Իլինոյս

նահանգ
HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իլինոյս (այլ կիրառումներ)

Իլինոյս կամ Իլինոյ (անգլ.՝ Illinois, /ˌɪləˈnɔɪ/ ( լսել) Լսել Իլինոյ), նահանգ ԱՄՆ-ի կենտրոնական մասում, Կենտրոնական հարթավայրերի հյուսիսային մասում՝ Միչիգան լճի Օհայո և Միսիսիպի գետերի միջև։ Տարածքը՝ 146 հազար կմ²։ Մայրաքաղաքը Սփրինգֆիլդն է, ամենամեծ քաղաքը Չիկագոն է։

Picto infobox map.png
Իլինոյս
անգլ.՝ Illinois
flag of Illinois?


Flag of Illinois.svg


 Seal of Illinois.svg
Illinois Canyon - panoramio.jpg
ԵրկիրԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ
Մասն էՄայրցամաքային նահանգներ
ԿարգավիճակԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում էԱՄՆ
ՎարչկենտրոնՍփրինգֆիլդ
Ամենաբարձր կետCharles Mound?
ԲԾՄ182 մետր
Օրենսդրական մարմինIllinois General Assembly?
Դատական մարմինIllinois Supreme Court?
ՆահանգապետԲրյուս Րաուներ
Միության մուտքդեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
Պաշտոնական լեզուներանգլերեն[1] և ամերիկյան անգլերեն[1]
Բնակչություն
▲12 859 995 մարդ (2015)[2] (17 տեղ)
Տարածք149 998 կմ²  (25 տեղ)
Illinois in United States.svg
Հիմնադրված էդեկտեմբերի 3, 1818 թ.
Սահմանակցում էՎիսկոնսին, Այովա, Միսսուրի, Կենտուկի, Ինդիանա և Միչիգան
Ժամային գոտիԿենտրոնական ժամային գոտի և Ամերիկա/Չիկագո
ՀապավումIL և Ill.
ISO 3166-2 կոդUS-IL
Անվանված էIllinois Confederation?
ՄականունLand of Lincoln և Prairie State
Միության մուտքդեկտեմբերի 3, 1818 (21-րդ)
illinois.gov​(անգլ.)

ԱնվանումԽմբագրել

Անվանումը (անգլերեն՝ Illinois) ստացել է Միսիսիպիի ձախ վտակ Իլինոյս գետի անունից։ Գետն իր հերթին անվանումն ստացել է մինչև 1673 թվականին ֆրանսիացիների կողմից այդ տարածքը նվաճելն այնտեղ ապրող իլլինայիս հնդկացիական ցեղի անունից։ Ալգոնկինյան լեզուներից մեկով ցեղանունը նշանակել է «մարդիկ, տղամարդիկ, ռազմիկներ»[3]։

Աշխարհագրություն և կլիմաԽմբագրել

Նահանգը տեղակայված է Կենտրոնական հարթավայրերում, և նրա տարածքի 60 %-ը զբաղեցնում է գետերը, իսկ մնացածը զբաղեցնում են լեռները: Նահանգի ընդհանուր տարածքը կազմում է 149 998 կմ² (50 նահանգներից զբաղեցնում է 25-րդ տեղը), որի 6020 կմ²-ը ջրային տարածք է կազմում և ջրային տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում է Միչիգան լիճը:

Նահանգի ամենաբարձր կետը Չարլզ-Մաունդ լեռն է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 376 մ: Նահանգի ամենախոշոր շրջանը Մակլինն է [4]:

Հյուսիսից նահանգը սահմանակից է Վիսկոնսին նահանգին, հյուսիս-արևելքից սահմանակից է Միչիգան լճին, արևելյան և հարավ-արևելյան մասով սահմանակից է Ինդիանա նահանգին, հարավից` Կենտուկկի նահանգին, իսկ Այովային և Միսսուրիին սահմանակից է արևմուտքից: Նահանգի հարավային սահմանով հոսում է Օհայո գետը, իսկ արևմտյան և հարավ-արևելյան մասով հոսում է Միսսիսիպի գետը: Ինդիանայի հետ ունեցած սահմանի հարավային հատվածի զգալի մասն անցնում է Վաբաշ գետի երկայնքով:

Նահանգով հոսում է ավելի քան 500 գետ (ամենախոշորը Իլինոյսն է, որը ջրանցքով կապված է Միչիգան լճի հետ), կա 950 լիճ:

Իլինոյսը հարուստ է նավթով, ածխով, բնական գազով, ցինկով և ավազաքարով:

ԿլիմաԽմբագրել

Իլինոյսի հարավային և հյուսիսային ծայրամասային կետերի միջև հեռավորությունը գրեթե 650 կմ է, ինչի շնորհիվ Իլինոյսի մթնոլորտը տարբեր լայնություններում կարող է զգալիորեն տարբերվել: Նահանգի մեծ մասը գտնվում է խոնավ մայրցամաքային կլիմայական գոտում (Dfa անունը նշանակում է Կոպպենի կլիմայի դասակարգում), և տարին արտահայտվում է տաք, խոնավ ամռաներով և սառը ձմեռներով: Նահանգի հարավային մասը, մոտավորապես Կարբոնդալեից և հարավից, գտնվում է խոնավ ենթտրոպիկական կլիմայական(Cfa) գոտում, որը բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով: Միջին տարեկան ջերմաստիճանը գրանցվում է հարավում, որտեղ տեղումների քանակը 1219 մմ է, և հյուսիսում, որտեղ կազմում է 889 մմ[5]: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը ամբողջ նահանգի պատմության մեջ գրանցվել է 1954 թվականի հուլիսի 14-ին արևելյան Սենթ-Լուիսեում և եղել է 47 °C (117 °F), ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1999 թվականի հունվարի 5-ին Կոնգերվիլում և կազմել է -38 °C (-36 °F)[6]: Միջինը Իլինոյսն ունի տարեկան շուրջ 50 լուսնային օր, ինչը մի փոքր ավելի բարձր է, քան մյուս նահանգներում: Նահանգը նույնպես խոցելի է տորնադոների կողմից, որոնք մոտ 35 տարի է, ինչ վնասում են նահանգին: Չնայած այն հանգամանքին, որ Իլինոյսի տորնադոյի ուժը չի գերազանցում այլ երկրներում գտնվող տորնադոներին ուժին, դրանց հետևանքով եղած մահացությունների թիվը միշտ շատ մեծ է եղել, ինչն էլ բնակչության բարձր խտության հետևանք է: ԱՄՆ-ի պատմության ամենաուժեղ տորնադոներից մեկի` «The Tri-State Tornado»-ի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1925 թվականի մարտի 18-ին, երեք նահանգներում, զոհվել է 695 մարդ, այդ թվում` Իլինոյսի 613 բնակիչ [7]: 1960-ական թվականներից սկսած, փոթորիկների կանխարգելման և հետևելու ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները զգալիորեն նվազեցրել են զոհերի թիվը:

ԲնակչությունԽմբագրել

ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի տվյալներով 2011 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ նահանգի բնակչությունը կազմել է 12.869.257 մարդ, ինչը 0,30 % -ով ավելի է, քան 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները: Իլինոյսը Միջին Արևելքի ամենախիտ բնակեցված նահանգն է, և նրա բնակչության 65 %-ը կենտրոնացած է Չիկագոյի մետրոպոլիայի տարածքում, որը զբաղեցնում է նահանգի միայն 8 %-ը: Բնակչության մնացած մասը ապրում է փոքր քաղաքներում և գյուղական վայրերում: Միչիգան լճի ափին է գտնվում Իլինոյսի ամենամեծ քաղաքը և ԱՄՆ-ում երրորդ խոշորագույնը` Չիկագո քաղաքը, որտեղ ապրում է 2 695 598 մարդ:

Համաձայն 2010 թվականի մարդահամարի՝ նահանգի բնակչությունը ավելացել է 1,759,859 մարդով կամ 13,7 %-ով, որոնց 47,9 %-ը եկել են Լատինական Ամերիկայից, 26,5 %-ը Ասիայից, 22,1 % -ը Եվրոպայից, 2,5 % -ը Աֆրիկայից, 0,9 %-ը Հյուսիսային Ամերիկայից և 0,2 %-ը Օվկիանիայից: Օտարերկրյա ծագումով բնակիչների շրջանում միայն 43.7% -ը ԱՄՆ քաղաքացիություն ունեն [8]: Ռասայական կազմը հետևյալն է` 63,7 % սպիտակամորթներ, 14,5 % աֆրոամերիկացիներ, 15,8 % իսպանախոսներ, 4,6 % ասիացիներ, 0,3 % հնդկացիներ և ալյասկայի բնիկներ [8]:

Բնակչության 6,9 %-ը մինչև 5 տարեկան երեխաներ են, 24,4 %-ը՝ 18 տարեկան, 12,5 %-ը՝ մինչև 65 տարեկան և բարձր տարիքի: Իլինոյսի բնակչության 51,0 %-ը կանայք են:

Բնակչության 21,1 %-ը ունեն գերմանական արմատներ, 13,3 %-ը՝ իռլանդական, 7,9 %-ը` լեհական, 6,7 %-ը` անգլիական, 6,4 %-ը` իտալական, 2,4 %-ը` շվեդական, 2,2 %-ը` ֆրանսիական, 1,6 %-ը` հոլանդական, 1,4 %-ը` նորվեգական և 1,3 %-ը` շոտլանդական: Իլինոյսում ապրում են 126 հազար կամ 0,98 % ռուսներ:

ԿրոնԽմբագրել

Կաթոլիկները Իլինոյսում շատ տարածված են և կազմում են բնակչության ավելի քան 30 %-ը: Հիմնականում տարածված են Չիկագոյում և նրան հարակից արվարձաններում [9]: 2000 թվականին Իլինոյսում ապրել են 3 874 933 կաթոլիկ, այնուհետև հետևելով բողոքական եկեղեցու հետևորդներին, միացել են Միացյալ մեթոդական եկեղեցուն: Այն ունի 365,182 անդամ, որի մեջ մտնում է Հարավային բապտիստների կոնվենցիայի անդամները, որոնց թիվը կազմում է 305,838 մարդ: Իլինոյսում հրեաները ամենամեծ ոչ քրիստոնեական խումբն են, որոնց թիվը կազմում է ավելի քան 270 հազար մարդ [10]: Բացի այդ, Չիկագոյի ագլոմերացիայում արագորեն զարգանում են այլ կրոնների հետևորդներ, որոնցից են օրինակ` հինդուները, մուսուլմանները, բահագները և սիկհները:

Նահանգը կարևոր դեր է խաղացել Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման ձևավորման գործում: 1840-ականների սկզբին Նոուու քաղաքը մորմոնների հավաքատեղին էր: Այստեղ է եղել այսպես կոչված Ժառանգորդի ճգնաժամը, որը հանգեցրեց շարժման պառակտմանը և աղանդների բաժանմանը: Մորմոններից բաժանված ամենախոշոր աղանդը Հիսուս Քրիստոսի Սրբերի Եկեղեցի էր, որի հետևորդների թիվը այսօր գերազանցում է 55 հազարը[11]:

Խոշոր քաղաքներԽմբագրել

Տեղ Քաղաք Բնակչություն Բնական աճ Շրջան
1 Չիկագո 2 695 598[12] 6,9 % Դուփեյջ Կուկ
2 Օրորա 197 899[13] 38,4 % Դուփեյջ, Քեյն, Քենդալլ, Վիլլ
3 Ռոքֆորդ 152 871[14] 1,8 % Ուիննեբեյգո
4 Ջոլիետ 147 433[15] 38,8 % Դուփեյջ Վիլլ
5 Նեյպերվիլլ 141 853[16] 10,5 % Դուփեյջ Վիլլ
6 Սփրինգֆիլդ 117 352[17] 4,3 % Սանգամոն
7 Պեորիա 115 007[18] 1,8 % Պեորիա
8 Էլջին 108 188[19] 14,5 % Քեյն Կուկ
9 Վոյեոգան 89 078[20] 1,3 % Լեյք
10 Սիսերո 85 616[21] 2,0 % Կուկ

ՏնտեսությունԽմբագրել

 
Չիկագոյի Առևտրի Պալատի շենքը (2011)
 
