգտումները հատկապես դրսևորվել են «Ամեն առավոտ ու լույս» քնարական ողբում։ Իրականացրել է «Պղնձե քաղաքի պատմության» և «Ալեքսանդր Մեծի պատմության» մշակումները՝ դրանք համալրելով սեփական կաֆաներով։ Նրա բանաստեղծություններն առանձնանում են ոճական մեծ փայլով, Աղթամարցին երբեմն այլաբանություն է օգտագործել։ Աղթամարցու գրական ավանդույթները շարունակել է Զաքարիա Գնունեցին։ Վերջինս քնարերգու Հովասափ Սեբաստացու ժամանակակիցն էր, նա կանացի հոգեբանական դիմանկարի վարպետ էր։ Պատմական և խրատական բանաստեղծություններում և ներբողներում նա նկարագրել է իր ժամանակի աղետալի իրադարձությունները, կյանքի տարբեր կողմերը, ստեղծել անբասիր պատկերներ։ 16-րդ դարում ստեղծագործել են նաև Սարկավագ Բերդակցին, Վրթանես Սռնկեցին, Հովհաննես Վարագեցին, Մարտիրոս Խարբերդցին, Մարտիրոս Խարասարցին (վերջինս գրել է ուրախ տոնական երգեր՝ դառնալով այս ժանրի նախաձեռնողը ազգային քնարերգությունում), Թադեոս Թոխաթցին, Ասվածատուրը և ուրիշներ։

Սիրային քնարերգության զարգացումը՝ Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ և Կոստանդին Երզնկացի

Հիմնական հոդվածներ՝ Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ և Կոստանդին Երզնկացի

Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ և իշխան Ապլոց, մանրանկար 1644 թվական

Ն. Քեբրանյանը Հովհաննես Պլուզ Երզնկացու «Հովհաննես և Աշա» պոեմը համարում է հայ գրականության առաջին աշխարհիկ սիրային ստեղծագործությունը։ Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին ծնվել է մոտավորապես 1230 թվականին Երզնկա քաղաքում, մահացել է մոտավորապես 1293 թվականին։ «Հովհաննես և Աշա»-ն պատմում է քահանայի որդու և ղադիի աղջկա սիրո մասին։ Երզնկացին սիրո գաղափարը վեր էր դասում կրոնական նախապաշարմունքներից։ Պոեմում հայ սիրային պոեզիան զերծ է կրոնական բարոյականությունից։ Նրա գրական հարուստ ժառանգությունը ներառում է ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ կրոնական ստեղծագործություններ։ Զգացմունքային ողբերն ու շարականները, որոնք նա նվիրել է Աստվածամորը, Գրիգոր Լուսավորչին, Ներսես Մեծին և մյուս սրբերին, արտահայտել են հեղինակի անձնական դրաման և ազգային վերածննդի նրա պատկերացումները։ Երզնկացու աշխարհիկ պոեզիան փիլիսոփայական մտորումներ է մարդկային կեցության տարբեր հարցերի շուրջ։ Նա առաջին հայ բանաստեղծն է, ով անդրադարձել է արտագաղթի թեմային։ Հեղինակ է «Պոեմ երկնային զարդանախշերի մասին» տիեզերագրական ստեղծագործության։

Պոեզիայի բարձր մակարդակով զարգացման վկայությունը Կոստանդին Երզնկացու ստեղծագործությունն է։ Նրա մասին կենսագրական տեղեկությունները չափազանց սակավ են։ Ծնվել է մոտավորապես 1250 թվականին, ըստ իր իսկ խոսքերի, տասնհինգ տարեկանում սովորել է վանքում։ Երզնկացին հայ պոեզիայում սիրային քնարերգության հիմնադիրներից է։ Նրա ստեղծագործության մեջ կարևոր տեղ է գրավում բնության թեման։ Երզնկացու ստեղծագործությունները հաճախ ունեն բարոյական և ուսանելի բնույթ։ Բանաստեղծություններից մի քանիսը ենթադրաբար ինքնակենսագրական են։ Երզնկացին իր բանաստեղծական փիլիսոփայության մեջ բանաստեղծական ստեղծագործության գաղտնիքը համարում էր Աստծո պարգևը։ Նա գրել է ժողովրդի համար ավելի հասկանալի և ժամանակակից միջին հայերենով։ Պ. Քոուն նշել է սուֆիական պոեզիայի, մասնավորապես, Ատտարի «Թռչունների զրույց»-ի ազդեցությունը նրա ստեղծագործության վրա։ Ըստ Վալերի Բրյուսովի. «Հայ միջնադարյան քնարերգուներից Կոնստանտին Երզինկայսկին առաջինն է անդրադարձել նաև սիրո դրդապատճառներին, որոնք հետագայում դարձել են հայ պոեզիայի գերիշխող թեմաներից մեկը»։ Անուղղակի տվյալներով՝ XIII դարի 80-ական թվականներին նա արդեն ճանաչված բանաստեղծ էր։

Սոցիալական ժանրի սկիզբը՝ Ֆրիկ

Հիմնական հոդված՝ Ֆրիկ

Ֆրիկի հուշարձանը Մատենադարանի դիմաց

Ֆրիկը կարևոր տեղ է գրավում դարաշրջանի աշխարհիկ պոեզիայում։ Նրա մոտ 50 ստեղծագործություններ, որոնք պահպանվել են մինչ օրս, արտացոլում են Հայաստանի առօրյան մոնղոլների տիրապետության ժամանակաշրջանում։ Հետազոտողները Ֆրիկի մասին կենսագրական տվյալներ են քաղել բացառապես նրա սեփական բանաստեղծություններից։ Բանաստեղծը ծնվել է ենթադրաբար 13-րդ դարի 30-ական թվականներին, հավանաբար Արևելյան Հայաստանում։ Կենսագրական տվյալներից հայտնի է, որ նա կորցրել է ընտանիքն ու երեխաներին, կորցրել վաստակած հարստությունը։ Մահվան մոտավոր ժամանակը 14-դարի 20-30-ական թվականներն է։

