Իլինոյս

Իլինոյս; անգլ.՝ Illinois
	flag of Illinois? ;
; ;
Երկիր	ԱՄՆ
Մաան է	Մայրցամաքային նահանգներ
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	ԱՄՆ
Վարչկենտրոն	Սփրինգֆիլդ
Ամենաբարձր կետ	Charles Mound?
ԲԾՄ	182 մետր
Օրենսդրական մարմին	Illinois General Assembly?
Դատական մարմին	Illinois Supreme Court?
Նահանգապետ	Բրյուս Րաուներ
Միության մուտք	դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
Պաշտոնական լեզուներ	անգլերեն
Բնակչություն;	12 859 995 մարդ (2015) (17 տեղ)
Տարածք	149 998 կմ² (25 տեղ)
Հիմնադրված է	դեկտեմբերի 3, 1818 թ.
Սահմանակցում է	Վիսկոնսին, Այովա, Միսսուրի, Կենտուկի, Ինդիանա և Միչիգան
Ժամային գոտի	Կենտրոնական ժամային գոտի և Ամերիկա/Չիկագո
Հապավում	IL
ISO 3166-2 կոդ	US-IL
Անվանված է	Illinois Confederation?
Մականուն	Land of Lincoln և Prairie State
Միության մուտք	դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
	Կոորդինատներ: 40° հս․ լ. 89° ամ. ե. / 40° հս․. լ. 89° ավ. ե.
	illinois.gov

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իլինոյս (այլ կիրառումներ)

Իլինոյս կամ Իլինոյ (անգլ.՝ Illinois, /ˌɪləˈnɔɪ/ ( լսել) Իլինոյ), նահանգ ԱՄՆ-ի կենտրոնական մասում, Կենտրոնական հարթավայրերի հյուսիսային մասում՝ Միչիգան լճի Օհայո և Միսիսիպի գետերի միջև։ Տարածքը՝ 146 հազար կմ²։ Մայրաքաղաքը Սփրինգֆիլդն է, ամենամեծ քաղաքը Չիկագոն է։

ԱնվանումԽմբագրել

Անվանումը (անգլերեն՝ Illinois) ստացել է Միսիսիպիի ձախ վտակ Իլինոյս գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող իլլինայիս հնդկացիական ցեղի անունից։ Ալգոնկինյան լեզուներից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»^[2]։

Աշխարհագրություն և կլիմաԽմբագրել

Նահանգը տեղակայված է Կենտրոնական հարթավայրերում, և նրա տարածքի 60 %-ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները: Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է Միչիգան լիճը:

Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ: Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է ^[3]:

Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է Վիսկոնսին նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է Ինդիանա նահանգին, հարավից` Կենտուկկի նահանգին, իսկ Այովային և Միսսուրիին սահմանակից է արևմուտքից: Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է Օհայո գետը, իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է Միսսիսիպի գետը: Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով:

Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ:

Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով:

ԿլիմաԽմբագրել

Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել: Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով: Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ^[4]: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է 1954 թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 °C (117 °F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1999 թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է -38 °C (-36 °F)^[5]: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում: Նահանգը նույնպես խոցելի է տորնադոների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին: Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է: ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1925 թվականի մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ ^[6]: 1960-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը:

ԲնակչությունԽմբագրել

ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0,30 % -ով ավելի է, քան 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները: Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65 %-ը կենտրոնացած է Չիկագոյի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8 %-ը: Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում: Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` Չիկագո քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ:

Համաձայն 2010 թվականի մարդահամարի՝ նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7 %-ով, որոնց 47,9 %-ը եկել են Լատինական Ամերիկայից, 26,5 %-ը Ասիայից, 22,1 % -ը Եվրոպայից, 2,5 % -ը Աֆրիկայից, 0,9 %-ը Հյուսիսային Ամերիկայից և 0,2 %-ը Օվկիանիայից: Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն ^[7]: Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63,7 % սպիտակամորթներ, 14,5 % աֆրոամերիկացիներ, 15,8 % իսպանախոսներ, 4,6 % ասիացիներ, 0,3 % հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ ^[7]:

Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը՝ 18 տարեկան, 12,5 %-ը՝ մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի: Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են:

Բնակչության 21,1 %-ը ունեն գերմանական արմատներ, 13,3 %-ը՝ իռլանդական, 7,9 %-ը` լեհական, 6,7 %-ը` անգլիական, 6,4 %-ը` իտալական, 2,4 %-ը` շվեդական, 2,2 %-ը` ֆրանսիական, 1,6 %-ը` հոլանդական, 1,4 %-ը` նորվեգական և 1,3 %-ը` շոտլանդական: Իլինոյսում ապրում են 126 հազար կամ 0,98 % ռուսներ:

ԿրոնԽմբագրել

Կաթոլիկները Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը: Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում ^[8]: 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով բողոքական եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն: Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ: Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ ^[9]: Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` հինդուները, մուսուլմանները, բահագները և սիկհները:

Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում: 1840-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը մորմոնների հավաքատեղին էր: Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը: Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը^[10]:

