Վիքիպեդիա

Արամ Խաչատրյան

հայ կոմպոզիտոր
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արամ Խաչատրյան (այլ կիրառումներ)
Ընտրյալ հոդված
Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ
Դուք կարդում եք հոդված, որը «Ընտրյալ հոդված» կարգավիճակ ունի։

Արամ Եղիայի Խաչատրյան (մայիսի 24 (հունիսի 6), 1903[1][2], Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն[3][1][2] և Կոջոր, Թիֆլիսի գավառ, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - մայիսի 1, 1978(1978-05-01)[4][5][6][…], Մոսկվա, ԽՍՀՄ[7][8][1][…]), հայ կոմպոզիտոր, դիրիժոր, մանկավարժ, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ (1945), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1963), ռուսական կոմպոզիտորական դպրոցի և հայ դասական երաժշտության ներկայացուցիչ, որը ճանաչված է որպես համաշխարհային դասական ներկայացուցիչ[9][10][11][12]։

Արամ Խաչատրյան
Հիմնական տվյալներ
Բնօրինակ անունռուս.՝ Арам Хачатурян
Ծնվել էմայիսի 24 (հունիսի 6), 1903[1][2]
Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն[3][1][2] կամ Կոջոր, Թիֆլիսի գավառ, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Երկիր ԽՍՀՄ
Մահացել էմայիսի 1, 1978(1978-05-01)[4][5][6][…] (74 տարեկան)
Մոսկվա, ԽՍՀՄ[7][8][1][…]
ԳերեզմանԿոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոն
Ժանրերակադեմիական երաժշտություն, բալետ, կոնցերտ, սիմֆոնիա և կամերային երաժշտություն
Մասնագիտությունդասական կոմպոզիտոր, դիրիժոր, երաժշտության ուսուցիչ, պարուսույց, երաժշտագետ, համալսարանի դասախոս, դաշնակահար, ֆիլմերի երաժշտությունների հեղինակ, մանկավարժ, քաղաքական գործիչ և թավջութակահար
Գործիքներթավջութակ, դաշնամուր և ջութակ
ԱշխատավայրՄոսկվայի կոնսերվատորիա[1][2] և Ռուսաստանի Գնեսինների անվան երաժշտության ակադեմիա
ԿրթությունՄոսկվայի կոնսերվատորիա (1934), Մոսկվայի պետական համալսարան, Մոսկվայի Գնեսինների անվան երաժշտական ուսումնարան (1929), Մոսկվայի կոնսերվատորիա (1936) և Ռուսաստանի Գնեսինների անվան երաժշտության ակադեմիա
ԱնդամակցությունԽՍՀՄ կոմպոզիտորների միություն, ԳԴՀ Արվեստների ակադեմիա և Խաղաղության պաշտպանության սովետական կոմիտե[1]
ԱմուսինՆինա Մակարովա
Պարգևներ
Կայքkhachaturian.am
Ստորագրություն
Ստորագրություն
 Aram Khachaturian Վիքիպահեստում

Մանկությունը և պատանեկությունը անցկացրել է ցարական Թիֆլիսում՝ Կովկասի մշակութային բազմազգ մայրաքաղաքում, ապա 1921 թվականին տեղափոխվել է Մոսկվա։ Չունենալով տարրական երաժշտական գիտելիքներ՝ ընդունվել է Գնեսինի պետական երաժշտական ինստիտուտ՝ թավջութակի բաժին։ Համատեղությամբ սովորելով Մոսկվայի կոնսերվատորիայում։ Առաջին մեծ գործը եղել է «Դաշնամուրի կոնցերտը» (1936), որով նա հայտնի է դարձել ԽՍՀՄ սահմաններից դուրս։ Ժամանակակիցների խոսքերով՝ Խաչատրյանի ոճը բնութագրվում է գունագեղ հարմոնիաներով, թովիչ ռիթմերով, վիրտուոզությամբ, իմպրովիզացիաներով և զգացական մեղեդիներով[13]։

Խաչատրյանը 20-րդ դարի ամենաճանաչված հայ կոմպոզիտորն էր[14], ինչպես նաև հայկական առաջին բալետի, սիմֆոնիայի, կոնցերտի և ֆիլմի երաժշտության հեղինակը[Ն 1]:

Հետևելով ռուսական երաժշտության ավանդույթներին՝ նա իր ստեղծագործություններում լայնորեն օգտագործել է հայկական և կովկասյան, Արևելյան և Արևմտյան Եվրոպայի, Միջին Արևելքի ժողովրդի ազգային երաժշտությունը[17]։

Կենսագրություն

խմբագրել

Վաղ տարիներ (1903-1921)

խմբագրել

Արամ Խաչատրյանը ծնվել է 1903 թվականի հունիսի 6-ին (մայիսի 24-ին)[18] Թիֆլիս քաղաքում[19][20] (ներկայիս Թբիլիսի, Վրաստան)։ Որոշ աղբյուրներ որպես նրա ծննդավայր հիշատակում են Թբիլիսիի մոտ գտնվող Կոջորի արվարձանը[21][22][23] (այժմ կցված է Վրաստանի Գարդաբանի քաղաքապետարանին)։

  Հին Թիֆլիսը հնչուն, երաժշտական քաղաք է. բավական էր անցնել կենտրոնից քիչ հեռու գտնվող փողոցներով ու նրբանցքներով, որպեսզի մխրճվել ամենատարբեր աղբյուրներից ստեղծված երաժշտական մթնոլորտի մեջ...[24]:
- Արամ Խաչատրյան
  
 
Արամ Խաչատրյանի հայրը՝ Եղյա Խաչատրյանը

Արամ Խաչատրյանի ծնողները հինավուրց Գողթան գավառից էին, որը պատմահայր Մովսես Խորենացին գովերգել էր որպես շնորհալի երգիչ-երաժիշտների հայրենիք։ Հայրը՝ Եղիան, ծնվել է Երևանի նահանգում՝ Օրդուբադի մոտակայքում (ներկայիս Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն, Ադրբեջան) և տեղափոխվել է Թիֆլիս 13 տարեկանում։ 25 տարեկանում նա ուներ կազմարարական աշխատանքներով զբաղվող խանութ։ Մայրը՝ Ղումաշ Սարկիսովնան, ծնվել է Ներքին Ազա գյուղում։ Խաչատրյանի ծնողները նշանված են եղել մինչև իրար ճանաչելը, երբ դեռ Ղումաշը 9 տարեկան էր, իսկ Եղիան՝ 19: Նրանք ունեցել են 5 երեխա՝ մեկ աղջիկ և չորս տղա։

Կազմարար Եղիայի ընտանիքը ապրում էր Թիֆլիսի Կոջորի արվարձանում։ Գեղարվեստական ավանդույթներով հարուստ այդ հինավուրց քաղաքում ստացած երաժշտական տպավորությունները լրացվում էին տանը՝ քաղցրահնչուն մեղեդիներով։ Արամի եղբայրները նույնպես շնորհալի էին։ Սուրեն Խաչատրյանը Մոսկվայում թատերական մեծ գործիչ դարձավ, Լևոնը լավ բարիտոն էր և հայտնի երգիչ դարձավ, Վաղինակը հաճախ էր հանդես գալիս սիրողական ներկայացումներում։ Նրանց զավակները նույնպես իրենց նվիրաբերեցին արվեստին։ Սուրենի որդին՝ Կարեն Խաչատրյանը անվանի կոմպոզիտոր է եղել Մոսկվայում, Վաղինակի դուստր Լեյլա Խաչատրյանը դերասանուհի է Երևանի Ռուսական թատրոնում, Լևոնի որդի Էմին Խաչատրյանը նշանավոր դիրիժոր էր։ Ապագա կոմպոզիտորը նախ ուսանում է Ա. Արղության-Դոլգորուկովայի վարժարանում, որտեղ նրան ամենից շատ գրավում էին հայ անվանի գրող Ղազարոս Աղայանի որդի Մուշեղ Աղայանի վարած երգի դասերը։ 10 տարեկանում ընդունվում է Թիֆլիսի առևտրական տեխնիկումը, որտեղ փողային նվագախմբում շեփոր էր նվագում։ Անհաղթահարելի էր պատանի Արամի սերը երաժշտության նկատմամբ։ Անընդհատ երգում էր, հանրահայտ մեղեդիների իմպրովիզացիաներ անում՝ միշտ զգալով երաժշտական կրթության պակասը։ Արամ Խաչատրյանը երաժշտական նոտաները սովորել է 19 տարեկանում։ Եվ այնքան մեծ է եղել իր սերը երաժշտական նոտաների հանդեպ,որ նա իր շան անունը նոտաների միջոցով դրել է Լյա-Դո։ 1921 թվականի աշնանը արդեն ճանաչված արվեստագետ դարձած Սուրեն Խաչատրյանը կրտսեր եղբորը տանում է Մոսկվա՝ ուսում ստանալու[25][26]։ Խաչատրյանը հիմնական տարրական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի առևտրային դպրոցում՝ դպրոց սկսնակ առևտրականների համար[27], որտեղ նա պայքարում էր բժշկության և ինժեների կարիերաների ընտրության միջև[28]։ Խաչատրյանի հասուն շրջանի ստեղծագործությունների շարքում մեծ տեղ է զբաղեցնում դրամատիկ ներկայացումների համար գրված երաժշտությունը։ Այդ ժանրի լավագույն գործերից են «Վալենսիայի այրին» (ըստ Լոպե դե Վեգայի, 1940թ.) և «Դիմակահանդեսը» (ըստ Լերմոնտովի, 1941թ.): Այդ ներկայացումների երաժշտության հիման վրա գրված սիմֆոնիկ սյուիտներն ինքնուրույն համերգային կյանք են ստացել և հաճախ են կատարվում մեր օրերում։

 
Արամ Խաչատրյանը 8 տարեկան հասակում Արղության վարժարանում սովորելիս

1915 թվականին պատանի Արամ Խաչատրյանի ընտանիքը, թողնելով ամբողջ իր ունեցվածքը, գաղթում է Եկատերինոդար (Կրասնոդար)՝ Խաչատրյանի մեծ եղբոր մոտ։ Սակայն թուրքական զորքերը չեն ներխուժում Թիֆլիս, և Խաչատրյանի ընտանիքը վերադառնում է տուն։

19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբներին ամբողջ Կովկասյան տարածաշրջանում Թբիլիսին (մինչև 1936 թվականը՝ Թիֆլիս) եղել է ամենամեծ քաղաքը և վարչաքաղաքական կենտրոնը։ Այստեղ եղել են տարբեր մշակույթներ[29]։ Քաղաքը ուներ հայկական մեծ համայնք։ Այն եղել է հայկական մշակութային կենտրոն մինչև ռուսական հեղափոխությունը։ 1952 թվականի «Երաժշտության մեջ ֆոլկ տարրերի իմ գաղափարը» նյութում, Խաչատրյանը նկարագրել է քաղաքի շրջակայքը և դրա ազդեցությունը իր կարիերայի վրա[30]։

