Սուն Յաթ-Սեն

Սուն Յաթ-Սեն (հայտնի է նաև Սուն Չժուն-շան, Սուն Վէն անուններով, չինարեն ավանդ. 孫逸仙, հեշտ. 孙逸仙 , պինին: Sūn Yìxiān, պալլ.: Сунь Исянь; նոյեմբերի 12 1866 - մարտի 12 1925), չինացի հեղափոխական, բժիշկ, փիլիսոփա, Գոմինդան կուսակցության հիմնադիրը. ամենահայտնի չինացի քաղաքական գործիչներից մեկը։ 1940 թ-ին Սուն Յաթ-Սենը հետմահու ստացավ «ազգի հայր» տիտղոսը։

Սուն Յաթ-Սեն Sūn Yìxiān
Սուն Յաթ-Սենը
(1-ին) Չինաստանի (ժամանակավոր) նախագահ
հունվարի 1 1912 - ապրիլի 1 1912
Նախորդող	Չկա
Հաջորդող	Յուան Շիկայ
Կուսակցություն՝	Գոմինդան
Կրթություն՝	Հոնկոնգի բժշկական համալսարան
Մասնագիտություն՝	Բժիշկ Քաղաքական գործիչ Հեղափոխական Գրող
Ազգություն	Չինացի
Դավանանք	բողոքական
Ծննդյան օր	1866 նոյեմբերի 12
Ծննդավայր	Ցույխեն, Սյանշան, Չինաստան
Վախճանի օր	մարտի 12, 1925(1925-03-12) (տարիքը 58)
Վախճանի վայր	Պեկին, Չինաստան
Գերեզման	Sun Yat-sen Mausoleum
Թաղված	Նանկին
Քաղաքացիություն	Չինաստանի Հանրապետություն և  Ցին կայսրություն
Հայր	Sun Dacheng?
Մայր	Madame Yang?
Ամուսին	Lu Muzhen?, Chen Cuifen?, Haru Asada?, Kaoru Otsuki? և Սուն Ցինլին
Զավակներ	Sun Fo?, Sun Wan?, Fumiko Miyagawa? և Sun Yan?
Ինքնագիր
Պարգևներ

Սուն Յաթ-Սենն ավարտել է Հոնկոնգի բժշկական ինստիտուտը (1892)։ 1894 թվականին ստեղծել է Սինչժունհոյ հեղափոխական կազմակերպությունը՝ ընդդեմ Չինաստանում իշխող Ցին դինաստիայի։ Այդ կազմակերպության 1895 թվականի հոկտեմբերի 25-ի զինված ելույթի պարտությունից հետո տարագրվել է հայրենիքից։ 1905 թվականին Տոկիոյում նրա գլխավորությամբ ստեղծվել է Տունմենհոյ հեղափոխական կազմակերպությունը, որը գործունեության ծրագիր է ընդունել Սուն 6-ի մշակած երեք ժողովների սկզբունքները՝ նացիոնալիզմ (մանջուրական Ցին դինաստիայի տապալում, Չինաստանի ազգային անկախության վերականգնում), ժողովրդի իշխանություն (հանրապետության հռչակում) և ժողովրդի բարեկեցություն (հողի նկատմամբ իրավունքների հավասարեցում)։ Սինհայի հեղափոխությունն (1911-1913 թթ.) սկզբնավորած Ուչանի ապստամբության հաղթանակից (1911) հետո Սուն 6․ ընտրվել է Չինաստանի հանրապետության ժամանակավոր նախագահ (պարտականությունների կատարմանը ձեռնամուխ է եղել 1912 թվականի հունվարի 1-ից)։ Նրա գլխավորությամբ կազմվել է Չինաստանի հանրապետության ժամանակավոր սահմանադրություն։ Նկատի ունենալով Սուն 6-ի այդ ժամանակաշրջանի գործունեությունը, Վ․ Ի․ Լենինը նրան բնորոշել է որպես նարոդնիկական բնույթի հեղափոխական (Սուն 6․ հնարավոր էր համարում Չինաստանում խուսափել կապիտալիզմի հարաբերությունների զարգացումից են)։ Ներքին ֆեոդալական ուժերի և իմպերիզացման տերությունների ճնշմամբ Սուն 6․ 1912 թվականի ապրիլի 1-ին թողել է նախագահական պարտականությունները, սակայն շարունակել պայքարը դեմոկրատական կարգերի համար, հենվելով Գոմինդան Սուն Յաթ-Սենի կուսակցության վրա։ Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխության հաղթանակը շրջադարձային ազդեցություն է ունեցել Սուն 6-ի հեղափոխական աշխարհայացքի վրա։