Ֆրիկը արտահայտել է ճնշված ժողովրդական զանգվածների շահերը։ Նույնիսկ այն ստեղծագործություններում, որտեղ հեղինակը միստիցիզմի դիրքերից շոշափել է մահվան կամ կյանքի թոհուբոհի թեմաները, զգացվում է ընդհանուր ոգին։ Հայ քաղաքացիական պոեզիայում լավագույններից ճանաչված «Գանգատ» և այլ ստեղծագործություններում Ֆրիկը հիմնել է սոցիալական ժանրը։ Բանաստեղծական տարբեր հնարքներ կիրառելով՝ նա դրսևորեց կյանքի հակադրությունները, իրավական, տնտեսական և այլ տեսակի անհավասարությունը հասարակության խավերի միջև, բողոքեց ազգային ճնշումների դեմ։ Դա առավելապես զգացվում է «Ընդդեմ Ֆալաքին» (գրված Արղուն խանի գահակալության սկզբում), «Վասն Արղուն խանի և Բուղայի» և «Գանգատ» ստեղծագործություններում։ Նրա փիլիսոփայությունը հաճախ ոչ տիպիկ էր իր ժամանակի համար։ Թեև, ըստ ձևավորված ավանդույթի, վրա հասած դժբախտությունները նա բացատրում էր հայերի «մեղավորությամբ» այնուամենայնիվ, Ֆրիկը վիճում է Աստծո հետ՝ իր բողոքն արտահայտելով անարդարության դեմ։ Տեղի ունեցող երևույթների հիմնական պատճառը նա համարում էր աշխարհի բազմազգությունը։ Նրա հայացքների ընդարձակությունը դուրս է գալիս հայկական թեմաներից, նա ոչ պակաս կրքոտ շոշափում էր համամարդկային հարցեր։ Նա հանդես է եկել բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների սերտ համագործակցության օգտին ընդդեմ ընդհանուր թշնամիների։ Անազնվությունը, անբարոյականությունը և շահագործումը երբեմն քննադատվում էին երգիծանքի տեսքով։ Վալերի Բրյուսովը գրել է. «Շատ առումներով Ֆրիկի պոեմները բառի լավագույն իմաստով կարելի է անվանել երգիծանք, բանաստեղծը դառնորեն պատկերում է կյանքի այն բացասական կողմերը, որոնք նկատել է ինքը»։ Կյանքի դժվարություններին դիմակայելու համար նա ինքնակատարելագործման, ներքին մաքրության և ազատության կոչ արեց։ Նա շարունակել է գրել մինչև խոր ծերություն, ինչի մասին հիշատակել է իր աշխատություններից մեկում։ Ֆրիկի լեզուն լի է փոխաբերություններով, բանաստեղծը գիտակցաբար իր որոշ բանաստեղծություններ գրել է միջին հայերենով, հազվադեպ՝ գրաբարով։ Նրա ստեղծագործություններն առաջին անգամ տպագրվել են 1513 թվականին Վենետիկում «Տաղարան» ժողովածուում։

Հայրենասիրական բանաստեղծություն՝ Ստեփանոս Օրբելյան, Հովհաննես Թլկուրանցի և Սիմեոն Ապարանցի

Ժամանակի նշանավոր աշխատություն է համարվում Ստեփանոս Օրբելյանի «Ողբ ի Սուրբ Կաթողիկե» պոեմը։ Այն գրվել է 1300 թվականին և արտահայտում է հեղինակի հայրենասիրական գաղափարները։ Օրբելյանը ողբում է Հայաստանի անկախության կորուստը և աշխարհով մեկ սփռված հայերին կոչ անում վերադառնալ հայրենիք, տենչում էր Մեծ Հայքի վերածնունդը որպես ընդհանուր հայրենիք։ Ըստ Պ. Քոուի, Օրբելյանը ձգտում էր հոգեբանական ճնշում գործադրել իր ժամանակի ազնվականության վրա՝ հորդորելով նրանց վերադառնալ և վերականգնել հայկական պետությունը։ Աշխատության մեջ արտացոլված է Հայաստանի քաղաքացիական և կրոնական առաջնորդների շարժումը կաթողիկոսի նստավայրը Սիսից Էջմիածին վերադարձնելու համար։ Հեղինակը Էջմիածնի տաճարը այլաբանորեն պատկերել է որպես «իր զավակների կորուստը սգացող այրի մայր», այն հայերի ընդհանուր հոգևոր կենտրոնն էր։

Հովհաննես Թլկուրանցին գրել է «Երգ քաջ Լիպարիտի մասին» հայրենասիրական պոեմը՝ նվիրված 1369 թվականին մամլուքների դեմ կռվի ժամանակ զոհված հերոսին։ Լիպարիտը պատմական անձնավորություն էր և սպարապետ՝ զորքերի հրամանատար։ Իր կառուցվածքով «Երգ քաջ Լիպարիտի մասին» պոեմը վիպական ստեղծագործություն է, որը ցույց է տալիս Կիլիկյան Հայաստանի և Եգիպտոսի սուլթանության պայքարը։ Ըստ Պողոս Խաչատրյանի՝ Լիպարիտի կյանքն ընդհատվում է Կոստանդին V թագավորի օրոք։ Կռվելով հայրենիքի թշնամիների ցեմ նա դավադրաբար մատնվում է սեփական թագավորի կողմից։ Բանաստեղծության գաղափարական գիծը հայրենիքը պաշտպանելու կոչ է։ Բանաստեղծը միասնության կոչ է անում և դատապարտում դավաճանությունը։ Ի տարբերություն միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայության, Թլուկարնցին սյուժեն չի մեկնաբանում որպես մեղքերի համար Աստծո պատժի արդյունք, միևնույն ժամանակ բացահայտ թշնամանք է դրսևորում իսլամի նկատմամբ։