  Ես մեծացել եմ մի շրջապատում, որը լի է եղել ժողովրդական երաժշտությամբ. հանրահայտ ծեսերը, տոները, տոնակատարությունները և տխուր իրադարձությունները մարդկանց կյանքում ուղեկցվել են երաժշտությամբ, հայկական, ադրբեջանական և վրացական վառ մեղեդիներով և պարերով, որոնք կատարում էին աշուղներն ու երաժիշտները, որոնք եղել են այն տպավորությունները, որ խորը հետք են թողել իմ հիշողության մեջ, որոնք ուղղորդել են երաժշտական մտածողությունս։ Նրանք կերտել են իմ երաժշտական գիտակցությունը և ընկած են իմ արտիստիկ անհատականության հիմքերում։ Վերջին տարիներին ինչ փոփոխություններ և բարելավումներ, որ տեղի են ունեցել իմ երաժշտական ճաշակում, ինչպես նաև դեռ մանուկ հասակում մարդկանց հետ շփման միջոցով զարգացած սկզբանական հիմքերում, մշտապես կմնան իմ ողջ աշխատանքի սնուցման աղբյուր[31]։
- Արամ Խաչատրյան
  

1917 թվականին բոլշևիկները Ռուսաստանում հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո նոր ուժ ստացան։ Երկամյա անկախությունից հետո՝ թուրքական արշավանքի ընթացքում Հայաստանում տեղի ունեցավ իշխանափոխություն. հաստատվեցին խորհրդային կարգեր։

Վրաստանը խորհրդայնացվեց 1921 թվականի գարնանը։ 1922 թվականի դեկտեմբերին ձևավորվեց Խորհրդային Միությունը, և Հայաստանը, Վրաստանը ու Ադրբեջանը մտան նրա կազմի մեջ՝ որպես ԱԽՖՍՀ[32]։ Խաչատրյանը հետագայում գրել է.

  Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը արմանատականորեն փոխեց իմ ամբողջ կյանքը և եթե ես արդեն դարձել եմ լուրջ արտիստ, ապա պարտական եմ ժողովրդին և խորհրդային ղեկավարությանը։ Այս մարդկանց է նվիրված իմ ամբողջ գիտակցական կյանքը, ինչպես և իմ ստեղծագործական աշխատանքը[33]։
- Արամ Խաչատրյան
  

Խաչատրյանը մշտապես եղել է կոմունիզմի ջատագով[34], աթեիստ[35]։ Երբ նրան հարցրել են նրա՝ Վատիկան այցի մասին, Խաչատրյանը պատասխանել է.

  Ես աթեիստ եմ, բայց ես հայ ժողովրդի զավակն եմ, ովքեր առաջինն են եղել, որ ընդունել են քրիստոնեություն, այսպիսով՝ Վատիկան այցելելը իմ պարտքն էր[36][37]։
- Արամ Խաչատրյան
  

Կրթություն (1922-1936)

խմբագրել

1921 թվականին տասնութամյա Խաչատրյանը տեղափոխվում է Մոսկվա՝ ավագ եղբոր՝ Սուրենի մոտ, ով աշխատում էր Մոսկվայի արվեստների թատրոնում որպես բեմադրող ռեժիսոր[38][26]։ Մոսկվայում եղբոր աշխատանքից ներշնչված՝ Խաչատրյանը ընկնում է երաժշտության հրաշալի աշխարհ[28]։ Նա 1922 թվականին հաճախում էր Գնեսինի պետական երաժշտական քոլեջ՝ համատեղությամբ Մոսկվայի համալսարանում ուսանելով կենսաբանություն[28][39]։ Նա սկզբում Սերգեյ Բիչկովի, այնուհետև Անդրեյ Բորուսյակի մոտ ուսանում է թավջութակ[40][20]։ 1925 թվականին Միխայիլ Գնեսինը ինստիտուտում հիմնում է կոմպոզիտորների դասարան, որին միանում է նաև Խաչատրյանը[41][38]։ Նա նաև ուսանում է Ռայնհոլդ Գլիերեի մոտ։ Այդ ընթացքում նա 1926 թվականին գրում է իր առաջին գործը՝ «Պար», և պոեմ՝ դո դիեզ մինորում (1927)[28][39]: Դեռ սկզբնական աշխատանքներում Խաչատրյանը արդեն լայնորեն օգտագործում էր հայկական ժողովրդական երաժշտություն։

  Ինչպես շատ այլ երիտասարդ երաժիշտներ, ովքեր ունեին մշակութային հարուստ հիմք, Խաչատրյանը երաժշտությունը բացահայտում էր ժամանակակից երաժշտության միջոցով, և միայն հետո է զարգանում սերը դասականների ուղղությամբ  
 
Արամ Խաչատրյանը Նիկոլայ Մյասկովսկու հետ

1929 թվականին Խաչատրյանն ընդունվում է Մոսկվայի կոնսերվատորիա՝ Նիկոլայ Մյասկովսկու ղեկավարությամբ սովորելու կոմպոզիտորական գործ, նվագախմբի համար նոտայագրության բաժին՝ Սերգեյ Վասիլենկոյի ղեկավարությամբ[42]։ 1933 թվականին նա ամուսնանում է կոմպոզիտոր Նինա Մակարովայի հետ, ով Մյասկովսկու խմբում սովորում էր Խաչատրյանի հետ[43]։ Նա ավարտում է կոնսերվատորիան 1934 թվականին, ավարտական աշխատանքը պաշտպանում 1936 թվականին[38]։

Կարիերայի սկիզբ (1936-1948)

խմբագրել

Հայկական ներշնչվածությամբ առաջին սիմֆոնիան՝ որպես ավարտական աշխատանք, գրել է 1935 թվականին Մոսկվայի կոնսերվատորիան ավարտելու ժամանակ ներկայացնելու համար։ Այն գրավել է նշանավոր դիրիժորների ուշադրությունը և շուտով կատարվում էր խորհրդային լավագույն նվագախմբերի կողմից»[29]։ Շոստակովիչը հիացած էր ստեղծագործությամբ[31]։ Նա սկսում է ստեղծագործական ակտիվ կարիերան 1936 թվականին՝ կոնսերվատորիան ավարտելուց հետո[39]։ Խաչատրյանը նույն տարում գրում է իր առաջին մեծ գործը՝ «Դաշնամուրի կոնցերտը»[28]։ Ստեղծագործությունը նրան հաջողություն է բերում՝ հաստատելով որպես Խորհրդային Միության հարգված կոմպոզիտոր[20]։ Ստեղծագործությունը հնչել և մեծ ճանաչում է ունեցել Խորհրդային Միության սահմաններից դուրս[44] և արտասահմանում նրան հանրաճանաչ է դարձրել[29]։

1936-1947 թվականներին Խաչատրյանը գրում է երաժշտություն դրամատիկ ներկայացումների և ֆիլմերի համար, ինչպես նաև երգեր, եկեղեցական երաժշտություն և սիրված «Ջութակի կոնցերտը» (1940), 1943 թվականին՝ «Երկրորդ սիմֆոնիան», 1946 թվականին՝ «Թավջութակի և սիմֆոնիկ նվագախմբի համար» կոնցերտը, 1947 թվականին՝ «Երրորդ սիմֆոնիան» («Պոետիկ սիմֆոնիա»)։

1940-ականներին նա շրջում է ամբողջ Խորհրդային Միությունը՝ Լենինգրադ (Սանկտ Պետերբուրգ), Կիև, Երևան, Թբիլիսի, Սոչի, Խարկով։ 1950 թվականին նա մեկնում է Հռոմ, որը դառնում է նրա համաշխարհային շրջագայության առաջին քաղաքը։ Հետագա տարիներին շրջագայում է 42 երկիր։ Իր շրջագայությունների ընթացքում նա հանդիպում է բազմաթիվ հանրահայտ մշակույթի գործիչների՝ Սիբելիուսի, Հեմինգուեյի, Չապլինի, Դալիի հետ։ Նրա դաշնամուրի կոնցերտը, հետագա երկու այլ կոնցերտների՝ Ջութակի կոնցերտը, որի համար նա արժանացել է պետական մրցանակի (հետագայում՝ Ստալինյան մրցանակ, որը համարվում էր Խորհրդային Միության ամենաբարձր պարգևը)[28][29], և Թավջութակի կոնցերտը (1946)[20], հաճախ համարվում են մեծ շարք[20]։ «Ջութակի կոնցերտը» ստացել է համաշխարհային ճանաչում[44] և դարձել է միջազգային երաժշտացանկի մաս[29]։ Առաջին անգամ այն կատարվել է Դեյվիդ Օյստրախի կողմից[29]։

Խաչատրյանը ԽՍՀՄ Կոմպոզիտորների միությունում վարել է կարևոր պաշտոններ՝ 1937 թվականին դառնալով Մոսկվայի բաժանմունքի փոխնախագահ, իսկ 1939-1948 թվականներին ծառայել է որպես կազմակերպչական կոմիտեի նախագահի տեղակալ (օրգկոմ)[22][45]։ 1943 թվականին նա միանում է կոմունիստական կուսակցությանը[38]։ 1940-ականների ընթացքում նա հօգուտ խորհրդային երաժշտության կերտման օգտագործում էր այդ պաշտոնը՝ մշտապես ուշադրություն դարձնելով միայն լավագույն ստեղծագործությունների վրա։ Արդյունքում իր հուշագրություններում նա գրում է իր հպարտության մասին՝ ղեկավարելու մի ինստիտուտ, որը համակարգում է երաժշտության տարբեր ժանրերում ստեղծագործական աշխատանքը Խորհրդային Միության բոլոր պետություններում[46]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին նախորդող և հաջորդող տարիները Խաչատրյանի համար արգասաբեր եղան։ 1939 թվականին Խաչատրյանը 6-ամսյա ճանապարհորդություն է ունենում դեպի Հայաստան՝ իր առաջին բալետի համար հայկական ֆոլկլորային երաժշտության խորը հետազոտության և ֆոլկլորային երգերի ու պարերի մեղեդիներ գտնելու նպատակով։ Բալետը կոչվում էր «Երջանկություն»։ Հայաստանի ազգային մշակույթի հետ նրա շփումը և երաժշտական փորձը, ինչպես հետագայում ինքն է համարել, երկրորդ կոնսերվատորիան էր։ Նա սովորում, լսում ու տեսնում է բազում նորություններ՝ միևնույն ժամանակ հայերի ճաշակի ու արտիստիկ պահանջմունքների վերաբերյալ ունենալով ենթադրյալ կարծիք[47], 1942 թվականին՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի թեժ պահին, նա վերամշակեց «Գայանե» բալետը[48]։ Առաջին անգամ այն կատարվել է Պերմում՝ Կիրովի բալետի (այսօր՝ Մարիինսկի թատրոնի բալետի դահլիճ) բեմում, այն նույն ժամանակ, երբ Լենինգրադը պաշարման մեջ էր։ Խաչատրյանը մեծ հաջողություն է ունենում և արժանանում է Խորհրդային Միության պետական մրցանակի[39]։

