Դամբարաններ

Դամբարաններ, (լատին․՝ mausoleum, հին հունարեն՝ Μαυσωλεῖον, արևելքում արաբ․՝ مزار‎‎ մազար),  կոթող, թաղման վայր, անջատված սենյակով, որտեղ դրվում էր մահացածի մնացորդները, երբեմն նաև հուշահամալիր։

Դամբարաններ (Ռեկոլետա գերեզմանատուն), Արգենտինա

Թեոդորիխի դամբարանը Ռավեննայում

Անունը ստացել է Հալիկառնաս քաղաքի Մավզոլի Հալիկառնասոսի դամբարանից (որը գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի Բոդրում քաղաքի մոտ)։ Հետագայում դամբարանները լայն տարածում գտան Հին Հռոմում՝ Օգոստոսի դամբարան, Ադրիանի դմաբարան, Գալլի Պլացիդի դամբարան, Սեն Ռեմի դը Պրովանսում, Հուլյանների դամբարան։

Դամբարան կարող է կոչվել նաև այն շինությունը, որտեղ կան բազմաթիվ ընտանեկան թաղումներ։ ժամանակակից դամբարանները հաճախ ունենում են կոլումբարիում աճյունասափորների համար։ Դամբարանները կարող են լինել ինքնուրույն՝ առանձին կառույցներ կամ էլ մեծ շինությունների եկեղեցու մի մաս։ Իսլամական երկրներում շատ դամբարաններ կան, հարգարժան մարդկանց, կրոնական և ճարտարապետական արժեքներ նեկայացնող (տես՝ Խիվա, Պասարգադում Կյուրոս Բ Մեծ, Գուր-Էմիր, Թաջ Մահալ, Յասավի դամբարանները)։

Լենինի դամբարանը Մոսկվայում

Ժամանակակից դամբարան

Ընդգծված են այն գործիչների դամբարանները, որոնց մարմինը զմռսվել է։

Շեղագիր նշված են այն գործիչների դամբարանները, որոնք կապ չունեն քաղաքական և ռազմական գործի հետ։

