Վիքիպեդիա

Իլինոյս

նահանգ
HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իլինոյս (այլ կիրառումներ)

Իլինոյս կամ Իլինոյ (անգլ.՝ Illinois, /ˌɪləˈnɔɪ/ ( լսել) Լսել Իլինոյ), նահանգ ԱՄՆ-ի կենտրոնական մասում, Կենտրոնական հարթավայրերի հյուսիսային մասում՝ Միչիգան լճի Օհայո և Միսիսիպի գետերի միջև։ Տարածքը՝ 146 հազար կմ²։ Մայրաքաղաքը Սփրինգֆիլդն է, ամենամեծ քաղաքը Չիկագոն է։

Picto infobox map.png
Իլինոյս
անգլ.՝ Illinois
flag of Illinois?


Flag of Illinois.svg


 Seal of Illinois.svg
Illinois Canyon - panoramio.jpg
ԵրկիրԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ
Մասն էՄայրցամաքային նահանգներ
ՀիմնIllinois?[1]
ԿարգավիճակԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում էԱՄՆ
ՎարչկենտրոնՍփրինգֆիլդ
Ամենաբարձր կետCharles Mound?
ԲԾՄ191 մետր
Օրենսդրական մարմինIllinois General Assembly?
Դատական մարմինIllinois Supreme Court?
ՆահանգապետԲրյուս Րաուներ
Միության մուտքդեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
Պաշտոնական լեզուներանգլերեն[2] և ամերիկյան անգլերեն[2]
Բնակչություն
▲12 859 995 մարդ (2015)[3] (17 տեղ)
Տարածք149 998 կմ²  (25 տեղ)
Illinois in United States.svg
Հիմնադրված էդեկտեմբերի 3, 1818 թ.
Սահմանակցում էՎիսկոնսին, Այովա, Միսսուրի, Կենտուկի, Ինդիանա և Միչիգան
Ժամային գոտիCDT? և Ամերիկա/Չիկագո
ՀապավումIL և Ill.
ISO 3166-2 կոդUS-IL
Անվանված էIllinois Confederation?
ՄականունLand of Lincoln և Prairie State
Միության մուտքդեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
illinois.gov​(անգլ.)

ԱնվանումԽմբագրել

Անվանումը (անգլերեն՝ Illinois) ստացել է Միսիսիպիի ձախ վտակ Իլինոյս գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող իլլինայիս հնդկացիական ցեղի անունից։ Ալգոնկինյան լեզուներից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»[4]։

Աշխարհագրություն և կլիմաԽմբագրել

Նահանգը տեղակայված է Կենտրոնական հարթավայրերում, և նրա տարածքի 60 %-ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները։ Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է Միչիգան լիճը։

Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ։ Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է [5]։

Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է Վիսկոնսին նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է Ինդիանա նահանգին, հարավից` Կենտուկկի նահանգին, իսկ Այովային և Միսսուրիին սահմանակից է արևմուտքից։ Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է Օհայո գետը, իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է Միսսիսիպի գետը։ Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով։

Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ։

Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով։

ԿլիմաԽմբագրել

Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել։ Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով։ Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով։ Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ[6]։ Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է 1954 թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 °C (117 °F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1999 թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է -38 °C (-36 °F)[7]: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում։ Նահանգը նույնպես խոցելի է տորնադոների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է։ ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1925 թվականի մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ [8]։ 1960-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը։

ԲնակչությունԽմբագրել

ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0,30 % -ով ավելի է, քան 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները։ Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65 %-ը կենտրոնացած է Չիկագոյի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8 %-ը։ Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում։ Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` Չիկագո քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ։

Համաձայն 2010 թվականի մարդահամարի՝ նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7 %-ով, որոնց 47,9 %-ը եկել են Լատինական Ամերիկայից, 26,5 %-ը Ասիայից, 22,1 % -ը Եվրոպայից, 2,5 % -ը Աֆրիկայից, 0,9 %-ը Հյուսիսային Ամերիկայից և 0,2 %-ը Օվկիանիայից։ Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն [9]։ Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63,7 % սպիտակամորթներ, 14,5 % աֆրոամերիկացիներ, 15,8 % իսպանախոսներ, 4,6 % ասիացիներ, 0,3 % հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ [9]։

Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը՝ 18 տարեկան, 12,5 %-ը՝ մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի։ Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են։

Բնակչության 21,1 %-ը ունեն գերմանական արմատներ, 13,3 %-ը՝ իռլանդական, 7,9 %-ը` լեհական, 6,7 %-ը` անգլիական, 6,4 %-ը` իտալական, 2,4 %-ը` շվեդական, 2,2 %-ը` ֆրանսիական, 1,6 %-ը` հոլանդական, 1,4 %-ը` նորվեգական և 1,3 %-ը` շոտլանդական։ Իլինոյսում ապրում են 126 հազար կամ 0,98 % ռուսներ։

ԿրոնԽմբագրել

Կաթոլիկները Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը։ Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում [10]։ 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով բողոքական եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն։ Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ։ Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ [11]։ Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` հինդուները, մուսուլմանները, բահագները և սիկհները։

Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում։ 1840-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը մորմոնների հավաքատեղին էր։ Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը։ Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը[12]։