1943 թվականին նա գրում է երկրորդ սիմֆոնիան՝ ի հիշատակ հոկտեմբերյան հեղափոխության 25-րդ տարելիցի։ Միխայիլ Լերմոնտովի «Դիմակահանդես» պիեսի հիման վրա գրում է մեկ գործողությունից բաղկացած համանուն երաժշտություն, սիմֆոնիկ հավաքակազմ՝ ռուսական շքեղ դասական երաժշտության ավանդույթներով[28]։ Ե՛վ «Գայանե» բալետը, և՛ երկրորդ սիմֆոնիան հաջողված էին ու ջերմորեն ընդունվեցին Շոստակովիչի կողմից[20]։ 1944 թվականին Խաչատրյանը գրում է Հայկական ԽՍՀ օրհներգը[15]։

Քննադատում և հետագա գործունեություն (1948)

խմբագրել
 
Խաչատրյանը 1964 թվականին

1947 թվականի դեկտեմբերի կեսերին ագիտացիայի և քարոզչության բաժինը (հայտնի որպես ագիտպրոպ) Անդրեյ Ժդանովին՝ Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության քարտուղարին, ներկայացում է խորհրդային երաժշտության զարգացման գործընթացում թերությունների մասին փաստաթուղթ։ 1948 թվականի հունվարի 10-ից 13-ը Կրեմլում կայացած կոնֆերանսին ներկա էին 70 երաժիշտներ, կոմպոզիտորներ, դիրիժորներ և այլ գործիչներ, որոնք հակասություն էին ունեցել Ժդանովի հետ[49]։

  Մենք հաշվի կառնենք, որ մեր ընկերները, և մասնավորապես՝ Շոստակովիչ, Պրոկոֆև, Մյասկովսկի, Խաչատրյան, Կաբալևսկի և Շեբալին, ովքեր երաժշտական ուղղություններում առաջատար դեր ունեն և այդ ուղղությունների կազմավորողներ են, սակայն այդ ուղղությունները արմատապես սխալ են։  

Այսպիսով, Խաչատրյանը և մյուս առաջնային կոմպոզիտորները կոմունիստական կուսակցության կողմից մեղադրվում են որպես երաժշտական ֆորմալիզմի ենթադրյալ հետևորդներ[20], («երաժշտության տեսակ, որը համարվել է հասարակությանը բավականություն պատճառելու համար չափից դուրս ժամանակակից կամ դժվար»)[44], իսկ նրանց երաժշտությունը անվանվեց «հակաժողովրդական»[50]։ 1947 թվականին սիմֆոնիկ պոեմն էր, որը հետագայում անվանվեց «Երրորդ սիմֆոնիա», որը Խաչատրյանին կուսակցության շրջանակներում պաշտոնապես իրեն փառք բերեց[49][51]։ Որպես հեգնանք՝ նա գրում է հոկտեմբերյան հեղափոխության 30-ամյակին նվիրված գործ[52]։ Նա ասում է.

  «Ես ուզում էի գրել ստեղծագործության այնպիսի տեսակ, որում հասարակությունն առանց հայտարարության կզգա իմ չգրած ծրագիրը։ Ես ցանկանում էի, որ այս աշխատանքն արտահայտի խորհրդային հասարակության բավականությունը և հպարտությունը իր մեծ և քմահաճ երկրում»[53]։
- Արամ Խաչատրյան
  

Երաժշտագետ Բլեյր Ջոնսթոնը համոզված է, որ Խաչատրյանի երաժշտությունը պարունակում էր շատ քիչ, եթե իհարկե ընդհանրապես պարունակում էր, անցանկալի հատկանիշներ, որոնք հանդիպում էին նրա ավելի արկածախնդիր գործընկերների երաժշտությունների մեջ։ Ավելի հավանական էր, որ խորհրդային կոմպոզիտորների միությունում Խաչատրյանի ադմինիստրատիվ դերը ղեկավարության կողմից ընկալվում է որպես քաղաքականապես սխալ երաժշտության հանգրվան, այլ ոչ հենց նրա երաժշտությունը որպես այդիպիսին, որը նրան արժանացրեց 1948 թվականի սև ցուցակում տեղ գրավելուն[54]։ 1948 թվականի մարտին[33] Խաչատրյանը Ժդանովի հրամանագրից հետո իր արտիստական «սխալների» համար ներողություն խնդրեց, սակայն նրա երաժշտական ճաշակը, այնուամենայնիվ, փոփոխությունների չենթարկվեց[54]։ Նա որպես «պատիժ» ուղարկվեց Հայաստան[20], և շարունակեց մնալ քննադատված[33]։ 1948 թվականի դեկտեմբերին[33] նա ներվեց Լենինի մասին կենսագրական իր ֆիլմի շնորհիվ[28]։

Հետագա տարիներ (1950-1978)

խմբագրել

1950 թվականին Խաչատրյանը սկսում է իր դիրիժորական գործունեությունը[54] և սկսած 1950 թվականից իր ալմա մատերում սկսում է դասավանդել կոմպոզիտորական արվեստ (կոմպոզիցիա)։ Հետագայում դասավանդում է Մոսկվայի կոնսերվատորիայում (սկսած 1951 թվականից)[22]։ Նրա մի շարք ուսանողներ դարձել են նշանավոր և հանրաճանաչ[21][55][56][57][58][59]։ Համալսարանական պրոֆեսոր աշխատելու տարիներին Խաչատրյանն իր ուսանողների մոտ ընդգծում է ժողովրդական երաժշտության դերը և իր ուսանողների մեջ սերմանում այն գաղափարը, որ կոմպոզիտորները պետք է կատարելագործեն իրենց ազգային երաժշտական ժառանգությունը[22]։

1950 թվականին նա սկսում է աշխատել իր երրորդ և վերջին բալետի՝ «Սպարտակի» (1950-1954) վրա, որը հետագայում համարվեց նրա՝ միջազգային ճանաչում ստացած վերջին աշխատանքը[20]։ Նա 1954 թվականին ստացավ Խորհրդային Միության ժողովրդական արտիստի կոչում[28]։ «Սպարտակ» բալետը վերամշակվեց 1968 թվականին[20]։

1956 թվականի դեկտեմբերի 27-ին Խաչատրյանի հայտնի «Սպարտակ»-ը բեմադրվում է Կիրովի բեմում։ Խաչատրյանի 70-ամյակը պաշտոնապես նշվել է Մոսկվայում և Երևանում։

 
Արամ Խաչատրյանի գերեզմանը Երևանի Կոմիտասի անվան պանթեոնում

«Սպարտակ» բալետի հաջողություններից հետո մինչև 1950-ական թվականները՝ կյանքի մնացյալ տարիներն ավելի քիչ է նվիրում երաժշտություն գրելուն և ավելի շատ զբաղվում է ուսուցմամբ, ճանապարհորդությամբ, բյուրոկրատիայով և կազմակերպչական աշխատանքներով[31]։ Նա Լատինական Ամերիկայի նահանգների հետ բարեկամության և մշակութային համագործակցության խորհրդային ասոցիացիայի նախագահի պաշտոնում ծառայել է 1958 թվականից և եղել խորհրդային խաղաղության կոմիտեի անդամ (սկսած 1962 թվականից)[22]։ Խաչատրյանն իր սեփական ստեղծագործությունները ընդգրկող համերգներով շրջագայել է ավելի քան 30 երկրներում, որոնց թվում են արևելյան դաշինքի պետությունները[15], Իտալիան (1950), Բրիտանիան (1955, 1977), Լատինական Ամերիկան (1957) և Միացյալ նահանգները (1960, 1968)[31][44]. 1968 թվականին մշակութային նշանակալի ուղևորություն է ունենում դեպի Վաշինգտոն՝ ղեկավարելով ազգային սիմֆոնիկ նվագախումբը՝ իր իսկ ստեղծագործություններից բաղկացած ծրագրով[54]։

Խաչատրյանը կրկին շարունակում է ծառայել որպես ԽՍՀՄ կոմպոզիտորների քարտուղար՝ սկսած 1957 թվականից մինչև մահը[18][22]։ Նա նաև պատգամավոր էր Խորհրդային Միության 5-րդ գումարման Գերագույն խորհրդում (1958–1962)[60]: Իր կյանքի վերջին քսան տարիներին Խաչատրյանը գրել է երեք համերգային ռապսոդիաներ՝ ջութակի համար (1961-1962), թավջութակի համար (1963), դաշնամուրի համար (1965)[52] և սոլո սոնատներ թավջութակի, ջութակի և ալտի նվագակցության համար (1970-ականներ)[20]։ Նրա վերջին ստեղծագործությունները հաճախ քննադատվում էին որպես կրկնվող և էլեկտրական[28]։

Խաչատրյանը մահացել է Մոսկվայում 1978 թվականի մայիսի 1-ին՝ իր 75 ամյակի շեմին[52]։ Թաղվել է մայիսի 6-ին Երևանում՝ «Կոմիտասի անվան պանթեոնում»՝ հայազգի այլ մեծերի՝ Կոմիտասի, Իսահակյանի, Սարյանի կողքին[15]։ Նա ապրել է իր որդու՝ Կարենի, դստեր՝ Նունեի[26], և եղբորորդու՝ Կարեն Խաչատրյանի հետ, ով ևս կոմպոզիտոր է[20]։

Անձնական կյանք

խմբագրել

Առաջին կնոջ հետ Արամ Խաչատրյանը ծանոթացել է 1920-ական թվականների վերջին, ում հետ ամուսնությունից ծնվել է դուստրը՝ Նունեն։ Որոշ ժամանակ անց, ծանոթանալով կոմպոզիտոր Նինա Մակարովայի հետ, ամուսնալուծվել է կնոջից և 1933 թվականին[61] ամուսնացել վերջինիս հետ։ 1940 թվականին ծնվել է որդին՝ Կարենը[62]։