Խոշոր քաղաքներԽմբագրել

Տեղ	Քաղաք	Բնակչություն	Բնական աճ	Շրջան
1	Չիկագո	2 695 598^[11]	6,9 %	Դուփեյջ Կուկ
2	Օրորա	197 899^[12]	38,4 %	Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ
3	Ռոքֆորդ	152 871^[13]	1,8 %	Ուիննեբեյգո
4	Ջոլիետ	147 433^[14]	38,8 %	Դուփեյջ Վիլլ
5	Նեյպերվիլլ	141 853^[15]	10,5 %	Դուփեյջ Վիլլ
6	Սփրինգֆիլդ	117 352^[16]	4,3 %	Սանգամոն
7	Պեորիա	115 007^[17]	1,8 %	Պեորիա
8	Էլջին	108 188^[18]	14,5 %	Քեյն Կուկ
9	Վոյեոգան	89 078^[19]	1,3 %	Լեյք
10	Սիսերո	85 616^[20]	2,0 %	Կուկ

ՏնտեսությունԽմբագրել

Չիկագոյի Առևտրի Պալատի շենքը (2011)

Կորպորացիայի գլխամասային գրասենյակ Caterpillar, Պեորիա (Իլինոյս) (1973)

2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է Նիդեռլանդների նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ^[21]:

Գործազրկության մակարդակը 2012 թվականին փետրվարին կազմել է 9,1 %՝ նախորդ տարվա 9,3 %-ի փոխարեն^[22]:

Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով: 1990 թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3 %-ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5 % ժամանակավոր աճի: Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվականի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը^[23]: Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6,25 %^[24]:

Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ: Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը^[25]:

Խոշոր ընկերություններԽմբագրել

Allstate (Նորթբրուք) - 126,9
Northern Trust (Չիկագո) - 97,5
Caterpillar (Պեորիա) - 89,4
Boeing (Չիկագո) - 88,9
Exelon (Չիկագո) - 78,6
Mondelēz International (Դիրֆիլդ) - 75,5
Discover Financial Services (Րիվերվուդս) - 75,3
Abbott Laboratories (Էբբոթթ-Փարք) - 67,2
Deere & Company (Մոլին) - 55,2
Archer Daniels Midland (Դեքեյթր) - 45,1
CME Group (Չիկագո) - 38,9
United Continental Holdings (Չիկագո) - 37,6
Walgreens (Դիրֆիլդ) - 35,6
McDonald’s (Վոք-Բրոք) - 35,4
General Growth Properties (Չիկագո) - 27,3
AbbVie (Նորթ-Չիկագո) - 27,0
Kraft Foods (Նորթֆիլդ) - 23,3
Baxter International (Դիրֆիլդ) - 20,4

Հայտնի մարդիկԽմբագրել

Իլինոյսում ծնվել, մեծացել կամ աշխատել են այնպիսի անհատականություններ, որոնք հայտնի են ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում: Նրանք զգալի ազդեցություն ունեցան պետության և ողջ երկրի քաղաքական, տնտեսական, գիտական, մշակութային և հասարակության զարգացման վրա: Նրանց թվում են`

Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
Աբրահամ Լինքոլնը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը:
Բարաք Օբաման ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր:
Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է:
Ջեյն Ադամսը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, 1931 թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր:
Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է: 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը:
Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն:
Մորիսոն Ջենիֆերը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է:
Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873 թվականների ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է:
Ջոզեֆ Սմիթը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ:
Ջոն Բարդին ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը:
Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ:
Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ:
Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է:
Լուի Արմսթրոնգը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է:
Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը:

ԾանոթագրություններԽմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 Population Estimates Program
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7229779"></a>
↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ էջ 181
↑ Data & Statistics
↑ State Climatologist Office for Illinois
↑ January 1999 Selected City/State Extremes
↑ NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics
↑ ^7,0 ^7,1 SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES
↑ Catholics (most recent) by state
↑ State Membership Report
↑ USA-Illinois
↑ Chicago City Census 2010 Data - Population
↑ Aurora City Census 2010 Data - Population
↑ Rockford City Census 2010 Data - Population
↑ Joliet City Census 2010 Data - Population
↑ Naperville City Census 2010 Data - Population
↑ Springfield City Census 2010 Data - Population
↑ http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports
↑ Elgin City Census 2010 Data - Population
↑ Waukegan City Census 2010 Data - Population
↑ Cicero Town Census 2010 Data - Population
↑ The Economist: «US equivalents»
↑ Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States
↑ Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget
↑ Illinois Sales Tax Reference Manual
↑ Manufacturing in Illinois

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Illinois.gov – Պաշտոնական կայք
Իլինոյսի պաշտոնական տուրիստական կայքը

[_d91c9cf03b85e5e7-1] 1,0 ^1,1 Population Estimates Program
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7229779"></a>

[2] Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ էջ 181

[3] Data & Statistics

[4] State Climatologist Office for Illinois

[5] January 1999 Selected City/State Extremes

[6] NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics

[factfinder.census.gov-7] 7,0 ^7,1 SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES

[8] Catholics (most recent) by state

[9] State Membership Report

[10] USA-Illinois

[11] Chicago City Census 2010 Data - Population

[12] Aurora City Census 2010 Data - Population

[13] Rockford City Census 2010 Data - Population

[14] Joliet City Census 2010 Data - Population

[15] Naperville City Census 2010 Data - Population

[16] Springfield City Census 2010 Data - Population

[17] ttp://www.cubitplanning.com/data/quick-reports

[18] Elgin City Census 2010 Data - Population

[19] Waukegan City Census 2010 Data - Population

[20] Cicero Town Census 2010 Data - Population

[21] The Economist: «US equivalents»

[22] Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States

[23] Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget

[24] Illinois Sales Tax Reference Manual

[25] Manufacturing in Illinois

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]