Վիքիպեդիա

Ուգո Չավես

Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ
Դուք կարդում եք հոդված, որը «Ընտրյալ հոդված» կարգավիճակ ունի։

Ուգո Ռաֆայել Չավես Ֆրիաս (իսպ.՝ Hugo Rafael Chávez Frías, [ˈuɣo rafaˈel ˈtʃaβes ˈfɾi.as], հուլիսի 28, 1954(1954-07-28)[1][2][3][…], Սաբանետա, Վենեսուելա - մարտի 5, 2013(2013-03-05)[4][1][2][…], Hospital Militar de Caracas, San Juan[5]), վենեսուելացի պետական և քաղաքական գործիչ, Վենեսուելայի նախագահ (1999-2002, 2002-2013), «Հինգերորդ հանրապետության շարժում» կուսակցության (1997-2007), այնուհետև Վենեսուելայի միասնական սոցիալիստական կուսակցության նախագահը, որը մի քանի քաղաքական կուսակցությունների հետ դարձավ շարժում։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հուլիսի 16, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
Ուգո Ռաֆայել Չավես Ֆրիաս
իսպ.՝ Hugo Rafael Chávez Frías
Դրոշ
Դրոշ
 (47-րդ) Վենեսուելայի նախագահ
Դրոշ
Դրոշ
ապրիլի 14, 2002 - մարտի 5, 2013
Փոխնախագահ Խոսե Վիսենտե Ռանխել (2002-2007)
Խորխե Ռոդրիգես Գոմես (2007-2008)
Ռամոն Կառիսալես (2008-2010)
Էլիաս Խաուա Միլանո (2010-2012)
Նիկոլաս Մադուրո (2012-2013)
Նախորդող Դիոսդադո Կաբելիո
Հաջորդող Նիկոլաս Մադուրո
Դրոշ
Դրոշ
 Վենեսուելայի նախագահ
Դրոշ
Դրոշ
փետրվարի 2, 1999 - ապրիլի 12, 2002
Փոխնախագահ Խուլիան Իսաիաս Ռոդրիգես Դիաս (հունվար-դեկտեմբեր, 2000)
Ադինա Բաստիդաս (2000-2002)
Դիոսդադո Կաբելիո (հունվար-ապրիլ, 2002)
Նախորդող Ռաֆայել Կալդերա
Հաջորդող Պեդրո Կարմոնա Էստանգա
Դրոշ
Դրոշ
 Վենեսուելայի միասնական սոցիալիստական կուսակցության հավերժ նախագահ
մարտի 24, 2007 - մարտ 5, 2013
Հաջորդող Նիկոլաս Մադուրո
 
Կուսակցություն՝ Հինգերորդ հանրապետության շարժում (1997-2006)
Վենեսուելայի միասնական սոցիալիստական կուսակցություն (2007-2013)
Կրթություն՝ Վենեսուելայի ռազմական ակադեմիա
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ և սպա
Դավանանք կաթոլիկություն
Ծննդյան օր հուլիսի 28, 1954(1954-07-28)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Սաբանետա, Վենեսուելա
Վախճանի օր մարտի 5, 2013(2013-03-05)[4][1][2][…] (58 տարեկան)
Վախճանի վայր Hospital Militar de Caracas, San Juan[5]
Թաղված Historical museum in Caracas
Քաղաքացիություն  Վենեսուելա
Ի ծնե անուն իսպ.՝ Hugo Rafael Chávez Frías
Հայր Ուգո դե լոս Ռեյես Չավես
Մայր Էլենա Ֆրիաս դե Չավես
Ամուսին Նենսի Կոլմենարես և Մարիսաբել Ռոդրիգես դե Չավես
Զավակներ

որդի՝ Ուգո Ռաֆայել

դուստրեր՝ Ռոսա Վիրխինիա, Մարիա Գաբրիելա, Ռոսինես, Սարա Մանուելա, Խենեսիս Մարիա[6]
 
Կայք՝ chavez.org.ve
todochavez.gob.ve
 
Ռազմական ծառայություն
Ծառայության տարիներ՝ 1971-1992
Զորքի տեսակ՝ Վենեսուելայի ցամաքային զորքեր
Կոչում՝ փոխգնդապետ
 
Ինքնագիր
 
Պարգևներ

Ծնվել է ուսուցիչների ընտանիքում։ Դառնալով սպա՝ Չավեսը հիասթափվեց գործող երկկուսակցական[7] համակարգից[8] և 1980-ական թվականների սկզբին հիմնեց ընդհատակյա Հեղափոխական բոլիվարական շարժում-200-ը։ 1992 թվականին ռազմական հեղաշրջման անհաջող փորձ արեց «Դեմոկրատական գործողություն» կուսակցությունից ընտրված նախագահ Կառլոս Անդրես Պերեսի դեմ, որի համար ձերբակալվեց։ Ազատ արձակվելով 1994 թվականին՝ Չավեսը հիմնեց «Հինգերորդ հանրապետության շարժում» կուսակցությունը և 1998 թվականին հաղթանակ տարավ նախագահական ընտրություններում և վերընտրվեց 2000, 2006 և 2012 թվականներին։ 2002 թվականի ապրիլին Չավեսը պետական հեղաշրջման արդյունքում կարճ ժամանակով պաշտոնանկ է արվում։ Դավադիրները ժողովրդականություն չէին վայելում, և երկու օր անց Չավեսը վերադարձավ իշխանության գլուխ։

1999 թվականին նոր սահմանադրություն ընդունվեց, և Չավեսը կենտրոնացավ սոցիալիստական բոլիվարական հեղափոխության շրջանակներում սոցիալական բարեփոխումներ կատարելու վրա։ 2000-ական թվականների կեսերին նավթի բարձր գների ժամանակաշրջանում[9] ազգայնացրեց արդյունաբերական հիմնական ճյուղերի ընկերությունները, ստեղծեց տեղական ինքնակառավարման համակարգ և իրականացրեց սոցիալական ծրագրեր, որոնք բնակչության համար հասանելի դարձրին պարենը, բնակարանները, առողջապահությունը և կրթությունը[10][11][12][13][14], և մեծ մասամբ 2003-2007 թվականներին հաջողություններ գրանցվեցին աղքատության դեմ պայքարում, անգրագիտության վերացման, եկամուտների ճեղքվածքի նվազեցման և կյանքի որակի բարելավման գործում[9][15][16]։ Չավեսի իշխանության վերջում տնտեսական իրավիճակը, որի վրա ազդեցին նախկինում նրա կողմից ձեռք առնված միջոցառումները, այդ թվում՝ գների վերահսկումը[17][18][19][20] և բյուջեի դեֆիցիտը, անկայուն դարձավ[21][22][23][24][25]․ նկատվում էր անկում, բարձրացավ աղքատության[9][15][26] և ինֆլյացիայի մակարդակը[27], պարենային դեֆիցիտ սկսվեց։ Զգալիորեն աճեց մեկ շնչին ընկնող սպանությունների մակարդակը[28][29][30]։ Ոստիկանությանը մեղադրում էին կաշառակերության մեջ[31]։ Նախագահին արտակարգ լիազորություններով օժտելը[32][33] և նրան փառաբանող քարոզարշավը նույնպես քննադատության ենթարկվեցին[34][35][36]։

Չավեսի իշխանության օրոք Վենեսուելան սերտ կապեր հաստատեց Ֆիդելի կողմից կառավարվող մարքսիստալենինյան Կուբայի հետ, այնուհետև Ռաուլ Կաստրոյի հետ, Էվո Մորալեսի (Բոլիվիա), Ռաֆայել Կոռեայի (Էկվադոր) և Դանիել Օրտեգայի (Նիկարագուա) սոցիալիստական կառավարությունների հետ։ Վենեսուելայի առաջնորդը հավատարիմ էր հակաիմպերիալիստական գաղափարախոսությանը և քննադատում էր ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականությունը, նեոլիբերալիզմը և պետության՝ տնտեսության մեջ չմիջամտելու սկզբունքը[37]։ Իրեն բնորոշում էր որպես մարքսիստ[38][39][40]։ Չավեսն աջակցում էր լատինաամերիկյան ինտեգրացիան և առաջավոր դեր էր խաղում Հարավամերիկյան ազգերի միության, Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի երկրների միության, Մեր Ամերիկայի ժողովուրդների համար բոլիվարական միության և շրջանային «TeleSUR» հեռուստաընկերության ստեղծման գործում։ Վենեսուելայի նախագահի հայացքները ձևավորեցին չավիզմի գաղափարախոսության հիմքը, որը սերտորեն կապված էր 21-րդ դարի բոլիվարիզմի և սոցիալիզմի գաղափարների հետ։

2013 թվականի հունվարի 10-ին հերթական ընտրություններից հետո պետք է կայանար Չավեսի երդմնակալության արարողությունը, սակայն Ազգային ասամբլեան հետաձգեց արարողությունը՝ վերջինիս ունեցած առողջական խնդիրների պատճառով․ Չավեսը Կուբայում բուժվելուց հետո ապաքինման կարիք ուներ[41]։ Նույն թվականի մարտի 5-ին 58-ամյա Չավեսը մահացավ քաղցկեղից, որով տառապում էր 2011 թվականի հունիսից[42][43]։

Վաղ տարիներ խմբագրել

Ուգո Չավեսը ծնվել է 1954 թվականի հուլիսի 28-ին Բարինաս նահանգի Սաբանետա գյուղում[44] հնդկաաֆրիկաիսպանական ծագմամբ ուսուցիչների ընտանիքում[45]։ Ընտանիքի 7 երեխաներից երկրորդն էր[46][47]։ Հայրը՝ Ուգո դե լոս Ռեյեսը, ԿՕՊԵԻ կուսակցության մոլի հետևորդն էր[44] և 1998[48]-2008[49] թվականներին զբաղեցնում էր Բարինասի նահանգապետի պաշտոնը։ Տղայի ծնողներն ապրում էին Լոս Ռաստրոխոս գյուղում[44]։ Մայրական կողմի ապուպապը դաշնայինների կողմից, գեներալ Սամորայի գլխավորությամբ ակտիվորեն մասնակցել է Դաշնային պատերազմին, որով Չավեսը հետաքրքրված էր տարրական դպրոցում[50], իսկ մայրական կողմի պապի հայրը, որի մականունը «Մայսանտա» էր[51], 1914 թվականին հակաբռնապետական ապստամբություն բարձրացրեց, որը դաժանորեն ճնշվեց։ Մահացել է 1924 թվականին բանտում[52]։

Չավեսի հիշելով ունեցել է «աղքատ, սակայն շատ երջանիկ» մանկություն[46][53]։ Լրագրող Ռորի Քերոլը կարծում է, որ քաղաքական նպատակներով նա կարողանում էր փոխել իր կենսագրությունը[44]։ Տղան երազում էր դառնալ պրոֆեսիոնալ բեյսբոլիստ[54]։ Տարրական դպրոցն ավարտելուց հետո ծնողներն Ուգոյին և նրա եղբորը՝ Ադանին, ուղարկեցին տատի մոտ Սաբանետա, որտեղ վերջիններս ընդունվեցին Դանիել Օ'Լիրիի անվան լիցեյ[55][56][51]։ Տատը բարեպաշտ կաթոլիկ էր, և Ուգոն ծառայում էր տեղի եկեղեցում[57]։ Հայրը, չնայած ոչ մեծ աշխատավարձին, օգնում էր իր զավակներին վճարել իրենց ուսման համար[53]։

Ռազմական ակադեմիա խմբագրել

17 տարեկանում Չավեսն ընդունվեց ռազմական ակադեմիա, որտեղ, բացի մարտարվեստից և ռազմական այլ գիտություններից, այլ համալսարաններից ներգրավված քաղաքացիական ուսուցիչները սովորեցնում էին բազմաթիվ ուսումնական առարկաներ (գիտաճյուղեր)[58][59][60]։ Ապրելով Կարակասում՝ ականատես եղավ աշխատավոր դասի աղքատությանը, ինչը, ըստ իր խոսքերի, նրան ավելի ուժգին դրդեց պայքարել սոցիալական արդարության համար[61][62]։ Ակադեմիայում սովորելիս Չավեսը երկրի բեյսբոլի առաջնությունում բեյսբոլ և սոֆթբոլ էր խաղում։ Այդ տարիներին տարվեց նաև 19-րդ դարի հարավամերիկյան հեղափոխական Սիմոն Բոլիվարի կյանքի և հայացքների ուսումնասիրմամբ[63]։ Կարդալով «Չե Գևարայի օրագիրը»՝ Ուգոն սկսեց հետաքրքրվել նրանով[64]։ 1974 թվականին ակադեմիան նրան որպես իր ներկայացուցիչ ուղարկեց Պերուի անկախության համար պատերազմի ժամանակ Այակուչոյի ճակատամարտի 150-ամյակի տոնակատարությանը։ Մարտում Բոլիվարի տեղակալ գեներալ Սուկրեն հաղթանակ տարավ միապետականների դեմ։ Միջոցառմանը ելույթ ունեցավ նախագահ Խուան Վելասկո Ալվարադոն՝ հայտարարելով, որ զինվորականները պետք է գործեն ի նպաստ աշխատավորների հետաքրքրությունների, երբ իշխող դասը կաշառված է[65]։ Նրա գաղափարներն ազդեցին երիտասարդի վրա․ նա տարված ընթերցում էր Վելասկոյի գրքերը և գրեթե ամբողջությամբ հիշում էր նրա որոշ ճառեր[66]։

Մայրաքաղաքում սովորելու ժամանակ Չավեսն ընկերացավ պանամացի բռնապետ Օմար Տոռիխոսի որդու հետ, որը հարում էր ձախականների հայացքներին, այցելեց Պանամա և հանդիպեց վերջինիս։ Գտնվելով Տոռիխոսի և Վելասկոյի ազդեցության տակ՝ Չավեսն սկսեց կարծել, որ ռազմական իշխանությունը կարող է «գահընկեց» անել քաղաքացիական իշխանություններին, որոնք, ըստ նրա, ծառայում էին միայն հարուստ էլիտայի շահերին[65][67]։ Ի տարբերություն Պերուի և Պանամայի ղեկավարների՝ նա գեներալ Պինոչետի ընդդիմախոսն էր․ Պինոչետը 1973 թվականին Չիլիում իշխանության գլուխ էր եկել Կենտրոնական հետախուզական վարչության օգնությամբ[68]։ 1975 թվականին Չավեսը բարձր գնահատականներով ավարտեց ակադեմիան[69][70]։

Կարիերան բանակում խմբագրել

Երիտասարդ սպայի ծառայության առաջին վայրը Բարինասի հակապարտիզանական ստորաբաժանումն էր[71], թեև այդ ժամանակ տեղի մարքսիստալենինյան ընդհատակը ոչնչացված էր[72]։ Որոշ ժամանակ անց Չավեսը կոմունիստական գրականությամբ մի թաքստոց գտավ, որտեղ կային նաև Մարքսի, Լենինի և Մաո Ցզեդունի աշխատանքներից։ Սպան ծանոթացավ գրքերի հետ, որոնցից նա հավանեց «Էսեկիել Սամորայի ժամանակները»։ Գտածն ավելի համոզեց Չավեսին ձախերի՝ իշխանության գալու անհրաժեշտությունը[73]։ 1977 թվականին ջոկատը, որտեղ ծառայում էր, տեղափոխվեց Անսոատեգի նահանգ՝ մարքսիստախոջայական «Կարմիր դրոշի կուսակցություն» խմբավորման դեմ պայքարելու համար[74]։ Այն բանից հետո, երբ Չավեսը կանխարգելեց իր համագնդեցու կողմից կասկածյալներից մեկի ծեծը[75], սպան սկսեց խորհել զինված ուժերի վիճակի և նրա կողմից կիրառվող կտտանքների մասին[76] և սկսեց ավելի ու ավելի քննադատել կաշառակերությունը ինչպես զինվորականների շրջանում, այնպես էլ կառավարությունում՝ կարծելով, որ նավթի վաճառքից ստացված եկամուտները չեն օգտագործվում աղքատներին օգնելու նպատակով, և սկսեց համակրել «Կարմիր դրոշի կուսակցությանը» և նրա պայքարին[77]։ Նույն թվականին նա դարձավ «Վենեսուելայի ժողովրդի ազատագրման բանակ» հեղափոխական շարժման հիմնադիրներից մեկը, որը հանդես էր գալիս երկրում ձախերի իշխանության հաստատմամբ։ Ապստամբելու ծրագրեր չունեցող և աջերի գաղափարախոսության և ծայրահեղ ձախ «Կարմիր դրոշի» միջև միջանկյալ տեղ փնտրող այս կազմակերպություն մտան Չավեսին նվիրված մի քանի զինվոր[75][78][79]։ Հուսալով միություն մտնել պաշտոնական ձախերի հետ՝ Չավեսը մի քանի անգամ գաղտնի հանդիպեց առաջավոր մարքսիստների հետ, այդ թվում՝ «Արմատական պատճառ» կուսակցության հիմնադիրներ Ալֆրեդո Մանեյրոյի և Դուգլաս Բրավոյի հետ[80][81]։