Երաժշտություն

խմբագրել

Խաչատրյանի աշխատանքները ընդգրկում են բալետներ, սիմֆոնիաներ, կոնցերտներ, ֆիլմերի երաժշտություններ և այլն։ Երաժշտական քննադատ Էդվարդ Գրինֆիլդն այն կարծիքին է, որ Խաչատրյանը նշանակալի կերպով փայլել է խորհրդային ժամանակակիցների շրջանակում՝ ստեղծելով հստակորեն ճանաչելի ոճ՝ մի բան, որը իր նախորդներն ի վիճակի չեղան անելու[31]։ Նա իր ստեղծագործությունների մեծ մասը ստեղծել է 10 տարվա ընթացքում՝ 1936-1946 թվականներին՝ նախորդելով և հաջորդելով երկրորդ համաշխարհային պատերազմը[63]։ 1948 թվականի դատապարտումից և իր պաշտոնական վերականգնումից հետո Խաչատրյանն կյանքի վերջին 30 տարիների ընթացքում ստեղծել է միջազգային ճանաչում ստացած բազում ստեղծագործություններ[29]։

Ըստ Ջեյմս Բաքսթի՝ այն, ինչը Խաչատրյանին առանձնացրել է մյուս խորհրդային կոմպոզիտորներից, ազգային հայկական վոկալային և գործիքային ժամանակակից նվագախմբային հմտությունների միախառնումն է[64]։ Խաչատրյանի երաժշտությունը բնութագրվում է ակտիվ ռիթմիկ զարգացմամբ, ինչը հանգեցնում է կամ հիմնական բանաձևի սոսկ կրկնման, կամ այս բանաձևի շրջանակներում շեշտի խաղի[65]։

 
Ռուսաստանի կենտրոնական բանկի կողմից թողարկված մետաղադրամ, որի վրա պատկերված է «Սպարտակ» բալետի տեսարան, 2001 թվական:

Ստեղծագործություններ

խմբագրել

Բալետներ

խմբագրել

Խաչատրյանը միջազգային ճանաչում ստացել է իր բալետային երաժշտությամբ։ Նրա երկրորդ բալետը՝ «Գայանեն», էապես վերամշակվել է՝ ի համեմատություն առաջին՝ «Երջանկություն» բալետի[51][66]։ Ըստ Ռ. Ադալյանի՝ «Գայանեն» և «Սպարտակը» նրա ամենալավ ստեղծագործություններն են[67]։ Ըստ Ջոնաթան ՄաքԿոլլումի և Էնդի Ներսեսյանի՝ Խաչատրյանի երաժշտությունն այս երկու բալետների համար կարող է զգուշորեն դասվել ամբողջ աշխարհով ամենաճանաչված դասական երաժշտությունների շարքին. փաստ, որ սրանք երևի միակ գործերն են, որոնց միջոցով աշխարհը իսկապես տեղեկանում է հայկական երաժշտության մասին»[68]։ Էն Հասքինսը «LA Weekly» շաբաթաթերթից ասել է, որ Խաչատրյանը իր անջնջելի հետքն է թողել աշխարհի բալետի վրա[69]։

«Սպարտակը» ճանաչվեց այն ժամանակ, երբ 1970-ականներին BBC հեռուստաալիքը օգտագործեց այն հեռուստաալիքի կողմից նկարահանվող դրամայի սերիաներում[52]։ Դրա կուլմինացիան օգտագործվել է նաև «Կալիգուլա» (1979)[70] և «Սառցե դարաշրջանը. հալոցք» (2006) ֆիլմերում[71]։

Ջոել Քոենի «The Hudsucker Proxy» («Հադսաքերի փոխանորդը», 1994) ֆիլմում նույնպես հնչել են «Սպարտակի» և «Գայանեի» (նաև «Սուսերով պար») երաժշտությունները[71]։ «Գայանեի» «Ադաջիոն» օգտագործվել է Սթենլի Կուբրիկի 1968 թ. «2001 թվականի տիեզերական ոդիսականը» ֆիլմում, ինչպես նաև մի շարք այլ ֆիլմերում[72]։

Նվագախմբային երաժշտություն

խմբագրել

Խաչատրյանը գրել է երեք սիմֆոնիա. առաջինը՝ 1934-1935 թվականներին, երկրորդը՝ 1943 թվականին, երրորդը՝ 1947[20][73]:

Նա նաև գրել է երեք կոնցերտ՝ Դաշնամուրի կոնցերտ (1936), ջութակի կոնցերտ (1940) և թավջութակի կոնցերտ (1946)[20]։

Այլ ստեղծագործություններ

խմբագրել

Խաչատրյանը գրել է երաժշտական գործողություններ մի քանի պիեսների համար, ինչպես օրինակ՝ «Մակբեթ» (1934, 1955), «The Widow from Valencia» (1940), «Դիմակահանդես» (1941), «Լիր արքա» (1958)[20]։

Նա ստեղծել է մոտ 25 ֆիլմերի երաժշտություն[52][73], այդ թվում՝ «Պեպոն (1935)՝ հայկական առաջին հնչունային ֆիլմի համար[67]։ 1950 թվականին նա «Ստալինգրադի ճակատամատ» (1949) ֆիլմի երաժշտության համար արժանանում է ԽՍՀՄ պետական մրցանակի (Ստալինյան մրցանակ)[15]։

Ներշնչանք

խմբագրել
  Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես են ժամանակակից կոմպոզիտորները կարողանում մեկուսացնել իրենց կյանքից և չեն ցանկանում աշխատել հասարակության շրջանակում։ Ինչքան շատ լինեն կյանքի հետ շփումից եկող տպավորություններ, այնքան շատ և լավ կլինեն ստեղծագործ մտքերը[74]։
- Արամ Խաչատրյան
  

Երաժշտագետ Մարինա Ֆրոլովա Վոլկերը Խաչատրյանին նկարագրում է որպես միջազգային ճանաչում ստացած միակ խորհրդային կոմպոզիտորի, ով ի հայտ է եկել ազգայնական նախագծից[75]։ Ջեյմս Բաքսթը բնութագրում էր Խաչատրյանի մտքերը հետևյալ կերպ.

  «Երաժշտությունը լեզու է՝ ստեղծված մարդկանց կողմից։ Մարդիկ ստեղծում են միջազգային երաժշտության տեսակներ, որոնք ցուցադրում են տվյալ ազգի արվեստի ազգային տարրերը»[76]։
- Ջեյմս Բաքսթ
  

Կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանն ասել է, որ Խաչատրյանի երաժշտությունը ներգրավում է ամերիկյան հատկանիշներ և ԱՄՆ-ն կոչել է նրա երկրորդ հայրենիք՝ նրա երաժշտական ներշնչանքների, հատկապես՝ լավատեսության զգացողությամբ լի կենսակերպ ունենալու համար[77]։

Հայկական ժողովրդական երաժշտություն

խմբագրել
 
Խաչատրյանը օգտագործել է Կոմիտասի կողմից հասանելի դարձված «հումքը» (պատկերված): Կոմիտասը 20-րդ դարի սկզբներին հավաքագրել է հայկական ժողովրդական երգերը[78]:

Խաչատրյանը լայնորեն ճանաչված է իր ստեղծագործություններում տարբեր էթնիկ խմբերի ազգային երաժշտություններ օգտագործելու համար։ Չնայած Հայաստանում ծնված չլինելու փաստին՝ Խաչատրյանը եղել է առաջին հերթին հայկական կոմպոզիտոր, ում երաժշտական ցուցադրությունները գալիս են հայկական արմատներից[79]։ Նրա ստեղծագործությունների մեծ մասն ունեն հայկական մեղեդային գծեր։ Սակայն նրա ստեղծագործությունները զգալիորեն տարբերվում են ավանդական նվագախմբային ֆոլկլորային թեմաներից»,- գրում է Ռուբեն Փոլ Ադալյանը։ Նա ասում է, որ Խաչատրյանի ստեղծագործությունները ուղեկցվում են Կովկասի պարային երաժշտության վառ ռիթմով և հուզիչ տեմպով, միևնույն ժամանակ դրանք օրիգինալ ստեղծագործություններ են, որոնք վերամշակվում են նոր գործիքավորումների և եվրոպական երաժշտական կանոններին համապատասխան կանոններով՝ արդյունքում կոմպոզիտորին հատուկ երաժշտության ստեղծման[67]։ Խաչատրյանը ներշնչվել է ազգային երգերի հավաքագրող, երաժշտագետ Կոմիտասից[78], Ալեքսանդր Սպենդիարյանից ու Ռոմանոս Մելիքյանից։ Խաչատրյանը գիտակցում էր, որ Կոմիտասը միայնակ հիմք է դրել Հայկական երգարվեստի դասական ավանդույթների[80]։ Կոմիտասի մասին 1969 թվականին լույս տեսած մի հոդվածում Խաչատրյանը անվանում է նրան «մեծագույն ուսուցիչ»[81]։

Նրա ծրագրերը՝ գրելու օպերա հայ ժողովրդի՝ ամբողջ աշխարհում ցրված լինելու ողբերգական ճակատագրի, նրանց տառապանքների ու պայքարի վերաբերյալ երբեք չիրականացան։ Նրա հայկական ռապսոդիան նվագախմբի և փողային գործիքների համար՝ նախատեսված մոտ ընկեր Լարի Ադլերի և Չիկագոյի սիմֆոնիկ նվագախմբի համար մնաց անավարտ։ Չնայած մտադրությանը, ոգին միշտ գոյություն ունի[31]։ Խաչատրյանը շեշտը դրել է իր հայկական արմատների վրա՝ ասելով.

  Կարևոր չէ, թե ինչպես կտատանվեմ տարբեր լեզուների միջև, ես մնում եմ հայ, բայց եվրոպացի հայ, ոչ ասիացի հայ։ Ուրիշ հայ կոմպոզիտորիների հետ մենք կստիպենք Եվրոպային և աշխարհին լսելու մեր երաժշտությունը։ Եվ երբ նրանք լսում են մեր երաժշտությունը, մարդիկ վստահորեն ասում են. «Պատմե՛ք մեզ այդ ժողովրդի մասին, ցու՛յց տվեք երկիրը, որ այդպիսի արվեստ է ստեղծում»[29]։
- Արամ Խաչատրյան
  

Հայտնի կոմպոզիտոր Էդուարդ Միրզոյանը մի առիթով Արամ Խաչատրյանի մասին ասել է.