Խոշոր քաղաքներԽմբագրել

Տեղ Քաղաք Բնակչություն Բնական աճ Շրջան
1 Չիկագո 2 695 598[13] 6,9 % Դուփեյջ Կուկ
2 Օրորա 197 899[14] 38,4 % Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ
3 Ռոքֆորդ 152 871[15] 1,8 % Ուիննեբեյգո
4 Ջոլիետ 147 433[16] 38,8 % Դուփեյջ Վիլլ
5 Նեյպերվիլլ 141 853[17] 10,5 % Դուփեյջ Վիլլ
6 Սփրինգֆիլդ 117 352[18] 4,3 % Սանգամոն
7 Պեորիա 115 007[19] 1,8 % Պեորիա
8 Էլջին 108 188[20] 14,5 % Քեյն Կուկ
9 Վոյեոգան 89 078[21] 1,3 % Լեյք
10 Սիսերո 85 616[22] 2,0 % Կուկ

ՏնտեսությունԽմբագրել

 
Չիկագոյի Առևտրի Պալատի շենքը (2011)
 
Կորպորացիայի գլխամասային գրասենյակ Caterpillar, Պեորիա (Իլինոյս) (1973)

2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է Նիդեռլանդների նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ[23]։

Գործազրկության մակարդակը 2012 թվականին փետրվարին կազմել է 9,1 %՝ նախորդ տարվա 9,3 %-ի փոխարեն[24]։

Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով։ 1990 թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3 %-ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5 % ժամանակավոր աճի։ Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվականի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը[25]։ Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6,25 %[26]։

Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ։ Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը[27]։

Խոշոր ընկերություններԽմբագրել

  • Allstate (Նորթբրուք) - 126,9
  • Northern Trust (Չիկագո) - 97,5
  • Caterpillar (Պեորիա) - 89,4
  • Boeing (Չիկագո) - 88,9
  • Exelon (Չիկագո) - 78,6
  • Mondelēz International (Դիրֆիլդ) - 75,5
  • Discover Financial Services (Րիվերվուդս) - 75,3
  • Abbott Laboratories (Էբբոթթ-Փարք) - 67,2
  • Deere & Company (Մոլին) - 55,2
  • Archer Daniels Midland (Դեքեյթր) - 45,1
  • CME Group (Չիկագո) - 38,9
  • United Continental Holdings (Չիկագո) - 37,6
  • Walgreens (Դիրֆիլդ) - 35,6
  • McDonald’s (Վոք-Բրոք) - 35,4
  • General Growth Properties (Չիկագո) - 27,3
  • AbbVie (Նորթ-Չիկագո) - 27,0
  • Kraft Foods (Նորթֆիլդ) - 23,3
  • Baxter International (Դիրֆիլդ) - 20,4

Հայտնի մարդիկԽմբագրել

Իլինոյսում ծնվել, մեծացել կամ աշխատել են այնպիսի անհատականություններ, որոնք հայտնի են ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում։ Նրանք զգալի ազդեցություն ունեցան պետության և ողջ երկրի քաղաքական, տնտեսական, գիտական, մշակութային և հասարակության զարգացման վրա։ Նրանց թվում են`

  • Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
  • Աբրահամ Լինքոլնը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը։
  • Բարաք Օբաման ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է։ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր։
  • Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է։
  • Ջեյն Ադամսը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, 1931 թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր։
  • Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է։ 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը։
  • Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն։
  • Մորիսոն Ջենիֆերը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է։
  • Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873 թվականների ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է։
  • Ջոզեֆ Սմիթը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ։
  • Ջոն Բարդին ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը։
  • Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ։
  • Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ։
  • Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է։
  • Լուի Արմսթրոնգը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է։
  • Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ https://www2.illinois.gov/Pages/about/StateSong.aspx
  2. ↑ 2,0 2,1 https://blogs.illinois.edu/view/25/3820
  3. ↑ 3,0 3,1 Population Estimates Program
  4. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ 181 
  5. ↑ «Data & Statistics»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 8-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  6. ↑ «State Climatologist Office for Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  7. ↑ «January 1999 Selected City/State Extremes»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  8. ↑ NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics
  9. ↑ 9,0 9,1 «SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  10. ↑ «Catholics (most recent) by state»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին։ Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 16 
  11. ↑ «State Membership Report»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  12. ↑ USA-Illinois
  13. ↑ Chicago City Census 2010 Data - Population
  14. ↑ Aurora City Census 2010 Data - Population
  15. ↑ Rockford City Census 2010 Data - Population
  16. ↑ Joliet City Census 2010 Data - Population
  17. ↑ Naperville City Census 2010 Data - Population
  18. ↑ Springfield City Census 2010 Data - Population
  19. ↑ http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports
  20. ↑ Elgin City Census 2010 Data - Population
  21. ↑ Waukegan City Census 2010 Data - Population
  22. ↑ Cicero Town Census 2010 Data - Population
  23. ↑ The Economist: «US equivalents»
  24. ↑ Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States
  25. ↑ Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget
  26. ↑ «Illinois Sales Tax Reference Manual»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 27-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 
  27. ↑ «Manufacturing in Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 29-ին։ Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5 

Արտաքին հղումներԽմբագրել


Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 319)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իլինոյս&oldid=8196435» էջից