Վիքիպեդիա

Մասլենիցա

Մասլենիցա (ռուս.՝ Масленица, Масляница, ուկրաիներեն՝ Масниця, բելառուս․՝ Масленіца, Масленка), արևելյան սլավոնների ավանդական տոնը, որը նշվում է Մեծ պասից առաջ մեկ շաբաթ շարունակ և իր ծիսակարգերի մեջ պահպանում է սլավոնական դիցաբանության մի շարք տարրեր։ Արևելյան սլավոնների ժողովրդական օրացույցում տոնը նշանակում է ձմռան և գարնան, ինչպես նաև՝ ուտիսի և Մեծ Պահքի սահման։

Մասլենիցա
Масленица

«Մասլենիցա». Պյոտր Գրուզինսկի, 1889 թ.
Այլ կերպԲլինինա. Մասլենիցայի շաբաթ
ՏեսակՍլավոնական տոն և Կառնավալ
Ենթադասսլավոնների ժողովրդական օրացույց
Տոնվում է Ռուսաստան,  Ուկրաինա և  Բելառուս
Տոնումարևելյան սլավոններ
Անվանված էկարագ

Մասլենիցայի ամսաթիվն ամեն տարի փոխվում է՝ կախված Զատիկի տոնից։ Մասլենիցայի տոնակատարության գլխավոր ավանդական ատրիբուտներն են՝ Մասլենիցայի խրտվիլակը, զվարճանքները, խրախճանքը, սահնակով սահելը, իսկ բելառուսների և ուկրաինացիների մոտ՝ նաև վարենիկները, պանրակարկանդակները և ագուցարանները։

Տոնի այլ անվանումներ խմբագրել

  • ռուս.՝ Масляна, Масляница, Масляная, Масленая неделя, Сырная неделя[1]
  • ռուս.՝ Мясопуст[2]
  • ռուս.՝ Сыроястная неделя, Всемирный праздник, Прожорная неделя, Обжорная масленица, Маслено заговенье[3]
  • ռուս.՝ Блинщина, Блинная неделя[4]
  • ռուս.՝ Поползуха, Объедуха[5]
  • ռուս.՝ Честная масленица, Широкая масленица, Весёлая масленица[6] ռուս.՝ Кривая неделя[7]
  • ռուս.՝ Боярыня-масленица, Госпожа Масленица[8]
  • ռուս.՝ Молочная неделя[9]
  • ռուս.՝ Молочница[10]
  • բելառուս․՝ Масленіца, Масленка, Масніца[11]
  • ուկրաիներեն՝ Ма́сниця, Пу́щення, Сиропу́ст[12]
  • ուկրաիներեն՝ Пироги, Колодка, Колодій, Заговини, Сирний тиждень[13]:

Տոնական ծեսերի ծագում խմբագրել

 
Զբոսանքներ Մասլենիցայի ժամանակ Կոնստանտին Մակովսկի, 1869.

Ըստ Բորիս Ռիբակովի[14] նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում Մասլենիցան տոնում էին գարնանամուտին, որը մի շարք ազգերի մոտ, ովքեր օգտագործում են արևային օրացույցը, հանդիսանում է նոր տարվա սկիզբը։

Միևնույն ժամանակ Նիկոլայ Դուբրովսկին[15] նկատում է, որ Մասլենիցայի շատ ծեսեր զուտ ձմեռային են և չեն կարող նշվել գարնանը։ Նա կարծում է, որ Մասլենիցայի ծեսերը եկել են Վլասիայից, ում «մորուքը յուղի մեջ էր»։ Բելառուսիայում մի ասացվածք է պահպանվել. «Վլասից վերցրու մի շերեփ յուղ» (բելառուս․՝ На Аўласа бяры каўшом масла)[16]: Պոլեսիեում մինչ հիմա հինգշաբթին անվանում են «Վլասյե» կամ «Վոլոսի»[17]։