Եվրոպա

• Գամիլտոնի դամբարան Գամիլտոնում (Շոտլանդիա, Մեծ Բրիտանիա, 1842—1858 )
• Կենտսկի Դքսուհու դամբարան Ֆրոգմար անունով (Բերկշիրի կոմսություն, Մեծ Բրիտանիա, 1850-1861)
• Դամբարան Վիկտորիա թագուհու և Արքայազն Ալբերտի Ֆրոգմոր անունով (Բերկշիր կոմսություն, Մեծ Բրիտանիա, 1862—1871, Վիկտորիա՝ 1901 թվականից)
• Շառոտտենբուրսկի պալատեի դամբարան (Բեռլին, Գերմանիա, 1810)
• Վելֆով դամբարան (Հաննովեր, Գերմանիա, 1842)
• Ֆրիդրիխ I-ի դամբարան Ֆրիդենսկիրխում (Պոտսդամ, Գերմանիա)
• Կարլ Դույսբերգ դամբարան Լևերկուզենում (Հյուսիսային Հռենոս-Վեսթֆալիա, Գերմանիա, 1935)
• Մորից Սաքսոնի դամբարան Սուրբ Թոմասի եկեղեցի (Ստրասբուրգ, Ֆրանսիա)
• Փարիզ պանթեոն (Փարիզ, Ֆրանսիա)
• Դանթե դամբարան, Դանթե Ալիգիերի (Ռավեննա, Իտալիա)
• Պանթեոն Հռոմ (Հռոմում, Իտալիա)
• Կլեմենտ Գոտվալդի դամբարան Պրահայում (1948-1962, դամբարանը գործել է մինչև 1991 թվականը)
• Գեորգի Դիմիտրովի դամբարան Սոֆիայում (1949-1999)
• Ռուս զինվորների դամբարան Ռազգրադ (Բուլղարիա, 1879-1880)
• Նիկոլայ Պիրոգովի դամբարն, գյուղ Պիրոգովո Վիննիցա (Ուկրաինա, 1881)
• Կ․ Վ․ Շեյբլերի դամբարան Լոձում (Լեհաստան, 1881)
• Ալեքսանդր I Բատենբերգ դամբարան Սոֆիայում (1897)
• Իսրայել և Էլեոնոր Պոզնանսկիների դամբարան Լոձում (Լեհաստան, հավանաբար 1900 թվական)
• Յուզելիոսի դամբարան Պորիում (Ֆինլանդիա, 1901-1903)
• Սուրբ Գեորգիի դամբարան (ռուս-ռումինական պատերազմի ռազմիկների) Պլևենում (Բուլղարիա, 1903-1907)
• Օպլենաց՝ Սուբ Գեորգիի Կարագեորգևյան եկեղեցի Տոպոլայում (Տոպոլա (համայնք), Շումադինյան մարզ, Սերբիա, 1910)
• Լենինի դամբարան Մոսկվայում (1953-1961 թվականներին այնտեղ էր գտնվում նաև Ստալինի մարմինը)
• Կեսեն դամբարան Վարնենսկի շրջան Չելյաբինսկի մարզ, Վարնա գյուղից 3 կիլոմետր արևելք 
• Կատովսկու դամբարան Կոտովսկում (Օդեսայի մարզ, Ուկրաինա, 1925-1941-ից մինչև 1965 թվականներ)
• Հարավսլավական զինվորի դամբարան (ընկած Չեխիայում Առաջին համաշխարհային պատերազմում) Օլոմոուց (Չեխիա, 1926)
• Անֆիմ I դամբարան Վիդին (Բուլղարիա, 1934)
• Վլադիսլավ Վարնենչիկ դամբարան Վառնա (Բուլղարիա, 1924-1935)
• Խորհրդային բանակի զինվորների հուշարձան-դամբարան Լոձում (Լեհաստան, 1961)
• Հուշարձան-դամբարան Տրեբլինկա-2 Տրեբլինկա գյուղի մոտ (Մազովեցյան վոևոդություն, Լեհաստան, 1959-1964)
• Նեգոշի դամբարան Լովչեն լեռան գագաթին Կատորի մոտ (Չեռնոգորիա, 1974-1975)
• Գեորգի Ռակովսկու դամբարան Կոտել (Սլիվենի մարզ, Բուլղարիա, 1981)
• Իոսիպ Տիտոի դամբարան (Ծաղիկների տուն) Բելգրադ (1982)
• Ալիյա Իզետբեգովիչի դամբարան Սարաևո (հավանաբար 2007 թվականից)
• Միխայիլ Բարկլայ-դը-Տոլիի դամբարան Իյգևեստ գյուղ (Հելմե Էստոնիա, 1832)