Հայրենասիրական տրամադրությունները հատկապես ուժեղ են եղել «Ողբ Տրդատ ցարի գահին» (1593) քնարական պոեմի հեղինակ Սիմեոն Ապարանցու ստեղծագործություններում։ Նա հակիրճ էքսկուրս է կատարում Հայաստանի պատմության մեջ՝ աշխարհի ստեղծումից մինչև VII դարի կեսերի արաբական նվաճումները։ Ապարանցուն հավանաբար ներշնչել է Ներսես Շնորհալու «Վիպասանություն» պատմական պոեմը։ Ինչպես գրել է Կամիլլա Տրևերը, Գառնու հեթանոսական տաճարին նվիրված էլեգիայում նա ողբում էր Հայաստանի անցյալի մեծության մասին։ Բանաստեղծը տեղ-տեղ դիմել է պաթետիկ և հռետորական ձևերի։ Աշխատության մի հատվածում, օրինակ, մտովի դիմել է Մեսրոպ Մաշտոցին։ Քրիստոնեական համերաշխության շրջանակում Ապարանցին դիմում է եղբայրական եկեղեցիներին և «հաբեթական» ժողովուրդներին՝ հայ ժողովրդի անկումը ողբալու խնդրանքով։ Պարզ լեզվով է գրված «Ողբ Տրդատ թագավորի գահին» պոեմը, որը, ինչպես ենթադրվում է, Սիմեոնը հետապնդել է խրատական, հուշամարզական և հայրենասիրական որոշակի նպատակներ։ «Թավրիզի գրավման մասին» (1585) բանաստեղծությունում նա անդրադարձել է օսմանցիների ձեռքով հայերի կրած դժբախտություններին։ Որոշակի չափով, սակայն, նա գոհունակություն է հայտնում պարսիկների պարտության փաստի կապակցությամբ, քանի որ 5-րդ դարի կեսերին նրանք պատերազմում էին հայերի դեմ։

Հայրեններ

Հիմնական հոդված՝ Հայրեն

Հակոբ Մեղապարտի «Տաղարան»-ը՝ հայ բանաստեղծների երկերի առաջին տպագիր ժողովածուն, Վենետիկ, 1513

Հայրենները միջնադարյան հայ պոեզիայի առանձնահատուկ ժանր էին։ Ըստ տարբեր կարծիքների՝ այս բանաստեղծությունների ստեղծման տարեթիվը XIII-XIV կամ XIII-XVI դարերն են։ Ըստ Լևոն Մկրտչյանի, հայրենների լեզուն, ոճը և կերպարային կառուցվածքը ցույց են տալիս, որ ժանրը կատարելագործվել է մեկ հեղինակի կողմից, ով ապրել է ոչ ուշ, քան XVI դարը, ավելի հավանական է 13-14-րդ դարերում։ Ըստ Ռ. Գոշգարյանի, հայրենները զգալի զարգացում են ապրել 10-րդ դարում, իսկ 16-րդ դարում դարձել են ժողովրդականություն վայելող բանաստեղծական ձև։ Լևոն Մկրտչյանը ենթադրել է, որ նման ոչ կրոնական բանաստեղծական ժանրի ձևավորման վրա կարող էր ազդել թոնդրակյանների շարժումը։ Պ. Քոուն կարծում էր, որ հայրենները կարող են լինել գուսանների ավելի վաղ կոմպոզիցիաների վերամշակում։

Մինչև մեր օրերը պահպանված մոտավորապես 500 հայրեններից մեծ մասն անանուն են։ Դրանք ժողովրդի մեջ գոյատևել են բանավոր ձևով, չեն պահպանվել նրանց հեղինակների մասին հիշատակություններ, դրանք անանուն մուտք են գործել ձեռագրեր։ Ամենավաղ գրառումները թվագրվում են 16-րդ դարով։ Հայրենները հիմնականում սիրային բովանդակության քառատողեր են, թեև պահպանվել է նաև պանդուխտների ու թափառականների մասին մեծ շարք։ Վերջիններս հաճախ են խոսում պանդխտության մեջ իրավունքների բացակայության և կյանքի խոցելիության մասին։ 16-րդ դարից գոյություն է ունեցել հայրենների տարատեսակ՝ անտունի։ Բառը թարգմանաբար նշանակում է «անտուն», հայրենական տնից հեռու գտնվող մարդու իմաստով։ Եթե սովորական հայրեններն առանձնանում են պերճախոսությամբ, ապա անտունիում գերակշռում է անբնական ոճը։ Ասատուր Մնացականյանը հայրենները բաժանել է հետևյալ կատեգորիաների՝ 1) ծիսական, 2) սիրային, 3) աստանդական, 4) բարոյական և խրատական։ Սիրային հայրենները ոչ միայն գովերգում են կնոջը որպես «սիրո օբյեկտ», այլ նաև բացահայտում են նրա հոգեբանական կերպարը, նկարագրում սիրահարված մարդու ամենատարբեր հոգեվիճակները։ Որոշ հայրեններ հասնում են բացահայտ էրոտիզմի։ Վալերի Բրյուսովը, վերագրելով դրանց հեղինակությունը Քուչակին, հայրենները բնութագրել է որպես ինտիմ պոեզիա, որոնց թեմատիկան ներկայացված է անմիջականորեն, երբեմն էլ՝ հումորով։ Լեզուն պարզ է, առանց ավելորդ պճնազարդության։ Հայրենները հիմնականում նվիրված են քաղաքային կյանքին։ Դրանց զգալի մասը ավանդաբար վերագրվել է Նահապետ Քուչակին։ Այդ տեսակետը քննադատվել և հերքվել է։ Քուչակին հավաստիորեն վերագրվում են միայն մի քանի կարճ բանաստեղծություններ։