1982 թվականին Չավեսը վերապատրաստում անցավ դեսանտային գումարտակում և ստեղծեց «Բոլիվարական հեղափոխական բանակ-200»-ը, որը հետագայում վերանվանվեց «Հեղափոխական բոլիվարական շարժում-200»[58][82][83]։ Չավեսի վրա ազդեցին Սամորան, Բոլիվարը և Սիմոն Ռոդրիգեսը, որոնք դարձան շարժման երեք սյուները[84][85]։ Չավեսի խոսքերով՝ կազմակերպության նախնական նպատակը Վենեսուելայի ռազմական պատմության ուսումնասիրումն էր՝ ռազմական գործողություններ վարելու սեփական ուսմունքն ստեղծելու նպատակով, սակայն նա միշտ հույս ուներ, որ «Հեղափոխական բանակը» կդառնա առաջատար քաղաքական ուժ, որը «կներծծեր բոլոր տեսակի գաղափարները՝ ձախերի, աջերի, հին կապիտալիստական և կոմունիստական համակարգերի գաղափարները»[86]։ Իռլանդացի քաղաքագետ Բարի Քենոնը կարծում է, որ Հեղափոխական բոլիվարական շարժման վաղ գաղափարախոսությունը «ձևավորվող ուսմունք էր, մտքերի և գաղափարախոսությունների՝ ունիվերսալ մտքի, կապիտալիզմի, մարքսիզմի տարատեսակ խառնուրդ, բայց որը մի կողմ էր նետել նեոլիբերալական մտքերը, որոնք այդ ժամանակ արմատավորվել էին Լատինական Ամերիկայում և իրենց վարկաբեկող Արևելյան դաշինքի մոդելները»[87]։

1981 թվականին Չավեսը, որն այդ ժամանակ կապիտանի կոչում էր ստացել, սկսեց դասավանդել ռազմական ակադեմիայում և փորձեց ուսանողներին «ներարկել» բոլիվարական գաղափարներ՝ այդպիսով ավելացնելով իր կողմնակիցների թիվը․ 133 սովորողներից ամենաքիչը 30-ը սկսեցին աջակցել դասախոսին[88]։ Նույն ժամանակաշրջանում Հեղափոխական բոլիվարական շարժում մտավ Ֆրանսիսկո Արիաս Կարդենասը, որը հետաքրքրվում էր ազատագրման աստվածաբանությամբ և խմբում մեծ ազդեցություն ուներ, թեև գաղափարական կոնֆլիկտի մեջ մտավ խմբի առաջնորդի հետ․ վերջինս ռազմական հեղաշրջման կողմնակից էր, ինչին դեմ էր Կարդենասը[89]։ Որոշ ժամանակ անց Չավեսը ղեկավարության մոտ կասկածներ առաջացրեց և նրան տեղափոխեցին Ապուրե նահանգի Էլորսա ավան[90], որտեղ կազմակերպեց մի քանի հասարակական միջոցառումներ և հանդիպեց տեղի հնդկացիական ցեղերի՝ կուիբաների և յարուրոների հետ։ Սկզբում վերջիններս չէին վստահում կապիտանին, քանի որ զինծառայողները վատ էին վերաբերվում հնդկացիներին, սակայն նրան հաջողվեց նրանց իր կողմ գրավել՝ մասնակցելով մարդաբանի կազմակերպած արշավներին մասնակցելով։ Չավեսի խոսքերով՝ նրա հետ հանդիպումներն իրեն դրդեցին բնիկ ցեղերի իրավունքները պաշտպանող օրենքներ ստեղծել[91]։ 1988 թվականին նա մայորի կոչում ստացավ և դարձավ ազդեցիկ գեներալ Օչոայի օգնականը, որը հավանում էր Չավեսին և վերջինս սկսեց աշխատել Կարակասում[92]։

1992 թվականի խռովություն խմբագրել

1988 թվականին նախագահ ընտրվեց կենտրոնամետ Կառլոս Անդրես Պերեսը, ով խոստացավ չհետևել Վաշինգտոնի համաձայնագրին և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) դրամային քաղաքականությանը, սակայն փոխարենը նա սկսեց ներդնել նեոլիբերալական մոդել, որը խրախուսվում էր ԱՄՆ-ի և ԱՄՀ-ի կողմից, որն առաջացրեց քաղաքացիների դժգոհությունը[93][94][95]։ Պերեսը հայտարարեց սոցիալական կարիքները հոգացող ծախսերի կրճատման մասին և հրամանագիր ստորագրեց զանգվածային ցույցերը և ավազակությունները դաժան ճնշելու վերաբերյալ[96][97]։ Որոշ տվյալներով՝ Հեղափոխական բոլիվարական շարժման անդամները մասնակցեցին սրան[98]։ Չավեսը, ով արդեն փոխգնդապետի կոչում ուներ[99], այդ ժամանակ հիվանդ էր ջրծաղիկով և պառկած էր հիվանդանոցում։ Ավելի ուշ նա իշխանությունների գործողությունը որակեց որպես «ցեղասպանություն»[100][101]։

 
Սան Կառլոսի զինվորական բանտը, որտեղ պատիժ էր կրում Չավեսը

Սպան սկսեց աշխատել ռազմական հեղաշրջման ծրագրի վրա[97][102], որը կրում էր «Սամորա գործողություն» անվանումը[103] և որը նախատեսում էր կարևոր ռազմական օբյեկտների և կապի հաստատությունների զավթումը, պետության ղեկավարի սպանությունը և Ռաֆայել Կալդերայի իշխանության գալը[104]։ Սկզբնապես Չավեսը ծրագրել էր այս ամենն իրականացնել 1991 թվականի դեկտեմբերին, սակայն այն հետաձգեց մինչև 1992 թվականի փետրվարի 4-ը։ Խռովության օրը՝ վաղ երեկոյան նրա հրամանով 5 ստորաբաժանում մտավ Կարակաս։ Կողմնակիցների պակասը վատ անդրադարձավ գործողության հաջողության վրա՝ փոխգնդապետին սատարեց զինված ուժերի 10%-ից էլ քիչ մասը[105]։ Մի շարք դավաճանություններից, ոչ ճիշտ որոշումներից և անկանխատեսելի հանգամանքներից հետո Չավեսի գլխավորությամբ մի ոչ մեծ ստորաբաժանում շրջափակվեց Ռազմապատմական թանգարանում։ Պերեսին հաջողվեց հեռանալ Միրաֆլորես պալատից[106]։ Հետագայում ուժի կրառումից զոհվեց 14 զինվոր, վիրավորվեց 50 զինծառայող և մոտ 80 քաղաքացիական անձ[107][108][109]։ Նույն թվականի նոյեմբերին հեղաշրջման ևս մեկ անհաջող փորձ կատարվեց[102][110]։ Երկու հեղաշրջման փորձերի արդյունքում զոհվեց ամենաքիչը 143 մարդ և հարյուրավոր մարդիկ վիրավորվեցին[111]։

Փետրվարի 5-ի առավոտյան Չավեսը հանձնվեց իշխանություններին[99] և հեռուստատեսությամբ դիմեց իր կողմնակիցներին՝ կոչ անելով վայր դնել զենքը[112] և հայտարարելով, որ պարտվել է միայն «por ahora» (այս պահին)[58][113][114][115][99]։ Վենեսուելացիները, հատկապես չքավորները, սկսեցին սպայի մեջ տեսնել կաշառակերության դեմ պայքարողի[116][117]։ Ռորի Քերոլի կարծիքով՝ այն, ինչ պատահեց, Չավեսին հանրահայտ դարձրեց[118]։ Նրան ձերբակալեցին և տեղափոխեցին Սան Կառլոսի զինվորական բանտ։ Չավեսը ծանր էր տանում պարտությունը՝ դրա մեջ մեղադրելով իրեն[119]։ Բանտի պարիսպների մոտ նրան սատարող ցույցերից հետո բանտարկյալը տեղափոխվեց պատիժը կրելու Միրանդա նահանգ[120]։ Իշխանությունները ոտքի ելան Չավեսին և հեղաշրջումը սատարող լրագրողների դեմ[121]։ 1993 թվականին Պերեսը պաշտոնական հանցանքների և հանցավոր նպատակներով միջոցների ծախսման համար իմպիչմենտի ենթարկվեց[122][123]։

Իշխանության ճանապարհին խմբագրել

 
Չավեսը ելույթ է ունենում Բուենոս Այրեսում, 1995 թ․

1994 թվականին պետության ղեկավարի պաշտոնում ընտրվեց «Ազգային զուգամետություն» կենտրոնամետ կուսակցության թեկնածու Ռաֆայել Կալդերան, որը, իրազեկվելով դավադիրների ծրագրերի մասին, շուտով արձակեց նրանց, սակայն վերջիններս չէին կարող շարունակել իրենց զինվորական ծառայությունը[124][125]։ Բանտից ազատվելով՝ Չավեսը մեկնեց քարոզչական 100-օրյա ճանապարհորդության երկրով մեկ[126][127]։ Իր գաղափարների համար միջազգային աջակցություն փնտրելով՝ այցելեց Արգենտինա, Ուրուգվայ, Չիլի, Կոլումբիա և Կուբա, որտեղ ընկերացավ Ֆիդել Կաստրոյի հետ[128]։ Կոլումբիայում Չավեսը 6 ամիս ուսումնասիրեց պարտիզանական պատերազմը և կապ հաստատեց «Ազգային ազատագրական բանակ» և «Կոլումբիայի հեղափոխական զինված ուժեր՝ Ժողովրդի բանակ» խմբավորումների հետ[129]։ Վերադառնալով հայրենիք՝ սկսեց քննադատել Կալդերային և նրա նեոլիբերալական տնտեսական քաղաքականությունը[130]։ Մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամտի նվազեցումը, աղքատության և հանցագործության մակարդակի աճը, ըստ Քենոնի, «հանգեցրեցին իշխանության և ժողովրդի միջև տարանջատման, որը հող նախապատրաստեց պոպուլիստական առաջնորդի ի հայտ գալու համար»[131]։

Այդ ժամանակ Չավեսը համոզված էր նրանում, որ իշխանության գլուխ կարելի է գալ միայն բռնի ձևով, քանի որ օլիգարխները չեն թույլ տա իրեն և իր կողմնակիցներին հաղթանակ տանել ընտրություններում[132], մինչդեռ նրա զինակից Կարդենասը պնդում էր, որ մասնակցի ընտրություններին։ Վերջինս մտավ «Արմատական պատճառ» կուսակցություն և 1995 թվականի դեկտեմբերին դարձավ նավթով հարուստ Սուլիա նահանգի նահանգապետ[133]։ Ի պատասխան դրան՝ Չավեսը և նրա կողմնակիցները 1997 թվականի հուլիսին ձևավորեցին «Հինգերորդ հանրապետության շարժում» կուսակցությունը, որը նպատակ ուներ սատարել նրան 1998 թվականի նախագահական ընտրություններին[107][134][135][136]։

1998 թվականի նախագահական ընտրություններ խմբագրել

 
Գրառում պատին՝ ի աջակցություն «Հինգերորդ հանրապետության շարժում» կուսակցության, վենեսուելական Բարսելոնա։

Սկզբում ընտրական քարոզարշավի սիրելին Միս Տիեզերք 1981 Իռեն Սաեսն էր, որին սատարում էր Copei-ը՝ երկրի 2 գլխավոր կուսակցություններից մեկը[137]։ Չավեսի հեղափոխական ճարտասանությունն իր կողմ գրավեց «Հայրենիք բոլորի համար», «Շարժում դեպի սոցիալիզմ» և Կոմունիստական կուսակցություններին[136][138]։ Սոցիալական և տնտեսական մեծ բարեփոխումներ անելու խոստումների շնորհիվ Չավեսը կողմնակիցներ ձեռք բերեց հիմնականում չքավոր և աշխատավոր դասից։ 1998 թվականի մայիսին Չավեսի համար պատրաստ էր քվեարկել ընտրողների 30%-ը, օգոստոսին՝ 39%-ը[139]։ Սաեսի ժողովրդականության ընկման արդյունքում՝ Copei-ը և «Դեմոկրատական գործողությունը» սկսեցին սատարել Եյլի համալսարանի շրջանավարտ, տնտեսագետ Էնրիկե Սալասա Ռյոմերային, որն առաջադրվել էր «Վենեսուելա նախագիծ» կուսակցությունից[140]։

Ընտրությունները տեղի ունեցան 1998 թվականի դեկտեմբերի 6-ին։ Չավեսը հավաքեց 56,2% ձայն, Ռյոմերը՝ 39,97%։ Ընտրություններին մասնակցել էր քվեարկողների 63,45%-ը[141][142]։ Առաջինի օգտին քվեարկել էին հիմնականում չքավորները և «հիասթափված միջին դասը», որոնց եկամուտը զգալիորեն նվազել էր վերջին 10 տարիների ընթացքում[143], իսկ երկրորդի օգտին՝ միջին և բարձր դասերի մեծ մասը[144]։

Ղեկավարում խմբագրել

Նախագահական առաջին ժամկետ (1999-2001) խմբագրել

1999 թվականի փետրվարի 2-ին տեղի ունեցավ Չավեսի երդմնակալության արարողությունը․

  Երդվում եմ Աստծո և իմ ժողովրդի առաջ, որ այս մահացող սահմանադրությամբ ես անհրաժեշտ դեմոկրատական բարեփոխումներ կանեմ, որպեսզի նոր հանրապետությունը նոր ժամանակներին համապատասխանող ազատությունների մեծ խարտիա ունենա[145][146]։  

Նորընտիր նախագահը շատ ժամանակ էր հատկացնում զսպումների և հակակշիռների գործող համակարգի վերացմանը։ Կարևոր պաշտոնները զբաղեցրին Չավեսի ձախ համախոհները, նրա զինակիցները մեծ ազդեցություն ձեռք բերեցին[147]․ մասնավորապես՝ հետախուզության ղեկավար դարձավ Հեղափոխական բոլիվարական շարժման հիմնադիրներից մեկը՝ Խեսուս Ուրդանետան, Կարակասի դաշնային մարզի նահանգապետ դարձավ խռովության ղեկավարներից մեկը՝ Էռնան Գրյուբեր Օդրեմանը[148]։ Երկրի ղեկավար կազմի մեջ մտան նաև պահպանողականներ, կենտրոնամետներ և աջակենտրոնամետներ։ Էկոնոմիկայի նախարարը մնաց նույնը[149]։ Դժգոհողները նոր իշխանությունը «բուրժուազիա» էին անվանում[150][151] և նշում էին այն, որ նշանակվածներից քչերը պետական կառավարման փորձ ունեին[145]։ Պետության ղեկավարի մոտ բարեկամների թիվը, որոնք քաղաքականություն էին եկել, մեծ էր, որի պատճառով էլ նախագահին մեղադրում էին ընտանեվարության մեջ[152]։

Սկզբնական շրջանում Չավեսի կառավարությունը վարում էր չափավոր, կապիտալիստական և ձախակենտրոնամետ քաղաքականություն, որը մեծ ընդհանրություն ուներ լատինաամերիկյան այլ ձախերի հետ, մասնավորապես՝ Բրազիլիայի նախագահ Լուիս Ինասիու Լուլա դա Սիլվայի քաղաքականության հետ[153]։ Վենեսուելայի առաջնորդը կարծում էր, որ իրեն համապատասխանում է սոցիալական կողմնորոշմամբ կապիտալիզմը[154], ներդրողների ներգրավելու համար հետևում էր Արժութային միջազգային հիմնադրամի խորհուրդներին[155] և հենց այս նպատակով այցելեց Նյու Յորքի ֆոնդային բորսա[156][157]։ 1999 թվականի փետրվարի 27-ին՝ զանգվածային անկարգությունների տասնամյակին, Չավեսը հայտարարեց սոցապահովմանն ուղղված «Բոլիվար 2000 ծրագրի» մեկնարկի մասին, որին, ըստ տարբեր գնահատականների, հատկացվել էր 20,8-113 մլն ԱՄՆ դոլար։ Այն նախատեսում էր 70000 զինվորականների ուժերով վերանորոգել ճանապարհներն ու հոսպիտալները, վերացնել ջրի պակասը, որը սնուցող միջավայր էր հանդիսանում հիվանդություններ փոխանցող մոծակների համար։ Այդ գումարով նախատեսվում էր անվճար բուժում և պատվաստումներ ապահովել, ինչպես նաև ցածր գնով մթերք վաճառել[158][159][160][161]։ 1999 թվականի մայիսին պետական ռադիոյով, այնուհետև հեռուստատեսությամբ թողարկվեց «Ալո, նախագահն է» շոուն, որը ցուցադրվում էր կիրակի ցերեկը[162]։ Ուղիղ եթերում նա պատասխանում էր հեռուստադիտողների զանգերին, քննարկում էր իր կողմից ձեռք առած միջոցառումները, երգում էր և կատակում[163][164]։ Ավելի վաղ Չավեսը վարում էր «Դեմ առ դեմ նախագահի հետ» հեռուստածրագիրը, որը եթեր էր հեռարձակվում հինգշաբթի երեկոյան[164]։ Կառավարությունն սկսեց ամսագիր և 2 թերթ հրատարակել, որոնցից մեկն ավելի ուշ փակվեց՝ խմբագրությանը կաշառակերության և անտնտեսվարության մեջ մեղադրելու պատճառով[165], երևան եկավ նոր պետական հեռուստաալիք[164]։

Սահմանադրական բարեփոխում խմբագրել

Չավեսը կոչ արեց հանրաքվե անցկացնել, որը պետք է սատարեր նրա առաջարկությունը՝ նոր գլխավոր օրենքի ստեղծման համար սահմանադրական ասամբլեա ձևավորելու վերաբերյալ։ Այս մարմնի մեջ պետք է մտնեին ներկայացուցիչներ աշխարհի բոլոր կողմերից, այդ թվում՝ հնդկացիներ[166][167]։ Պետության ղեկավարը հայտարարեց նաև կրկին վերաառաջադրվելու մասին[118]։ Ժողովուրդը շարունակում էր սատարել նրան[168], և 1999 թվականի ապրիլի 25-ին ընտրողների 88%-ը քվեարկեց նախագահի ծրագրի օգտին[166][167]։ Ասամբլեայի ընտրությունները նշանակվեցին նույն թվականի հուլիսի 25-ին։ Բոլոր 1171 թեկնածուներից ավելի քանն 900-ը Չավեսի ընդդիմախոսներն էին, սակայն ընտրություններին նրա կողմնակիցները 131 տեղից ստացան 125-ը[166][169]։ Նրան հավատարիմ սահմանադրական մարմինն սկսեց աշխատել նոր գլխավոր օրենքի նախագծի վրա, որը նախատեսում էր գործադիր իշխանության դերի մեծացում և գրաքննություն մտցնելու հեշտացում[147]։ Օգոստոսի 12-ին ասամբլեան քվեարկեց իրեն լիազորություններ օժտելու համար, որպեսզի կարողանա վերացնել պետական մարմինները և աշխատանքից հեռացնել այն պաշտոնյաներին, որոնք կաշառակերի համբավ էին վայելում և մեղադրվում էին «միայն իրենց շահը տեսնելու» մեջ[170]։ Ասամբլեան «արտակարգ դատական իրավիճակ» հայտարարեց և հնարավորություն ստացավ վերակազմել առկա դատական համակարգը։ Գերագույն դատարանը որոշում ընդունեց ասամբլեայի գործողությունների իրավաչափ լինելու մասին։ Նոր սահմանադրության մեջ Գերագույն դատարանին փոխարինում էր Գերագույն տրիբունալը[171][172]։ Այսպիսով, սահմանադրական մարմինը գերիշխող տեղ զբաղեցրեց պետությունում[173]։