Ասիա

• Ալաշա խանի դամբարան Ուլիտաուսկի շրջան Կարագանդայի մարզ Մալշիբայ գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտք Կարա-Կենգիր գետի ափին
• Այշա-բիբի դամբարան Թարազ քաղաքից 18 կմ հեռոավորության վրա
• Ջուչի խանի դամբարան Ուլիտաուսկի շրջան Կարագանդայի մարզ Ժեզկազգանից 50 կմ հյուսիս-արևելք
• Խոջի Ահմեդ Յասավի դամբարան Թուքեստան քաղաք, Ղազախստանի հարավ-Ղազախական տարածաշրջան
• Մազար Կոզի Կորպեշ և Բայան սուլու Այգոզի շրջան Ղազախստանի արևելյան տարածաշրջան, Տարլաուլի գյուղից 7 կմ հարավ-արևմուտք, Այգուզ գետի աջ ափին, Տանսիկ կայարանից 11 կմ արևմուտք
• Փախլավան-Մահմուդի դամբարան Խորեզմի Խիվա քաղաքում
• Դուզենի դամբարան (Ժուզդեն) Կարագանդայի մարզի Մալշիբայից 30 կմ հյուսիս-արևմուտք (Ուլիտաուսի շրջան, Կարագանդայի մարզ, Ղազախստան, 1863-1866)
• Լաբակա դամբարան Մալիշբայից 20 կմ հարավ-արևելք (Ուլիտաուսի շրջան, Կարագանդայի մարզ, Ղազախստան, 1874)
• Սունդետի դամբարան Օյմաուիտայից 30 կմ հյուսիս-արևմուտք (Բայգանի շրջան, Ակտյուբինի մարզ, Ղազախստան, XIX դարի 2-րդ կեսից)
• Ժուբանի դամբարան Կուլսարից 90 կմ հյուսիս (Ատիրաուսի մարզ, Ղազախստան, 1880-1898)
• Օմարի և Թուրի դամբարան,Կուլսարից 20 կմ հյուսիս (Բեյնեուսի շրջան, Մանգիստաուսի մարզ, Ղազախստան, 1897-1898)
• Աբուր Ռախմանի դամբարան Քաբուլում (հավանաբար 1901 թվականից)
• Զեյնուլլի դամբարան Ժոլշիից 0,5 կմ հյուսիս-արևելք (Զայսանի շրջան, Արևելա-Ղազախական մարզ, Ղազախստան, 1925)
• 4 դամբարանների համալիր Կայսերական գերեզմանատուն Մուսասի՝ կայսր Էսիխիտո (1927) և Հիրոհիտո (1989), Տեյմեյ (1951) և Կոդզյուն (2000) կայսրուհիներ, Խատիոդզիում (Տոկիո, Ճապոնիա)
• Սուն Յաթսենի դամբարան Սուն Յաթ-Սեն Նանկին (Չինաստան, 1926-1929)
• Հաշիմիտների արքայական դամբարան (հուղարկավորված են՝ Ալ-Հուսեյն իբն Ալի ալ-Հաշիմիը, Ֆեյսալ I-ը, Գազի I-ը և Ֆեյսալ II-ը) Բաղդադում (հավանաբար 1933 թվականից հետո)
• Ջամբուլ Ջաբաևի դամբարան Ժամբիլում (Ջամբաղի շրջան (Ալմաթիայի մարզ), Մանգիստավան շրջան, Ղազախստան, 1938-1946)
• Նահատակների դամբարան (Աուն Սանի և 7 ներկայացուցիչների, որոնք պատրաստվում էին Բիրմայի անկախությանը, սպանվել են 1947 թվականին) Յանգոնում (Մյանմա, 1947 թվականից հետո)
• Մ․ Իկբալի դամբարանв Լահորում (Փենջափ, Պակիստան, 1947 թվականից հետո)
• Ռեզա շահ Փահլավի դամբարան Ռեզա շահ Փահլավի Ռեյ քաղաքում Թեհրանի մոտ (1950-1980)
• Լիակատ Ալի խանի դամբարան Կարաչիում (Պակիստան, հավանաբար 1951 թվականից)