Ողբ

Էջ Աբրահամ Անկյուրացու «Ողբ Կոստանդնուպոլսի գրավման մասին» ձեռագրից

15-16-րդ դարերի բանաստեղծական ստեղծագործության կարևոր մասը կազմում են պատմական ողբերը։ Այն դարձավ հանրաճանաչ հասարակական-քաղաքական ժանր։ Երեմիայի աստվածաշնչյան ողբը գրական մոդել է ծառայել այդ տեքստերի համար[105]: Դրանցում, Երեմիայի նման, որպես պատմական աղետների պատճառ նշում էին մեղավորությունը։ Եթե սկզբում հույսը դրված էր Աստծո ողորմածության վրա, ապա 12-րդ դարից գաղափարական գիծը ձեռք բերեց քաղաքական բնույթ։ Ժանրը փորձել են սահմանել 13-15-րդ դարերի մի քանի հայ հեղինակներ (այդ հարցը 8-րդ դարում բարձրացրել է նաև Ստեփանոս Սյունեցին)։ Ողբը վերաբերվում էր ոչ միայն Հայաստանի, այլև Սփյուռքի կյանքին։ Ստեղծագործություններն ունեն ինչպես՛ գիտա-ճանաչողական, այնպես էլ գեղարվեստական արժեք, տարբեր գեղարվեստական և գաղափարական մակարդակներ։ Ըստ Պ. Քոուի՝ եկեղեցական բանաստեղծների համար ողբի ժանրը հաճախ դառնում էր ինքնավերլուծության և խոստովանության մեթոդ։ Պողոս Խաչատրյանը 14-17-րդ դարերի պատմական ողբը բաժանել է հետևյալ փուլերի՝ 14-15-րդ դարեր, 16-րդ դար և 17-րդ դարի սկիզբ։ Իրենց հերթին, որոշ բանասերներ դրանք բաժանում են ողբ հիշատակարանների, պատմական ողբի, տարեգրական ողբի և քնարական ողբի։ Վերջիններիս մեջ Վ. Ներսիսյանը թվարկում է Դավիթ Սալաձորցու, Հակոբ Ջուղայեցու և այլոց մի շարք ստեղծագործություններ։

Այդպիսի ստեղծագործություններից են՝ Գրիգոր Խլաթեցու «Հիշողություններ աղետների մասին» (1422), Աբրահամ Անկյուրացու «Ողբ Կոստանդնուպոլսի գրավման համար» (1453), Առաքել Բաղիշեցու «Ողբ մայրաքաղաք Ստամբուլի մասին» (1453), Ներսեսի «Ողբ հանուն մայրաքաղաք Կաֆի» (1475), Կարապետ Բաղիշեցու «Ողբ Շահ Իսմայիլի արշավանքների մասին» (1513), Թադեոս Սեբաստացու «Ողբ գերավարված և Ստամբուլ տարված երեխաների մասին» (1531), Մինաս Թոխաթցու «Ողբ Օլախի երկրի հայերին» (1551-1552), Հովհաննես Մշեցու «Ողբ Հայաստան երկրի մասին» (1553), Սիմեոն Ապարանցու «Թավրիզի գրավման մասին» (1585) և այլն։ Ի տարբերություն վաղ օրինակների, ուշ շրջանի ողբերը գրվել են հիմնականում ստորին խավի հոգևորականության ներկայացուցիչների կողմից։ Ճշմարտացի արտացոլելով պատմական իրադարձությունները՝ միաժամանակ բացահայտում են հեղինակի ներաշխարհը, նրա հայրենասիրական ու անձնական ապրումները ժողովրդի ճակատագրի ու ապագայի վերաբերյալ։ Պահպանվել են չափածո հիշարժան արձանագրություններ, որոնք նկարագրում են նաև Հայաստանի քաղաքական ծանր իրավիճակը։ Չափածո գրված կոլոֆոնները գնալով ավելի տարածված էին դառնում։ Նման կոլոֆոնների հեղինակներից է 15-րդ դարի կեսերի գրագիր-բանաստեղծ Ստեփանոս Չմշկածագեցին։