Սուն Յաթ-Սենի հուշարձանը Հոնկոնգում

Կենսագրություն

Չինացի հեղափոխական, բժիշկ, փիլիսոփա, Գոմինդան կուսակցության հիմնադիր Սուն Յաթսենը (հայտնի է նաև Սուն Չժուն-շան, Սուն Վեն անուններով) ծնվել է 1886 թվականի նոյեմբերի 12-ին Ցույխեն գյուղում, աղքատ քրիստոնեական ընտանիքում, ովքեր անասնապահությամբ էին զբաղվում։ Ծննդյան ժամանակ ստացել է Վեն անունը։ Նրա հարազատ լեզուն չինարենի Կանտոնյան բարբառն էր։ Դեռ վաղ տարիքից նա պետք է օգներ ծնողներին և արածեցներ անասուններին։ Նա իրենից տան երրորդ երեխան էր։ Նախնական կրթությունը ստացել է քեռուց։ 10 տարեկան հասակում սկսում է սովորել տեղական դպրոցում և այդ ժամանակ էլ ծանոթացել է Լու Հաութունգի հետ։ Ծայրահեղ աղքատությունը ստիպում է չինացիներին լքել իրենց հայրենիքը, աշխատանք փնտրել այլ քաղաքներում և երկրներում։ Սուն Յաթսենիի ավագ եղբայրը ՝ Սուն Մեյը, մեկնում է Հավայան կղզիներ ՝ արտագաղթի հանրաճանաչ վայրերից մեկը։ Հավայան կղզիներում նրա եղբայրը բնակություն է հաստատում Մաուի կղզում, որտեղ զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ և առևտրով։ Տասներկու տարեկան հասակում Սուն Յաթսենին ուղարկում են իր եղբոր մոտ, և նա տղային ուղարկում է Հոնոլուլուի միսիոներական դպրոց։

Դպրոցում դասավանդումը կատարվում էր անգլերեն լեզվով։ Սուն Յաթսենը  անգլերեն ընդհանրապես չգիտեր, բայց կարճ ժամանակում նա իր կրթության մեջ հասավ այնպիսի հաջողությունների, որ նա նույնիսկ մրցանակ ստացավ Հավայան թագավոր Կալակուա I- ի ձեռքից ակնառու հաջողությունների համար։ Դպրոցում Սուն Յաթ-Սենը, լեզվից բացի,  սովորում է նաև մաթեմատիկա, Մեծ Բրիտանիայի պատմություն, քրիստոնեություն և այլ առարկաներ։ 1881-ին գերազանց ավարտեց դպրոցը։ Նա մտադիր էր  շարունակել ուսումը և ընդունվել Օահու քոլեջ։ Բայց նրա եղբայրը գնալով վախենում է, որ Սուն Յաթսենը կհարի քրիստոնեության, և 1883-ին նա կրտսեր եղբորը ուղարկում է հայրենիք։ Այսպիսով, 17 տարեկան հասակում Սուն Յաթսենը, որն այլևս երեխա չէր, այլ չափահաս երիտասարդ, վերադառնում է Չինաստան։

Նրան զարմացնում են հայրենի գյուղի աղքատությունը։ Իր մանկության ընկեր Լու Հաութունգին հանդիպելուց հետո Սուն Յաթսենը  նրա հետ փախչում է Հոնկոնգ։ 1883-ի աշնանը նա ընդունվեց միսիոներական դպրոց, իսկ 1884-ի սկզբին Քուինսի քոլեջ, որտեղ սովորեց մինչև 1886 թվականը։ Քսանմեկ տարեկան հասակում Սուն Յաթսենը մտնում է Գուանչժուի բժշկական դպրոց, որտեղից տեղափոխվում է Հոնկոնգ քաղաքի բժշկական ինստիտուտ։ Դրանում նա ավարտում է ուսումը ՝ ստանալով 1892 թվականի լավագույն ուսանողի դիպլոմը։