• Իբն Սինայի դամբարան Համադանում (Իրան, 1952)
• Սուխե-բատորի և Չայբալսանի դամբարան Ուլան Բատորում (1952-2005)
• Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի (1953) և Իսմեթ Ինյոնյու (1973) դամբարան («Անըթքաբիր») Անկարա (19441953)
• Սոլոմոն Բանդարանաիկեի և Սիրիմաբո Բանդարանաիկեի դամբարանը Ատտխանագալլեի «Խուրակուլլա-Վալաուվա նստավայրում (Արևմտյան նահանգ, Շրի Լանկա, հավանաբար 1959 թվականից)
• Դամբարան Ֆազլուլա Խակա, Խ․ Շ․ Սուխրավարդի և Խ․ Նազիմուդդինա («Սուխրավարդի Ուդինա») Դաքքայում (հավանաբար 1964 թվականից)
• Գրող Տակին Կոդո Խմայնի դամբարանը Յանգոնում (Մյանմա, 1966)
• Ֆաթիմա Ջիննի դամբարան Կարաչիում (Պակիստան, հավանաբար 1967 թվականից)
• Մուհամմադ Ալի Ջինի դամբարան («Մազար-է-Կայդ», այսինքն Առաջնորդի դամբարան, Կարաչիում (Պակիստան, 1960-1970)
• Հո Շի Մինա դամբարան Հանոյ (1973-1975)
• Ժամանակավոր դամբարն՝ դամբարան Չան Կայշիի Դասի Թայվանի վարչական շրջան, Չինաստանի հանրապետություն, 1975)
• Մաո Ցզեդունի դամբարան Պեկինում (1976-1977)
• Քեսոն Մանուելի դամբարան (Քեսոնի հուշահամալիր) Քեսոն քաղաք (Ֆիլիպիններ, 1952-1978)
• Դամբարան Զուլֆիկարա ալի Բհուտտո Նուդերոյի մոտ Բախրի-Խուդա-Բախշե (Սինդ նահանգ, Պակիստան, 1979 թվականից հետո, դամբարանում են գտնվում նաև Բհուտտո ընտանիքի երեք անդամների մարմինները՝ Մուրթազա Բհուտտո 1996 թվական, Բենազիր Բհուտտո 2007 թվական և Նուստար Բհուտտո 2011 թվական)
• Ցզյան Ցզինգոյի ժամանակավոր դամբարան (Դասի դամբարան) Դասի (Թայվանի վարչական շրջան, Չինաստանի հանրապետություն, 1988)
• Դամբարան Կխին Չժի Յանգոնում (Մյանմա, 1988)
• Ռուհոլլա Խոմեինիի դամբարան Ռուհոլլա Խոմեինի Բեխեշտե-Զախրա գերեզմանատուն, Թեհրանից հարավ (1989)
• Դամբարան Ֆերդինանդ Մարկոսի Բադոկում (Հյուսիսային Իլոկոս նահանգ, Ֆիլիպիններ, 1993)
• Կիմ Իլ Սոնգի (1994) և Կի Չեր Իր դամբարան (2011) (Կիմսուսանի Արևի պալատ) Փխենյան
• Հաֆեզ ալ-Ասադի և Բասիլ Ասադի դամբարան Լաթակիայի մոտ Կադախում (Սիրիա, 1994, Խ․ Ասադ՝ 2000)
• Ահմադ Շահ Մասուդի դամբարան, Բազարկից 8 կմ հեռավորության վրա (Պանդժշեր նահանգ, Աֆղանստան, կառուցվել է 2009 թվականից ոչ ուշ)
• Նիյազովի դամբարան Կիպչակում Աշխաբադից 15 կմ հեռավորության վրա (Ահալի վելայաթ, Թուրքմենստան, 2006)
• Յասեր Արաֆաթի դամբարանը Ռամալլահում (2007)
• Սուհարտոյի դամբարան (Հարության լեռան պալատ) Սուրակարտայից 35 կմ արևելք (Կենտրոնական Ճավա նահանգ, Ինդոնեզիա, 2008)

