Իլինոյս
Անվան այլ կիրառումների համար տես՝ Իլինոյս (այլ կիրառումներ)
Իլինոյս կամ Իլինոյ (անգլերեն՝ Illinois, կարդ.՝ 
Իլինոյ), նահանգ ԱՄՆ-ի կենտրոնական մասում, Կենտրոնական հարթավայրերի հյուսիսային մասում՝ Միչիգան լճի Օհայո և Միսիսիպի գետերի միջև։ Տարածքը՝ 146 հազար կմ²։ Սփրինգֆիլդ է մայրաքաղաքն ու ամենամեծ քաղաքն է Չիկագոն։
 անգլ.՝ Illinois | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Երկիր |  ԱՄՆ | |||
| Մաան է | contiguous United States | |||
| Կարգավիճակ | ԱՄՆ-ի նահանգ | |||
| Մտնում է | ԱՄՆ | |||
| Վարչկենտրոն | Սփրինգֆիլդ | |||
| Ամենաբարձր կետ | Charles Mound | |||
| ԲԾՄ | 182 մետր | |||
| Օրենսդրական մարմին | Illinois General Assembly | |||
| Դատական մարմին | Illinois Supreme Court | |||
| Նահանգապետ | Բրյուս Րաուներ | |||
| Միության մուտք | դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ) | |||
| Պաշտոնական լեզուներ | անգլերեն | |||
| Բնակչություն | 12 859 995 մարդ (2015)[1] (17 տեղ) | |||
| Տարածք | 149 998 կմ² (25 տեղ) | |||
 | ||||
| Հիմնադրված է | դեկտեմբերի 3, 1818 թ. | |||
| Սահմանակցում է | Վիսկոնսին, Այովա, Միսսուրի, Կենտուկի, Ինդիանա և Միչիգան | |||
| Ժամային գոտի | Central Time Zone և America/Chicago | |||
| Հապավում | IL | |||
| ISO 3166-2 կոդ | US-IL | |||
| Անվանված է | Illinois Confederation | |||
| Մականուն | Land of Lincoln և Prairie State | |||
| Միության մուտք | դեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ) | |||
| Կոորդինատներ: 40° հս․ լ. 89° ամ. ե. / 40° հս․. լ. 89° ավ. ե. | ||||
| illinois.gov | ||||
Բովանդակություն
ԱնվանումԽմբագրել
Անվանումը (անգլերեն՝ Illinois) ստացել է Միսիսիպիի ձախ վտակ Իլինոյս գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող իլլինայիս հնդկացիական ցեղի անունից։ Ալգոնկինյան լեզուներից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»[2]։
Աշխարհագրություն և կլիմաԽմբագրել
Նահանգը տեղակայված է Կենտրոնական հարթավայրերում, և նրա տարածքի 60% -ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները: Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է Միչիգան լիճը:
Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ: Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է [3]:
Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է Վիսկոնսին նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է Ինդիանա նահանգին, հարավից` Կենտուկկի նահանգին, իսկ Այովային և Միսսուրիին սահմանակից է արևմուտքից: Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է Օհայո գետը, իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է Միսսիսիպի գետը: Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով:
Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ:
Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով:
ԿլիմաԽմբագրել
Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել: Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով: Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ [4]: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է 1954 թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 °C (117 °F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1999 թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է −38 °C (-36 °F)[5]: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում: Նահանգը նույնպես խոցելի է տորնադոների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին: Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է: ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1925 թ. մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ [6]: 1960-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը:
ԲնակչությունԽմբագրել
ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թ. հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0.30% -ով ավելի է, քան 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները: Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65%-ը կենտրոնացած է Չիկագոյի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8%-ը: Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում: Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` Չիկագո քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ:
Համաձայն 2010 թ. մարդահամարի, նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7%-ով, որոնց 47.9% -ը եկել են Լատինական Ամերիկայից, 26.5% -ը Ասիայից, 22.1% -ը Եվրոպայից, 2.5% -ը Աֆրիկայից, 0.9% Հյուսիսային Ամերիկայից և 0.2% Օվկիանիայից: Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն [7]: Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63.7% սպիտակամորթներ, 14.5% աֆրոամերիկացիներ, 15.8% իսպանախոսներ, 4.6% ասիացիներ, 0.3% հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ [7]:
Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը 18 տարեկան, 12,5 %-ը մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի: Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են:
Բնակչության 21,1 %-ը ունեն գերմանական արմատներ, 13,3 %-ը իռլանդական, 7,9 %-ը` լեհական, 6,7 %-ը` անգլիական, 6,4 %-ը` իտալական, 2,4 %-ը` շվեդական, 2,2 %-ը` ֆրանսիական, 1,6 %-ը` հոլանդական, 1,4 %-ը` նորվեգական и 1,3 %-ը` շոտլանդական: Իլինոյսում ապրում են 126 հազար կամ 0,98 % ռուսներ:
ԿրոնԽմբագրել
Կաթոլիկները Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը: Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում [8]: 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով բողոքական եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն: Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ: Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ [9]: Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` հինդուները, մուսուլմանները, բահագները և սիկհները:
Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում: 1840-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը մորմոնների հավաքատեղին էր: Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը: Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը [10]:
Խոշոր քաղաքներԽմբագրել
| Տեղ | Քաղաք | Բնակչություն | Բնական աճ | Շրջան |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Չիկագո | 2 695 598[11] | 6,9 % | Դուփեյջ Կուկ |
| 2 | Օրորա | 197 899[12] | 38,4 % | Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ |
| 3 | Ռոքֆորդ | 152 871[13] | 1,8 % | Ուիննեբեյգո |
| 4 | Ջոլիետ | 147 433[14] | 38,8 % | Դուփեյջ Վիլլ |
| 5 | Նեյպերվիլլ | 141 853[15] | 10,5 % | Դուփեյջ Վիլլ |
| 6 | Սփրինգֆիլդ | 117 352[16] | 4,3 % | Սանգամոն |
| 7 | Պեորիա | 115 007[17] | 1,8 % | Պեորիա |
| 8 | Էլջին | 108 188[18] | 14,5 % | Քեյն Կուկ |
| 9 | Վոյեոգան | 89 078[19] | 1,3 % | Լեյք |
| 10 | Սիսերո | 85 616[20] | 2,0 % | Կուկ |
ՏնտեսությունԽմբագրել
2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է Նիդեռլանդների նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ [21]:
Գործազրկության մակարդակը 2012 թ. փետրվարին կազմել է 9.1%, նախորդ տարվա 9.3%-ի փոխարեն [22]:
Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով: 1990 թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3% -ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5% ժամանակավոր աճի: Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը [23]: Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6.25% [24]:
Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ: Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը [25]:
Խոշոր ընկերություններԽմբագրել
- Allstate (Նորթբրուք) — 126,9
- Northern Trust (Չիկագո) — 97,5
- Caterpillar (Պեորիա) — 89,4
- Boeing (Չիկագո) — 88,9
- Exelon (Չիկագո) — 78,6
- Mondelēz International (Դիրֆիլդ) — 75,5
- Discover Financial Services (Րիվերվուդս) — 75,3
- Abbott Laboratories (Էբբոթթ-Փարք) — 67,2
- Deere & Company (Մոլին) — 55,2
- Archer Daniels Midland (Դեքեյթր) — 45,1
- CME Group (Չիկագո) — 38,9
- United Continental Holdings (Չիկագո) — 37,6
- Walgreens (Դիրֆիլդ) — 35,6
- McDonald’s (Վոք-Բրոք) — 35,4
- General Growth Properties (Չիկագո) — 27,3
- AbbVie (Նորթ-Չիկագո) — 27,0
- Kraft Foods (Նորթֆիլդ) — 23,3
- Baxter International (Դիրֆիլդ) — 20,4
Հայտնի մարդիկԽմբագրել
Իլինոյսում ծնվել, մեծացել կամ աշխատել են այնպիսի անհատականություններ, որոնք հայտնի են ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում: Նրանք զգալի ազդեցություն ունեցան պետության և ողջ երկրի քաղաքական, տնտեսական, գիտական, մշակութային և հասարակության զարգացման վրա: Նրանց թվում են`
- Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
- Աբրահամ Լինքոլնը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը:
- Բարաք Օբաման ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր:
- Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է:
- Ջեյն Ադամսը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, 1931 թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր:
- Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է: 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը:
- Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն:
- Մորիսոն Ջենիֆերը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է:
- Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873թթ. ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է:
- Ջոզեֆ Սմիթը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ:
- Ջոն Բարդին ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը:
- Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ:
- Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ:
- Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է:
- Լուի Արմսթրոնգը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է:
- Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը:
Ջոզեֆ Սմիթ
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Population Estimates Program
- ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ էջ 181
- ↑ Data & Statistics
- ↑ State Climatologist Office for Illinois
- ↑ January 1999 Selected City/State Extremes
- ↑ NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics
- ↑ 7,0 7,1 SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES
- ↑ Catholics (most recent) by state
- ↑ State Membership Report
- ↑ USA-Illinois
- ↑ Chicago City Census 2010 Data - Population
- ↑ Aurora City Census 2010 Data - Population
- ↑ Rockford City Census 2010 Data - Population
- ↑ Joliet City Census 2010 Data - Population
- ↑ Naperville City Census 2010 Data - Population
- ↑ Springfield City Census 2010 Data - Population
- ↑ http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports
- ↑ Elgin City Census 2010 Data - Population
- ↑ Waukegan City Census 2010 Data - Population
- ↑ Cicero Town Census 2010 Data - Population
- ↑ The Economist: «US equivalents»
- ↑ Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States
- ↑ Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget
- ↑ Illinois Sales Tax Reference Manual
- ↑ Manufacturing in Illinois
Արտաքին հղումներԽմբագրել
- Illinois.gov – Պաշտոնական կայք
- Իլինոյսի պաշտոնական տուրիստական կայքը