Ինստիտուտում սովորելիս Սուն Յաթսենը հանդիպել է Յանգ Հաոլինի, Չեն Շաոբոյի և Յու Շոուանգի հետ, և նա ու  ընկերները կազմել են Four Bandits խումբը։ Հավաքվելով Յանգ Հոլինի ծնողների փոքրիկ խանութում գտնվող բնակարանում, նրանք քննարկում են Չինաստանում տիրող քաղաքական իրավիճակը և մտածում են, թե ինչպես կարելի է տապալել իշխող Ցին  դինաստիան, որը ստեղծվել է չինացիների կողմից, որը ատում են շատ չինացիներ։ Սուն Յաթսենը հետաքրքրքված էր 1850-1864թթ. Թայփինգի ապստամբության առաջնորդ Հոնգ Խիխուանի անհատականությամբ, սովորում է «Երկինք և երկիր» գաղտնի հասարակության մասին, որի նպատակը Մանչուի տոհմի տապալումն էր և Մինգ դինաստիայի վերականգնումը։ «Երկինքն ու երկիրը» դրախտ է բոլոր տեսակի կրոնների մեջ, և ինքնին ներկայացնում է Չինաստանի ավանդական ավանդույթը ՝ տարածել միջին մարդկանց », - տարածվում են միջին մարդիկ», - կարծում է Խուդդանովը։ «Իշխանությունը դեմ է օրենքին, և մարդիկ դեմ են Աստծուն», - ասում է չինական ասացվածքը։ Քննարկման թեժ թեմա է նաև 1884-1885 թվականների ֆրանկո-չինական պատերազմը։ Մանչուի կառավարությունը, հետևելով Մեծ Բրիտանիայի առաջնորդությանը, ամբողջ Վիետնամը հանձնեց Ֆրանսիային և դուրս հանեց իր զորքերը իր տարածքից, ինչը վրդովմունք առաջացրեց Չինաստանի բնակչության շրջանում։

Սկզբում Սուն Յաթսենը հակված էր այն տեսակետին, որ երկրում փոփոխությունները կարող են իրականացվել լիբերալ բարեփոխումների միջոցով, այլ ոչ թե հեղափոխության։ Հայտնի գրող, լրագրող, հասարակական գործիչ Հե Ցին, այն բժշկական ինստիտուտի հիմնադիրը, որտեղ Սունը սովորում էր, Չժեն Գուալինը և այլ մտավորականներ, որոնց հետ նա ծանոթ էր, քարոզում էին բարեփոխումների ուղղությունը։ Սուն Յաթսենը հուշագիր է գրում, որում ներկայացնում է իր տեսլականը Չինաստանի դիրքի և ցանկալի բարեփոխումների վերաբերյալ։ Հուշագիրը ցույց է տալիս երիտասարդի խորը մտահոգությունը հայրենիքի ներկայիս իրավիճակի վերաբերյալ։

Նա առաջարկում է մի շարք միջոցառումներ, որոնք, նրա կարծիքով, կարող են փոփոխություն մտցնել։ Դրանց թվում `երկրում տրանսպորտի զարգացում, կրթության բարելավում, գյուղատնտեսության ոլորտում պետական ​​սուբսիդիաներ, տեղական արդյունաբերական համալիրի աջակցություն և առևտուր։ Համեմատելով Չինաստանի իրավիճակը մերձավոր հարևան Ճպանոիայի հետ, Սուն Յաթ-Սենը համոզված է, որ վճռական գործողությունն իր ծրագրի համաձայն կարող է երկիրը վերափոխել քսան տարուց պակաս ժամանակահատվածում։