1999 թվականի դեկտեմբերին տեղի ունեցավ հանրաքվե, որտեղ ընտրողների 72%-ը սատարեց նոր գլխավոր օրենքը[174][175]։ Փաստաթուղթը նախատեսում էր շրջակա միջավայրի և հնդկացիական ցեղերի պահպանման, սոցիալ-տնտեսական երաշխավորության, թոշակների վճարման, ինչպես նաև նախագահական լիազորությունների ընդարձակման ուղղությամբ առաջադիմական միջոցառումներ ձեռք առնել․ նախագահի պաշտոնավարման ժամկետը մեծացվեց, նա կարող էր ցրել կոնգրեսը, քաղաքացիների իրավունքների վերաբերյալ օրենքներ ընդունել, սպաներին կոչումներ շնորհել, վերահսկել տնտեսական և ֆինանսական հարցերը[168][176]։ Կառավարություն մտան զինված ուժերի ներկայացուցիչներ, որոնք կոչված էին պահպանել հասարակական կարգը և օգնել երկրի զարգացմանը, որը նախկինում սահմանադրությունն արգելում էր[176]։ Չավեսի հրամանով՝ Վենեսուելայի Հանրապետությունը վերանվանվեց Վենեսուելայի Բոլիվարական Հանրապետության[169][177]։ Նոր գլխավոր օրենքը ոչնչացրեց գործող զսպումների և հակակշիռների համակարգի զգալի մասը։ Ավելի քան 15 տարի չավիստների հսկողության տակ էին գտնվում իշխանության բոլոր ճյուղերը, որին վերջ դրեցին 2015 թվականի խորհրդարանական ընտրությունները[147][178]։

Նախագահական երկրորդ ժամկետ (2001-2007) խմբագրել

Նոր սահմանադրությամբ պետության ղեկավարի և կառավարության օրինականացման համար անհրաժեշտ էին ընտրություններ, որոնք կայացան 2000 թվականի հուլիսին։ Առաջին անգամ բացի նախագահից և կոնգրեսմեններից միաժամանակ ընտրվում էին նաև նահանգապետներ, քաղաքապետներ և տեղական ու մարզային խորհրդարանների պատգամավորներ[179][180][181]։ Նախագահական ընտրություններում Չավեսի հակառակորդն էր նրա նախկին ընկեր և զինակից Կարդենասը, որը, դառնալով Սուլիա նահանգի նահանգապետ, սկսեց սատարել կենտրոնամետներին և քննադատում էր նախկին ընկերոջը՝ որպես ինքնակալի[182]։ Չնայած նրա որոշ համախոհների մտավախությունների առ այն, որ Չավեսից երես էին թեքել միջին դասի և քահանաներից նրա նախկին համախոհները՝ նա հաղթանակ տարավ՝ ստանալով 59,76% ձայն՝ գերազանցելով 1998 թվականի ընտրություններում իր գրանցած արդյունքը[183][184]։Նախագահին կրկին սատարեց հասարակության ոչ հարուստ խավը[185]։ Նրա կուսակցության անդամները Կոնգրեսում զբաղեցրին 165 տեղից 101-ը[186][187]։

 
Չավեսը Աստված է Կարակասում, Վենեսուելա (որմնանկար)

Նույն թվականին Չավեսն ամրացրեց իր աշխարհաքաղաքական և գաղափարական կապերը Կուբայի հետ՝ համաձայնագիր կնքելով այդ պետություն արտահանել օրական 53000 բարել նավթ՝ արտոնյալ գնով, փոխարենը 20000 կուբայացի բժիշկ և ուսուցիչ պետք է աշխատեր Վենեսուելայում։ Արդյունքում օրական արտահանման ծավալն ավելացվեց մինչև 90000 բարել, որը զգալիորեն բարելավեց կղզու տնտեսական վիճակը, որը տուժել էր 1990-ական թվականների տնտեսական ճգնաժամից, և նրա բնակիչների կենսամակարդակը։ Վենեսուելա ժամանեցին ևս 40000 կուբայացի բժիշկ և ուսուցիչ[188]։ Միևնույն ժամանակ ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունները վատթարացան․ 2001 թվականի վերջին՝ Աֆղանստանում պատերազմ սկսվելուց հետո, Չավեսն իր հեռուստածրագրերից մեկում ցուցադրեց ռմբակոծման ժամանակ մահացած երեխաների նկարները և կոչ արեց ամերիկացիներին դադարացնել «անմեղների զանգվածային սպանությունը»՝ հայտարարելով, որ «ահաբեկչությանը չի կարելի հաղթել ահաբեկչությամբ»։ Վաշինգտոնը բացասաբար արձագանքեց նրա ասածին[189]։

21-րդ դարի սկզբին Վենեսուելան աշխարհում նավթի հինգերորդ արտահանողն էր, որը կազմում էր երկրի ամբողջ արտահանության 85,3%-ը[190][191]։ Նախկին իշխանությունները փորձում էին սեփականաշնորհել նավթի ոլորտը, որտեղ մեծ դեր էին խաղում ամերիկյան ընկերությունները, իսկ Չավեսի կառավարությունը ձգտում էր ազգայնացնել այդ ընկերությունների մեծ մասը՝ դրանք ենթարկելով PDVSA պետական ընկերությանը։ 2001 թվականին ընդունվեց ածխաջրածինների մասին օրենքը, որը նավթարդյունահանող ընկերությունների համար նախատեսում էր հարկերի բարձրացում և ընկերությունների ստեղծում՝ պետության մասնակցությամբ։ 2006 թվականին 32 համաձայնագրերից, որոնք 1990-ական թվականներին կնքվել էին PDVSA-ի և մասնավոր ընկերությունների միջև, ամենաքիչը 51%-ն անցավ պետության վերահսկողության տակ[190]։

Դիմակայություն ընդդիմությանը խմբագրել

Չավեսի առաջին ժամկետի ժամանակ, Բարի Քենոնի խոսքերով, ընդդիմությունը «ուժեղ էր, սակայն բավականին զուսպ․․․ բողոքները հիմնականում վերաբերվում էին սահմանադրության կիրառման ընթացակարգային հարցերին»[181]։ Նախագայի ընդդիմադիրների մեծ մասը գոհ չէր երկրի «կուբայացմամբ»[171]․ Կաստրոյի նման նա վերացրեց խորհրդարանի վերին պալատը, որն իրեն ավելի շատ իշխանություն տվեց[168] և սկսեց իրեն հավատարիմ համակիրներից խմբեր ձևավորել այն վայրերում, որտեղ նրանց մարզում էին որպես ռեժիմի մարտիկներ։ Պետության ղեկավարի գործողությունները ժողովրդի մեջ վախ սերմանեցին․ քաղաքացիները կարծում էին, որ նախագահը խաբել է իրենց և ձգտում է անձնական բռնապետության[171]։ 2001 թվականի հունվարին տեղի ունեցավ իշխանությունների դեմ առաջին կազմակերպված ելույթը, որը կապված էր կրթական համակարգի բարեփոխումներով, որոնք ենթադրում էին ավելի շատ քարոզչություն մտցնել դասագրքեր։ Ծնողների՝ նոր դասագրքերի հետ ծանոթանալուց հետո պարզվեց, որ դրանք փոխած կազմերով, խմբագրված կուբայական ձեռնարկներն են։ Բողոքողները, որոնց մեծ մասը պատկանում էր միջին դասին և որոնց երեխաները հիմնականում մասնավոր դպրոցներ էին հաճախում, երթով անցան Կարակասի կենտրոնով՝ վանկարկելով «Գործ չունեք մեր երեխաների հետ»։ Չնայած այն բանին, որ Չավեսը դատապարտեց դժգոհներին՝ նրանց «եսասեր և անհատապաշտ» անվանելով, վերջիններիս հաջողվեց հասնել բարեփոխման չեղարկմանը և փոխզիջական կրթական ծրագրի ընդունմանը[192][171]։ Նույն թվականի նոյեմբերին պետության ղեկավարին հաջողվեց խորհրդարանով 49 օրենք անցկացնել սոցիալական ապահովման և տնտեսության վերաբերյալ[186][193], ինչը շատ բարկացրեց ընդդիմությանը[186][193]։

2001 թվականին հիմնադրվեց «Քաղաքացիական գործողությունների դեմոկրատական համակարգող» կազմակերպությունը, ուր մտան պետության ղեկավարին ընդդիմադիր քաղաքական կուսակցությունները, ընկերությունները, ԶԼՄ-ների մեծ մասը, գործարարների ասոցիացիան, Ինստիտուցիոնալ ռազմաճակատը, որը 2000 թվականի մարտին ստեղծվել էր մի խումբ պաշտոնաթող սպաների կողմից, ովքեր դժգոհ էին զինված ուժերի նկատմամբ կիրառվող քաղաքականությունից[194] և Կենտրոնական պրոֆմիությունը[186][195]։ Կազմակերպությունը գլխավորեց ազդեցիկ գործարար Պեդրո Կարմոնան[186]։ Այս կազմակերպությունը և Չավեսի այլ ընդդիմադիրները նրան մեղադրեցին Վենեսուելան բռնապետության վերածելու ձգտման մեջ՝ Ազգային ասամբլեայում իր համակիրների շրջանում իշխանության կենտրոնացման և նրան ավելի ու ավելի շատ լիազորություններ տալու միջոցով։ Բացի միակուսակցական սոցիալիստական Կուբային ընդօրինակելու մեջ մեղադրանքից և Կաստրոյի հետ ընկերություն անելու համար քննադատությունից[186]՝ բողոքողները վերջինիս անվանում էին «ավտորիտար պոպուլիստ-մսխիչ», որի բռնած ուղին վնասում էր երկրին[196]։

Խռովություն, գործադուլներ, հանրաքվե խմբագրել
 
Չավեսի դեմ կազմակերպված երթը՝ հանրաքվեի պահանջով, 2004 թ․

2002 թվականի ապրիլի 10-ին Կարակասի զանգվածային հակակառավարական ցույցին[197] զոհվեց 20 մարդ, ավելի քան 110-ը վնասվածք ստացավ[198]։ Պետության ղեկավարի մի խումբ բարձրաստիճան ընդդիմադիրներ անկարգություններն օգտագործում էին որպես նրան իշխանությունից զրկելու հնարավորություն[199]։ Ապրիլի 11-ին դավադիրները Չավեսին առաջարկեցին հեռանալ։ Վերջինս Կաստրոյի խորհրդով համաձայնվեց և առանձնացավ Օրչիլա կղզու իր սեփական տանը[200][201]։ Կարմոնան իրեն ժամանակավոր նախագահ հրապարակեց[201], չեղարկեց 1999 թվականի սահմանադրությունը և երկիրը կառավարելու համար ոչ մեծ կոմիտե ստեղծեց[181]։ Բողոքներն ի աջակցություն նախկին նախագահի և Կարմոնայի ոչ բավարար ժողովրդականությունը, ում ձեռք առած միջացառումները որոշ դժգոհներ համարում էին տոտալիտար, հանգեցրին վերջինիս իշխանությունից հեռացմանը։ Ապրիլի 14-ին Չավեսը վերադարձավ որպես նախագահ[202]։ Նա զուսպ արձագանքեց տեղի ունեցածին․ հավաքեց ավելի կենտրոնամետ տնտեսական թիմ, ետ վերադարձրեց PDVSA-ի՝ իր հեռացրած տնօրենների և մենեջերների խորհրդին, որոնց հեռացումը հեղաշրջման պատճառներից մեկն էր[203][204], և սկսեց ուժեղացնել պետության մարտունակությունը․ Ռուսաստանից գնեց 100000 Կալաշնիկով ինքնաձիգ և մի քանի ուղղաթիռ, իսկ Բրազիլիայից՝ մի քանի Embraer EMB 314 Super Tucano թեթև գրոհային, ավելացվեց զինծառայողների թիվը[205]։

Նույն թվականին այն բանից հետո, երբ Չավեսը պետական նավթարդյունաբերական ընկերության ղեկավարներ նշանակեց իր քաղաքական համախոհներին և կողմնակիցներին, որոնք տվյալ բնագավառում քիչ կամ ընդհանրապես փորձ չունեին[206], ընկերությունում երկամսյա գործադուլ սկսվեց[207]։ 19000 ցուցարար աշխատանքից հեռացվեց՝ աշխատանքի վայրն անօրինական թողնելու պատճառով․ նրանց փոխարեն աշխատանքի ընդունվեցին թոշակառուներ, օտարերկրյա մասնագետներ և զինվորականներ։ Ըստ որոշ կարծիքների՝ կադրային փոփոխությունները միայն թուլացրին ընդդիմությունը, քանի որ նրանց զոհերը դարձան Չավեսից դժգոհ PDVSA-ի շատ մենեջերներ[208]։

1999 թվականի սահմանադրության ընդունմամբ հնարավոր դարձավ նախագահի վաղաժամ հեռանալու համար հանրաքվեի անցկացումը։ Ընդդիմությունն օգտվեց այդ հնարավորությունից, և 2004 թվականի օգոստոսին կայացավ հանրաքվեն։ 70% ներկայացած ընտրողներից Չավեսին պաշտոնում թողնելու համար կողմ քվեարկեց 59%-ը[184][209]։ Այնժամ նրան սատարեց միայն քիչ ապահովված աշխատավոր դասը, ի տարբերություն միջին դասի մեծ մասին, որոնք դժգոհ էին Վենեսուելայի ղեկավարի բռնած ուղու փոփոխությունից[210]։

«21-րդ դարի սոցիալիզմ» խմբագրել

2005 թվականի հունվարին Չավեսը սկսեց առաջ տանել «21-րդ դարի սոցիալիզմ» գաղափարախոսությունը, որը տարբերվում էր նախկին բոլիվարիզմից՝ նախկին սոցիալ-դեմոկրատական բնույթով և իր մեջ կապիտալիզմի և սոցիալիզմի տարրեր պարունակելով։ Նոր ուղին, որը նախատեսում էր Լատինական Ամերիկայի երկրներում դեմոկրատական սոցիալիզմ հաստատել, Վենեսուելայի նախագահը հակադրում էր մարքսիստ-լենինյան սոցիալիզմին, որին 20-րդ դարում հետևում էին ԽՍՀՄ-ն ու ՉԺՀ-ն։ Այս երկու պետություններին նա իսկական դեմոկրատական չէր համարում՝ ներկայացուցչական ժողովրդավարության բացակայության և իշխանության ծայրաստիճան ավտորիտար համակարգի պատճառով[87]։ 2006 թվականի մայիսին Չավեսը մի շարք մասնավոր այցեր կատարեց Եվրոպա, որոնցից մեկի ժամանակ հայտարարեց մայրցամաք էժան վառելիք արտահանել նրանց համար, որոնք դրա կարիքն ունեն[211]։ 2005 թվականի հուլիսին սկսեց հեռարձակվել TeleSUR հեռուստաընկերությունը, որով նախատեսվում էր մրցակցություն ստեղծել CNN-ին և ամերիկյան իսպանախոս հեռուստաալիքներին[212]։ 2006 թվականին սկսեց գործել պետական կինոստուդիան[213]։

Նախագահական երրորդ ժամկետ (2007-2013) խմբագրել

 
Երթ 2007 թվականի հանրաքվեի դեմ[214]։

2006 թվականի դեկտեմբերին Չավեսը ձայների 63%-ով կրկին հաղթանակ տարավ նախագահական ընտրություններում[209]։ Այս անգամ նրա հիմնական հակառակորդը Սուլիա նահանգի նահանգապետ սոցիալ-դեմոկրատ Մանուել Ռոսալեսն էր։ Արդյունքների հրապարակումից հետո պետության ղեկավարը հայտարարեց «հեղափոխության տարածման» մասին[215]։ Դեկտեմբերի 15-ին նա հայտարարեց իրեն սատարող ձախ կուսակցությունների միավորման մասին, որոնք ավելի վաղ կազմել էին «Հայրենասիրական բևեռ» դաշինք։ Կուսակցություններն այժմ միավորվեցին ավելի մեծ՝ «Միասնական սոցիալիստական կուսակցության» մեջ, և նախագահը կոչ արեց հրաժարվել հին խորհրդանշանից[136]։ Քաղաքագետ Բարի Քենոնի կարծիքով՝ Միասնական սոցիալիստական կուսակցության ստեղծումը նպատակ ուներ «միավորել [բոլիվարական շարժման] տարատեսակ տարրերը, ստորիններին մուտք տալ դեպի քաղաքականություն և որոշումների ընդունում [և] հավաքել նրանց և ղեկավարներին միասնական կազմակերպության մեջ», ինչպես նաև նվազեցնել կլիենտելիզմի և կաշառակերության ծավալները և շարժմանն ավելի շատ անկախություն տալ․ նախագահի խոսքերով՝ «զանգվածներն իրենք կընտրեն առաջնորդներին, որը թույլ կտա, որ ի հայտ գան իսկական առաջնորդներ»[216]։