  Արամ Խաչատրյանը մշակույթ մտավ հաստատուն «հայցով» ՝ միանգամից և մշտապես դրոշմվելով երաժշտության պատմության մեջ. նա բարձր մասնագիտական ուղեծիր հանեց արևելքի իրական ժողովրդական հարստությունը… Խաչատրյանի ստեղծագործական աշխատանքը իր մեջ է ներառել հայկական ժողովրդական երաժշտության մի հսկայական շերտ։ Դրա ելևէջներից շատերը կոմպոզիտորը այնքան խորն էր ընկալել և վերամարմնավորել, որ դրանք ընկալվում են որպես խաչատրյանական։
- Էդուարդ Միրզոյան
  

Այլ ժողովրդական երաժշտություն

խմբագրել

Համալսարանական տարիներին Խաչատրյանը հայկական, ռուսական, հունգարական, թուրքական և այլ ժողովրդական երգեր է արտագրել (տառադարձել)[18]։ Այս կայացած ստեղծագործություններում Խաչատրյանը օգտագործել է կովկասյան երաժշտության տարրեր։ Նրա առաջին բալետը՝ «Երջանկությունը», իր մեջ պարունակում է ուկրաինական, վրացական, հայկական, ռուսական պարեր և լեզգինկա՝ մի շարք կովկասցիների էներգետիկ պար[82]։ «Պարահանդեսը» ներառում է «Մազուրկա»՝ լեհական ժողովրդական պար[83]։ «Գայանե» բալետը, ինչպես իր նախկինը, իրենից ներկայացնում է «Լեզգինկա»[83]։ «Գայանեի» երկրորդ ակտը լցված է քրդական պարերով»[84]։

Ռուսական դասական երաժշտություն

խմբագրել

Խաչատրյանը երաժշտագետների կողմից նշվում է որպես ռուսական դասական ավանդույթների հետևորդ։ Ըստ Տորոնտոյի սիմֆոնիկ նվագախմբի՝ Խաչատրյանը 20-րդ դար է բերում գունագեղ, ժողովրդական երգերից ներշնչված ոճով 19-րդ դարի այդպիսի ռուսական կոմպոզիտորներին, ինչպիսիք են Դմիտրի Կորսակովը և Պյոտր Չայկովսկին[85]։ Կոմպոզիտորների հնգյակի նման, հատկապես Ալեքսանդր Բորոդինը և Նիկոլայ Ռիմսկի-Կորսակովը, ում ստեղծագործությունները նրա համար որոշ դեպքերում օրինակ են ծառայել, Խաչատրյանը ուշադրությունը սևեռել էր տարբեր եվրոպական ծագման դասական ոճերում արևելյան նյութերին։ Բայց Խաչատրյանի մշակութային ինքնությունը և խորհրդային շրջանակներում երաժշտական խիստ վերապատրաստումը թույլ տվեցին նրան թափանցելու արևելյան և կովկասյան երաժշտության ավելի խորը շերտեր և իր հասունացած գործերում (ներառյալ բալետները) ընդգրկել դրանք ավելի լիարժեք կերպով[86]։ «Երբեք իրեն ռուսական երաժշտության ավանդույթներից հեռու չգնալով՝ Խաչատրյանը, միասին հավաքելով բոլոր տարբեր ավանդույթները մեկ հիմնական ընդհանրացման մեջ, Մոսկվայում սկսեց արժևորվել որպես ողջ խորհրդային արևելքի խոսափող»,- եզրակացնում է Մարիա Ֆրոլովա Վոլկերը[87]։

Ժառանգություն

խմբագրել
 
 
 
Արամ Խաչատրյանը նամականիշներում

Ճանաչում

խմբագրել

Խաչատրյանը համարվում է Խորհրդային Միության առաջատար կոմպոզիտորներից[88]։ Դմիտրի Շոստակովիչի և Սերգեյ Պրոկոֆևի հետ մեկտեղ նա մշտապես նշվել է որպես խորհրդային ժամանակաշրջանի երեք մեծագույն կոմպոզիտորներից մեկը[89][90]։ Դեռ 1957 թվականին Time ամսագիրը Պրոկոֆևին, Շոստակովիչին և Խաչատրյանին անվանեց «Խորհրդային Միության երեք ժամանակակից հսկաներ»[91]։ Նրանք հավաքական կերպով հաճախ անվանվում են խորհրդային երաժշտության «տիտաններ»[92][93]։ «Հայտնի չէ, պատմությունը կսատարի այն գաղափարը, որ Խաչատրյանը իր կյանքի ընթացքում եղել է խորհրդային կոմպոզիտորների շարքում երրորդը՝ Շոստակովիչից և Պրոկոֆևից հետո, թե՝ ոչ»,- գրել է երաժշտական քննադատ Ռոնալդ Քրայթոնը 1978 թվականին[31]։ Ըստ Լոս Անջելեսի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի՝ նրա ստեղծագործությունները նույն միջազգային հեղինակությունը չէին վայելում, ինչ Շոստակովիչի և Պրոկոֆևի ստեղծագործությունները[66]։ Բացի նախորդ երկուսից և Դմիտրի Կաբալևսկուց, Արամ Խաչատրյանը եղել է այն քչերից, ով հայտնի է դարձել միջազգային ավելի լայն հանրության»[94]։ Ըստ երաժշտության պատմաբան Հարլոու Ռոբինսոնի՝ «պրոլետարիատի ակունքները, ոչ ռուսական էթնիկ ծագումը և խորհրդային մարզումը նրան խորհրդային բազմազգ մշակութային դիմագծի հզոր խորհրդանիշ են դարձրել, մի դիմագիծ, որը արտիստին թույլ էր տալիս գործել թե՛ տանը, թե՛ արտասահմանում։ Ի տարբերություն Պրոկոֆևի և Շոստակովիչի՝ Խաչատրյանը ամբողջությամբ եղել է խորհրդային երաժշտության և պարի հիմնադիրը[95]։

Ջոզեֆ Վուդարդը Los Angeles Times թերթում նշում է, որ նա «երկար ժամանակ Խաչատրյանի մասին մտածել է որպես 20-րդ դարի «թեթև քաշային» կոմպոզիտորի[96], մինչդեռ դասական երաժշտության հեռարձակող Նորման Գիլիլանդը նրան նկարագրում է որպես «20-րդ դարի «մեծ» կոմպոզիտոր»[97]։ 2003 թվականի տված հարցազրույցի ժամանակ դիրիժոր Մարին Ալսոփը արտահայտել է կարծիք, որ Խաչատրյանը «շատ թերակատարված կոմպոզիտոր է, ինչ-որ բան նաև թերագնահատվում է»։ Նա ասել է. «Նրա երաժշտությունը, իհարկե, մի փոքր ունի 20-րդ դարի ձայնին հատուկ նյարդայնացնող բնույթ, աններդաշնակություններ են ի հայտ գալիս»։ Բայց միևնույն ժամանակ այն միավորում է հրաշալի նեոռոմանտիզմը և հարուստ նվագախումբը ու ավելի ֆորմալ մոտեցումը, այսպիսով կարծում եմ Խաչատրյանը այժմ կարող է արդիական լինել[98]։ Ըստ The Guardian ամսագրի խմբագիր Թիմ Էշլիի՝

  Խաչատրյանի ճանաչվածությունը հիմնականում տարածվում է արևմուտքում, հավանաբար որովհետև մենք նրա մասին մտածում ենք որպես հետխորհրդային, որպես խորհրդային երաժշտության ջատագով։ Այս տեսանկյունը պարզորոշ է, հաշվի առնելով, որ նա 1948 թվականին իշխանությունների համար մեծ հենակ էր։ Հեշտ է նաև տեսնել, թե ինչպես է նա վաստակել իր վատ հեղինակությունը, երբ լսում ես ջութակի կոնցերտ, որը գալիս է 1940 թվականից։ Դա շատ գրավիչ աշխատանք է՝ լի հայկական ժողովրդական ծաղկման խորհրդանիշներով, իսկ հիպնոսի ենթարկող անդանթեն հրաշալի է։ Բայց արտաքին շարժումների չպաշտպանված լավատեսությունը այժմ թվում է չմտածված, երբ մենք գիտակցում ենք, որ դա եղել է այն ժամանակ, երբ Ստալինը Պրոկոֆևին և Շոստակովիչին դժոխք էր տվել»[99]։
- Թիմ Էշլի
  

Հայաստանում

խմբագրել
 
Խաչատրյանի արձանը Երևանի Արամ Խաչատրյան համերգասրահի շենքի առջև

Խաչատրյանը եղել է 20-րդ դարի ամենաճանաչված հայ կոմպոզիտորը[14] և խորհրդային Հայաստանի մշակույթի ամենաճանաչված ներկայացուցիչը[100]։ Նրան նկարագրել են որպես «հայկական ամենակարևոր կոմպոզիտոր»[68], հայ «Չայկովսկին»[101], և ոմանց կողմից համարվել է 20-րդ դարի հայկական մշակույթի կենտրոնական դեմք»[102]։ Նա մնում է միակ հայ կոմպոզիտորը, ով հասնում է միջազգային մեծ նշանակության։ Արամ Խաչատրյանը եղել է առաջին և վերջին հայ կոմպոզիտորը, ով հասել է համաշխարհային ճանաչման[43] Խաչատրյանը բարձր է գնահատվում Հայաստանում[103] և համարվում է «ազգային հարստություն»[17]։ Խաչատրյանը հայերի կողմից ընդունվում և հարգվում է որպես «հայտնի զավակ, ով վաստակել է համաշխարհային ճանաչում»[104]։ Շահան Արծրունին Խաչատրյանին նկարագրել է որպես «Հայաստանի մշակույթի երաժշտական դեսպան»[105]։

Նա մեծ ազդեցություն է ունեցել Հայաստանի 20-րդ դարի երաժշտական զարգացման վրա։ «Իրականում նա միանգամից օրինակ դարձավ երիտասարդ կոմպոզիտորների համար, ինչպես նաև դարձավ Հայաստանի հերոս»,- ասում է Մայա Փրիթսքերը[29]։ Խաչատրյանի ազդեցությունը կարելի է նկատել հայկական դասական երաժշտության բոլոր ուղղություններում (սիմֆոնիկ և կամերային)՝ գումարելով ուշխորհրդային շրջանի նշանակալի կոմպոզիտոր Առնո Բաբաջանյանին[106]։ Նրա յուրօրինակ սիմֆոնիկ մեկնաբանությունները ներշնչել են Երվանդ Միրզոյանին, Կոնստանտին Օրբելյանին և այլոց[107]։ Խաչատրյանը հիշատակվում է հայկական երաժշտությունը համաշխարհային ճանաչման հասցնելու համար[18]։ Բանաստեղծ Համո Սահյանը Խաչատրյանի մասին ասել է. «Նա դարձել է մեր փոքր լինելու առասպելի մեծ հերքում, դարձել է մեր փոքր ժողովրդին մեծերի հետ չափելու խորհրդանիշ... դարձել է մեր քաղաքակրթության վկայականը»[108]։

Հետմահու պարգևներ և հարգանքի տուրք

խմբագրել

Երևանի Օպերային թատրոնի ֆիլհարմոնիկ դահլիճը սկսած 1978 թվականից պաշտոնապես կոչվում է «Արամ Խաչատրյանի անվան մեծ համերգասրահ»[15]։ Երևանում 1982 թվականին բացվել է Խաչատրյանի տուն-թանգարանը[109]։

Իր կյանքի օրոք կոմպոզիտորը հասցրեց միայն ծանոթանալ ապագա թանգարանի էսքիզներին և խորհուրդներ տալ հայտնի ճարտարապետ Էդուարդ Ալթունյանին, որին կառավարության կողմից հանձնարարված էր կազմել տուն-թանգարանի նախագիծը։