Կորպորացիայի գլխամասային գրասենյակ Caterpillar, Պեորիա (Իլինոյս) (1973)

2011 թվականի օգոստոսի տվյալներով Համախառն ներքին արտադրանքը կազմել է 654,4 միլիարդ դոլար, և ԱՄՆ-ում զբաղեցնում է 5-րդ տեղը, ինչը համեմատելի է Նիդեռլանդների նման երկրի ՀՆԱ-ի հետ[22]:

Գործազրկության մակարդակը 2012 թվականին փետրվարին կազմել է 9,1 %՝ նախորդ տարվա 9,3 %-ի փոխարեն[23]:

Իլինոյսում եկամտահարկը հաշվարկվում է զուտ շահույթով ֆիքսված փոխարժեքը բազմապատկելով: 1990 թվականից տոկոսադրույքը սահմանվել է 3 %-ով, սակայն 2010 թվականին Գլխավոր ասամբլեան փոխելով այն հասցրեց մինչև 5 % ժամանակավոր աճի: Նոր օրինագիծը ուժի մեջ է մտել 2011 թվականի հունվարի 1-ին, իսկ չորս տարի հետո նախատեսվել է նվազեցնել նախորդի մակարդակը[24]: Վաճառքի հարկի համար պետությունում երկու դրույքաչափ կա `դեղամիջոցներ, բժշկական սարքավորումներ և օգտակար բարձրորակ սննդամթերքներ ,որոնք կազմում են 1%, մնացած արտադրանքը կազմում է` 6,25 %[25]:

Արդյունաբերության կենտրոնը Չիկագո քաղաքն է, որը 20-րդ դարից ի վեր հնարավորություն է տալիս նահանգին գրավել պետությունում գրավել մեծ հորիզոնականներ: Առաջատար ճյուղերի շարքի մեջ են մտնում նավթավերամշակումը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը, էլեկտրական սարքավորումների արտադրությունը և քիմիական արդյունաբերությունը[26]:

Խոշոր ընկերություններԽմբագրել

  • Allstate (Նորթբրուք) - 126,9
  • Northern Trust (Չիկագո) - 97,5
  • Caterpillar (Պեորիա) - 89,4
  • Boeing (Չիկագո) - 88,9
  • Exelon (Չիկագո) - 78,6
  • Mondelēz International (Դիրֆիլդ) - 75,5
  • Discover Financial Services (Րիվերվուդս) - 75,3
  • Abbott Laboratories (Էբբոթթ-Փարք) - 67,2
  • Deere & Company (Մոլին) - 55,2
  • Archer Daniels Midland (Դեքեյթր) - 45,1
  • CME Group (Չիկագո) - 38,9
  • United Continental Holdings (Չիկագո) - 37,6
  • Walgreens (Դիրֆիլդ) - 35,6
  • McDonald’s (Վոք-Բրոք) - 35,4
  • General Growth Properties (Չիկագո) - 27,3
  • AbbVie (Նորթ-Չիկագո) - 27,0
  • Kraft Foods (Նորթֆիլդ) - 23,3
  • Baxter International (Դիրֆիլդ) - 20,4

Հայտնի մարդիկԽմբագրել

Իլինոյսում ծնվել, մեծացել կամ աշխատել են այնպիսի անհատականություններ, որոնք հայտնի են ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում: Նրանք զգալի ազդեցություն ունեցան պետության և ողջ երկրի քաղաքական, տնտեսական, գիտական, մշակութային և հասարակության զարգացման վրա: Նրանց թվում են`