Չավեսը հայտարարեց, որ Միասնական սոցիալիստական կուսակցություն չմտած կուսակցությունները, չպետք է ներկայացվեն կառավարությունում, սակայն այն բանից հետո, երբ նրանցից որոշները հրաժարվեցին ենթարկվել նախագահին, նա զիջեց[217]։ Սկզբում միասնական կուսակցություն ստեղծելու գաղափարին աջակցեց ժողովրդի մեծ մասը․ 2007 թվականին դրանց թիվը հասավ 5,7 մլն-ի[216][218]։ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունը մտահոգություն հայտնեց, որ որոշ ընտրողների հարկադրել են մտնել Միասնական սոցիալիստական կուսակցություն[219]։ Նույն թվականին սահմանադրական կոմիտե ստեղծվեց՝ հայտնի գրող և Չավեսի համակիր Լուիս Բրիտո Գարսիայի նախագահությամբ, որը պետք է լրամշակումներ աներ հիմնական օրենքին։ Կոմիտեի կողմից առաջարկվող սոցիալ-առաջադիմական միջոցառումները ներառում էին աշխատանքային շաբաթվա տևողության նվազեցում, աֆրո-վենեսուելացիների կարգավիճակի ամրագրում, սեռական կողմնորոշվածությամբ խտրականության անթույլատրելիություն, ինչպես նաև նախագահական լիազորությունների զգալի ընդարձակում․ նրա ժամկետը մեծացվեց մինչև 7 տարի, նրան թույլատրվում էր վերընտրվել անսահմանափակ քանակությամբ, իսկ իշխանությունը կենտրոնանում էր գործադիր իշխանության ձեռքերում[209]։ 2007 թվականի դեկտեմբերին հանրաքվեի արդյունքում լրամշակումները չեղարկվեցին ձայների 50,65%-ով։ Ընտրողների 43,95%-ը չմասնակցեցին ընտրությանը[209][220]։ Պարտությունն առաջինն էր Չավեսի ղեկավարման ժամանակ տեղի ունեցած 13 ընտրությունների և հանրաքվեների մեջ[209]։ Դրան հանգեցրեց, ըստ Քենոնի, բացի փոփոխություններից դժգոհությունը, «դրանց շուրջ ներքին քննարկման բացակայությունը․․․ սոցիալական ծրագրերի իրականացման մեջ հիասթափությունը, իշխանության շրջանում հանցագործության և կաշառակերության մակարդակի բարձրացումը»[209]։

Ստուգելու նպատակով, թե որքան խորն է հասարակության շրջանում արմատավորվել բոլիվարական հեղափոխության հասկացությունը, պետության ղեկավարը հայտարարեց իր ժամկետի ավարտից հետո՝ 2013 թվականին, կրկին վերաառաջադրվելու և մինչև 2030 թվականը կառավարելու մտադրության մասին[221]։ 1999 թվականի սահմանադրությամբ նրան արգելվում էր վերաառաջադրվել, և 2009 թվականի փետրվարի 15-ին հանրաքվեի ժամանակ առաջարկ արվեց չեղարկել 2 անգամ ընտրվելու սահմանափակումը բոլոր պաշտոնների, այդ թվում նախագահի համար[222]։ Հանրաքվեին մասնակցածների 70%-ից 54%-ը կողմ քվեարկեց փոփոխությանը[221][222][223]։

Նախագահական չորրորդ ժամկետ (հունվար-մարտ, 2013) խմբագրել

2012 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Չավեսը նախագահական ընտրություններում կողմ ձայների 54%-ով հաղթեց իր մրցակից Էնրիկե Կապրիլեսին[224][225]։ Ընտրությունները նշանավորվեցին ընտրողների ռեկորդային՝ 80% մասնակցությամբ և թեկնածուների ակտիվ քարոզարշավով[226]։ Երկրի գործող ղեկավարին սատարեց չքավորների զգալի մասը։ Ընդդիմությունը մեղադրեց նրան բնակչության տվյալ խավի մոտ իր ժողովրդակայնությունը բարձրացնելու նպատակով զգալի ծախսեր անելու մեջ[225]։ Երդման արարողությունը, որը նշանակվել էր հունվարի 10-ին, հետաձգվեց Չավեսի առողջական խնդիրների պատճառով[41]։ Ամերիկյան պետությունների կազմակերպությունում Պանամայի նախկին դեսպանը հայտարարեց, որ դեկտեմբերի 31-ին Չավեսի մոտ գլխուղեղի մահ զարգացավ։ Պաշտոնական այրերը ժխտում էին նախագահի մահվան մասին հաղորդումները[227]։

2013 թվականի մարտի 5-ին Չավեսը, որը 2011 թվականից տառապում էր քաղցկեղից, մահացավ[228]։ Մինչև նոր ընտրությունները պետության ղեկավարի պաշտոնը ժամանակավոր ստանձնեց փոխնախագահ Նիկոլաս Մադուրոն[229]։

Գաղափարախոսություն խմբագրել

Վենեսուելայի նախագահը քարոզում էր «21-րդ դարի սոցիալիզմ», սակայն դրա ճշգրիտ սահմանները Չավեսն այդպես էլ չէր սահմանում․ նա կոչ էր անում ազատության, հավասարության, սոցիալական արդարության և համերաշխության[230]։ Իր հայացքները նա անվանում էր բոլիվարիական, քանի որ դրանք զարգացել էին Սիմոն Բոլիվարի գաղափարներից։ Դրանց վրա ազդեցություն էր ունեցել նաև Բոլիվարի ուսուցիչ, փիլիսոփա Սիմոն Ռոդրիգեսը և գեներալ Էսեկիել Սամորան[231].։ Քաղաքագետ Գրեգորի Ուիլփերթը կարծում է, որ «Չավեսի հեղափոխական բոլիվարիզմի գլխավոր բաղադրամասերը կրթության, բանակի և ժողովրդի միասնության կարևորության շեշտադրումն է, լատինաամերիկյան ինտեգրումը, սոցիալական արդարությունը և ինքնիշխանությունը»[83]։ Դրանց թվում էին նաև հետևողական ազգայնականությունը, ականավոր պատմական կերպարների անձի պաշտամունքը և Չավեսի փառաբանումը որպես «ժողովրդի կամքի արտահայտող», 20-րդ դարի պատմության վերանայումը, այդ թվում՝ նախկինում երկրում գործող երկկուսակցական համակարգը և Մարքսի ակտիվ մեջբերմամբ՝ պայքարը կապիտալիզմի և գլոբալիզացման դեմ[232]։ 1996 թվականին Չավեսը մի հարցազրույցում ասաց․

  Ես մարքսիստ չեմ, սակայն մարքսիստներին դեմ չեմ։ Ես կոմունիստ չեմ, սակայն կոմունիստներին դեմ չեմ[233]։  

2006 թվականին Վենեսուելայի նախագահը դատապարտեց պրոլետարիատի բռնապետության մարքսիստական գաղափարը[234], իսկ 2010 թվականին իրեն անվանեց «նույնքան մարքսիստ, որքան որ Հիսուս Քրիստոսի և Ամերիկայի ազատագրող Սիմոն Բոլիվարի հետևորդն է»[38], հայտարարեց, որ «ընդունել է մարքսիզմը» և խոստովանեց, որ չի կարդացել «Կապիտալ»-ը[39][40]։ 2006 թվականին Չավեսն իրեն կոմունիստ անվանեց[235], իսկ 2007 թվականին՝ «տրոցկիստ» և մեջբերեց Մարքսին ու Լենինին[236]։

Առաջին անձնավորությունները, որոնք զգալի ազդեցություն են թողել Չավեսի վրա, Պերուի նախկին նախագահ Խուան Վելասկո Ալվարադոն է[63], Պանամայի առաջնորդ Օմար Տոռիխոսը[67][237] և Վենեսուելայի նախկին նախագահ Մարկոս Պերես Խիմենեսը, որն իրականացրել է ենթակառուցվածքային նախագծեր և ում Չավեսը համարում էր իրեն նախորդող լավագույն նախագահը[44]։ Նա շատ բան է վերցրել Ֆիդել Կաստրոյի գաղափարներից։ Չավեսի վրա ազդեցին նաև արգենտինացի նեոֆաշիզմի գաղափարախոս Նորբերտո Չերեսոլեի[237], Ջուզեպպե Գարիբալդիի[238], Անտոնիո Գրամշիի և Անտոնիո Նեգրիի հայացքները[239]։ 2005 թվականին Վենեսուելայի առաջնորդը հայտարարեց, որ հետևում է Հիսուս Քրիստոսի ուսմունքին, ում նա համարում էր «առաջին»[240] և «ամենամեծ»[241] սոցիալիստը, իսկ Հուդա Իսկարիովտացուն՝ «առաջին կապիտալիստը»[240]։

Կառավարման արդյունքներ խմբագրել

Տնտեսություն և սոցիալական քաղաքականություն խմբագրել

Իշխանության գալուց անմիջապես հետո՝ 1999 թվականին, Չավեսը դեմոկրատական սոցիալիզմի տնտեսական քաղաքականություն էր վարում, որը նախատեսում էր հարստության վերաբաշխում, հողային բարեփոխում և տնտեսական ակտիվության դեմոկրատացում՝ աշխատանքային ինքնակառավարման և աշխատանքային կոոպերատիվների ստեղծման միջոցով[242]։ 2000-ական թվականների սկզբին նավթի գնի բարձրացմամբ և դրամային պաշարների համալրմամբ, ինչը Վենեսուելան չէր տեսել 1980-ական թվականներից, նա սկսեց իրականացնել սոցիալական ծրագրեր, որոնք ուղղված էին երկրում տնտեսական, սոցիալական և մշակութային պայմանների բարելավմանը[12][17][243][244], որը հնարավորություն տվեց վերջինիս ամրապնդել սեփական իշխանությունը[245]․ աղքատների համար հազարավոր անվճար բուժկետեր կառուցվեցին[12], սննդի գնման և կենցաղային պայմանների բարելավման համար նպաստներ սահմանվեցին[17]։ Առաջընթաց նկատվեց անգրագիտության վերացման, առողջապահության զարգացման, աղքատության դեմ պայքարի հարցերում[16], ընդլայնվեցին բնակչության տնտեսական, մշակութային և սոցիալական իրավունքները[246], բարելավվեց կյանքի որակը[15]։ 2007 թվականի մայիսին Վենեսուելայի առաջնորդը չեղարկեց բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ընդունելության քննությունները[247]։ Հիմնականում նա հենվում էր «բնակչության քիչ ունևոր խավի վրա, որոնց վրա բարվոք անդրադարձան առողջապահական բարեփոխումները և [այլ] նմանատիպ միջոցառումները»[248]։

Ջինիի գործակիցը 1998 թվականին 0,495-ից 2011 թվականին դարձավ 0,39, որն ամենացածր գործակիցն էր ամբողջ արևմտյան կիսագնդում՝ Կանադայից հետո[249]։ 2011 թվականին 15 տարեկանից բարձր վենեսուելացիների 94,77 %-ը գրագետ էին[250], սակայն որոշ գիտնականներ կասկածի տակ են դնում այդ հարցում Չավեսի ունեցած ավանդը[13]։ Պաշտոնական տվյալներով աղքատության մակարդակը 1999 թվականին 48,6 %-ից 2013 թվականին իջավ 32,1 %-ի[251], որը, ըստ ՄԱԿ-ի տվյալների, այդ տարի Լատինական Ամերիկայի միջին ցուցանիշից բարձր էր։ Չավեսի մահվանից երկու տարի անց աղքատության մակարդակը վերադարձավ նախկին ցուցանիշին[24]։

Իշխանության կողմից ձեռք առնված միջոցառումները հենվում էին նավթի վաճառքից առաջացած հասույթի վրա, որը տեղական տնտեսության եկամտի հիմնական աղբյուրն էր և արդյունքում այն տուժեց հոլանդական հիվանդությունից[23][252]։ Տնտեսագետ Մարկ Վայսբրոտի գնահատմամբ՝ երկրում տնտեսական աճը սկսվեց «այն բանից հետո, երբ կառավարությունը 2003 թվականի առաջին կիսամյակում վերահսկողություն սահմանեց պետական նավթային ընկերության վրա»[253]։ Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպությանը Չավեսն իրեն ներկայացնում էր որպես նավթարդյունաբերության խիստ քվոտաների կողմնակից և պայքարում էր նավթի գնի բարձրացման համար[254]։ Քաղաքագետ Բարի Քենոնի տվյալներով՝ բյուջեում նավթի վաճառքից առաջացած եկամուտը 2000 թվականին 51 % էր, իսկ 2006 թվականին այն դարձավ 56 %, արտահանումը 1997 թվականին 77 % էր, իսկ 2006 թվականին դարձավ 89 %։ Նրա խոսքերով՝ «նավթային ասեղի» խնդիրը Չավեսի կառավարման ժամանակաշրջանում ամենալուրջ խնդիրներից մեկն էր[254]։ 2009 թվականին երկրի ՀՆԱ-ն կրճատվեց 3,2 %-ով, հաջորդ տարի՝ 1,5 %-ով։ 2013 թվականի սկզբին պետական պարտքը կազմում էր ՀՆԱ-ի 70 %-ը, իսկ բյուջետի դեֆիցիտը՝ 13 %[255]։ 2012 թվականին նավթի արտահանումը դարձավ 96 %, իսկ դրանից առաջացած եկամուտը կազմում էր ամբողջ բյուջեի գրեթե կեսը, որը Համաշխարհային բանկը գնահատեց որպես երկրի տնտեսության համար ծայրահեղ վտանգավոր սպառնալիք։ Ըստ Foreign Policy ամսագրի գնահատման՝ 2008 թվականին ամբողջ արտահանումը, բացառությամբ նավթի, «փլուզվեց»[23][256]։

Սոցիալական ծրագրերի վրա ծախսվող հավելյալ ծախսերը և բիզնեսի նկատմամբ կիրառվող խիստ միջոցառումները խորացրեցին տնտեսական անհավասարակշռությունը և այն հանգամանքների թվում էին, որոնք Չավեսի նախագահության վերջին տարիներին հանգեցրին ինֆլյացիայի աճին, աղքատության մակարդակի բարձրացմանը, առողջապահությանը և ապրանքների դեֆիցիտին բյուջեի հատկացումների նվազեցմանը[15][21][22][23][244][249][257]։ Այս ամենը դեֆոլթի վտանգի և մասնավոր ընկերությունների հանդեպ ոչ ընկերական վերաբերմունքը հանգեցրին օտարերկրյա ներդրումների բացակայությանը[245]։ Չնայած ազգայնացման մի քանի ալիքների՝ իշխանությունները ժխտում էին մասնավոր սեկտորի հետ տեղի ունեցած բացասական փոփոխությունները[258]։ 2012 թվականի սեպտեմբերի կեսին տարադրամի փոխանակման պաշտոնական կուրսը մեկ դոլարի համար կազմեց 4,3 բոլիվար։ Սև շուկայում այն փոխանակում էին 11,19 բոլիվարով[259]։ 2013 թվականի հունվարին Heritage Foundation-ը տնտեսապես ազատ երկրների սանդղակում[260] Վենեսուելային հատկացրեց 177 տեղից 174-րդը[261]։ Չավեսի կենսագիր Նիկոլաս Կոզլոֆի խոսքերով՝ Վենեսուելայի առաջնորդը «չմերժեց կապիտալիզմը, սակայն շատ բան արեց այն բանի համար, որպեսզի մարտահրավեր նետի զարգացման ավելի արմատական, նեոլիբերալ մոդելին»[262]։ Վերլուծաբանները կարծում են, որ Չավեսի մահը չազդեց երկրում տիրող տնտեսական իրավիճակի վրա[263]։

Պարենային քաղաքականություն խմբագրել

 
Դատարկ դարակներ Վենեսուելայի խանութներից մեկում։

1980-1990-ական թվականներին բնակչության առողջության և սննդի մակարդակը ցածր էր, իսկ սննդի պահանջարկը, ընդհակառակը, բարձր[264]։ Չավեսը նպատակ դրեց իր առջև նվազեցնել դա՝ քաղաքացիներին ապահովելով հիմնական մթերքով և պարենային անկախության հասնել[265]։ Հիմնական մեթոդը, որի շնորհիվ ծրագրվում էր բոլոր տնտեսական դասերին սննդով ապահովել, դարձավ հիմնական մթերքի գների վերահսկումը, որը ներմուծվեց 2003 թվականին[266]։ 1998-2006 թվականներին թերսնումից մահացությունը կիսով չափ նվազեց[267]։ Իշխանությունները խոշոր հողատերերից բռնագրավեցին ավելի քան 2 մլն հեկտար տարածքներ և վերաբաշխեցին դրանք[268]։

 
Հերթ Mercal պետական խանութում

Գների վերահսկողության պատճառով ձեռնարկատերերը չէին կարողանում արտադրանք ներմուծել, որը հանգեցրեց պարենային դեֆիցիտի[269][270]։ Սրա մեջ Չավեսը մեղադրեց «չարաշահորդներին և պարտակիչներին»[271] և չհրաժարվեց իր կողմից ձեռք առած միջոցառումներից։ 2003-2011 թվականներին Կարակասում սննդի գները 10 անգամ բարձրացան, իսկ աշխատավարձերը՝ 40%-ից էլ քիչ։ Կարագի, հավի մսի, չոր կաթի, պանրի, շաքարի և տավարի մսի պակաս կար[18]։ Գների վերահսկողության պատճառով բարձրացավ պարենի պահանջարկը, ներմուծման դժվարացումը հանգեցրեց սեփական արտադրության վրա ավելի շատ հենվելուն, որը միայն մեծացրեց դեֆիցիտի մասշտաբը[271][272]։ 2010-2013 թվականներին դեֆիցիտի մակարդակը 10 %-ից դարձավ 20 %[19]։ Դեֆիցիտի դեմ պայքարելու համար կառավարությունը ազգայնացրեց սննդի ընկերությունները[273]։ Պարենային անվտանգության սեփական կոնցեպցիան իրականացնելու համար Չավեսը պետական սուպերմարկետների ցանց բացեց (Mercal), որն ամբողջ երկրում 16000 խանութ և 6000 ապուրային խոհանոց և 85000 աշխատակից ուներ։ Ցանցը սնունդը վաճառում էր չափազանց ցածր գնով, սակայն հիմնական սնունդը, ինչպիսին է օրինակ միսը, հաճախ չէր բավականացնում, իսկ գնորդները ստիպված էին երկար հերթ կանգնել[274]։