  «Ուզում եմ ասել, որ ինձ համար շատ դժվար էր թղթի վրա արված գծագրով պատկերացնել ապագա տուն-թանգարանը։ Արտաքինից այն շատ գեղեցիկ էր ու համոզիչ, իսկ ներքին դասավորությունն ու ձևավորումը ավելի դժվար էր պատկերացնել։ Նախագիծն, ընդհանուր առմամբ, ինձ դուր եկավ, և ես կուզենայի հաստատել այն ...»
- Արամ Խաչատրյան, 29 հունվարի, 1978 թ., Մոսկվա[110]
  

Թանգարանի հիմքը հանդիսացավ այն առանձնատունը, որտեղ ապրում էր Ա. Խաչատրյանի ավագ եղբայրը՝ Վաղինակը, իր ընտանիքի հետ։ Հենց այդտեղ էր հաճախ իջևանում կոմպոզիտորը, երբ ժամանում էր Երևան։

Առանձնատունը պահպանվել է անփոփոխ, իսկ նրան համալրող տուն-թանգարանի երկհարկանի շենքը կառուցվել է այգու տարածքում։ Երաժշտական մի շարք դպրոցներ անվանված են Խաչատրյանի անունով։ Այդպիսի դպրոցներ կան Վրաստանում[111], Մոսկվայում (հիմնված 1967 թվականին, անվանակոչված 1996 թվականին)[112], Երևանում[60], Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության Մարտունի քաղաքում[113], ԱՄՆ Մասաչուսեթս նահանգում, Վոթերթաունում (գործում է Համազգային հայկական կրթական և մշակութային ընկերության շնորհիվ)[114]։ Խաչատրյանի անունով են կոչված փողոցներ Երևանում[115], Թբիլիսիում[116], Մոսկվայում, Աստանայում (Ղազախստան)[117] և Սիմֆերոպոլում (Ղրիմ)[118]։ Նիժնի Նովգորոդում արվեստի դպրոցը 2015 թվականից կրում է Արամ ծաչատրյանի անունը[119]։ 2021 թվականի օգոստոսին դպրոցի բակում տեղադրվել է Միքայել Սողոյանի հեղինակած Արամ Խաչատրյանի կիսանդրին[120]։

1999 թվականի հուլիսի 31-ին Խաչատրյանի՝ 3,5 մետր բարձրություն ունեցող արձանը 19-րդ դարի ռեալիստական ոճով[121], քանդակված Յուրի Պետրոսյանի կողմից, հանդիսավոր բացվել է Խաչատրյանի անվան Երևանի ֆիլհարմոնիկ համերգասրահի առջև՝ Երևանի օպերայի և թատրոնի շենքի հետնամասում ՀՀ 2-րդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի, Ազգային ժողովի նախագահ Կարեն Դեմիրճյանի, բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանի ներկայությամբ[122]։ Խաչատրյանի արձանը, որը քանդակել է Գեորգի Ֆրանգուլյանը, 2006 թվականի հոկտեմբերի 31-ին ներկայացվել է Մոսկվայում։ Հյուրերի շարքում են եղել նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը, Մոսկվայի քաղաքապետ Յուրի Լուժկովը և Ռուսաստանի առաջին տիկին Լյուդմիլա Պուտինան[123]։ 2013 թվականի ապրիլի 30-ին՝ նրա 110 ամյակի կապակցությամբ Երևան քաղաքի Արաբկիր վարչական շրջանում՝ Խաչատրյանի անունը կրող փողոցում, կանգնեցվել է քանդակագործ Գևորգ Գևորգյանի կողմից քանդակված կիսանդրին[124]։

 
50-դրամանոց թղթադրամ, 1998 թվական
 
50-դրամանոց թղթադրամ, 1998 թվական

1998 թվականին Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկը թողարկել է հայկական 50 դրամանոց թղթադրամ, որը պատկերում էր Խաչատրյանի դիմանկարը և Երևանի օպերայի թատրոնի շենքը։ Հակառակ կողմում պատկերված է «Գայանե» բալետից դրվագ և Արարատ լեռը։ Այն գործածության մեջ մնացել է մինչև 2004 թվականը, այնուհետև փոխարինելու եկան մետաղադրամները[125]։ Խաչատրյանը միակ կոմպոզիտորն է, ով պատկերվել է հայկական դրամի վրա։

1983 թվականին «Երևան» ստուդիան Խաչատրյանի մասին թողարկեց փաստագրական ֆիլմ[126]։ 2003 թվականին Խաչատրյանի մասին 83 րոպե տևողությամբ փաստագրական յուրօրինակ ֆիլմ է նկարահանում Էրիկ Բոգոսյանը[127]։ Ֆիլմը 2003 թվականին Հոլիվուդյան ֆիլմերի փառատոնում հաղթել է «լավագույն փաստագրական ֆիլմ» անվանակարգում[128]։ 2004 թվականին ռուսական պետական «Կուլտուրա» հեռուստաալիքը Արամ Խաչատրյանի մասին նկարահանել է փաստագրական ֆիլմ և կոչել այն «Խաչատրյանի դարը»[129]։

1993 թվականին Երևանում կայացել է «Արամ Խաչատրյան-93» սիմֆոնիկ երաժշտության փառատոնը[60]։ Արամ Խաչատրյան միջազգային մրցույթը Երևանում տեղի է ունենում ամեն տարի՝ սկսած 2003 թվականից[130]։

2009 թվականին Ռուսաստանի ավիափոխադրող Աերոֆլոտ ընկերությունն իր Airbus A319-112 ինքնաթիռներից մեկը անվանեց Խաչատրյանի անունով[131]։

2013 թվականին UNESCO կազմակերպությունը հավաքագրում է Խաչատրյանի ձեռագիր նոտաների և ֆիլմերի երաժշտությունների հավաքածու և գրանցում դրանք «Աշխարհի հիշողության գրանցամատյանում»[132][133]։

Աստղագիտության մեջ

խմբագրել

Խաչատրյանի գործերը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողություն» ծրագրում

խմբագրել

2013 թվականի հունիսի 18-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողություն» ծրագրի կոմիտեի նիստում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Գլխավոր տնօրենի որոշմամբ և Միջազգային խորհրդատվական կոմիտեի եզրակացության հիման վրա ծրագրի հիշողության համաշխարհային միջազգային ռեգիստրում (անգլ.՝ Memory of the World International Register) գրանցվել են «Արամ Խաչատրյանի ձեռագիր նոտաները և կինոերաժշտությունը»[134]։

Պարգևներ և կոչումներ

խմբագրել

Խորհրդային Միություն[135][136]

Այլ պարգևներ

խմբագրել
  • Միացյալ արաբական հանրապետության գիտության շքանշան (1961, «for outstanding musical achievements»)
  • Հռոմի Հովհաննես XXIII պապի մեդալ (1963)
  • Իրանի շահի մեդալ (1965)
  • Լեհաստանի մշակույթի վաստակավոր գործիչ (1972, «Լեհական մշակույթում ունեցած ավանդի համար»)
  •   Ordre des Arts et des Lettres (ֆրանսերեն) և կոմանդորի կոչում (1974)[136]

Ակադեմիական կոչումներ

խմբագրել

Գրականության ցանկ

խմբագրել

Գրքեր և գրքերի գլուխներ

խմբագրել
  • Բաքստ, Ջեյմս (1977). «Խաչատրյան». Սովետական-ռուսական երաժշտության պատմություն (վերահրատարակություն ed.). Կոննեկտիկուտ: Գրինվուդ հրատարակչություն. ISBN 0837194229.
  • Չեբոտարյան, Գայանե (1969). Բազմահնչյունությունը Արամ Խաչատրյանի ստեղծագործություններում (ռուսերեն). Երևան: Հայաստան հրատարակչություն. OCLC 9225122.
  • Ֆեյ, Լոուրել Է. (1990). Արամ խաչատրյան. ամբողջական կատալոգ. Նյու Յորք: G. Schirmer Inc. OCLC 23711723.
  • Գյոդակյան, Գևորգ (1972). Արամ Խաչատրյան (ռուսերեն). Երևան: Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի մամուլ.
  • Կարագյուլյան, Է. (1961). Ա. Խաչատրյանի սիմֆոնիկ ստեղծագործությունները (ռուսերեն). Երևան: Արմգոսիզդատ. OCLC 25716788.
  • Խարաջանյան, Ռ. (1973). Արամ Խաչատրյանի դաշնամուրային ստեղծագործությունները (ռուսերեն). Երևան: Հայաստան հրատարակչություն.
  • Խուբով, Գեորգի (1939). Արամ Խաչատրյանի. առանձնահատկությունների էսքիզ (ռուսերեն). Մոսկվա: Պետական երաժշտական հրատարակչություն. OCLC 29138604.
  • Խուբով, Գեորգի (1967). Արա Խաչատրյան. մենագրություն (ռուսերեն) (2-րդ հրատարակություն ed.). Մոսկվա: Музыка. OCLC 4940007.
  • Ռոբինզոն, Հարլով (2013). «Կովկասյան կապեր. ազգային ինքնություն Արամ Խաչատրյանի բալետներում». In Քենեթ, Ռոջեր է. (ed.). Ազգերն ու քաղաքականությունը կոմունիզմից հետո. Routledge. էջեր 23–32. ISBN 9781317968665.
  • Ռիբակովա, S. (1975). Արամ Իլիչ Խաչատրյան. Հոդվածների ժողովածու [Aram Khachaturian: Collection of articles] (ռուսերեն). Մոսկվա: Սովետական կոմպոզիտորներ.
  • Շնիրսոն, Գրիգորի (1959). Արամ Խաչատրյան. Քսենիա Դենկո (թարգմանիչ). Moscow: Օտար լեզուների հրատարակչություն.
  • Տիգրանով, Գեորգի (1978). Արամ Խաչատրյան. կյանքի և ստեղծագործությունների ուրվագիծըը (ռուսերեն). Լենինգրադ (Սանկտ-Պետերբուրգ): Музыка. OCLC 8495433.
  • Տիգրանով, Գեորգի (1987). Արամ Իլիչ Խաչատրյան (ռուսերեն). Մոսկվա: Музыка. OCLC 17793679.
  • Յուզեֆովիչ, Վիկտոր (1985). Արամ Խաչատրյան. Նյու Յորք: Սֆինքս հրատարակչություն. ISBN 0-8236-8658-2.
  • Գրիգորյան, Արմինե; Շահմանյան, Անահիտ, eds. (2012). Ալբոմ. Արամ Խաչատրյան. Արամ Խաչատրյանի տուն - թանգարան, ՀՀ մշակույթի նախարարություն. Երևան: «Կռունկ» հրատարակչություն.
  • Ավետիսյան, Նելլի (2014). Գրիգորյան, Արմինե (ed.). Արամ Խաչատրյանը և արդի աշխարհը. Արամ Խաչատրյանի տուն - թանգարան, ՀՀ մշակույթի նախարարություն. Երևան: «Ամրոց Գրուպ», «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն. ISBN 978-99941-31-80-8.
  • Գրիգորյան, Արմինե; Շահգալդյան, Կարեն; Քոչարյան, Կարեն, eds. (2016). Արամ Խաչատրյան. փոխադրումներ դաշնամուրային տրիոյի համար. Փոխադրումը՝ Ավետիք Պիվազյանի, Ռուբեն Ասատրյանի։ Արամ Խաչատրյանի տուն - թանգարան, ՀՀ մշակույթի նախարարություն. Երևան: «Կոմիտաս» հրատարակչություն. ISMN 979-0-801-600-79-0.
  • Գրիգորյան, Արմինե; Շահմանյան, Անահիտ, eds. (2017). Արամ Խաչատրյան. նամականի. Արամ Խաչատրյանի տուն - թանգարան, ՀՀ մշակույթի նախարարություն. Երևան: «Հայաստան» հրատարակչություն. ISBN 978-5-540-02446-4.[138]