17-18-րդ դարեր

17-րդ դարի առաջին կեսից սկսված հասարակական-քաղաքական և մշակութային վերելքն ազդեց նաև գեղարվեստական գրականության վրա։ Հնագույն ձեռագրերի ընդօրինակման արվեստի, տպագրության և բանահյուսության զարգացմանը զուգընթաց ստեղծվեցին գրական նոր արժեքներ։ Միաժամանակ, քաղաքական իրավիճակի պատճառով նոր դարաշրջանի փոփոխությունները դանդաղ էին թափանցել Հայաստան։ 17-18-րդ դարերն ըստ էության շարունակել և ամբողջացրել էին միջնադարյան գրականությունը։ Միաժամանակ ձևավորվեց հայ ազգային-ազատագրական շարժման և առևտրական բուրժուազիայի գաղափարախոսությունը։ Քնարերգությունը մնացել էր առաջատար գրական ժանրը։ Նրա զարգացման երեք հիմնական ուղղությունները, ըստ Հենրիկ Բախչինյանի, եղել են կրոնա-հայրենասիրական չափածո, աշխարհիկ պոեզիան և ժողովրդական-գուսանական երգերը։ Յուրահատուկ առանձնահատկությունների հետ մեկտեղ, այդ միտումները խիստ տարբերակված չէին և ներկայացված էին փոխադարձ ազդեցություններով՝ որպես ժամանակի միասնական գեղարվեստական մտածողության մաս։ Երբեմն մեկ հեղինակի ստեղծագործության մեջ կարելի է տեսնել դարաշրջանի բանաստեղծական տարբեր ուղղություններ։ Այդ առումով բնորոշ է ղրիմահայ Մարտիրոս Ղրիմեցու ստեղծագործությունը, որը միավորում է կրոնական երգը, աշխարհիկ պոեզիան և աշուղական պոեզիան։ Ինչպես նշել է Ս. լա Պորտան, կրոնական և աշխարհիկ գրականության հակադրությունը կեղծ երկակիություն է՝ «Փոխարենը, նրանք պետք է ընկալվեն որպես եղբայրներ և քույրեր, որոնք կիսում են նույն ճակատագրերը»։ Բոլոր գերիշխող ուղղություններն արտացոլում էին գրական շարունակականությունը՝ դրան հաջորդած լեզվապոետիկ հատկություններով, թեմաներով և ուղղվածությամբ։ Օրինակ՝ կրոնա-հայրենասիրական պոեզիան կրկնում և զարգացնում էր միջնադարյան նմանատիպ ավանդույթը։ Նրա լեզուն հիմնականում գրաբարն էր, երբեմն՝ միջին հայերենը, թեման վերցված էր Աստվածաշնչից կամ Հայոց պատմությունից։ Այն դաստիարակչական նպատակներ ուներ, լսարանը հիմնականում եկեղեցու ապագա առաջնորդներն ու դաստիարակներն էին։ Իր հերթին կրոնա-հայրենասիրական պոեզիան բաժանվում է երեք մասի՝ զուտ կրոնական, ազգային-եկեղեցական և պատմաքաղաքական։ Զուտ կրոնական պոեզիան իր գեղարվեստական որակով զիջում էր նմանատիպ միջնադարյան ստեղծագործություններին, ինչը նորագույն ժամանակներում աշխարհիկ իդեալների նկատմամբ կրոնական իդեալների գերակայության արդյունք էր։ Կրոնական պոեզիան, սակայն, հասարակական մեծ առաքելություն էր ձեռք բերել։ Առանձնակի կշիռ էր ստացել 18-րդ դարի ազգային-եկեղեցական պոեզիան, որտեղ սինթեզվել էին աստվածաշնչյան և հայկական ազգային սյուժեները։ Զարգացել էր նաև պատմաքաղաքական պոեզիան՝ արտացոլելով հայ ժողովրդի ռազմական անցյալն ու ներկան, նրա ազատագրական ձգտումները։ 17-րդ դարի բանաստեղծների մեծ մասը ժողովրդական շերտերի ներկայացուցիչներ էին, որոնք մեծապես պայմանավորում էին նրանց գրականության գաղափարախոսական կողմը։ Գրականության մեջ որպես ամբողջություն գերակշռում էին աշխարհիկ թեմաներն ու թեմատիկ բազմազանությունը։

Էջ Նաղաշ Հովնաթանի երկերի ձեռագրից

17-18-րդ դարերի կրոնա-հայրենասիրական պոեզիան սերտորեն միահյուսված էր երաժշտության հետ։ Դասական կրոնական պոեզիայի հիմնական ժանրերը՝ տաղը և գանձը, վերակենդանացան և նորովի զարգացան։ Ստեղծվում էին ողբեր և բանաստեղծական պատմվածքներ։ Դրանց հեղինակները հիմնականում բարձրաստիճան եկեղեցականներ էին կամ կրոնական կրթություն ունեցող անձինք։ 17-րդ դարում այդպիսիք էին համարվում՝ Ներսես Մոկացին, Ստեփանոսը, Հակոբ և Խաչատուր Թոխատցիները, Վարդան և Հովհաննես Կաֆացիները, Վրթանես Սռնկեցին, Դավիթ Գեղամեցին, Հովհաննես Մակվեցին, Երեմիա Քյոմյուրճյանը, 18-րդ դարում՝ Սիմեոն Երևանցին, Պաղտասար Դպիրը, Պետրոս Ղափանցին, Հովհաննես Բերիացին, Գրիգոր Օշականցին, Ղազար Չախկեցին, Հովհաննես Կարնեցին և մյուսները։ Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Սփյուռքում նրանք կանգնել էին ազգային մշակույթի գլխին, զարգացրել ազգային ազատագրական գաղափարը, նպաստել ազգային ինքնագիտակցության բարձրացմանը։ Ընդ որում, նրանցից յուրաքանչյուրի աշխատանքը տարբերվում է թե՛ գեղարվեստական որակով, թե՛ գաղափարական ուղղվածությամբ։ 17-րդ դարի կրոնական և հայրենասիրական պոեզիայի ամենամեծ գործիչը Երեմիա Քյոմյուրճյանն է։ Քյոմուրճյանը ստեղծագործել է բանաստեղծական տարբեր ժանրերում և արտացոլել արևմտահայության կյանքը։ 18-րդ դարում միջնադարյան պոեզիայից դեպի դասականություն անցումային հեղինակներ Պաղտասար Դպիրը և Պետրոս Ղափանցին ստեղծագործել են կրոնա-հայրենասիրական ժանրում։ Երկուսն էլ նախընտրել են գրել դասական հին հայերենով։