Հանցագործության մակարդակ խմբագրել

 
Առևանգումների թիվը Վենեսուելայում 1989-2011 թվականներին[275][276]։

1980-1990-ական թվականներին հանցագործության մակարդակը Լատինական Ամերիկայում հաստատունորեն բարձրանում էր։ Մեկ շնչին բաժին ընկնող սպանությունների թիվը Կոլումբիայում, Սալվադորում, Վենեսուելայում և Բրազիլիայում միջինից բարձր էր[277]։ Չավեսի՝ նախագահ դառնալուց հետո 4 տարվա ընթացքում սպանությունների մակարդակը 44-ից դարձավ 100000, որը կապվում է նաև երկրում տիրող քաղաքական լարվածության հետ[278]։ 2011 թվականին առևանգումների մակարդակը 1999 թվականի հետ համեմատած բարձրացավ 20 անգամ[275][276]։ Դրա պատճառը քրեական դատագործավարության բարեփոխումն էր, որի ընթացքում համաներում շնորհվեց հազարավոր «քաղաքական բանտարկյալների», որոնք որոշեցին, որ իշխանությունները չեն պաշտպանի ապահովված քաղաքացիներին և կոլումբիական խմբավորումների քրեական ակտիվությունը[279][280]։ Իրավապահների տվյալներով՝ բանտարկյալները հեշտությամբ էին զենք, թմրադեղ և ալկոհոլ ձեռք բերում[281]։ 2007 թվականին պետությունը դադարեց վարել հանցագործությունների վիճակագրություն[282]։ Ըստ տարբեր գնահատականների՝ մեկ շնչին բաժին ընկնող սպանությունների թիվն ավելացավ 3 կամ նույնիսկ 4 անգամ։ Դրանց մեծ մասը տեղի էր ունենում խիտ բնակեցված մայրաքաղաքային հետնախորշերում[28][29][283]։ 2010 թվականին Կարակասում սպանությունների թիվն ամենաբարձրն էր աշխարհում[284][285][286][287]։ Ըստ ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի տվյալների՝ 2012 թվականին Վենեսուելայում սպանվել է 13080 մարդ[288]։

Վիճակագրության ազգային ինստիտուտի տվյալներով, որը տեղեկատվության արտահոսք էր, 2009 թվականին երկրում տեղի էր ունեցել 16917 առևանգում[280][289], որոնցից միայն 7%-ի դեպքում է հարուցվել քրեական գործ։ Այսպիսի հանցագործությունների 90,4 %-ը տեղի են ունեցել քաղաքային բնակավայրերում, որոնցից 80-ն արագ բնույթ էին կրում, իսկ նրանց զոհերը մեծ մասամբ միջին տարիքի տղամարդիկ էին, որոնք պատկանում էին ստորին միջին և միջին խավերին[289]։ 2009 թվականին թերթերում տեղեկություն հայտնվեց այն բանի մասին, որ իշխանությունները ծրագրում են հետաքննիչներին կցել Կարակասի շրջանային դիահերձարաններին, որպեսզի ոստիկանները տեղեկացնեն սպանվածների հարազատներին լուրը։ Այսպես ոստիկանները խորհուրդ էին տալիս վերջիններիս հարազատների մահվան մասին չհաղորդել ԶԼՄ-ներին, փոխարենը նրանք կարագացնեին դիակի հանձնման գործընթացը[290]։ 2010 թվականի սեպտեմբերին Չավեսն ընդունեց, որ իր նախագահ դառնալուց հետո հանցագործության մակարդակը Վենեսուելայում բարձրացել է[291]։ Նույն թվականին Միջազգային ճգնաժամային խումբը զեկույց հրապարակեց, որտեղ հաստատվում էր, որ նրա նախագահության առաջին տարիներին հանցագործությունների թվի աճը կապված էր նաև այնպիսի գործառույթների հետ, որոնց վրա վերջինս չէր կարող ազդել։ Ըստ այս կազմակերպության տվյալների՝ Չավեսը արհամարհում էր իշխանությունների վերին օղակներում տիրող կաշառակերությունը, իսկ միջազգային հանցավոր խմբավորումները, իշխանությունների հովանավորության շնորհիվ, գործունեություն էին ծավալում ոչ միայն Վենեսուելայում, այլև Կոլումբիայում, որը հանգեցրեց առևանգումների և սպանությունների թվի և թմրավաճառքի աճին։ Նախագահի կողմնակիցները պնդում էին, որ ոստիկանության շնորհիվ երկրում տիրող հանցավոր ակտիվությունը նվազել է, իսկ այն նահանգներում, որտեղ սպանությունների մակարդակը բարձր է, իշխում է ընդդիմությունը[292]։

Կաշառակերություն խմբագրել

1998 թվականի դեկտեմբերին Չավեսը նպատակ դրեց «իշխանությունների շրջանում տիրող կաշառակերությունը», սակայն դրա ծավալները նրա կառավարման ժամանակ միայն մեծացան պաշտոնակատար անձանց անպատժելիության պատճառով[293]։ 2004 թվականին Գերագույն դատարանը չավիստների լիակատար վերահսկողության տակ ընկավ, կառավարությունը հնարավորություն ստացավ դատավորներին հեռացնել աշխատանքից[294]։ Գերագույն դատարանի բախտին արժանացավ նաև Ազգային ընտրական խորհուրդը, որը կոչված էր հետևելու ընտրական գործընթացին[295]։ Այս մարմնի միջոցով էր նախագահը փորձում անցկացնել սահմանադրական բարեփոխումը, որը նրան հնարավորություն կտար ընտրվել անսահմանափակ քանակությամբ[296]։ 2007 թվականի անհաջող հանրաքվեից հետո Չավեսն այնպես փոխեց ընտրական շրջանների սահմանները, որ գյուղական շրջաններից, որտեղ նրա կուսակցությանն աջակցում էին ավելի շատ ընտրողներ, խորհրդարանի ավելի շատ անդամ էր ընտրվում։ Փոփոխությունների արդյունքում, որոնք գործում էին արդեն 2010 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ, երկիրը բաժանվեց 2 մասի․ 18 քիչ բնակեցված շրջան (բնակչության 48%-ը) ընտրում էր 101 պատգամավոր, իսկ 6 խիտ բնակեցված շրջան (բնակչության 52%-ը)՝ միայն 64[297]։ 2012 թվականին կաշառակերության ընկալման ցուցանիշով, որը կազմել էր աջ կառավարական Transparency International կազմակերպությունը, Վենեսուելան 174 երկրից 165-րդն էր՝ այն կիսելով Բուրունդիի, Չադի և Հայիթիի հետ[298]։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը կարծում էր, որ կաշառակերության պայքարի դեմ պետության կողմից ձեռք առած միջոցառումները, արդյունավետ չեն, իսկ առավել կաշառակեր են համարվում դատական, օրենսդիր և իրավապահ համակարգերը[299]։

Մարդու իրավունքներ խմբագրել

1998 թվականին Չավեսին ընտրելուց հետո ազատության մակարդակը, ըստ Freedom House ոչ կառավարական կազմակերպության, իջավ․ Վենեսուելան անվանվեց «մասնակի ազատ»[300]։ Մեկ տարի անց ընդունած սահմանադրությունը, ըստ Human Rights Watch-ի, «զգալիորեն ընդլայնեց մարդու իրավունքների երաշխիքները»[301]։ 2004 թվականին Amnesty International-ը քննադատության ենթարկեց իշխանություններին՝ 2002 թվականին պետության ղեկավարի իշխանության տապալումը հետաքննելու համար՝ հայտարարելով, որ մարդկանց մահվան հանգեցրած միջադեպերը «արդյունավետ չեն հետաքննվել և դրանց համար պատիժ չի սահմանվել», իսկ «կազմակերպիչների անպատժելիությունը փոփոխվող քաղաքական եղանակի պայմաններում մղում է մարդու իրավունքների նոր խախտումների»։ Ըստ կազմակերպության՝ 2004 թվականի ցույցերի ժամանակ, որով հանրաքվե էին պահանջում, ազգային գվարդիան և հետախուզությունը «հավանաբար ավելորդ բռնի ուժ կիրառեցին իրավիճակը վերահսկելու համար»։ Ցուցարարներից շատերն օրենքով սահմանված ժամկետում դատարանի առջև չկանգնեցին[302]։ 2008 թվականին HRW-ը զեկույց հրապարակեց, որտեղ Վենեսուելայի իշխանություններին մեղադրում էր քաղաքական խտրականության, դատական իշխանության անկախության վերացման[303], «մարդու իրավունքների պաշտպանությունը սահմանափակող միջոցառումների լայն սպեկտրի»[301], «դեմոկրատական ինստիտուտների թուլացման»[303], լրագրողների խոսքի ազատության և «Վենեսուելայում մարդու իրավունքների պահպանման գործում քաղաքացիական հասարակության հնարավորությունների կրճատման մեջ»[304]։ Ի պատասխան երկրից վտարվեցին զեկույցի վրա աշխատող կազմակերպության երկու աշխատակիցները[303]։ Ավելի քան 100 գիտնական լատինաամերիկանագետ ստորագրեցին ձախ լոբիստական Council on Hemispheric Affairs կազմակերպությանն ուղղված բաց նամակի տակ[305], որտեղ քննադատում էին վերջինիս ոչ ճշգրիտ տեղեկության, չափազանցության, համատեքստից դուրս բերելու, անտրամաբանական փաստարկման և որպես աղբյուրներ ընդդիմադիր թերթերին հղելու համար[306][307]։

2010 թվականին քաղաքական ուղղվածություն ունեցող մի շարք ձերբակալություններից հետո Amnesty International-ը մեղադրեց կառավարությանը ընդդիմախոսներին հետապնդելու մեջ[308]։ Նույն թվականին լույս տեսավ Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության զեկույցը, որտեղ մտահոգություն էին հայտնում խոսքի ազատության, մարդու իրավունքների ոտնահարման, ավտորիտարիզմի ժողովրդավարության սպառնալիքի, իշխանության բաժանման սկզբունքի աստիճանական վերացման, Վենեսուելայի տնտեսական ենթակառուցվածքի վիճակի և դաշնային դատավորներին նշանակելու նախագահի լիազորությունների վերաբերյալ։ Կազմակերպության դիտորդներին արգելեցին երկիր մտնել[309]։ Չավեսը քննադատեց հնչած մեղադրանքները՝ հայտարարելով, որ զեկույցի հեղինակները նույնիսկ չեն այցելել Վենեսուելա։ Տեղի պաշտոնակատար անձանցից մեկի խոսքերով զեկույցում տվյալները խեղաթյուրված են և համատեքստից դուրս բերված[310]։ 2014 թվականի նոյեմբերին Վենեսուելան պատասխանեց ՄԱԿ-ի կոմիտեի՝ 2002-2014 թվականներին տեղի ունեցած կտտանքների վերաբերյալ հարցերին[311]։ Ըստ կոմիտեի անդամներից մեկի՝ «վերջին տաս տարիներին մարդու իրավունքների ոտնահարման համար դատապարտվել է 12 քաղծառայող, այն դեպքում, երբ ստացվել է 5000 բողոք»[312]։

2011 թվականին Freedom House-ի կազմած մամուլի ազատության ցուցանիշում Վենեսուելան ոչ ազատ անվանվեց[313]։ Ըստ կազմակերպության՝ 2010 թվականին շարունակվեց ԶԼՄ-ների ազատության սահմանափակումները[314]։ 2009 թվականին «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպության ցուցանիշում երկիրն ստացավ տարածաշրջանում վատթարագույն բնութագրերից մեկը[315]։

Մեղադրանքներ հրեատեցության մեջ խմբագրել

Չավեսի հրեատեցությունը և Վենեսուելայի ու Իրանի սերտ հարաբերությունները նրան բնութագրում էին որպես հրեատյաց։ Իր ամանորյա ելույթներից մեկում նա հրեաներին մեղադրեց Քրիստոսի սպանության, անձնական հարստության, ամբողջ աշխարհում տիրող անարդարության և անանկացումների մեջ։ Չավեսը Գազայի հատվածում ընթացող պատերազմն անվանում էր «Պաղեստինի ժողովրդի դեմ ուղղված հոլոքոստ»[316] և 2009 թվականի հունվարին երկրից վտարեց Իսրայելի դեսպանին[317]։ Ավելի վաղ հրեկաան դպրոցներում և հասարակական կենտրոններում խուզարկություն էին կատարում ծուղակի նախապատրաստման և զենքի պահպանման կասկածանքով[316][318]։ 2004 թվականի օգոստոսին նա «քաղաքացիներին նախազգուշացրեց հրեաների միտումների մասին՝ տապալելու իր հաղթանակը հանաքվեում»։ Ներքին գործերի նախարարության ընդունարանում հակահրեական թռուցիկներ էին դրված[318]։ 2009 թվականի հունվարին վանդալները հարձակվեցին Կարակասի սինագոգի վրա[319]։ Երկրի նախագահը դեպքի պատասխանատվությունը բարդեց «խմբիշխանության» վրա[320]։

Միջազգային հարաբերություններ խմբագրել

 
Չավեսն Արգենտինայի (Կրիշներ) և Բրազիլիայի (դա Սիլվա) նախագահների հետ։

Թեև չավիզմը Հարավային Ամերիկան փոխելու փորձով ազդեցություն է ունեցել մայրցամաքի այլ շարժումների վրա, նրա մասշտաբները չափազանցվեցին երկրի իշխանությունների կողմից, իսկ չավիզմն ինքնին անկայուն բնույթ ուներ[321]։ Չավեսի ղեկավարման ժամանակաշրջանում Վենեսուելան արտաքին քաղաքականությունը կենտրոնացրել էր «նավթային դիվանագիտության» միջոցով լատինաամերիկյան տնտեսական ինտեգրման վրա․ 2004 թվականի օգոստոսին Վենեսուելան և Կուբան դարձան Մեր Ամերիկայի ժողովուրդների համար բոլիվարական դաշինքի առաջին անդամները[322], 2005 թվականի հունիսին Վենեսուելան հիմնեց Պետրոկարիբե միջազգային կազմակերպությունը, որն իր անդամներին շահավետ պայմաններով ապառիկ նավթ էր տրամադրում[323], որը երկիրն ավելի կախյալ սարքեց նավթից և երկարաժամկետ հեռանկարում՝ ավելի խոցելի[321]։ 2008 թվականի մայիսին Վենեսուելան մտավ նոր հիմնադրված Հարավամերիկյան ազգերի միության մեջ[324], 2011 թվականին Կարակասում տեղի ունեցավ Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի երկրների միության առաջին գագաթնաժողովը[325], որտեղ նախագահում էր Չավեսը[322]։ Նա հարաբերություններ էր հարթում ավտորիտար վարչակարգերի և արմատական շարժումների հետ, որոնք հակաարևմտամետ էին համարվում[321]․ սերտ հարաբերություններ հաստատվեցին Կուբայի և Իրանի հետ[326], հարաբերությունները զարգացան Բելառուսի[326] և Ռուսաստանի հետ, որի հետ մի քանի միլիարդ դոլար արժողությամբ զենքի պայմանագրեր կնքվեցին[327]։ Չնայած նրան, որ Վենեսուելան ԱՄՆ նավթի գլխավոր արտահանողներից մեկն էր, Չավեսը բազմիցս քննադատում էր «կայսրությունը»[328]։ 2006 թվականին ՄԱԿ-ի առջև ունեցած ելույթում նա ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշին «սատանա» անվանեց, իսկ նրա հետնորդ Օբամային ավելի ուշ «ծաղրածու» անվանեց[329]։

Հարաբերությունները Կոլումբիայի հեղափոխական զինված ուժերի հետ խմբագրել

Ռազմավարական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտի տվյալներով՝ «Չավեսի կառավարությունը ֆինանասավորում էր Կոլումբիայի հեղափոխական զինված ուժերի ներկայացուցչությանը Կարակասում և նրան հատուկ ծառայությունների մուտքի հնարավորություն տվեց», իսկ 2002 թվականի հեղափոխության ժամանակ այս կազմակերպությունը «[ի պատասխան վենեսուելական հատուկ ծառայությունների խնդրանքին] համաձայնվեց ուսումնական դասընթաց անցկացնել քաղաքային ահաբեկչության, մասնավորապես՝ պատվերով սպանությունների և պայթեցման գործի վերաբերյալ»։ Ինստիտուտը կոլումբիական խմբավորման կողմից կատարված քաղաքական սպանությունների համար ապացույցներ չգտավ։ Պաշտոնական անձինք ժխտում էին կազմակերպության հետ հարաբերությունները և հայտարարում, որ զեկույցում «կոպիտ սխալներ» են թույլ տրված[330]։ 2007 թվականին Կոլումբիայի իշխանությունները ռեյդ անցկացրին ապստամբների առաջնորդներից մեկի՝ Ռաուլ Ռեյեսի վերացման նպատակով։ Գործողության ժամանակ խմբավորման փաստաթղթերով դյուրակիր համակարգիչներ հայտնաբերվեցին։ Պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ այնտեղ տեղեկություն կար Վենեսուելայի իշխանությունների կողմից 300 մլն դոլար վճարի, նրանց և Կոլումբիայի հեղափոխական զինված ուժերի հետ «բազմամյա քաղաքական և ֆինանսական կապերի», «մարտիկների և Էկվադորի պաշտոնական անձանց բարձր մակարդակով կայացած հանդիպումների», ինչպես նաև 50 կգ ուրանի գնման և վաճառքի մասին[331][332]։ 2015 թվականին Չավեսի նախկին թիկնապահը հայտարարեց, որ 2007 թվականին իր գործատուն անձամբ է հանդիպել խմբավորման ղեկավարության հետ Վենեսուելայի գյուղական շրջաններից մեկում և ստեղծել մարտիկների կողմից թմրադեղերի մատակարարման համակարգ՝ թմրադեղերը երկիր էին բերում անասունների ստամոքսում և փոխանակում փողի և զենքի հետ։ Թիկնապահի խոսքերով՝ նրանց օգնություն էր ցուցաբերվում Չավեսի թշնամու՝ Կոլումբիայի նախագահ Ալվարո Ուրիբեի իշխանությունը թուլացնելու նպատակով[333]։