Բառարանային և հանրագիտարանային հոդվածներ

խմբագրել

Ամսագրերի և թերթերի նյութեր

խմբագրել

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Նա ազգային առաջին բալետի, սիմֆոնիայի, գործիքային կոնցերտների հեղինակն է, հայկ. կինոերաժշտության հիմնադիրը[15]։
    1939 թվականին Խաչատրյանը երաժշտություն է գրել առաջին հայկական «Երջանկություն» բալետի համար[16]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Հայկական համառոտ հանրագիտարան (հայ.) — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 2.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Хачатурян Арам Ильич // Хачатурян Арам Ильич (ռուս.) / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 filmportal.de — 2005.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/obituary-anatol-vieru-1181072.html
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 http://www.musicweb-international.com/classrev/2007/Aug07/Khachaturian_3932292.htm
  9. ↑ Հուանգ Հաո (1999). 20-րդ դարի երաժշտությունը. 2-րդ հատոր. Մ. Է. Շարպ, p. 341. ISBN 978-0-7656-8012-9. «Արամ Խաչատրյանը եղել է խորհրդային առաջատար կոմպոզիտոր...»
  10. ↑ Ռիչի, Ջեյմս (10 օգոստոս 2006). "Bustling Outpost of Armenian Culture Արխիվացված 2014-04-13 Wayback Machine". Los Angeles Times. վերցված է 6 փետրվար 2014. «...Արամ Խաչատրյան՝ 20-րդ դարի հայ ամենահայտնի կոմպոզիտորը»
  11. ↑ «Կայացել է Արամ Խաչատրյանի 110-ամյակին նվիրված միջոցառումների ծրագրի հոբելյանական հանձնաժողովի նիստը». ՀՀ կառավարություն. 2013 թ․ մարտի 27. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  12. ↑ «Երևանում նշվում է Արամ Խաչատրյանի ծննդյան110-ամյակը». No. 6 հունիս 2013. Արմենպրես. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  13. ↑ Բաքստ, 1977, էջ 339
  14. ↑ 14,0 14,1 Ռիչի, Ջեյմս (2006 թ․ օգոստոսի 10). «Bustling Outpost of Armenian Culture». Los Angeles Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 6-ին. «...Արամ Խաչատրյան՝ 20-րդ դարի հայ ամենահայտնի կոմպոզիտորը»
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Գյոդակյան, 1979, էջ 19
  16. ↑ «Гаянэ» (ռուսերեն). Մարիինսկի թատրոն. 2014 թ․ հուլիսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Ֆրոլովա-Վոլկեր, 1998, էջ 371
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Գյոդակյան, 1979, էջ 18
  19. ↑ Փրոմիթ, Դուտտա (2013 թ․ նոյեմբերի 18). «Արամ Խաչատրյան». Բրիտանիկա հանրագիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  20. ↑ 20,00 20,01 20,02 20,03 20,04 20,05 20,06 20,07 20,08 20,09 20,10 20,11 20,12 20,13 20,14 Հարվարդի երաժշտական կենսագրական բառարան, 1996 — 445 էջ։
  21. ↑ 21,0 21,1 Գյոդակյան 1981
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 «Արամ Իլիչ Խաչատրյան» (ռուսերեն). Մոսկվայի կոնսերվատորիա. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  23. ↑ Քրեմեր, Ալֆրեդ, Վ., ed. (2009). 20-րդ դարի երաժիշտներ և կոմպոզիտորներ, 3-րդ հատոր. Salem հրատարակչություն. էջ 766. ISBN 9781587655159. «Արամ Խաչատրյանը ծնվել է 1903 թվականի հունիսի 6-ին, Թբիլիսիի Խոնջորի արվարձանում»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  24. ↑ Արամ Խաչատրյանի կենսագրությունը
  25. ↑ «Արամ Խաչատրյանի տուն թանգարան». Արամ Խաչատրյանի թանգարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 2-ին.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 «Տոհմածառ». Արամ Խաչատրյանի վիրտուալ թանգարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 11-ին.
  27. ↑ Թոմոֆ, 2006, էջ 34
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 Encyclopedia of World Biography 2004
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 29,8 Pritsker 2003
  30. ↑ Մարգարիտ Հարությունյան (1981 թ). Արամ Խաչատրյան. Երևան: «Սովետական գրող» հրատարակչություն. էջ 101.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 31,6 Orga 1997
  32. ↑ Մինեհան, Ջեյմս (2004). Նախկին Խորհրդային միության տարբեր մարդիկ. Սանտա Բարբարա, Կալիֆորնի: ABC-CLIO. էջ 160. ISBN 9781576078235.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Ընթացիկ կենսագրություն Yearbook 1949
  34. ↑ Ստեյն, 2009, էջ 13
  35. ↑ Համալիան, Լեո (1980). As others see us: the Armenian image in literature. New York: Ararat Press. էջ 46. ISBN 978-0933706170. «Aram Khachaturian ... Besides his being an atheist, his Armenian descent...»
  36. ↑ Վոլկով, Սոլոմոն. «Они сократили целых 4 такта моей музыки!». The New Times (Russia) (ռուսերեն). Երևան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 22-ին. «По поводу поездки в Рим композитор отметил: "Я - атеист, но являюсь сыном народа, первым в истории официально принявшим христианство, и потому посещение Ватикана было моим долгом".»
  37. ↑ Առաքելով, Սերգեյ (2006 թ․ ապրիլ). «Воспоминания о маэстро». Noev Kovcheg Magazine (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Tomoff, 2006, էջ 34
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 «Биография Арама Хачатуряна» (ռուսերեն). RIA Novosti. 2013 թ․ հունիսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  40. ↑ Շնիրսոն, 1959, էջ 24
  41. ↑ Շնիրսոն, 1959, էջ 25
  42. ↑ Շնիրսոն, 1959, էջ 29
  43. ↑ 43,0 43,1 Complete Classical Music Guide 2012, էջ. 301
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Encyclopedia of Music in the 20th Century 2013
  45. ↑ Շվարց, Բորիս (1980). «Արամ Խաչատրյան». The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Լոնդոն: Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն.
  46. ↑ Tomoff, 2006, էջեր 34-35
  47. ↑ Ստեյն, 2009, էջ 11
  48. ↑ Յուզեֆովիչ, 1985, էջ 127
  49. ↑ 49,0 49,1 Ֆեյ, Լոուրել Է. (2005). Շոստակովիչ. կյանքը. Նյու Յորք: Օքսֆորդ համալսարանի հրատարակչություն. էջեր 155–157, 160. ISBN 9780195182514.
  50. ↑ Մազուլո, Մարկ (2010). Շոստակովիչի նախերգերն ու ֆուգաները. համատեքստը, ոճը, կատարումը. Նյու Հեվն, Կոնեկտիկուտ: Յեյլ համալսարանի հրատարակչություն. էջ 14. ISBN 9780300149432.
  51. ↑ 51,0 51,1 Greene's Biographical Encyclopedia of Composers 1985
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 The Musical Times 1978
  53. ↑ Յուզեֆովիչ, 1985, էջ 191
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Ջոնսթոն, AllMusic 2005
  55. ↑ «Aziz El-Shawan». OVGuide. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  56. ↑ «Музыку Люблю Даже Больше, Чем Себя». Նովայա գազետա (ռուսերեն). 2003 թ․ մարտի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  57. ↑ Վասյանին, Անդրեյ (2010 թ․ հուլիսի 16). «Авось, все будет хорошо» (ռուսերեն). Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  58. ↑ «Европейскую классическую музыку лучше всех теперь пишут сыны Востока». pravda.ru (ռուսերեն). 2006 թ․ մայիսի 10. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  59. ↑ «Арам Ильич Хачатурян и его ученики» (ռուսերեն). Պ. Չայկովսկու անվան Մոսկվայի պետական կոնսերվատորիա. 2013 թ․ հունիսի 16. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 2-ին.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 «Khachaturian Aram». Երևանի պետական համալսարան, Հայագիտության ինստիտուտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  61. ↑ Արամ Խաչատրյանի կյանքն ու գործունեությունը
  62. ↑ Больше, чем любовь. Арам Хачатурян и Нина Макарова
  63. ↑ Լեյբրեխ, 1996, էջ 431
  64. ↑ Բաքստ, 1977, էջ 336
  65. ↑ «Хачатурян, Арам Ильич» (ռուսերեն). Krugosvet. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 1-ին. «Характернейшим качеством музыки Хачатуряна является активное ритмическое развитие, достигающееся часто простым повторением основной формулы (остинато) или игрой акцентов внутри этой формулы.»
  66. ↑ 66,0 66,1 ««Սուսերով պար. Գայանե բալետ»». Լոս Անջելեսի ֆիլհարմոնիկ ասոցիացիա. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Adalian, Rouben Paul (2010). Հայաստանի պատմական բառարանHistorical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. էջ 381. ISBN 978-0-8108-7450-3.
  68. ↑ 68,0 68,1 McCollum, Ներսեսյան, էջեր 95-96
  69. ↑ Հասկինս, Էն (2008 թ․ օգոստոսի 11). «Media City Ballet-ը հարգանքի տուրք է մատուցում Արամ Խաչատրյանին». LA Weekly. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  70. ↑ Սպենսեր, Քրիսթոֆեր (2008). Ֆիլմերի և հեռուստատեսության համար երաժշտություն, 1950-1979։ Քննադատական հետազոտություն ըստ ժանրերի. ՄկՖարլանդ և ընկերներ. էջ 125. ISBN 9780786452286.
  71. ↑ 71,0 71,1 «Արամ Խաչատրյան». Internet Movie Database. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 6-ին.