Խորհրդային բանահավաք Վլադիմիր Պրոպը, զարգացնելով Վիլհելմ Մանհարդտի և Ջեյմս Ֆրեզերի գաղափարները, Մասլենիցայի ծիսակարգերի գլխավոր նպատակը համարում էր բերրիության խթանումը, որը հատկապես ակտուալ էր դաշտային աշխատանքները սկսելու ժամանակ[18]։ Տոնը մարմնավորում է Մասլենիցայի խրտվիլակը, որը հանդիսանում է հնում մահացած և հարություն առած Աստվածության արձագանքը։ Վլադիմիր Պրոպի կարծիքով խրտվիլակը ներկայացվել է որպես բերրիության և պտղաբերության կենտրոն, և այդ ծեսերը պետք է տեղեկացնեին հողի պտղաբերության մասին։ Խրտվիլակի մոխիրը կամ հենց պատառոտված խրտվիլակը տարածում էին դաշտերում[19]։ Ըստ Պրոպի հայեցակարգի, հողի բերրիությունն էր առավել կարևոր, ուստի նա փորձել է նրա վրա ազդել՝ «ինչ էլ որ չէին անում ավանդական մշակույթի կրողները, նրանք մտածում են միայն բերքի կամ բերրիության մասին»[20]։ Սա կարևոր էր հատկապես գարնանը, երբ հողը արթնանում է ձմռան քնից և սկսում է պտուղ տալ։ Պտղաբերությանը խթանում է նաև խրտվիլակի այրումը՝ հին և չորացած բերքի ոչնչացումը, ապագայում ծնունդների մահը։

Մասլենիցայի շատ ծեսեր, ինչպես օրինակ՝ Համբույրի ծեսը[21], Նորապսակների հյուրընկալությունը[22], լեռներից սահելը[23], ձիերով պտույտները[24], ամուրիների կատակային հետապնդումները կապված են նորապսակների և չամուսնացած երիտասարդների հետ[25]։ Դրանով հասարակությունը ցույց էր տալիս ամուսնության բացառիկ կարևորությունը բնակչության վերարտադրության համար և դրանով իսկ ոգևորում էր երիտասարդներին[26]։

Բեղմնավորումը անքակտելիորեն կապված է հողի պտղաբերության և անասունների բեղնավորման հետ։ Բերրիությանը խթանում է Մասլենիցայի երրորդ կողմը՝ հիշատակումը։ Հեռացած նախնիները, գյուղացիների պատկերացմամբ գտնվել են այլ աշխարհում և երկրում, իսկ դա նշանակում է, որ նրանք կարող են ազդել բերրիության և պտղաբերության վրա։ Ուստի չափազանց կարևոր է ոչ թե զայրանալ նախնիների վրա, այլ հարգել իրենց ուշադրությամբ։ Այդ ամենի համար Մասլենիցայում գոյություն ունի հոգեհանգստի արարողություն, որի մեջ մտնում է հոգեհանգիստը, գերեզմանոց այցելելը, հիշատակի համար ճաշ մատուցելը, որի մեջ անպայման մտնում է նրբաբլիթներ պատրաստելը, որը դառնում է Մասլենիցայի գլխավոր ատրիբուտը։

Տարածված կարծիքներին հակառակ, նրբաբլիթները սլավոնական ժողովուրդների մոտ չեն հանդիսանում և երբեք էլ չեն հանդիսացել արևի խորհրդանիշը[27]։ Սլավոնների մոտ նրբաբլիթները միշտ եղել են հիշատակի ուտեստ[28][29]։

Պատրիարք Ադրիանը ցանկանում էր ոչնչացնել այդ «դիվային տոնը»[30]։ Սակայն չի հասցնում և 8 օրով կրճատում է նրա ժամանակը։ Հետազոտողները նշում են արևմտա-եվրոպական դիմակահանդեսի և ռուսական Մասլենիցայի կապը[31]։ Մի օտարերկրացի՝ Իվան Ահեղիղի ժամանակ լինելով Մոսկվայում, գրում է.