Անձնական կյանք խմբագրել

Բարինասում ծառայելու տարիներին[334] Չավեսն ամուսնացավ Նանսի Կոլմենարեսի հետ, որը սերում էր աշխատավորական դասից։ 1978 թվականի սեպտեմբերին ծնվեց նրանց դուստրը՝ Ռոսա Վիրխինիան, 1980 թվականի մարտին՝ Մարիա Գաբրիելան, 1983 թվականի հոկտեմբերին՝ որդին՝ Ուգո Ռաֆայելը։ Զույգի ամուսնությունը տևեց 18 տարի[335][336]։ 1984 թվականին, երբ Ուգոն դեռ ամուսնացած էր, հանդիպեց իր պատմության ուսուցչուհուն՝ Էրմա Մարքսմանին, որը նոր էր ամուսնալուծվել և ում հետ նա 9 տարի սիրավեպ ունեցավ[337][338]։ Բանտից դուրս գալուց հետո՝ երկրում քարոզչական արշավների ժամանակ, Չավեսը սիրավեպ ունեցավ իրեն սատարող մի քանի կանանց հետ[339] և ծանոթացավ լրագրող Մարիսաբել Ռոդրիգեսի հետ։ 1997 թվականին զույգն ամուսնացավ և շուտով ծնվեց նրանց դուստրը՝ Ռոսինեսը[126][127]։ 2000 թվականի հունիսին (այլ տվյալներով՝ 2002 թվականի սկզբին[340]) նրանք սկսեցին առանձին ապրել, իսկ 2004 թվականի հունվարին ամուսնալուծվեցին[341]։ Նրան մեղադրում էին երկու ամուսնությունների ընթացքում դավաճանությունների մեջ, սակայն դա ապացուցված չէր և նախագահի շրջապատի կողմից հերքվում էր[342]։ Չավեսի նախկին աշխատակիցներից մեկի խոսքերով՝ նա իր սիրուհիներին նվերներ էր տալիս և արտամուսնական երեխաներ ուներ[339]։ 2014 թվականին նրան հաջորդող Մադուրոն խոստովանեց նախկին նախագահի 2 արտամուսնական դուստրերի գոյության մասին[6]։

  Արտաքին տեսաֆայլեր
  Չավեսի երգն ապուպապի մասին

Չավեսը սիրում էր ընթերցել, դիտել փաստագրական և գեղարվեստական ֆիլմեր՝ նախընտրելով Քլինթ Իսթվուդի մասնակցությամբ ֆիլմերին և «Գլադիատոր» ֆիլմը, որը Չավեսը դիտել է 3 անգամ։ Նրա հոբիներից մեկն էր նաև անգլերեն ուսումնասիրելը[343]։ 2008 թվականին Վենեսուելայի միասնական սոցիալիստական կուսակցությունը թողարկեց «Musica Para la Batalla» («Երաժշտություն մարտի համար») ալբոմը, որտեղ Չավեսն անձամբ կատարեց իր ապուպապի՝ «Մայսանտե»-ի մասին երգ[344]։ 2010 թվականի ապրիլին Չավեսը «Խիզախ Չավես» անվամբ գրանցվեց Թվիթերում, որին առաջին իսկ օրերից գրանցվեց ավելի քան 25000 մարդ[345]։ 2013 թվականի հունվարի 21-ի դրությամբ՝ նրանց թիվը կազմում էր գրեթե 4 մլն[346]։ Թվիթերի հաշիվը վարելուն օգնում էր 200 անձից բաղկացած թիմը[347]։

Չավեսը կաթոլիկ էր և մի ժամանակ երազում էր քահանա դառնալ։ Իր սոցիալիստական ուղու արմատները նա տեսնում էր Հիսուս Քրիստոսի ուսմունքի մեջ[348], որին անվանում էր «իսկական կոմունիստ, հակաիմպերիալիստ և խմբիշխանության թշնամի»[235]։ Վենեսուելայի նախագահը միշտ հակամարտում էր հոգևորականության հետ[348] և եպիսկոպոսներին կոչ էր անում ընթերցել Մարքս, Լենին և Աստվածաշունչ[235]։ Տեղի կրոնական առաջնորդներից մեկին, որը դեմ էր հանդես եկել 2007 թվականի սահմանադրական փոփոխություններին, Չավեսը «դժոխքին դատապարտված» անվանեց[349]։

Նախագահության առաջին տարիներին Չավեսին բուժող բժիշկը կարծում էր, որ նա տառապում է բիպոլյար աֆեկտիվ խանգարմամբ։ 2010 թվականին նրա կուսակցական տեղակալ Ալբերտո Մյուլլեր Ռոխասը հարցազրույցում հայտարարեց, որ Չավեսը «հակված է ցիկլոթիմիայի՝ տրամադրության փոփոխությունների՝ բերկրանքից ձանձրույթ»։ Այլ վարկածով՝ այսպիսի վարքագծով նա փորձում էր հարձակվել ընդդիմախոսների վրա և բաժանել հասարակությունը[350]։

Հիվանդություն և մահ խմբագրել

 
Չավեսի դամբարանը Կարակասում

2011 թվականի հունիսին Չավեսը, գտնվելով Հավանայում, դիմեց ազգաբնակչությանը և հաղորդեց, որ վիրահատություն է տարել ներկոնքային թարախակույտի և չարորակ ուռուցքի հեռացման հետ կապված[351]։ Փոխնախագահ Էլիաս Խաուան հայտարարեց, որ պետության ղեկավարը շարունակում է ամբողջությամբ կատարել իր պարտականությունները և կարիք չկա նրան փոխարինել արտասահմանում գտնվելու համար[352]։ Հուլիսի 3-ին պաշտոնական անձինք հերքեցին քաղցկեղի ամբողջական հեռացման մասին տեղեկությունը և հայտնեցին, որ նախագահը դեռ պետք է երկար ապաքինվի[353]։ Հուլիսի 28-ին՝ իր 57-ամյակին, Չավեսը ելույթ ունեցավ, որտեղ խոստովանեց, որ առողջական խնդիրները նրան ստիպել են արմատապես փոխել իր հայացքները՝ դրանք դարձնելով «ավելի զանազան․․․ կշռադատված և բազմակողմ» և կոչ արեց միջին դասին և մասնավոր հատվածին ավելի ակտիվ մասնակցել բոլիվարական հեղափոխությանը․ ըստ նրա՝ այն կենսականորեն կարևոր է[354]։ 2012 թվականի հուլիսի 9-ին Չավեսը հայտարարեց, որ լիովին ապաքինվել է[355], սակայն նույն թվականի նոյեմբերին հաղորդեց Կուբայում քաղցկեղի դեմ բուժումը շարունակելու անհրաժեշտության մասին[356]։

2012 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Վենեսուելայի նախագահը հայտնեց քաղցկեղային բջիջների հեռացման համար սպասվող վիրահատության մասին, որը տեղի ունեցավ 3 օր անց[357]։ Վիրահատական միջամտությունից հետո նա շնչառական վարակ տարավ, սակայն բժիշկները հաջողությամբ պայքարեցին դրա դեմ[358]։ Դեկտեմբերի 20-ին փոխնախագահ Նիկոլաս Մադուրոն հայտարարեց հետվիրահատական բարդությունների մասին[359]։ 2013 թվականի հունվարի 3-ին տեղեկություն հայտնվեց, որ Չավեսը թոքային ծանր վարակ է տարել, որը, չնայած ձեռք առնված միջոցառումներին, առաջացրել է շնչառական անբավարարություն[360]։ Ավելի ուշ հայտնեցին, որ հիվանդի օրգանիզմը կարողացել է հաղթահարել այն[361]։ Փետրվարի 18-ին՝ Կուբայում բուժվելուց երկու ամիս անց, նա վերադարձավ հայրենիք[362]։ Մարտի 1-ին Մադուրոն հայտարարեց, որ պետության ղեկավարը քիմիաթերապիայի կուրս է անցնում[363]։ Մարտի 4-ին երկրի իշխանությունները հայտնեցին, որ նրա մոտ սկսվել է սուր շնչառական վարակ[364]։

2013 թվականի մարտի 5-ին փոխնախագահ Մադուրոն հայտարարեց, որ «ծանր հիվանդության դեմ 2 տարի պայքարելուց հետո» Չավեսը վախճանվել է[365]։ Նախագահական գվարդիայի հրամանատար գեներալ Խոսե Օրնելյայի խոսքերով՝ մահվան պատճառը սրտամկանի տարածուն ինֆարկտն էր։ Կյանքի վերջին ամիսներին նախագահը չէր կարողանում խոսել, սակայն մահվանից առաջ գեներալին ասել է․ «Ես չեմ ցանկանում մահանալ։ Խնդրում եմ, թույլ մի՛ տվեք, որ մահանամ»[366]։ Պաշտպանության նախարար Ալֆրեդո Մոլերոն հայտարարեց, որ ԱՄՆ իշխանությունները թունավորել են հանգուցյալին կամ նրան վարակել են քաղցկեղածին վարակով[365][367][368], որը պետդեպարտամենտի պաշտոնական ներկայացուցիչը «անհեթեթություն» անվանեց[369]։

Հիշատակ խմբագրել

2005-2006 թվականներին Չավեսը, ըստ Թայմ ամսագրի, մտնում էր աշխարհի ամենաազդեցիկ 100 մարդկանց ցուցակի մեջ, որտեղ նկատեցին վենեսուելացի առաջնորդի հակագլոբալիզմը և նրա կողմից Լատինական Ամերիկայում տարածվող հակաամերիկյան տրամադրությունները[370][371]։ 2013 թվականին նրան հետմահու Բոլիվարի անվան ազգային մրցանակ շնորհվեց՝ լրագրության բնագավառում[372]։

2009 թվականին Չավեսի պատվին Լիբանանի Բենգազի քաղաքում ֆուտբոլային մարզադաշտ անվանվեց[373], որը 2011 թվականին վերանվանվեց «Փետրվարյան նահատակներ»[374]։ 2013 թվականին նրա անունով կոչվեց Սանկտ Պետերբուրգի Լատինաամերիկյան մշակութային կենտրոնը[375]։ Նույն թվականին Մոսկվայում հայտնվեց Չավեսի փողոց[376], 2014 թվականին Մինսկում նրա անունով զբոսայգի բացվեց[377]։