Սուն Յաթսենը իր հուշագիրը նվիրում է Չիլիի նահանգապետ Լի Հունչժանգին։ Սակայն հասցեատերը ընտրվեց շատ անհաջող։ Ողջամիտ ու ագահ Լի Հունչժանգը պատկանում էր կայսրության պետական ​​ապարատի այն ներկայացուցիչներին, ովքեր անձնավորում էին ամենավատը, որի դեմ դեմ էր Սուն Յաթսենը։ Պաշտոնյայի հետ հանդիպելու փորձն ավարտվում է անհաջողությամբ, Սուն Յաթսենը բախվում է անախորժությունների հետ, և հուշագիրը մնում է անպատասխան։ Սա սթափեցնում է երիտասարդին, նա հասկանում է, որ ժամանակն է անցնել ավելի արմատական ​​մեթոդների։ «Մենք խաղաղ միջոցներով այրելով ՝ ավելի հստակ դարձրինք մեր գաղափարներն ու պահանջները և կամաց-կամաց եկանք այն եզրակացության, որ բիզնեսի հաջողության համար անխուսափելի էր դիմել ինչ-ինչ հարկադրանքի», - գրել է նա իր հուշերում։

1894-ին սկսվեց պատերազմը Ճապոնիայի հետ, Չինաստանը պարտվեց, երկրում իրավիճակը թեժացավ։ Օգոստոսին Սուն Յաթ-Սենը գնում է իր եղբոր մոտ ՝ Հավայան կղզիներում։ Նրա նպատակն էր՝ միջոցներ հավաքել հեղափոխական պայքարի համար։ Հավայան կղզիներից հետո նրա հաջորդ թիրախը Միացյալ նահանգներն էին։ Միևնույն ժամանակ, նրա ընկերներն ու գործընկերները, ովքեր տանը մնացին, սկսեցին նախապատրաստվել իշխող գերդաստանի դեմ զինված ապստամբությանը։

Ճապոնիայի հետ պատերազմում չինական բանակի պարտությունները հանգեցնում են հակակառավարական բողոքների։ Սուն Յաթսենը ստիպված է լինում շտապ վերադառնալ հայրենիք և մասնակցել զանգվածային շարժումներին։ 1894 թվականի դեկտեմբերի վերջին նա արդեն գտնվում էր Հոնկոնգում, որտեղ հիմնադրվել է Միության շտաբը։ Միության ղեկավարները մշակում են խորը ընդվզման պլան, որը որոշվեց սկսել Գուանչժոուում 1895 թվականի հոկտեմբերի 26-ին։ Նախատեսվում էր գրավել Մանուչուրյան նահանգապետիամրոցը և հեղափոխության հետագա տարածումը ողջ երկրում։ Այնուամենայնիվ, ստորգետնյա պլանները հայտնի էին կառավարությանը։ Պատժիչ գործողությունները սկսվում են, պաշարվում է Գուանչժոուն։ Իշխանությունները ձերբակալում են Միության ավելի քան յոթանասուն անդամների, այդ թվում ՝ Սուն Յաթսենիի վաղեմի մանկության ընկեր Լի Հայոդոնգին, որը շուտով մահապատժի է ենթարկվոմւ։ Փախչող հալածանքներից ՝ ապստամբության կազմակերպիչները՝ Սուն Յաթսենը, Չժեյ Շիլյանը և Չեն Շաոբոն, լքում են Չինաստանը և մեկնում Ճապոնիա։

1899 թ.-ին Սուն Յաթսենը ստեղծեց Չինաստանի Վերածննդի միության «Չժունգո Ժիբաո» թերթը։ Թերթի խմբագրությունը դառնում է այն վայրը, որտեղ սկսվում է նոր ընդվզման պլանավորումը։ Այնուամենայնիվ, ինչպես նախորդը, այն ավարտվում է ձախողմամբ։

1922-ին իր և Չեն Ցյունմինգի միջև բախում է տեղի ունենում։ 1923-ին Սուն Յաթսենը հայտարարում է Կանտոնի կառավարության ստեղծման մասին և, ճապոնական ագրեսիան սանձազերծելու և Չինաստանը միավորելու համար, համագործակցում է կոմունիստների հետ ՝ Կոմունիստական ինտերնացիոնալի  ռազմական և ֆինանսական աջակցության հույսով։ Նա բարձրագույն նպատակ է համարում ստեղծել հզոր ուժ, որը կարող է իր իրավասու տեղը զբաղեցնել գերտերությունների շարքում։