  Մասլենիցան ինձ հիշեցնում է իտալական դիմակահանդեսը, որը միևնույն ժամանակ և միևնույն կերպ է նշվում։ Դիմակահանդեսը Մասլենիցայից տարբերվում է միայն նրանով, որ Իտալիայում այդ ժամանակ օր ու գիշեր շրջուն են ձիավորների պահակախումբը և հետիոտների քաղաքային պահակախումբը, որոնք հետևում են տեղի կարգ ու կանոնին։ Իսկ Մոսկվայում այդ նույն պահակախմբերը խմում են գինի և ժողովրդի հետ միասին զվարճանում են[31]։  

Ժամանակակից ռուս բանահավաք Անդրեյ Մորոզի կարծիքով հիմք չկա պնդելու, որ Մասլենիցան սեփական հեթանոսական տոն է։ Մասլենիցայի ծեսը վերանայում է այն ամենը, ինչ առաջարկում է եկեղեցին։

Գլխավոր մասը, որում երևում է «հեթանոսական» էությունը, համարվում է խրտվիլակի այրումը։ Բայց իրականում այդ խրտվիլակը երբեք էլ չի համարվել կուռքի նմանակը, իսկ բուն ծեսն ամենայն հավանականությամբ ունի խաղային արմատներ[32]։

Խայտաբղետ շաբաթ խմբագրել

Փոքր Մասլենիցա խմբագրել

Որոշ վայրերում Մասլենիցային պատրաստվում էին նախորդ՝ խայտաբղետ շաբաթվա շաբաթ օրվանից։ Կալուգայի մարզում, նախապես թխելով նրբաբլիթները, տանտիրուհին ուղարկում էր 8-ից 10 տարեկան երեխաներին, որպեսզի նրանք դիմավորեն Մասլենիցան։ Երբ տալիս էր նրբաբլիթները, նրանք ձիավարում էին կամ թռչկոտում հողամասում և բղավում.

  Մնաս բարով, փսլնքոտ ձմեռ։ Արի՛, կարմիր ամառ։ Արորը և ցաքանը վարելու գնա։  

Երեխաները վազում էին գյուղում և հավաքում էին հին բահերը։ Հետո գնում էին դիմավորելու գնումներից վերադարձող գյուղացիներին և հարցնում. «Մասլենիցա ե՞ք տանում», եթե պատասխանում էին` ոչ, ապա հարվածում էին բահերով[8]։

Առավոտյան և երեկոյան նստելով սեղանի շուրջը, պարտադիր մահացածների բարեկամներին տուն էին հրավիրում` կիսելու ընտանեկան սնունդը, որի մեջ մտնում էր տավարի միս, եփած խոզի միս, տապակած գառ։ Սեղանից ոչինչ չէին հավաքում, մնացորդները սպասքի հետ միասին թողնում են սեղանին մինչև առավոտ, ծածկելով այդ ամենը սփռոցի ծայրերով[33]։

Մսի կիրակի խմբագրել

Մասլենիցայի վերջին կիրակին կոչվում է մսի կիրակի։ Կիրակի օրը ասում էին. «Այժմ 12 անգամ կաղամբ են ուտում, 12 անգամ՝ միս»։ Վոլոգդայի գյուղերում հարազատներին, հարևաններին, ընկերներին հյուր էին գնում և հրավիրում Մասլենիցայի։ Այդ կիրակի աները փեսային կանչում էր ոչխար ուտելու։

Մասլենիցայի շաբաթ խմբագրել

 
Մասլենիցան Ուկրաինայի փոստային նամականիշի վրա, 2003

Ամբողջ շաբաթը բաժանվում է երկու շրջանի՝ Նեղ Մասլենիցա և Լայն Մասլենիցա։ Նեղ Մասլենիցա են համարվում առաջին երեք օրերը՝ երկուշաբթին, երեքշաբթին, չորեքշաբթին։ Լայն Մասլենիցան դա վերջին 4 օրերն են՝ հիգշաբթին, ուրբաթը, շաբաթը, կիրակին[34]։ Առաջին երեք օրերի ընթացքում կարելի էր զբաղվել տնային գործերով, իսկ հինգշաբթի օրվանից բոլոր աշխատանքները դադարեցվում էին և սկսվում էր Լայն Մասլենիցան[35]։

ժողովրդի շրջանում Մասլենիցայի ամեն մի օրն ուներ իր անվանումը.