  • Էդուարդ Լուի Սևերսոն III, երաժիշտ, Pearl Jam խմբի առաջնորդը, վոկալիստը և կիթառահարը
  • Աբրահամ Լինքոլնը ԱՄՆ 16-րդ նախագահն է, ամերիկացի ստրուկների ազատագրողը և ամերիկացի ժողովրդի ազգային հերոսը:
  • Բարաք Օբաման ԱՄՆ 44-րդ նախագահն է: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր, ԱՄՆ սենատոր:
  • Բեն Հեքթը դասական Հոլիվուդի պատմության մեջ ամենահաջողակ և ձգտող սցենարիստներից մեկն է:
  • Ջեյն Ադամսը ամերիկացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա է, 1931 թ. Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր:
  • Դերրիկ Ռոզ-ը Ազգային բասկետբոլի ասոցիացիայի աստղն է: 2011 թվականին նա ստացել է Լիգայի առավել արժեքավոր խաղացողի մրցանակը, դրանով իսկ դառնալով այս մրցանակը ստացած ամենաերիտասարդ խաղացողը:
  • Ջեքի Ջոյներ Քերսին, ամերիկացի հայտնի մարզիկ, որը մասնագիտացած է երկար ցատկում, բազմակի օլիմպիական չեմպիոն է և աշխարհի չեմպիոն:
  • Մորիսոն Ջենիֆերը ամերիկացի դերասանուհի, մոդել և պրոդյուսեր է:
  • Ջոզեֆ Մեդիլը 1871-1873 թվականների ամերիկյան լրատվամիջոցների գործիչ, հրատարակիչ, քաղաքական գործիչ, Չիկագոյի քաղաքապետ է:
  • Ջոզեֆ Սմիթը ամերիկացի կրոնական գործիչ է, Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու հիմնադիր և առաջին նախագահ:
  • Ջոն Բարդին ամերիկյան ֆիզիկոս է, ֆիզիկայի երկու Նոբելյան մրցանակ ստացած միակ մարդը:
  • Ջոն Դյուին ամերիկացի փիլիսոփա և մանկավարժ է, պրագմատիզմի փիլիսոփայական ուղղության ներկայացուցիչ:
  • Ջորջ Մորթիմեր Փուլման, ամերիկյան գյուտարար և արդյունաբերող, «Փուլման» ընկերության ստեղծող, որը զբաղվում է երկաթուղային վագոնների շինարարությամբ:
  • Դենիել Հուդսոն Բըրնհամը ամերիկացի ճարտարապետ և քաղաքային պլանավորող է:
  • Լուի Արմսթրոնգը ամերիկյան ջազ նվագախմբի, վոկալիստների և համույթների առաջնորդն է:
  • Լյուդվիգ Միս վան դեր Ռոհին գերմանացի ժամանակակից ճարտարապետ է, «միջազգային ոճի» առաջատար ներկայացուցիչ, 20-րդ դարում քաղաքային ճարտարապետության տեսքը որոշող արվեստագետներից մեկը:

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 https://blogs.illinois.edu/view/25/3820
  2. ↑ 2,0 2,1 Population Estimates Program
  3. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երևան: «Լույս»։ էջ էջ 181 
  4. ↑ Data & Statistics
  5. ↑ «State Climatologist Office for Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2017-10-05 
  6. ↑ «January 1999 Selected City/State Extremes»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2017-10-05 
  7. ↑ NOAA/NWS 1925 Tri-State Tornado Web Site--Startling Statistics
  8. ↑ 8,0 8,1 «SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-10-ին։ Վերցված է 2017-10-05 
  9. ↑ «Catholics (most recent) by state»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-30-ին։ Վերցված է 2021-01-16 
  10. ↑ State Membership Report
  11. ↑ USA-Illinois
  12. ↑ Chicago City Census 2010 Data - Population
  13. ↑ Aurora City Census 2010 Data - Population
  14. ↑ Rockford City Census 2010 Data - Population
  15. ↑ Joliet City Census 2010 Data - Population
  16. ↑ Naperville City Census 2010 Data - Population
  17. ↑ Springfield City Census 2010 Data - Population
  18. ↑ http://www.cubitplanning.com/data/quick-reports
  19. ↑ Elgin City Census 2010 Data - Population
  20. ↑ Waukegan City Census 2010 Data - Population
  21. ↑ Cicero Town Census 2010 Data - Population
  22. ↑ The Economist: «US equivalents»
  23. ↑ Over-the-Year Change in Unemployment Rates for States
  24. ↑ Illinois lawmakers pass big tax hike to aid budget
  25. ↑ «Illinois Sales Tax Reference Manual»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-05-27-ին։ Վերցված է 2017-10-05 
  26. ↑ «Manufacturing in Illinois»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-29-ին։ Վերցված է 2017-10-05 

Արտաքին հղումներԽմբագրել


Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իլինոյս&oldid=7639873» էջից