Աֆրիկա

• Մախդիի դամբարանը Օմդուրմանում (Սուդան, 1886-1898 և 1956 թվականներին)
• Մուհամմեդ V-ի (Արքայական դամբարան) Ռաբաթ (1966-1898 թվականներ, ինչպես նաև 1999 թվականին այստեղ է դրվել Հասան II-ը)
• Քվոմե Նքրումա դամբարան Քվոմե Նքրումա Աքրա (1972 թվականից հետո)
• Ջամո Քենիատայի դամբարան Նայրոբի (1978)
• Ագոստինյո Նետոյի Լուանդա (1979-1992)
• Հաբիբ Բուրգիբա դամբարան-վանք (Թունիս, հավանաբար 2000 թվականից)
• Գարանգ Ջոնի դամբարան Ջուբա (հավանաբար 2005 թվականից)
• Դամբարան Մուտարիկա Բինգու վա Լիլոնգվե (հավանաբար 2012 թվականից)

Հյուսիսային Ամերիկա

• Գլովերի դամբարան Դիմապոլիսում (Ալաբամա նահանգ, ԱՄՆ, 1841-1845)
• Դամբարան Աբրահամ Լինքոլնի Սփրինգֆիլդ (Իլինոյս) (Իլինոյս նահանգ, ԱՄՆ, 1871-1874)
• Ստենֆորդի դամբարան Սթենֆորդի համալսարան Պալո-Ալտո մոտ (Կալիֆոռնիա նահանգ, ԱՄՆ, 1884)
• Ուեյնարայտա գերեզմանատուն Սենթ Լուիս (Միսսուրի նահանգ, ԱՄՆ, 1892)
• Ուլիսես Ս. Գրանթի դամբարան (Գեներալ Գրանտի Ազգային հուշարձան) Նյու Յորք (Նյու Յորք նահանգ, ԱՄՆ, 1897)
• Իտոնովի դամբարան Տորոնտո (Օնտարիո նահանգ, Կանադա, հավանաբար 1907 թվականից)
• Անկախության հրեշտակ Մեխիկո (այնտեղ է գտնվում Միգել Իդալգոն և 13 այլ հերոսների մարմինները, որոնք կռվել են Իսպանիայից Մեքսիկայաի ազատագրման համար) (1900-1910)
• Տակոմի դամբարան Տակոմա (Վաշինգտոն (նահանգ), ԱՄՆ, 1910)
• Էլ—Պոլվորինի դամբարան հուշարձան (6 հերոսների, ովքեր զոհվել են Իսպանիայից Պուերտո Ռիկոյի ազատագրման համար) Պոնսե (Պուերտո Ռիկո, ԱՄՆ, 1911)
• ԴամբարանԳ․ Ֆլեգլարա Սենթ-Օգաստին (Ֆլորիդա նահանգ, ԱՄՆ, 1913)
• Հեղափոխության դամբարան հուշարձան (Մեքսիկական հեղափոխություն Ֆրանսիսկո Վիլյայի և 4 այլ հերոսների մարմիններ, ովքեր դարձել են երկրի նախագահներ) Մեխիկո (1910-1938)
• Նահատակների դամբարան (17 զինվորներ, ովքեր մահացել են Մոնկադայի զորքերի հարձակման ժամանակ 1953 թվական) Արտեմիսա (Կուբա, 1977)
• Կառլոս Ամադոր Ֆոնսեկայի դամբարան Մանագուա (հավանաբար 1979 թվականից)
• Չե Գևարայի դամբարան Սանտա-Կլարա (Կուբա, 1997)
• Զակարի Թեյլորի դամբարան Լուիսվիլ (Կենտուկի նահանգ, ԱՄՆ, 1926)

Հարավային ամերիկա

• Ամերիկան ազատագրողի դամբարան Վենեսուելայի ազգային պանթեոն (այստեղ կան Վենեսուելայի 149 ազգային հերոսներ) Կարակաս (1874)
• Հերոսների դամբարանի հրապարակ (Երկրորդ Խաղաղօվկիանոսյան պատերազմի հերոսներ) Վալպարաիսո (Չիլի, 1883)
• Դամբարան Խոսե Խելվասիո Արտիգասի Մոնտեվիդեո (1930)
• Օբելի-դամբարան 1932-ական թվականների հերոսների (թերակղզու 5 հերոսներ Սահմանադրական հեղափոխություն) Սան Պաուլո (Բրազիլիա, 1947-1970)
• Շիկու Շավերի դամբարան Ուրեբաբա (Մինաս Ժերայս նահանգ, Բրազիլիա) (2002)
• Խուան Դոմինինգո Պերոնի դամբարան Բուենոս Այրես (2006 թվական այլ վայրում 1952-1955 թվականներին զմռսված մարնինը, Էվա Պերոնի դամբարանը բաց է եղել ցուցադրության համար և, 1974-1976 թվականներին կառավարությունը Իսաբել Մարտինես դե Պիրոն անհաջող փորձել է նախագծել «Հայրենիքի զոհասեղանը» դամբարանը Արգենտինայի հերոսների համար, դրա հետ միասին Խուանի և Էվայի, ապա Էվայի մարմինը թաղել են Դուարտի ընտանեկան դամբարանում)
• Սիմոն Բոլիվարի դամբարանը Կարակասում (2013)
• Հեղափախության թանգարան Ուգո Չավեսի դամբարանը «Կարտել-դե-լա-Մոնտանյա» Կարակասում (2013, այդ նույն տարում իշխանությունները հրաժարվեցին նախօրոք պլանավորած Չավեսի մարմնի զմռսումից)

Բայցի այդ, 1985 թվականի Գայանայի կառավարությունը հրաժարվեց դամբարան կառուցել Բյորնեմ Ֆորբսի մամնի զմռսման համար։

Օվկիանիա

• Հավայական թագավորական տաճար Հոնոլուլու (նահագ Հավայի, ԱՄՆ, 1863)
• Հուշահամալիր Ուիլյամ Մեսսի Վելինգտոնի մոտ (1930)

Արտաքին հղումներ

• Плиний Старший. Естествознание. XXXVI, 30-31 Արխիվացված 2020-05-28 Wayback Machine (о гробнице Мавсола) // Плиний Старший. Естествознание. Об искусстве. — М., 1994, с. 670—675 (Примеч. Г. Таронян)