Վենեսուելայի նախկին նախագահի կերպարը պատկերվել է Օլիվեր Սթոունի «Սահմանից հարավ» և «Իմ ընկեր Ուգոն» ֆիլմերում։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Internet Movie Database — 1990.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  3. ↑ 3,0 3,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 President Hugo Chavez confirmed dead |BBC News
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #123854008 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 Blasco, Emili J (2014 թ․ մարտի 19). «Maduro confirma la noticia de ABC sobre la hija «extra» de Chávez». ABC (իսպաներեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  7. ↑ Kozloff, Nikolas (2007). Hugo Chávez: Oil, Politics, and the Challenge to the U.S. Palgrave Macmillan. էջ 61. ISBN 9781403984098.
  8. ↑ McCoy, Jennifer L; Myers, David J. (2006). The Unraveling of Representative Democracy in Venezuela. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press. էջ 310. ISBN 9780801884283.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Cristóbal Nagel, Juan (2014 թ․ հունիսի 4). «Poverty Shoots Up in Venezuela». Foreign Policy. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  10. ↑ James, Ian (2012 թ․ հոկտեմբերի 4). «Venezuela vote puts 'Chavismo' to critical test». Yahoo. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 2-ին.
  11. ↑ Social Panorama of Latin America 2014 (PDF). United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean. 2014 թ․ մարտ. էջեր 91–92. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 15-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «Estrategia de Cooperación de OPS/OMS con Venezuela 2006–2008» (PDF) (իսպաներեն). Pan American Health Organization. 2006 թ․ հունիս. էջեր p. 54. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 «Propaganda, not policy». The Economist. 2008 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 3-ին.
  14. ↑ Weisbrot, Mark; Rosnick, David (2008 թ․ մայիս). «"Illiteracy" Revisited: What Ortega and Rodríguez Read in the Household Survey» (PDF). Center for Economic and Policy Research. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 3-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Charlie Devereux, Raymond Colitt (2013 թ․ մարտի 7). «Venezuelans' Quality of Life Improved in UN Index Under Chavez». Bloomberg. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 Alonso, Juan Francisco (2010 թ․ փետրվարի 24). «IACHR requests the Venezuelan government to guarantee all human rights». El Universal. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 25-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Barreiro C., Raquel (2006 թ․ մարտի 4). «Mercal es 34% más barato» (իսպաներեն). El Universal. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Venezuela's economy: Medieval policies». The Economist. 2011 թ․ օգոստոսի 20. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 «El ascenso de la escasez». El Universal. 2014 թ․ փետրվարի 13. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  20. ↑ «¿Por qué faltan dólares en Venezuela?». El Nacional. 2013 թ․ հոկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 Siegel, Robert (2014 թ․ դեկտեմբերի 25). «For Venezuela, Drop In Global Oil Prices Could Be Catastrophic». NPR. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 4-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Scharfenberg, Ewald (2015 թ․ փետրվարի 1). «Volver a ser pobre en Venezuela». El Pais. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 3-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Corrales, Javier (2013 թ․ մարտի 7). «The House That Chavez Built». Foreign Policy. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 6-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 Gallagher, J. J. (2015 թ․ մարտի 25). «Venezuela: Does an increase in poverty signal threat to government?». The Christian Science Monitor. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 29-ին.
  25. ↑ Corrales, Javier (2015 թ․ մայիսի 7). «Don't Blame It On the Oil». Foreign Policy. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 10-ին.
  26. ↑ «2014 Panorama Social de América Latina» (PDF). United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean. United Nations. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  27. ↑ «Venezuela's economy: Medieval policies». The Economist. 2011 թ․ օգոստոսի 20. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 23-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 Pretel, Enrique Andres (2010 թ․ սեպտեմբերի 2). «Chavez defends his record on crime in Venezuela». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 «Venezuela murder-rate quadrupled under Chávez: NGO». Reuters. 2010 թ․ մարտի 11. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  30. ↑ «Chavez criticizes US take on crime in Venezuela». The Boston Globe. 2012 թ․ մարտի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 16-ին.
  31. ↑ «Venezuela: Police corruption blamed for kidnapping epidemic». The Scotsman. 2011 թ․ մայիսի 30. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 18-ին.
  32. ↑ «Leyes habilitantes». Correo del Orinoco. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  33. ↑ «Enabling laws in The Economist». The Economist. 2010 թ․ դեկտեմբերի 28. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  34. ↑ Grant, Will (2010 թ․ նոյեմբերի 23). «Venezuela bans unauthorised use of Hugo Chavez's image». BBC News. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
  35. ↑ Romero, Simon (2011 թ․ փետրվարի 4). «In Venezuela, an American Has the President's Ear». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
  36. ↑ Lakshmanan, Indira (2005 թ․ հուլիսի 27). «Channeling his energies Venezuelans riveted by president's TV show». The Boston Globe. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 14-ին.
  37. ↑ Ellner, Steve (2002). «The 'Radical' Thesis on Globalization and the Case of Venezuela's Hugo Chávez». Latin American Perspectives. SAGE Publications. 29 (6): 88–93. doi:10.1177/0094582X0202900609. JSTOR 3185001.
  38. ↑ 38,0 38,1 «Hugo Chavez admits to being Marxist, just like Christ». RIA Novosti. 2010 թ․ հունվարի 16. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  39. ↑ 39,0 39,1 Valery, Yolanda (2010 թ․ հունվարի 23). «El marxismo según Chávez». BBC Mundo. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 Vinogradoff, Ludmila (2010 թ․ հունիսի 3). «Chavez se declara marxista». ABC.es. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  41. ↑ 41,0 41,1 «Church warns Venezuela govt on constitution». France 24. Agence France-Presse. 2013 թ․ հունվարի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 8-ին.
  42. ↑ Castillo, Mariano (2013 թ․ մարտի 5). «Venezuelan leader Hugo Chávez dies». CNN. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  43. ↑ Cawthorne, Andrew (2013 թ․ մարտի 5). «Venezuela's Hugo Chávez dies from cancer: VP». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Rory, Carroll, (2014). Comandante: Hugo Chavez's Venezuela. Penguin Books: New York. էջեր 193–194. ISBN 0143124889.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  45. ↑ Beaumont, Peter (2006-05-07). «The new kid in the barrio». The Observer. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 7-8, 247
  47. ↑ Jones, 2007, էջ 21
  48. ↑ «Cuadro comparativo gobernadores electos por entidad elleciones 1989—1992—1995—1998—2000» (PDF). Consejo Nacional Electoral (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2004 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  49. ↑ «Divulgación Elecciones Regionales 2008. Estado: Barinos». Consejo Nacional Electoral (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  50. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 11
  51. ↑ 51,0 51,1 Сапожников, 2013, Бандит «Майсанта» — неугомонный предок
  52. ↑ Н. С. Иванов Уго Чавес: штрихи идейно-политического портрета // Латиноамериканский исторический альманах. — 2013. — Т. 12. — С. 215.
  53. ↑ 53,0 53,1 Jones, 2007, էջեր 23, 25–26
  54. ↑ Jones, 2007, էջեր 55-56
  55. ↑ Rory, Carroll, (2014). Comandante : Hugo Chavez's Venezuela. Penguin Books: New York. էջեր 86–90. ISBN 0143124889.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  56. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 7-9, 24–26
  57. ↑ Jones, 2007, էջ 24
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Cannon 2009, էջ. 55
  59. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 30
  60. ↑ Jones, 2007, էջ 38
  61. ↑ Jones, 2007, էջեր 49-50
  62. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 31
  63. ↑ 63,0 63,1 Jones 2007, էջեր. 40–47
  64. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 29-30
  65. ↑ 65,0 65,1 Marcano, Tyszka 2007, էջեր. 36
  66. ↑ Jones, 2007, էջ 40-47
  67. ↑ 67,0 67,1 Jones 2007, էջեր. 52–53
  68. ↑ Jones, 2007, էջ 54
  69. ↑ Jones, 2007, էջեր 54-56
  70. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 37
  71. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 38
  72. ↑ Jones, 2007, էջեր 57-59
  73. ↑ Jones 2007, էջ. 59
  74. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 39
  75. ↑ 75,0 75,1 Marcano, Tyszka 2007, էջ. 41
  76. ↑ Jones, 2007, էջ 59
  77. ↑ Jones, 2007, էջեր 60-64
  78. ↑ Jones, 2007, էջեր 63-65
  79. ↑ Wilpert, 2007, էջ 15
  80. ↑ Cannon, 2009, էջ 54
  81. ↑ Jones, 2007, էջեր 65-77
  82. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 48-49, 56
  83. ↑ 83,0 83,1 Wilpert, 2007, էջ 16
  84. ↑ Gott, 2005, էջեր 23-24
  85. ↑ Cannon, 2009, էջ 56
  86. ↑ Jones, 2007, էջ 81
  87. ↑ 87,0 87,1 Cannon 2009, էջ. 58
  88. ↑ Jones, 2007, էջեր 83-85
  89. ↑ Jones, 2007, էջեր 92-93
  90. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 50
  91. ↑ Jones, 2007, էջեր 98-102
  92. ↑ Jones, 2007, էջեր 105, 108
  93. ↑ Cannon, 2009, էջեր 36-37
  94. ↑ Kozloff, 2006, էջեր 43-44
  95. ↑ Gibbs, Terry, T. (2006). «Business as Usual: what the Chávez era tells us about democracy under globalisation». Third World Quarterly. London: Routledge. 27 (2): 265–279. doi:10.1080/01436590500492931. JSTOR 4017674.
  96. ↑ «Del Caracazo Case». Inter-American Court of Human Rights. 2011 թ․ նոյեմբերի 11. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 21-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 Kozloff 2006, էջեր. 46–47
  98. ↑ Nelson, Brian A. (2009). The silence and the scorpion: the coup against Chávez and the making of modern Venezuela. New York: Nation Books. էջ 24. ISBN 1568584180.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Сапожников, 2013, Вооружённое выступление 4 февраля 1992 года
  100. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 55
  101. ↑ Jones, 2007, էջեր 122—123, 126
  102. ↑ 102,0 102,1 Cannon 2009, էջեր. 55–56
  103. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 64
  104. ↑ Maria Delgado, Antonio (2015 թ․ փետրվարի 16). «Libro devela sangriento objetivo de la intentona golpista de Hugo Chávez». El Nuevo Herald. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 17-ին.
  105. ↑ Gott, 2005, էջ 64
  106. ↑ Gott, 2005, էջ 63
  107. ↑ 107,0 107,1 Sylvia, Ronald D. and Danopoulos, Constantine P., R. D.; Danopoulos, C. P. (2003). «The Chávez Phenomenon: Political Change in Venezuela». Third World Quarterly. London: Routledge. 24 (1) (1): 63–76. doi:10.1080/713701367. JSTOR 3993630.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  108. ↑ Gott, 2005, էջ 69
  109. ↑ Jones, 2007, էջեր 131—155
  110. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 95
  111. ↑ «Venezuela». Uppsala Conflict Data Program Conflict Encyclopedia. Department of Peace and Conflict Research, Uppsala University. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 4-ին.
  112. ↑ Jones, 2007, էջ 157
  113. ↑ Gott 2005, էջ. 23
  114. ↑ Jones 2007, էջ. 157
  115. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 75
  116. ↑ Gott 2005, էջ. 67
  117. ↑ Cannon, 2009, էջ 41
  118. ↑ 118,0 118,1 Rory Carroll (2016 թ․ հունիսի 22). «Insult, provoke, repeat: how Donald Trump became America's Hugo Chávez». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  119. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 75-77
  120. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 91-92
  121. ↑ Jones, 2007, էջեր 161—165
  122. ↑ Tarver, H. Michael and Frederick, Julia C. (2005). The History of Venezuela. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. էջ 167. ISBN 978-0-313-33525-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  123. ↑ Cannon 2009, էջ. 37
  124. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 107—108
  125. ↑ Jones, 2007, էջեր 182—186
  126. ↑ 126,0 126,1 Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 235—236
  127. ↑ 127,0 127,1 Jones, 2007, էջեր 190—191, 219
  128. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 214—215, 220
  129. ↑ Perdue, Jon B. (2012). The War of All the People : The Nexus of Latin American Radicalism and Middle Eastern Terrorism (1st ed.). Washington, D.C.: Potomac Books. էջ 100. ISBN 1597977047.
  130. ↑ Jones, 2007, էջեր 195—198
  131. ↑ Cannon, 2009, էջ 48
  132. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 116
  133. ↑ Jones, 2007, էջեր 202—203
  134. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 119
  135. ↑ Jones, 2007, էջ 204
  136. ↑ 136,0 136,1 136,2 Cannon 2009, էջ. 59
  137. ↑ Jones, 2007, էջեր 205—207
  138. ↑ Jones, 2007, էջ 214
  139. ↑ Trinkunas, Harold; Jennifer McCoy (1999 թ․ փետրվար). «Observation of the 1998 Venezuelan Elections: A Report of the Council of Freely Elected Heads of Government» (PDF). Carter Center. էջեր p. 49. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  140. ↑ Jones, 2007, էջեր 220—223
  141. ↑ «Venezuela's 1998: Presidential, Legislative, and Gubernatorial Elections: Election Observation Report» (PDF). Election Observation Report. International Republican Institute. 1999 թ․ փետրվարի 12. էջ 12. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 17-ին.
  142. ↑ «Elecciones Presidenciales Cuadro Comparativo 1958–2000» (PDF). Consejo Nacional Electoral. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 17-ին.
  143. ↑ Wilpert, 2007, էջեր 18-19
  144. ↑ Cannon, 2009, էջեր 41-42
  145. ↑ 145,0 145,1 Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 127
  146. ↑ Jones, 2007, էջ 226
  147. ↑ 147,0 147,1 147,2 «Venezuela Country report Freedom in the World 1999». Freedom House. 2016 թ․ հուլիսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 28-ին.
  148. ↑ Jones, 2007, էջ 229
  149. ↑ Jones, 2007, էջ 230
  150. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 20
  151. ↑ Romero, Simon (2010 թ․ փետրվարի 16). «Purging Loyalists, Chávez Tightens His Inner Circle». The New York Times. New York City: The New York Times Company. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 10-ին.
  152. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 250—255
  153. ↑ Wilpert, 2007, էջ 03
  154. ↑ Sackur, Stephen (2010 թ․ հունիսի 4). «President Chavez's socialist world vision». HARDtalk. London: BBC. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  155. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 148—149
  156. ↑ Kozloff, 2006, էջ 61
  157. ↑ Jones, 2007, էջեր 234—236
  158. ↑ «Venezuelan Soldiers Leave Their Barracks… To Implement Chavez's Civil-Military Public Works Program» (PDF). United States Department of State. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 23-ին.
  159. ↑ Gott, 2005, էջեր 178—179
  160. ↑ Kozloff, 2006, էջեր 83-84
  161. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 138
  162. ↑ Wilson, Peter (2006 թ․ սեպտեմբերի 15). «Live From Caracas! It's the Hugo Chavez Show, Poems to Taunts». Bloomberg. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  163. ↑ Jones, 2007, էջ 237
  164. ↑ 164,0 164,1 164,2 Jeff Colgan (2013 թ․ հունվարի 31). Petro-Aggression: When Oil Causes War (անգլերեն). Cambridge University Press. էջ 209. ISBN 1107029678. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  165. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 193—195
  166. ↑ 166,0 166,1 166,2 Marcano, Tyszka 2007, էջ. 130
  167. ↑ 167,0 167,1 Jones 2007, էջ. 238
  168. ↑ 168,0 168,1 168,2 Rory, Carroll (2014). Comandante: Hugo Chavez's Venezuela. Penguin Books: New York. էջ 41. ISBN 0143124889.
  169. ↑ 169,0 169,1 Jones 2007, էջ. 240
  170. ↑ Jones, 2007, էջ 241
  171. ↑ 171,0 171,1 171,2 171,3 Nelson, Brian A. (2009). The silence and the scorpion: the coup against Chávez and the making of modern Venezuela. New York: Nation Books. էջեր 1–8. ISBN 1568584180.
  172. ↑ Rohter, Larry (1999 թ․ օգոստոսի 31). «Venezuelan Congress Stripped of Its Last Remaining Powers». New York Times. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 15-ին.
  173. ↑ Gott, Richard (2005). Hugo Chávez and the Bolivarian revolution (New ed.). London: Verso. էջ 147. ISBN 978-1844675333.
  174. ↑ Kozloff, 2006, էջ 94
  175. ↑ Cannon, 2009, էջեր 61-62
  176. ↑ 176,0 176,1 ICG 2007, էջ. 6
  177. ↑ ICG, 2007, էջ 5
  178. ↑ Ma, Alexandra (19December 2015). «Will A Venezuelan Opposition Party's Election Victory Bring Real Change?». Huffington Post. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  179. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 140
  180. ↑ Kozloff, 2006, էջ 88
  181. ↑ 181,0 181,1 181,2 Cannon 2009, էջ. 63
  182. ↑ Cannon 2009, էջ. 42
  183. ↑ Marcano, Tyszka 2007, էջեր. 141
  184. ↑ 184,0 184,1 Ramirez 2005, էջ. 79
  185. ↑ Cannon, 2009, էջեր 42-44
  186. ↑ 186,0 186,1 186,2 186,3 186,4 186,5 ICG 2007, էջ. 07
  187. ↑ Marcano, Tyszka 2007, էջեր. 143
  188. ↑ Kozloff, 2008, էջեր 23-24
  189. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 208—209
  190. ↑ 190,0 190,1 Kozloff 2008, էջեր. 18–23
  191. ↑ Cannon 2009, էջ. 32
  192. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 143—145
  193. ↑ 193,0 193,1 Marcano, Tyszka, 2007, էջ 143
  194. ↑ Steve Ellner Venezuelan Politics in the Chávez Era: Class, Polarization, and Conflict. — Lynne Rienner Publishers, 2004. — С. 108. — 259 с. — ISBN 978-1588262974
  195. ↑ Ramirez, 2005, էջ 80
  196. ↑ Cannon, 2009, էջ 01
  197. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 171—172
  198. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 168
  199. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 170—171
  200. ↑ Сапожников, 2013, Дни апрельского путча: на волосок от смерти
  201. ↑ 201,0 201,1 Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 175—184
  202. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 181—185
  203. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 185
  204. ↑ Wilpert, 2007, էջ 24
  205. ↑ Kozloff, 2008, էջ 71
  206. ↑ Kahn, Jeremy (2003 թ․ փետրվարի 3). «Pumping Trouble: A strike in Venezuela has raised temperatures in Caracas and oil prices around the world». CNN. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  207. ↑ Ceaser, Mike (2002 թ․ ապրիլի 5). «Venezuelans hit by oil crisis». BBC. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  208. ↑ Wilpert, 2007, էջ 25
  209. ↑ 209,0 209,1 209,2 209,3 209,4 209,5 Cannon 2009, էջ. 64
  210. ↑ Wilpert, 2007, էջ 19
  211. ↑ «Chávez offers oil to Europe's poor». The Observer. London: Guardian. 2006 թ․ մայիսի 14. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
  212. ↑ Bruce, Iain (2005 թ․ հունիսի 28). «Venezuela sets up 'CNN rival'». BBC News (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  213. ↑ «Lights! Camera! Revolución!». Newsweek (անգլերեն). 2009 թ․ հոկտեմբերի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  214. ↑ «Students stage anti-Chavez rally». BBC News. 2007 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  215. ↑ «Chávez wins Venezuela re-election». London: BBC News. 2006 թ․ դեկտեմբերի 4. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
  216. ↑ 216,0 216,1 Cannon 2009, էջ. 60
  217. ↑ Cannon, 2009, էջեր 59-60
  218. ↑ Walter, Matthew (2007 թ․ հոկտեմբերի 11). «Venezuela May Lower Voting Age, Add Gay Rights in Constitution». Bloomberg (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  219. ↑ «En Pdvsa y Sidor se concentra criminalización de las protestas – Economía» (իսպաներեն). El Universal. 2009 թ․ հունիսի 16. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  220. ↑ Romero, Simon (2007 թ․ դեկտեմբերի 4). «Venezuela Vote Sets Roadblocks on Chávez Path». New York Times. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 26-ին.
  221. ↑ 221,0 221,1 Carroll, Rory (2009 թ․ փետրվարի 16). «Hugo Chávez wins referendum allowing indefinite re-election». The Guardian. London. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 27-ին.
  222. ↑ 222,0 222,1 Cannon 2009, էջ. 65
  223. ↑ Forero, Juan (2009 թ․ փետրվարի 16). «Chávez Wins Removal of Term Limits». The Washington Post.
  224. ↑ Cawthorne, Andrew (2012 թ․ հոկտեմբերի 8). «Venezuela's Chávez re-elected to extend socialist rule». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  225. ↑ 225,0 225,1 «Venezuelan President Hugo Chávez wins another 6-year term, electoral council says». Fox News Channel. 2012 թ․ հոկտեմբերի 8. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  226. ↑ Neuman, William (2012 թ․ հոկտեմբերի 7). «Chávez Wins a Third Term in Venezuela Amid Historically High Turnout». NYT. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  227. ↑ «Nuevos rumores de muerte para Hugo Chávez» (իսպաներեն). Univision. 2013 թ․ փետրվարի 27. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 28-ին.
  228. ↑ «Venezuelan President Hugo Chávez dead, VP says». Fox News. Associated Press. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
  229. ↑ «Even after death, Hugo Chavez gets his choice of successor». National Post. 2013 թ․ մարտի 6. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  230. ↑ Wilpert, 2007, էջ 07