Սուն Յաթսենը մահացավ լյարդի քաղցկեղից 1925-ի մարտի 12-ին, Պեկինում։ Ըստ իր վերջին ցանկության ՝ նա թաղվել է Զիջինշան լեռան վրա ՝ Նանջինում, դամբարանում ՝ Լենինի ձևով։ Միանգամայն ակնհայտ խորհրդանշականությամբ, հանրապետության հիմնադիր հայրիկի դամբարանը կարճ ժամանակում կանգնեցվեց այդ լեռան հարավային լանջին։ 1940-ին Չինաստանի կառավարության կողմից հետմահու նրան շնորհվել է «Ազգի հայր» կոչում։

Գրականություն

• The Outline of National Reconstruction/Chien Kuo Ta Kang (1918)
• The Fundamentals of National Reconstruction/Jianguo fanglue (1924)
• The Principle of Nationalism (1953)
• Soong Irma Tam (1997)։ Sun Yat-sen's Christian Schooling in Hawai'i։ Hawai'i: The Hawaiian Journal of History, vol. 31 
• Sun Yat-sen's vision for China / Martin, Bernard, 1966.
• Sun Yat-sen, Yang Chu-yun, and the early revolutionary movement in China / Hsueh, Chun-tu
• Bergère Marie-Claire (2000)։ Sun Yat-sen։ Stanford University Press։ ISBN 0-8047-4011-9 
• Sun Yat-sen 1866–1925 / The Millennium Biographies / Hong Kong, 1999
• Sun Yat-sen and the origins of the Chinese revolution Schiffrin, Harold Z. /1968.
• Sun Yat-sen; his life and its meaning; a critical biography. Sharman, Lyon, / 1968, c. 1934
• Sun Yat Sen in Penang. Khoo Salma Nasution, Areca Books / 2008, c. 2010
• Sun Yat-sen and the Struggle for Modern China. Tjio, Kayloe. Marshall Cavendish / 2017.
• «Sun Yat Sen Nanyang memorial hall»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին։ Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7 
• «Doctor Sun Yat Sen memorial hall»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ օգոստոսի 29-ին։ Վերցված է 2005 թ․ հուլիսի 1 
• «A detailed talk about Sun Zhongshan» (Chinese)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ ապրիլի 5-ին։ Վերցված է 2005 թ․ սեպտեմբերի 18 
• «Toten Miyazaki bio» 
• Pearl S. Buck, The Man Who Changed China: The Story of Sun Yat-sen (1953)
• Lawrence M. Kaplan, Homer Lea: American Soldier of Fortune (University Press of Kentucky, 2010).

Պատկերասրահ

• 

  Սուն Յաթ-Սենի դամբարանը Նանժինգում.

• 

  Սուն Յաթ-Սենի հուշատունը Գուանչժոուում

• 

  Սու Յաթ-Սենի հուշատունը Տայպեյում Sun Yat-sen Memorial Hall, Taipei

• 

  Սուն Յաթ-Սենի հուշակենտրոնը Փենանգում /Մալայզիա/ George Town, Penang, Malaysia

• 

  A marker on the Sun Yat-sen Historical Trail on Hong Kong Island

Արտաքին հղումներ

• ROC Government Biography
• Sun Yat-sen in Hong Kong University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives
• Contemporary views of Sun among overseas Chinese
• Yokohama Overseas Chinese School established by Dr. Sun Yat-sen
• National Dr. Sun Yat-sen Memorial Hall Official Website
• Dr. Sun Yat Sen Middle School 131, New York City
• Dr. Sun Yat Sen Museum, Penang, Malaysia
• Homer Lea Research Center
• Was Yung Wing Dr. Sun's supporter? The Red Dragon scheme reveals the truth!
• Miyazaki Toten He devoted his life and energy to the Chinese people.
• MY GRANDFATHER, DR. SUN YAT-SEN – By Lily Sui-fong Sun
• 浓浓乡情系中原—访孙中山先生孙女孙穗芳博士 – 我的祖父是客家人
• Dr. Sun Yat-Sen Foundation of Hawaii A virtual library on Dr. Sun in Hawaii including sources for six visits
• Who is Homer Lea? Sun's best friend. He trained Chinese soldiers and prepared the frame work for the 1911 Chinese Revolution.
• Gutenberg author |id = Yat-sen,+Sun |name = Sun Yat-sen
• Internet Archive author |sname = Sun Yat-sen

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։