17-18-րդ դարերի քնարերգության մեկ այլ ուղղություն, գտնվելով ժողովրդական-գուսանական ստեղծագործության ազդեցության տակ, վերադառնում է միջնադարյան աշխարհիկ պոեզիային։ Աշխարհիկ պոեզիան ուղղված էր ժողովրդական լայն զանգվածներին, նման ստեղծագործությունների հեղինակներն իրենք էին հասարակության ստորին խավի ներկայացուցիչներ։ Նրանց լեզուն հիմնականում միջին հայերենն է, հազվադեպ՝ դասական հայերենը կամ բարբառները, թեմաները՝ սերը, բնությունը, խնջույքները, անձնական փորձառությունները և սոցիալական կյանքը։ Այդ ստեղծագործությունները զուրկ էին այլաբանություններից և ավելի շիտակ էին հույզեր արտահայտելիս, աստվածաշնչյան դոգմաները դրանցում երկրորդական էին, իսկ միջնադարին բնորոշ ասկետիկական տրամադրությունը վերջնականապես ջախջախված էր։

Նոր զարգացում ստացան պանդխտական երգերը՝ հայրենիքի կարոտի մասին բանաստեղծությունները։ Հիմնականում դրանք ժողովրդական մեղեդուն հարմարեցված տաղեր էին։ Լայն զարգացում ստացան նաև երգիծական, խրատական-խոհական և սոցիալական տաղերը։ Այդ ժամանակաշրջանի բանաստեղծներից էին Հասպեկ Խաչատուրը, Ղազար Սեբաստացին, Ստեփանոս Վարագեցին, Քոսա Երեցը, Ստեփանոս Դաշտեցին, Դավիթ Սալաձորցին, Նաղաշ Հովնաթանը, Լուկիանոս Կարնեցին և մյուսները, որոնցից ամենամեծը Նաղաշ Հովնաթանն է։ Աշխարհիկ պոեզիայի զարգացման համար մեծ նշանակություն ունեցան նրա սիրային և խրախճանքի բանաստեղծությունները։ Իր նախորդների ավանդույթները յուրացնելով և նոր ժամանակի ոգին ու գեղագիտությունն արտահայտելով՝ Հովնաթանը առնչվում էր նաև աշուղական քնարերգությանը։ Նրա ստեղծագործությունը ճանապարհ հարթեց այնպիսի խոշոր հեղինակի պոեզիայի համար, ինչպիսին Սայաթ-Նովան է։ Դարաշրջանի պոեզիայի զարգացման գործում որոշակի ներդրում են ունեցել երգիծաբան Մարտիրոս Ղրիմեցին և քնարերգու Պաղտասար Դպիրը։

17-18-րդ դարերի քնարերգության երրորդ ուղղությունը ժողովրդական-գուսանական երգերն էին։ Հենրիկ Բախչինյանն այն բաժանել է երեք պայմանական ճյուղերի՝ ժողովրդական, ժողովրդական-գուսանական և աշուղական։ Այն սերտորեն կապված էր նախկին ավանդույթների հետ։ Հայ բանահյուսության և գրականության հիման վրա աշուղական ստեղծագործությունը վերածվել էր հին գուսանական արվեստի նոր ձևի։ Հայ աշուղները գրում էին բարբառներով և կատարում էին իրենց երգերը լարային գործիքներով սեփական կամ ավանդական երաժշտության ներքո, հաճախ կատարում էին առանձին կամ խմբերով ժողովրդի առջև։ Ըստ Ն. Քեբրանյանի՝ աշուղական քնարերգությունը սկզբում ներկայացնում էր պատմական թեմաներ, սակայն ժամանակի ընթացքում դրանում սկսեցին գերակշռել սիրային երգերը։ 17-18-րդ դարերում այն ամենատարածվածն էր ժողովրդի մեջ։ Մասնագետներն առանձնացնում են երեք կամ չորս աշուղական դպրոցներ, որոնք բոլորն էլ ձևավորվել են արդեն գոյություն ունեցող մշակութային օջախների շուրջը։ Նման երեք դպրոցների մասին է գրել Տեո վան Լինտը։ Ամենավաղերից մեկը կազմավորվել էր Պարսկաստանում՝ Նոր Ջուղայում, 1640-ական թվականներին։ Այդ դպրոցի ամենահայտնի աշուղը Գուլ Արութինն էր։ Ջուղայի աշուղները հավանաբար վայելում էին տեղի վաճառականների՝ խոջայական դասի հովանավորությունը։ Մեկը կազմավորվել է Կոստանդնուպոլսում 1730-ական թվականներին, երրորդը՝ Թիֆլիսում՝ 18-րդ դարում։ Կ. Բարդաքճյանը աշուղական արվեստի զարգացումը համարում է հայկական և իսլամական մշակույթների փոխազդեցության օրինակ։ Ժամանակի նշանավոր աշուղներից էին Գյուլ Էգազը, Մկրտիչը, Արթինը, Ռումանին, Կրչիկ-Նովան, Շամչի Մելքոն և ուրիշներ։ Հայ աշուղական պոեզիան իր գագաթնակետին հասավ Սայաթ-Նովայի շնորհիվ։

Շարունակում էր զարգանալ ողբի ժանրը։ Հայտնի են նման ստեղծագործություններ, որոնք նվիրված են 16-17-րդ դարերի վերջում տեղի ունեցած Ջալալիևի ապստամբությանը։ Այդ ժամանակաշրջանին բնորոշ էր բանահյուսական ստեղծագործության մեծ ազդեցությունը պոեզիայի վրա։ Ըստ Ն. Քեբրանյանի՝ 18-րդ դարը որոշակիորեն փոխհատուցեց ոչ վաղ անցյալի բանաստեղծական լճացումը։ Ազգային մշակույթի վերածնման առաքելության մեծ մասը ստանձնել էին Եվրոպայի, Ամերիկայի և Ասիայի հայկական գաղթօջախները։ Այդ շրջանի բանաստեղծներից էին նաև Ազարիա Ջուղայեցին, Գրիգոր Վանեցին, Ազարիա Սասնեցին, Հակոբ Սսեցին, Անդրեաս Արծկեցին, Ասապովը, Սարգիս Ապուչեխցին և մյուսները։ «Բրիտանական հանրագիտարան»-ում նշված է․ «18-րդ դարում տեղի ունեցավ հայկական մշակութային և մտավոր վերածնունդ, իսկ 19-րդ դարի կեսերին հասավ ժամանակակից հայ գրականության զարգացման ժամանակը»։