  231. ↑ Cameron, Maxwell (2001). «Venezuela's Hugo Chávez: Savior or Threat to Democracy?». Latin American Research Review. 36 (3): 263.
  232. ↑ Kirk A. Hawkins Venezuela's Chavismo and Populism in Comparative Perspective. — Cambridge University Press, 2010. — С. 214. — 290 с. — ISBN 1107617839
  233. ↑ Jones, 2007, էջ 236
  234. ↑ Сапожников, 2013, Президентские выборы 2006 года
  235. ↑ 235,0 235,1 235,2 «With Marx, Lenin and Jesus Christ». The Economist (անգլերեն). 2007 թ․ հունվարի 11. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  236. ↑ Malinarich, Nathalie (2007 թ․ հունվարի 10). «Chávez accelerates on path to socialism». BBC News.
  237. ↑ 237,0 237,1 «Now for the reckoning». Venezuela after Chávez. The Economist. 2013 թ․ մարտի 9. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  238. ↑ «Garibaldi, l'eroe di Chávez». La Stampa (իտալերեն). 2007 թ․ հուլիսի 23. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  239. ↑ Rocco, Cotroneo (2007 թ․ օգոստոսի 17). «Chávez preme sul pedale del socialismo: «Proprietà collettiva e sei ore di lavoro»» (իտալերեն). Corriere della Sera. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  240. ↑ 240,0 240,1 Lustig, Robert (2005 թ․ հոկտեմբերի 20). «Hugo Chavez: Charming provocateur». BBC News (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  241. ↑ «Chavez promises a socialist Venezuela as he starts new 6-year term». USA Today (անգլերեն). 2007 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  242. ↑ Wilpert 2007, էջ. 69
  243. ↑ «Banco de la Vivienda transfirió 66 millardos para subsidios» (իսպաներեն). El Universal. 2006 թ․ նոյեմբերի 10. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  244. ↑ 244,0 244,1 Heritage, Andrew (2002). Financial Times World Desk Reference. Dorling Kindersley. էջեր 618–621. ISBN 9780789488053.
  245. ↑ 245,0 245,1 «Venezuela's Expensive Friendships». Stratfor. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 20-ին.
  246. ↑ «IACHR publishes report on Venezuela». Inter-American Comission on Human Rights (անգլերեն). Organization of American States. 2010 թ․ փետրվարի 24.
  247. ↑ «Уго Чавес отменил вступительные экзамены в вузы Венесуэлы». Газета.Ru. РИА Новости. 2007 թ․ մայիսի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  248. ↑ Teresa A. Meade A History of Modern Latin America: 1800 to the Present. — Wiley-Blackwell, 2009. — С. 313. — 416 с. — ISBN 1405120517
  249. ↑ 249,0 249,1 Voigt, Kevin (2013 թ․ մարտի 6). «Chavez leaves Venezuelan economy more equal, less stable». CNN. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
  250. ↑ «Venezuela (Bolivarian Republic of)». Country Profiles (անգլերեն). UNESCO Institute for Statistics. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  251. ↑ «Pobreza». Sociales. Instituto Nacional de Estadística. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 20-ին.
  252. ↑ Corrales, Javier; Romero, Carlos (2013). U.S.-Venezuela relations since the 1990s: coping with mid-level security threats. New York: Routledge. էջեր 79–81. ISBN 0415895243.
  253. ↑ Mark Weisbrot, Rebecca Ray and Luis Sandoval (2009 թ․ փետրվար). «The Chávez Administration at 10 Years: The Economy and Social Indicators» (PDF). Center for Economic and Policy Research (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  254. ↑ 254,0 254,1 Cannon 2009, էջ. 89
  255. ↑ Ивановский З. В. Внутренняя и внешняя политика Венесуэлы в условиях кризиса // Латиноамериканский исторический альманах. — 2014. — Т. 14. — № 14. — С. 224.
  256. ↑ «Venezuela Overview». World Bank. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  257. ↑ «Health expenditure, total (% of GDP)». World Bank. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 19-ին.
  258. ↑ James, Ian (2010 թ․ հուլիսի 19). «Despite Chávez, Venezuela economy not socialist». The Guardian. London. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  259. ↑ Cancel, Daniel (2012 թ․ սեպտեմբերի 13). «Chavez 67% Spending Surge Sets Up Devaluation After Vote». Bloomberg (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  260. ↑ 2013 Index of Economic Freedom (PDF). Heritage Foundation. էջ 473. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 2-ին.
  261. ↑ 2013 Index of Economic Freedom (PDF). Heritage Foundation. էջ 21. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 2-ին.
  262. ↑ Kozloff 2008, էջ. 45
  263. ↑ «Post-Chavez, Venezuela Enters a Downward Spiral». Wharton School of the University of Pennsylvania. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 21-ին.
  264. ↑ George W. Schuyler Globalization and Health: Venezuela and Cuba // Canadian Journal of Development Studies. — 2002. — Т. 23. — № 4. — ISSN 0225-5189.
  265. ↑ Dick Parker Chávez and the Search for an Alternative to Neoliberalism // Latin American Perspectives. — 2005. — Т. 32. — № 2. — ISSN 0094-582X.
  266. ↑ Devereux, Charlie (2011 թ․ նոյեմբերի 22). «Chávez Activates Price Law to End Capitalist Speculation». Bloomberg. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 2-ին.
  267. ↑ Michael Derham Politics in Venezuela: Explaining Hugo Chávez. — Peter Lang AG, 2010. — С. 296. — 346 с. — ISBN 978-3034301091
  268. ↑ Forero, Juan (2009 թ․ հուլիսի 20). «In Venezuela, Land 'Rescue' Hopes Unmet». The Washington Post (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  269. ↑ «Venezuelan food shortages bode ill for Chavez's re-election». USA Today. 2012 թ․ օգոստոսի 13. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  270. ↑ Neuman, William (2012 թ․ ապրիլի 20). «With Venezuelan Food Shortages, Some Blame Price Controls». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  271. ↑ 271,0 271,1 Romo, Rafael (2011 թ․ դեկտեմբերի 13). «Food shortages worry Venezuelans». CNN. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 16-ին.
  272. ↑ Neuman, William (2012 թ․ ապրիլի 20). «With Venezuelan Food Shortages, Some Blame Price Controls». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 16-ին.
  273. ↑ «Empty shelves and rhetoric». The Economist. 2015 թ․ հունվարի 24. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 1-ին.
  274. ↑ Smith, Geri (2010 թ․ մարտի 11). «A Food Fight for Hugo Chavez». BloombergBusinessweek (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  275. ↑ 275,0 275,1 «Seguridad Pública y Privada: Venezuela y Bolivia» (PDF). oas.org. Organization of American States. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  276. ↑ 276,0 276,1 «Según el Cicpc el 2011 cerró con 1.150 secuestros en todo el país». El Universal. 2012 թ․ հունվարի 4. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  277. ↑ Michael Reid Forgotten Continent: The Battle for Latin America's Soul. — Yale University Press, 2008. — С. 248. — 400 с. — ISBN 0300116160
  278. ↑ Gareth A. Rodgers, Dennis Jones (2008). Youth violence in Latin America: gangs and juvenile justice in perspective (1st ed.). Basingstoke: Palgrave Macmillan. էջեր 84–85. ISBN 9780230600560.
  279. ↑ «Welcome to Venezuela, the kidnap capital of the world». news.com.au. News.com.au. 2013 թ․ նոյեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  280. ↑ 280,0 280,1 Brabazon, James (2013 թ․ հոկտեմբերի 10). «Taking no prisoners in the kidnap capital of the world: On the streets of Caracas with an elite police squad». London. The Independent. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  281. ↑ Gupta, Girish (2012 թ․ մայիսի 14). «In Venezuela's prisons, inmates are the wardens». Global Post. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 20-ին.
  282. ↑ Gallegos, Raul (2014 թ․ հունվարի 10). «Miss Venezuela's Murder Is the Price of Politics». Bloomberg L.P. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.
  283. ↑ «Venezuela's Homicide Rate Quadruples In Fifteen Years, NGO Reports». The Huffington Post. Associated Press. 2013 թ․ դեկտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  284. ↑ Bowman, Michael (2010 թ․ օգոստոսի 24). «Venezuelans Despair Over Rampant, Deadly Violence». Voice of America. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  285. ↑ Romero, Simon (2010 թ․ օգոստոսի 22). «Venezuela, More Deadly Than Iraq, Wonders Why». The New York Times.
  286. ↑ Ramírez Miranda, Deivis (2010 թ․ օգոստոսի 25). «Caracas has become the deadliest city in the world». El Universal.
  287. ↑ James, Ian (2010 թ․ օգոստոսի 28). «Venezuelans protest rampant violence, some liken bloodshed to 'undeclared war'». Star Tribune. Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  288. ↑ «United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) – Murder rates (most recent year) – spreadsheet». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 8-ին.
  289. ↑ 289,0 289,1 «Hubo 16,917 secuestros en 2009 en Venezuela». La Prensa. 2010 թ․ օգոստոսի 23. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 6-ին.
  290. ↑ «Venezuela favorece a los familiares de fallecidos que no informan a la prensa». El Mundo. 2010 թ․ օգոստոսի 22. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 6-ին.
  291. ↑ Pretel, Enrique Andres (2010 թ․ սեպտեմբերի 2). «Chávez defends his record on crime in Venezuela». Reuters. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  292. ↑ «Violence in Venezuela». The Stream. Al Jazeera English. 2011 թ․ օգոստոսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  293. ↑ Coronel, Gustavo. «Corruption, Mismanagement, and Abuse of Power in Hugo Chávez's Venezuela». Cato Institute.
  294. ↑ «World Report 2012: Venezuela». Report. Human Rights Watch. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 18-ին.
  295. ↑ «Concepto». La Institución (իսպաներեն). Consejo Nacional Electoral. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  296. ↑ Coronel, Gustavo. «The Corruption of Democracy in Venezuela». Cato Institute. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 18-ին.
  297. ↑ Дабагян Э. Уго Чавес никогда не проигрывал // Свободная мысль. — 2013. — № 2. — С. 29.
  298. ↑ «Corruption Perceptions Index 2012» (անգլերեն). Transparency International. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  299. ↑ «Global Corruption Barometer 2010/11». Transparency International. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 26-ին.
  300. ↑ «Country ratings and status, FIW 1973–2014». Freedom House. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  301. ↑ 301,0 301,1 A Decade Under Chávez. Political Intolerance and Lost Opportunities for Advancing Human Rights in Venezuela. — Human Rights Watch, 2008. — С. 7. — 230 с. — ISBN 1-56432-371-4
  302. ↑ «Venezuela: Protestors in civil disturbances». Amnesty International. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  303. ↑ 303,0 303,1 303,2 «Venezuela expels rights activists». BBC News (անգլերեն). 2008 թ․ սեպտեմբերի 19. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  304. ↑ A Decade Under Chávez. Political Intolerance and Lost Opportunities for Advancing Human Rights in Venezuela. — Human Rights Watch, 2008. — С. 8. — 230 с. — ISBN 1-56432-371-4
  305. ↑ Seliktar, Ofira (2000). Failing the crystal ball test: the Carter administration and the fundamentalist revolution in Iran. Westport, Conn: Praeger. էջ 44. ISBN 0275968723.
  306. ↑ «Taking Human Rights Watch to Task on the Question of Venezuela's Purported Abuse of Human Rights» (Press release). Council on Hemispheric Affairs. 2008 թ․ դեկտեմբերի 18.
  307. ↑ «Scholars Respond to HRW's Kenneth Roth's Riposte on Venezuelan Human Rights» (Press release). Council on Hemispheric Affairs. 2009 թ․ հունվարի 12.
  308. ↑ «Venezuelan government deliberately targeting opponents». Amnesty International. 2010 թ․ ապրիլի 1. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  309. ↑ Prado, Paulo (2010 թ․ փետրվարի 24). «OAS Report Chastises Venezuela». The Wall Street Journal. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 24-ին.
  310. ↑ «Venezuelan official disputes report on human rights abuses». CNN. 2010 թ․ փետրվարի 25. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 26-ին.
  311. ↑ «Venezuela ante la ONU: "Puede haber individuos armados dentro de los colectivos"». Infobae. 2014 թ․ նոյեմբերի 8. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  312. ↑ «Venezuela tuvo que responder por más de 3.000 casos de tortura ante Naciones Unidas». Infobae. 2014 թ․ նոյեմբերի 6. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  313. ↑ «Map of Press Freedom» (PDF). Freedom of the Press 2011 (անգլերեն). Freedom House. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  314. ↑ «Signs of change amid repression». Freedom of the Press 2011 (անգլերեն). Freedom House. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  315. ↑ «Americas». Press Freedom Index 2009. Reporters Sans Frontières. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  316. ↑ 316,0 316,1 «Hugo Chavez And Anti-Semitism». Forbes. 2009 թ․ փետրվարի 15. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 19-ին.
  317. ↑ «Venezuela expels Israeli ambassador». Al Jazeera English (անգլերեն). 2009 թ․ հունվարի 7. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  318. ↑ 318,0 318,1 «Venezuela». Report on Global Anti-Semitism (անգլերեն). U.S. Department of State. 2005 թ․ հունվարի 5. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  319. ↑ Romero, Simon (2009 թ․ հունվարի 31). «Synagogue in Venezuela Vandalized in Break-In». The New York Times (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  320. ↑ «Chávez responsabiliza a "oligarquía" por ataque a la sinagoga». El Universal. 2009 թ․ փետրվարի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  321. ↑ 321,0 321,1 321,2 Marthoz, Jean-Paul. «Venezuela's foreign policy: a mirage based on a curse» (PDF). NOREF. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 25-ին.
  322. ↑ 322,0 322,1 «The Most Important Alliance You've Never Heard Of». The Atlantic (անգլերեն). 2014 թ․ փետրվար. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  323. ↑ «Using oil to spread revolution». The Economist (անգլերեն). 2005 թ․ հուլիսի 28. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  324. ↑ «South America nations found union». BBC News (անգլերեն). 2008 թ․ մայիսի 23. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  325. ↑ «Latin American summit re-run to test Chavez health». Reuters (անգլերեն). 2011 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  326. ↑ 326,0 326,1 Mander, Benedict (2012 թ․ սեպտեմբերի 16). «Venezuela: Up in smoke». Financial Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  327. ↑ «Chavez in $2bn Russian arms deal». BBC News (անգլերեն). 2009 թ․ սեպտեմբերի 14. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  328. ↑ Tran, Mark (2008 թ․ հուլիսի 17). «Obama no different to McCain, says Chavez». The Guardian. London.
  329. ↑ Phillips, Tom (2011 թ․ դեկտեմբերի 20). «Hugo Chávez says Obama is 'a clown and an embarrassment'». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  330. ↑ Martinez, Michael (2011 թ․ մայիսի 10). «Study: Colombian rebels were willing to kill for Venezuela's Chavez». CNN. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  331. ↑ Padgett, Tim (2008 թ․ սեպտեմբերի 3). «Chávez and the Cash-Filled Suitcase». TIME. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 28-ին.
  332. ↑ «Colombia: Chavez funding FARC rebels». USA Today. 2008 թ․ մարտի 4. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  333. ↑ Cristóbal Nagel, Juan (2015 թ․ ապրիլի 28). «Something Is Rotten in the State of Venezuela». Foreign Policy. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին.
  334. ↑ Сапожников, 2013, Военная академия: на подступах к судьбе
  335. ↑ Jones, 2007, էջ 634
  336. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 104—105
  337. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 51-53
  338. ↑ Jones, 2007, էջեր 86-90
  339. ↑ 339,0 339,1 Carroll, Rory (2014). Comandante: Hugo Chavez's Venezuela. Penguin Books: New York. էջեր 49–52. ISBN 0143124889.
  340. ↑ Сапожников, 2013, Жёны и женщины Чавеса
  341. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջ 243
  342. ↑ Marcano, Tyszka, 2007, էջեր 230—232
  343. ↑ Сапожников, 2013, Частная жизнь Чавеса
  344. ↑ «Sing Along With Hugo: Chavez Cuts an Album». Fox News (անգլերեն). 2008 թ․ նոյեմբերի 10. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  345. ↑ Carroll, Rory (2010 թ․ ապրիլի 28). «Hugo Chávez embraces Twitter to fight online 'conspiracy'». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  346. ↑ «Hugo Chávez Frías». Twitter. 2013 թ․ հունվարի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  347. ↑ Carroll, Rory (2010 թ․ օգոստոսի 10). «Hugo Chávez's Twitter habit proves a popular success». The Guardian. London.
  348. ↑ 348,0 348,1 «Chavez demands Pope apologize for Indian comments» (անգլերեն). Reuters. 2007 թ․ մայիսի 19. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  349. ↑ «Chávez condenó al "infierno" a un líder evangélico». El Mercurio (իսպաներեն). 2007 թ․ նոյեմբերի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  350. ↑ Rory, Carroll, (2014). Comandante: Hugo Chavez's Venezuela. Penguin Books: New York. էջեր 92–93. ISBN 0143124889.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  351. ↑ «President Chávez's address to the Nation». El Universal (անգլերեն). 2011 թ․ հուլիսի 1. {{cite news}}: |archive-url= requires |archive-date= (օգնություն)
  352. ↑ «Venezuelan VP rules out declaring temporary absence of Chávez». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 14-ին.
  353. ↑ «Maduro niega que haya secretismo sobre salud de Chávez». El Nacional. 2011 թ․ հուլիսի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  354. ↑ «Venezuela President Hugo Chavez in middle class appeal». BBC News (անգլերեն). 2011 թ․ հուլիսի 30. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  355. ↑ Naranjo and Cawthorne, Mario and Andrew. «Venezuela's Chávez says "totally free" of cancer, again». Yahoo News. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
  356. ↑ «Hugo Chávez heading to Cuba for more treatment». CBS News. 2012 թ․ նոյեմբերի 27. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  357. ↑ «Chávez to undergo new cancer surgery». CNN. 2012 թ․ դեկտեմբերի 10. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  358. ↑ «Chávez Suffers Respiratory Infection After Surgery». Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  359. ↑ «Venezuela VP: Chávez Suffers 'New Complications'». Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  360. ↑ «Chávez battling 'severe' lung infection, respiratory failure». CNN. 2013 թ․ հունվարի 5. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 4-ին.
  361. ↑ «Venezuela's Chávez 'overcomes infection'». Al Jazeera English. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 2-ին.
  362. ↑ «Hugo Chávez 'back in Venezuela' after Cuba cancer care». BBC. 2013 թ․ փետրվարի 18. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 18-ին.
  363. ↑ «Venezuela Says Chávez Receiving Chemotherapy». Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 2-ին.
  364. ↑ «Venezuela says Chávez's breathing problems have worsened». Reuters. Associated Press. 2013 թ․ մարտի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  365. ↑ 365,0 365,1 «Venezuelan President Hugo Chávez dead, VP says». Fox News. Associated Press. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
  366. ↑ «Heart attack killed a suffering Hugo Chavez, head of Venezuela's presidential guard says». Fox News (անգլերեն). 2013 թ․ մարտի 7. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  367. ↑ «Hugo Chávez, Venezuelan President, Dead at 58». ABC News. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  368. ↑ «Venezuela Expels 2 US Diplomats; Vice President Claims Hugo Chávez was Poisoned». Fox News Latino. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  369. ↑ «US rejects Venezuela's conspiracy claims». AFP. 2013 թ․ մարտի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 5-ին.
  370. ↑ Padgett, Tim (2005 թ․ ապրիլի 18). «Hugo Chávez: The Radical with Deep Pockets». Time. New York City: Time Inc. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 25-ին.
  371. ↑ Padgett, Tim (2006 թ․ ապրիլի 30). «Hugo Chávez: Leading the Left Wing Charge». Time. New York City: Time Inc. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 25-ին.
  372. ↑ «Уго Чавес посмертно получил награду в области журналистики». Российская газета. 2013 թ․ հունիսի 7. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  373. ↑ «Libya honours Chavez with stadium». BBC News (անգլերեն). 2009 թ․ մարտի 6. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  374. ↑ «Venezuela's Hugo Chavez loses Libya stadium honour». BBC News (անգլերեն). 2011 թ․ մարտի 8. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  375. ↑ Григорьев, Дмитрий (2013 թ․ մարտի 13). «Культурный центр назвали именем Чавеса». Российская газета. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  376. ↑ «Имя президента Венесуэлы Уго Чавеса присвоено улице в Москве». РИА Новости. 2013 թ․ հուլիսի 2. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 2-ին.
  377. ↑ «В Минске торжественно открыт Парк имени Уго Чавеса». Минский городской исполнительный комитет. 2014 թ․ հոկտեմբերի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Ուգո Չավես հոդվածին
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուգո Չավես» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուգո Չավես» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Այս հոդվածը ներառված է Հայերեն Վիքիպեդիայի ընտրյալ հոդվածների ցանկում
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուգո_Չավես&oldid=9799133» էջից