Իլինոյս
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իլինոյս (այլ կիրառումներ)
Իլինոյս կամ Իլինոյ (անգլ.՝ Illinois, /ˌɪləˈnɔɪ/ ( )
Իլինոյ), նահանգ ԱՄՆ-ի կենտրոնական մասում, Կենտրոնական հարթավայրերի հյուսիսային մասում՝ Միչիգան լճի Օհայո և Միսիսիպի գետերի միջև։ Տարածքը՝ 146 հազար կմ²։ Մայրաքաղաքը Սփրինգֆիլդն է, ամենամեծ քաղաքը Չիկագոն է։
Իլինոյս անգլ.՝ Illinois | ||||
---|---|---|---|---|
| ||||
![]() | ||||
Երկիր | ![]() | |||
Մասն է | Մայրցամաքային նահանգներ | |||
Կարգավիճակ | ԱՄՆ-ի նահանգ | |||
Մտնում է | ԱՄՆ | |||
Վարչկենտրոն | Սփրինգֆիլդ | |||
Ամենաբարձր կետ | Charles Mound? | |||
ԲԾՄ | 182 մետր | |||
Օրենսդրական մարմին | Illinois General Assembly? | |||
Դատական մարմին | Illinois Supreme Court? | |||
Նահանգապետ | Բրյուս Րաուներ | |||
Միության մուտք | դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ) | |||
Պաշտոնական լեզուներ | անգլերեն[1] և ամերիկյան անգլերեն[1] | |||
Բնակչություն | ▲12 859 995 մարդ (2015)[2] (17 տեղ) | |||
Տարածք | 149 998 կմ² (25 տեղ) | |||
![]() | ||||
Հիմնադրված է | դեկտեմբերի 3, 1818 թ. | |||
Սահմանակցում է | Վիսկոնսին, Այովա, Միսսուրի, Կենտուկի, Ինդիանա և Միչիգան | |||
Ժամային գոտի | Կենտրոնական ժամային գոտի և Ամերիկա/Չիկագո | |||
Հապավում | IL և Ill. | |||
ISO 3166-2 կոդ | US-IL | |||
Անվանված է | Illinois Confederation? | |||
Մականուն | Land of Lincoln և Prairie State | |||
Միության մուտք | դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ) | |||
illinois.gov(անգլ.) |
ԱնվանումԽմբագրել
Անվանումը (անգլերեն՝ Illinois) ստացել է Միսիսիպիի ձախ վտակ Իլինոյս գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող իլլինայիս հնդկացիական ցեղի անունից։ Ալգոնկինյան լեզուներից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»[3]։
Աշխարհագրություն և կլիմաԽմբագրել
Նահանգը տեղակայված է Կենտրոնական հարթավայրերում, և նրա տարածքի 60 %-ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները: Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է Միչիգան լիճը:
Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ: Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է [4]:
Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է Վիսկոնսին նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է Ինդիանա նահանգին, հարավից` Կենտուկկի նահանգին, իսկ Այովային և Միսսուրիին սահմանակից է արևմուտքից: Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է Օհայո գետը, իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է Միսսիսիպի գետը: Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով:
Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ:
Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով:
ԿլիմաԽմբագրել
Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել: Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով: Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ[5]: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է 1954 թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 °C (117 °F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1999 թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է -38 °C (-36 °F)[6]: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում: Նահանգը նույնպես խոցելի է տորնադոների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին: Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է: ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1925 թվականի մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ [7]: 1960-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը:
ԲնակչությունԽմբագրել
ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0,30 % -ով ավելի է, քան 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները: Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65 %-ը կենտրոնացած է Չիկագոյի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8 %-ը: Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում: Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` Չիկագո քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ:
Համաձայն 2010 թվականի մարդահամարի՝ նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7 %-ով, որոնց 47,9 %-ը եկել են Լատինական Ամերիկայից, 26,5 %-ը Ասիայից, 22,1 % -ը Եվրոպայից, 2,5 % -ը Աֆրիկայից, 0,9 %-ը Հյուսիսային Ամերիկայից և 0,2 %-ը Օվկիանիայից: Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն [8]: Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63,7 % սպիտակամորթներ, 14,5 % աֆրոամերիկացիներ, 15,8 % իսպանախոսներ, 4,6 % ասիացիներ, 0,3 % հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ [8]:
Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը՝ 18 տարեկան, 12,5 %-ը՝ մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի: Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են:
Բնակչության 21,1 %-ը ունեն գերմանական արմատներ, 13,3 %-ը՝ իռլանդական, 7,9 %-ը` լեհական, 6,7 %-ը` անգլիական, 6,4 %-ը` իտալական, 2,4 %-ը` շվեդական, 2,2 %-ը` ֆրանսիական, 1,6 %-ը` հոլանդական, 1,4 %-ը` նորվեգական և 1,3 %-ը` շոտլանդական: Իլինոյսում ապրում են 126 հազար կամ 0,98 % ռուսներ:
ԿրոնԽմբագրել
Կաթոլիկները Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը: Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում [9]: 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով բողոքական եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն: Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ: Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ [10]: Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` հինդուները, մուսուլմանները, բահագները և սիկհները:
Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում: 1840-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը մորմոնների հավաքատեղին էր: Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը: Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը[11]:
Խոշոր քաղաքներԽմբագրել
Տեղ | Քաղաք | Բնակչություն | Բնական աճ | Շրջան |
---|---|---|---|---|
1 | Չիկագո | 2 695 598[12] | 6,9 % | Դուփեյջ Կուկ |
2 | Օրորա | 197 899[13] | 38,4 % | Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ |
3 | Ռոքֆորդ | 152 871[14] | 1,8 % | Ուիննեբեյգո |
4 | Ջոլիետ | 147 433[15] | 38,8 % | Դուփեյջ Վիլլ |
5 | Նեյպերվիլլ | 141 853[16] | 10,5 % | Դուփեյջ Վիլլ |
6 | Սփրինգֆիլդ | 117 352[17] | 4,3 % | Սանգամոն |
7 | Պեորիա | 115 007[18] | 1,8 % | Պեորիա |
8 | Էլջին | 108 188[19] | 14,5 % | Քեյն Կուկ |
9 | Վոյեոգան | 89 078[20] | 1,3 % | Լեյք |
10 | Սիսերո | 85 616[21] | 2,0 % | Կուկ |
ՏնտեսությունԽմբագրել
2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է Նիդեռլանդների նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ[22]:
Գործազրկության մակարդակը 2012 թվականին փետրվարին կազմել է 9,1 %՝ նախորդ տարվա 9,3 %-ի փոխարեն[23]:
Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով: 1990 թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3 %-ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5 % ժամանակավոր աճի: Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվականի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը[24]: Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6,25 %[25]:
Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ: Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը[26]:
Խոշոր ընկերություններԽմբագրել
- Allstate (Նորթբրուք) - 126,9
- Northern Trust (Չիկագո) - 97,5
- Caterpillar (Պեորիա) - 89,4
- Boeing (Չիկագո) - 88,9
- Exelon (Չիկագո) - 78,6
- Mondelēz International (Դիրֆիլդ) - 75,5
- Discover Financial Services (Րիվերվուդս) - 75,3
- Abbott Laboratories (Էբբոթթ-Փարք) - 67,2
- Deere & Company (Մոլին) - 55,2
- Archer Daniels Midland (Դեքեյթր) - 45,1
- CME Group (Չիկագո) - 38,9
- United Continental Holdings (Չիկագո) - 37,6
- Walgreens (Դիրֆիլդ) - 35,6
- McDonald’s (Վոք-Բրոք) - 35,4
- General Growth Properties (Չիկագո) - 27,3
- AbbVie (Նորթ-Չիկագո) - 27,0
- Kraft Foods (Նորթֆիլդ) - 23,3
- Baxter International (Դիրֆիլդ) - 20,4
Հայտնի մարդիկԽմբագրել
Իլինոյսում ծնվել, մեծացել կամ աշխատել են այնպիսի անհատականություններ, որոնք հայտնի են ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում: Նրանք զգալի ազդեցություն ունեցան պետության և ողջ երկրի քաղաքական, տնտեսական, գիտական, մշակութային և հասարակության զարգացման վրա: Նրանց թվում են`
- Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
- Աբրահամ Լինքոլնը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը:
- Բարաք Օբաման ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր:
- Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է:
- Ջեյն Ադամսը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, 1931 թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր:
- Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է: 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը:
- Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն:
- Մորիսոն Ջենիֆերը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է:
- Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873 թվականների ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է:
- Ջոզեֆ Սմիթը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ:
- Ջոն Բարդին ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը:
- Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ:
- Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ:
- Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է:
- Լուի Արմսթրոնգը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է:
- Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը:
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 https://blogs.illinois.edu/view/25/3820
- ↑ 2,0 2,1 Population Estimates Program
- ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ էջ 181
- ↑ Data & Statistics
- ↑ «State Climatologist Office for Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2017-10-05
- ↑ «January 1999 Selected City/State Extremes»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2017-10-05
- ↑ NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics
- ↑ 8,0 8,1 «SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-10-ին։ Վերցված է 2017-10-05
- ↑ «Catholics (most recent) by state»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2021-01-16
- ↑ State Membership Report
- ↑ USA-Illinois
- ↑ Chicago City Census 2010 Data - Population
- ↑ Aurora City Census 2010 Data - Population
- ↑ Rockford City Census 2010 Data - Population
- ↑ Joliet City Census 2010 Data - Population
- ↑ Naperville City Census 2010 Data - Population
- ↑ Springfield City Census 2010 Data - Population
- ↑ http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports
- ↑ Elgin City Census 2010 Data - Population
- ↑ Waukegan City Census 2010 Data - Population
- ↑ Cicero Town Census 2010 Data - Population
- ↑ The Economist: «US equivalents»
- ↑ Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States
- ↑ Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget
- ↑ «Illinois Sales Tax Reference Manual»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-05-27-ին։ Վերցված է 2017-10-05
- ↑ «Manufacturing in Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-29-ին։ Վերցված է 2017-10-05
Արտաքին հղումներԽմբագրել
- Illinois.gov – Պաշտոնական կայք
- Իլինոյսի պաշտոնական տուրիստական կայքը