Սայաթ-Նովա

Հիմնական հոդված՝ Սայաթ-Նովա

Սայաթ-Նովա, նկարիչ՝ Էդուարդ Իսաբեկյան

Վաղ Նոր ժամանակաշրջանի բանաստեղծներից ամենահայտնին Սայաթ-Նովան էր։ Որոշ հետազոտողներ նրան անվանում են հայ միջնադարի վերջին մեծ բանաստեղծ։ Սայաթ-Նովան կեղծանուն է, իսկական անունը՝ Հարություն (Արութին) Սայադյան է։ Սայաթ-Նովայի ծննդյան թվականի հարցը առանձին համակողմանի քննության է ենթարկել Պարույր Սևակը՝ առկա փաստերի ուսումնասիրությամբ եզրակացնելով, որ նա ծնվել է 1722 թվականին։ Պարույր Սևակի կատարած քննությանը ճշգրտելով և նոր տվյալներով համալրելով, այժմ 1722 թվականը համարվում է ամենավստահելին, ծնվել է հավանաբար Թիֆլիսում։ Հայտնի է, որ նա երկար ժամանակ ապրել է վրաց թագավորի արքունիքում։

Սայաթ-Նովայի բանաստեղծություններն առանձնանում են իրենց արտասովոր պատկերավորությամբ։ Ընդունելով իր նախորդների ոճը՝ նա զգալիորեն կատարելագործել է աշուղական արվեստը։ Կ. Բարդակջյանը նշել է, որ Սայաթ-Նովայի ներկայացրած պատկերներն ու գրական հիշատակումները արտացոլում են հայկական և մերձավորարևելյան բանահյուսությունը և բազմաթիվ ընդհանուր ավանդույթներ։ Կանացի արտաքինի նրա նկարագրական մոդելները հիշեցնում են 13-16-րդ դարերի բանաստեղծներ Կոստանդին Երզնկացու, Հովհաննես Թլկուրանցու, Գրիգորիս Աղթամարցու և հատկապես Նաղաշ Հովնաթանի ստեղծագործությունները։ Ելնելով իր նախորդների ավանդույթներից՝ Սայաթ-Նովան միաժամանակ խորապես ինքնատիպ է, նրա երգերն առանձնանում են ծավալունությամբ, ինքնաբուխությամբ և դրամատիկ ուժով։ Աշուղը գրել է հայերեն, վրացերեն և թուրքերեն (ադրբեջաներեն), նա կրել է պարսկական պոեզիայի ազդեցությունը։ Ըստ Կ. Բարդակջյանի՝ իր բանաստեղծություններից հարյուր քսանը գրված են ադրբեջաներեն, մոտ յոթանասունը՝ հայերեն, մոտ երեսունը՝ վրացերեն։ Նրա տեքստերը «զուրկ են ազգայնականության նույնիսկ չնչին նշույլից»։ Գրել է գազելին մոտ ձևով, վարպետորեն տիրապետել համահնչյունության, ալիտերացիայի, կրկնվող և ներքին հանգերի տեխնիկաներին։ Բացի տեքստերից, նա նաև երաժշտություն է հորինել իր բանաստեղծությունների համար, դրանք կատարել է ինքը՝ քամանչայի ուղեկցությամբ։ Նրա ստեղծագործության հիմնական թեման սերն է, թեև թողել է նաև փիլիսոփայական բանաստեղծություններ։ Մի շարք բանաստեղծություններ թվագրված են անձամբ Սայաթ-Նովայի կողմից 1742-1759 թվականներով։ Բանաստեղծն ունեցել է բազմաթիվ հետևորդներ և ընդօրինակողներ և ձևավորվել է Սայաթ-Նովայի դպրոցը։ Սպանվել է Աղա Մոհամմեդ շահի զորքերի կողմից 1795 թվականին։ Նաղաշ Հովնաթանի հետ նա ավարտել է հայ պոեզիայի միջնադարյան շրջանը։

Գրականություն

հայերեն

• Սուրեն Հարությունյան։ Բանահյուսություն // Հայկական Սովետական Հանրագիտարան / Նախ. խմբ. խորհուրդ Վ. Ա. Համբարձումյան - Երևան, 1987, Т. 13, էջ․ 479-483։
• Հենրիկ Բախչինյան։ Հին և միջնադարյան գրականություն // Հայկական Սովետական Հանրագիտարան / Նախ. խմբ. խորհուրդ Վ. Ա. Համբարձումյան։ Երևան, 1987, Т. 13, էջ․ 483-494։
• Հենրիկ Բախչինյան։ Ստեփանոս Չմշկածագեցի Հիշատագիր Բանաստեղծը։ Պատմա-բանասիրական հանդես։ Երևան, 1975, № 1, էջ․ 139-144։
• Արշակ Մադոյան, Պ․ Մ․ Խաչատրյան։ Հայ միջնադարյան պատմակամ ողբեր (ԺԴ- ԺԷ դդ.) Երևան, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1969, 1970, № 3, էջ․ 270-273։
• Արշակ Մադոյան, Ա. Ա․ Սիմոնյան։ Հայկական միջնադարյան կաֆաներ։ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների։ Երևան, 1976, № 4, էջ․ 106-108։
• Ասատուր Մնացականյան։ Գեղարվեստական գրականույուն // Հայ ժողովրդի պատմություն։ Երևան։ ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1976, Т. III, էջ․ 851-879։
• Արշակ Մադոյան, Դավիթ Անհաղթի անձնավորության, ժամանակի և գիտական ժառանգության հարցի շուրջ // Պատմա-բանասիրական հանդես։ Երևան, 1981, № 1. - С. 194-216։
• Վարագ Ներսիսյան, Հայ միջնադարյան տաղերգության ժանրերն ու տաղաչափությունը։ Երևան։ Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2008։
• Պողոս Խաչատրյան Հովհաննես Թլկուրանցու «Տաղ քաջ Լիպարիտին» պատմական ողբը // Պատմա-բանասիրական հանդես։ Երևան, 1964, № 2, էջ․ 111-120։
• Շարաբխանյան Պ․ Ե․ Հանգը հայ միջնադարյան բանաստեղծության մեջ // Պատմա-բանասիրական հանդես։ Երևան, 1969, № 1, էջ․ 207-216։