  • Երկուշաբթի՝ հանդիպում
  • Երեքշաբթի՝ խաղեր
  • Չորեքշաբթի՝ քաղցրավենիք
  • Հինգշաբթի՝ զբոսանք
  • Ուրբաթ՝ զոքանչի երեկո
  • Շաբաթ՝ հարսանեկան հավաքույթներ
  • Կիրակի՝ ճանապարհում։

Պատկերասրահ խմբագրել

  •  
    Վասիլի Սուրիկով Սառցե քաղաքի գրավումը, 1891
  •  
    Ֆեդոտ Սիչկով, Պար 1911
  •  
    Երիտասարդների հավաք (Ա. Տրետյակով Գյուղում. 1867)
  •  
    Ֆեդոտ Սիչկով, Տոնական զվարճանք
  •  
    XIX դարի գյուղացու ընտանիքը ճանապարհում է Մասլենիցան

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Даль (Масло), 1880—1882
  2. ↑ Масленица Արխիվացված 2012-05-25 Wayback Machine // РЭМ
  3. ↑ образование, №1 1990, с. 182
  4. ↑ Даль (Блин), 1880—1882
  5. ↑ Энциклопедия земли Вятской, 1998, էջ 298
  6. ↑ Сахаров, 1885, էջ 164
  7. ↑ Агапкина, 2002, էջ 35
  8. ↑ 8,0 8,1 Калинский, 1877, էջ 347
  9. ↑ Мелехова, 1994, էջ 135
  10. ↑ Канева, 2002, էջ 25
  11. ↑ Лозка, 2002, էջ 63
  12. ↑ Сапіга, 1993
  13. ↑ Борисенко, 2000, էջ 33
  14. ↑ Рыбаков, 1981, էջ 266
  15. ↑ Дубровский, 1870, էջ 10–12
  16. ↑ Васілевіч, 1992, էջ 562
  17. ↑ Толстая, 2005, էջ 298
  18. ↑ Пропп, 1995, էջ 108
  19. ↑ Пропп, 1995, էջ 81-85
  20. ↑ Адоньева С. Б. Обрядовое чучело проективный принцип ритуальных практик (2008)
  21. ↑ Смотры молодоженов Արխիվացված 2017-03-01 Wayback Machine // РЭМ
  22. ↑ Гостевание молодоженов Արխիվացված 2017-12-26 Wayback Machine // РЭМ
  23. ↑ Катальные горы Արխիվացված 2017-07-28 Wayback Machine // РЭМ
  24. ↑ Съездки Արխիվացված 2017-05-15 Wayback Machine // РЭМ
  25. ↑ Бернштам Т. А. Молодежь в обрядовой жизни русской общины ХIХ — начала ХХ в.: половозрастной аспект традиционной культуры. Л.: Наука, 1988.
  26. ↑ Артеменко и др., 1985, էջ 262
  27. ↑ Подобный научный миф возник в середине XIX века благодаря деятельности «мифологической школы», и главным образом А. Н. Афанасьева. Он же приводил метафору, сравнивающую месяц с круглым блином: «Свети, месячку, свети ясно, як млынске коло»; «зойди, месячку, так, як млынске коло». См.: Афанасьев А. Н. Поэтические воззрения славян на природу. Т. 3. М., 1995.Կաղապար:Уточнить
  28. ↑ Пропп, 1995, էջ 28-29
  29. ↑ Соколова, 1979, էջ 46-48
  30. ↑ Дубровский, 1870, էջ 23
  31. ↑ 31,0 31,1 Белкин, 1975, էջ 5
  32. ↑ Андрей Мороз: народное православие
  33. ↑ Советская этнография № 2, 1936, С. 102.
  34. ↑ «Масленица: обряды на каждый день». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 13-ին.
  35. ↑ Как провести традиционную русскую Масленицу, часть 1

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մասլենիցա» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասլենիցա&oldid=9741595» էջից