ռուսերեն

• Абегян М. Х. История древнеармянской литературы. — Ер.: Изд-во АН Арм. ССР, 1975.
• Армянская средневековая лирика / Вступительная статья, составление и примечания Л. М. Мкртчяна. — Советский писатель, 1972.
• Брюсов В. Я. Собрание сочинений в семи томах. — М.: Художественная Литература, 1975. — Т. 7.
• Гоян Г. 2000 лет армянского театра. — М.: Искусство, 1952. — Т. 2.
• Джаукян Г. Б. Языкознание в Армении в V—XVIII вв. // История лингвистических учений / Отв. ред. Агния Васильевна Десницкая, Соломон Давидович Кацнельсон. — Л.: Наука, 1981. — С. 7—52.
• Поэты Армении / Вступительная статья, составление, биографические справки и примечания Л. М. Мкртчяна. — Советский писатель, 1979.
• Средневековая армянская поэзия / Вступит. статья [[Գևորգ Էմին |год=1981 |место=М. |издательство=Худож. лит. |Г. Эмина]]; Сост. и примеч. Л. Мкртчяна.
• Тер-Мкртичян Л. X. Армянские источники о Средней Азии VIII—XVIII вв.. — М.: Наука, 1985.
• Тревер К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М.-Л.: Изд. АН СССР, 1953.
• Шаракан. Из армянской поэзии V—XV вв. / Сост. и примеч. С. Золяна и Н. Тагмизяна; Пер. С. Золяна; Предисл. Н. Тагмизяна, Послесл. С. Золяна. — Ер.: Хорурдаин грох, 1990.

անգլերեն

• Armenian literature // The New Encyclopaedia Britannica. — 2005. — Vol. 1. — P. 567.
• Bardakjian K. A reference guide to modem Armenian literature, 1500-1920: with an introductory history. — Detroit: Wayne State University Press, 2000.
• Cowe S. P. Medieval Armenian Literary and Cultural Trends (Twelfth-Seventeenth Centuries) // The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century / Edited by Richard G. Hovannisian. — St. Martin’s Press, 1997. — Vol. I. — P. 293—327.
• Cowe S. P. Ejmiatsin // Encyclopaedia Iranica. — 1998. — Vol. VIII. — P. 278—281.
• Goshgarian R. Blending In and Separating Out: Sixteenth-Century Anatolian Armenian Food and Feasts // Starting with Food: Culinary Approaches to Ottoman History / Edited by Amy Singer. — Markus Wiener Publishers, 2011. — P. 49—68.
• Hacikyan A. J., Basmajian G., Franchuk E. S., Ouzounian N. The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century. — Wayne State University Press, 2002. — Vol. II.
• Kebranian N. Armenian poetry and poetics // The Princeton Handbook of World Poetries / Edited by Roland Greene and Stephen Cushman. — Princeton University Press, 2016. — P. 34—38.
• La Porta, Sergio Dispute Poems in Armenian // Disputation Literature in the Near East and Beyond. — De Gruyter, 2020. — P. 309—331.
• MacFarlane A. The Poetic Middle Armenian of Kafas in the Alexander Romance // Armeniaca. — 2022. — Т. 1. — С. 49—62.
• Redgate A. E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 2000.
• Russell J. R. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University Press, 1987.
• Russell J. R. The Formation of the Armenian Nation // The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century / Edited by Richard G. Hovannisian. — St. Martin’s Press, 1997. — Vol. I. — P. 19—36.
• Russell J. R. On an Armenian word list from the Cairo Geniza // Iran and the Caucasus. — 2013. — № 17(2). — С. 189—214.
• Thomson R. W. Armenian Literary Culture through the Eleventh Century // The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century / Edited by Richard G. Hovannisian. — St. Martin’s Press, 1997. — Vol. I. — P. 199—241.
• van Lint T. M. The Gift of Poetry: Khidr and John the Baptist as Patron Saints of Muslim and Armenian 'Āšıqs-Ašułs // Redefining Christian Identity: Cultural Interaction in the Middle East Since the Rise of Islam / edited by J. J. van Ginkel, H. L. Murre-van den Berg, and T. M. van Lint. — Peeters Publishers, 2005. — P. 335—379.
• van Lint T. M. From Reciting to Writing and Interpretation: Tendencies, Themes, and Demarcations of Armenian Historical Writing // The Oxford History of Historical Writing: 400-1400 / Edited by Sarah Foot and Chase F. Robinson. — Oxford University Press, 2012. — Vol. 2. — P. 180—200.
• van Lint T. M. Medieval Poetic Texts // Armenian Philology in the Modern Era: From Manuscript to Digital Text / Edited by Valentina Calzolari with the collaboration of Michael E. Stone. — BRILL, 2014. — P. 377—417.