  72. ↑ «Ինչու եմ ես սիրում. երաժշտությունը 2001 թվականին. մոլորակի ոդիսական». The Daily Telegraph. 2010 թ․ հունիսի 4. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 Մերիամ Վեբստերի կենսագրական բառարան, Արամ Խաչատրյան. Սպրինգֆիլդ, Մասաչուսեթս: Մերիամ Վեբստեր. 1995.
  74. ↑ «Aram Khachaturian». Boosey & Hawkes. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  75. ↑ Frolova-Walker, 1998, էջ 362
  76. ↑ Բաքստ, 1977, էջ 337
  77. ↑ Խաչատրյան վավերագրական ֆիլմում (2003, ռեժիսոր՝ Փիթեր Ռոզեն), Տիգրան Մանսուրյանը ասում է. «Յուրաքանչյուր արտիստ ունի երկրորդ հայրենիք։ Երբ ես մտածում եմ Շոստակովիչի մասին, Ռուսաստանը նրա առաջին հայրենիքն է։ Բայց ես ուղղակի չեմ կարող չմտածել ավստրա-գերմանական երաժշտության մասին, որը նրա հիմքն է։ Պրոկոֆևի երկրորդ հայրենիքը, իհարկե, Ֆրանսիան է։ Խաչատրյանի երկրորդ հայրենիքը, իմ կարծիքով, Ամերիկան, այն երջանկությունը, այն առողջությունը, կյանքի հանդեպ սերը, մահին «ոչ» ասելու ձևը, ուժը, որը ամերիկյան երաժշտությունն ունի իր մեջ։» Ֆիլմը հասանելի է առցանց այստեղ Արխիվացված 2014-10-06 Wayback Machine. Տ. Մանսուրյանը՝ 33:50 - 34:30 րոպեների ընթացքում։
  78. ↑ 78,0 78,1 Սոլուհյան Կույումջյան, Ռիտա (2001). Խենթության հնաբանությունը. Կոմիտաս, հայ ականավոր անուն. Փինսթոն, Նյու Ջերսի: Կոմիտաս ինստիտուտ. էջ 26. ISBN 1-903656-10-9. «Հայկական գյուղացիական երգերը, որոնք գրվել են Կոմիտասի կողմից բերրի հումք են հանդիսացել հետագա կոմպոզիտորների, այդ թվում Արամ Խաչատրյանի համար, ում բալետները՝ «Գայանեն» և «2-րդ սիմֆոնիան», պարունակում են ժողովրդական մեղեդիների կարևոր տարրեր։»
  79. ↑ Ռոզենբերգ, 1987, էջ 112
  80. ↑ Չրչ, Մայքլ (2011 թ․ ապրիլի 21). «Կոմիտաս վարդապետ, ժողովրդական մոռացված հերոս». The Guardian. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 26-ին.
  81. ↑ Культура (ռուսերեն). Մոսկվա (10): 1–2. 1969. {{cite journal}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  82. ↑ Ռոբինզոն, 2013, էջ 25
  83. ↑ 83,0 83,1 Մենինգ, Լյուսի (2013). Նվագախմբային «փոփ» երաժշտություն. ձեռնարկ (2-րդ հրատարակություն ed.). Scarecrow հրատարակչություն. էջ 140. ISBN 9780810884236.
  84. ↑ Ռոբինզոն, 2013, էջ 26
  85. ↑ «Խաչատրյան. վալս «Դիմակահանդեսից»». Տորոնտոյի սիմֆոնիկ նվագախումբ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 12-ին.
  86. ↑ Ռոբինզոն, 2013, էջ 24
  87. ↑ Ֆրոլովա-Վոլկեր, 1998, էջ 362
  88. ↑ Հուանգ, Հաո, ed. (1999). 20-րդ դարի երաժշտությունը, 2-րդ հատոր. Մ. Է. Շարփ. էջ 341. ISBN 9780765680129. «Արամ Խաչատրյանը խորհրդային առաջատար կոմպոզիտոր էր...»
  89. ↑ Ստեյն, 2009, էջ 9
  90. ↑ «Арам Хачатурян» (ռուսերեն). Մոսկվայի պետական ակադեմիական ֆիլհարմոնիկ միություն. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին. «Один из самых известных композиторов ХХ века, А.И. Хачатурян вместе с С.С. Прокофьевым и Д.Д. Шостаковичем вошел в блистательную триаду композиторов, ставших гордостью отечественной музыки ХХ века и определивших на многие годы ее облик.»
  91. ↑ «Երաժշտություն. Մոսկվայի երաժշտական կոնգրես». Time (ամսագիր). 1957 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  92. ↑ Վոլկով, Սոլոմոն (2004). Testimony: The Memoirs of Dmitri Shostakovich. Hal Leonard Corporation. էջ 86. ISBN 9781617747717.
  93. ↑ «Remembering Aram Khachaturian, A 'Titan' Of Soviet Music». Radio Free Europe/Radio Liberty. 2013 թ․ հունիսի 5. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  94. ↑ «Aram Ilyich Khachaturian». Tempo (125): 46. 1978 թ․ հունիս. doi:10.1017/S004029820003028X. ISSN 0040-2982.
  95. ↑ Ռոբինզոն, 2013, էջ 23
  96. ↑ Woodard, Josef (2008 թ․ օգոստոսի 23). «Khachaturian a la Thibaudet». Los Angeles Times. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  97. ↑ Gilliland, Norman (2009). Scores to settle: stories of the struggle to create great music (1st ed.). Madison, Wisconsin: NEMO Productions. ISBN 9780971509337. «He would go on to become a teacher there on his way to becoming a major composer of the twentieth century.»
  98. ↑ Huizenga, NPR 2003
  99. ↑ Ashley, Tim (2009 թ․ հունիսի 11). «Khachaturian: Violin Concerto; Concerto-Rhapsody for Violin and Orchestra». The Guardian. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  100. ↑ Suny, Ronald G. «Soviet Armenia, 1921–91». In Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (ed.). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Routledge. էջ 120. ISBN 978-0700706396. «The achievements of Soviet Armenian culture were respected both within the USSR and throughout the world. Most famous was the composer Aram Khachaturian...»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  101. ↑ Ջինել, Ռիչարդ Ս. (2003 թ․ հոկտեմբերի 1). «Making sure Khachaturian gets his due». Los Angeles Times. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 12-ին.
  102. ↑ «Արամ Խաչատրյան». Հայ շարժում. Կալիֆորնիայի պետական համալսարան, Ֆրեզնո. 25. 2003 թ․ հոկտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  103. ↑ Ստեյնզ Ջո, ed. (2010). Դասական երաժշտության ուղեցույց (5-րդ վերամշակված և ընդլայնված ed.). Լոնդոն: Rough Guides. էջեր 279–280. ISBN 9781405383219. «Հայերը չափազանց հպարտ են Խաչատրյանով»
  104. ↑ Ստեյն 2009, էջեր 21–22
  105. ↑ Զիֆլիօղլու, Վերջիհանշ (2012 թ․ հոկտեմբերի 12). «Վիրտուոզները երգելու են հայ երաժիշտների ստեղծագործություններ». Hfrriyet Daily News.
  106. ↑ «Բաբաջանյան Առնո». Երևանի պետական համալսարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 6-ին. «...նկատելի է Ա.Ե. Խաչատրյանի և Մ. Ռախմանինովի ոճերի ազդեցությունը։»
  107. ↑ Ռուքխիան, Մարգարիտա. «Идея формы или миф армянского симфонизма (к 100-летию со дня рождения Арама Ильича Хачатуряна) [The idea of form or the myth of Armenian symphonism (to Aram Khachatrian's 100th birth anniversary)]». Լրաբեր հասարակական գիտությունների (ամսագիր)|Լրաբեր հասարակական գիտությունների (ռուսերեն). Երևան: Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա (3): 149. ISSN 0320-8117.
  108. ↑ ««Արամ Խաչատրյանը դարձավ քաղաքակրթության մեր վկայականը» . այսօր կոմպոզիտորի ծննդյան օրն է». Արմենպրես. 2014 թ․ հունիսի 6.
  109. ↑ «Արամ Խաչատրյանի տուն-թանգարան». Արամ Խաչատրյանի վիրտուալ թանգարան. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 6-ին.
  110. ↑ http://www.khachaturian.am/arm/museum.htm
  111. ↑ «Ա. Խաչատրյանի անվան թիվ 10 երաժշտական դպրոց Թբիլիսիում». Վրաստանի դեղին էջեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  112. ↑ «История школы» (ռուսերեն). Մոսկվայի մշակույթի քաղաքային վարչություն. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  113. ↑ Բալայան, Էմմա (2013 թ․ նոյեմբերի 26). «hy:Մարտունու երաժշտական դպրոցը ապահովում է կայուն մակարդակ». Ազատ Արցախ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  114. ↑ «Արամ Խաչատրյանի անվան երաժշտական դպրոց». Համազգային ԱՄՆ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  115. ↑ «Արամ Խաչատրյան փողոց, Երևան, Հայաստան». Google քարտեզներ. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 9-ին.
  116. ↑ «Արամ Խաչատրյանի փողոց Թբիլիսիում (Վրանստան)». Google քարտեզներ. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 9-ին.
  117. ↑ «ул. Хачатуряна, Астана» (ռուսերեն). map24.kz. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
  118. ↑ «Ա. Խաչատրյան փողոց, Սիմֆերոպոլ, Ղրիմ, Ուկրաինա». Google քարտեզներ. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
  119. ↑ «Детская школа искусств им. Арама Ильича Хачатуряна». ndshi18.nnov.muzkult.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  120. ↑ «В Нижнем Новгороде открыли памятник композитору Хачатуряну». ТАСС. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  121. ↑ Ստեյն 2009, էջ 19
  122. ↑ Խանջյան, Արտյուշ. Երևանի արձանները. Երևան: VMV Print. ISBN 99941-920-1-9.
  123. ↑ «В Москве открыт памятник композитору Араму Хачатуряну [Statue of Aram Khachaturian unveiled in Moscow]» (ռուսերեն). РИА Новости. 2006 թ․ հոկտեմբերի 31. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 24-ին.
  124. ↑ «Արաբկիր վարչական շրջանում բացվեց Արամ Խաչատրյանի կիսանդրին». PanARMENIAN.Net. 2013 թ․ ապրիլի 30. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 9-ին.
  125. ↑ «Շրջանառությունից դուրս եկած թղթադրամներ - 50 դրամ». Հայաստանի հանրապետության կենտրոնական բանկ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 6-ին.
  126. ↑ «Արամ Խաչատրյան՝ արվեստագետ քաղաքացին». Հայաստանի Հանրային Հեռուստաընկերության արխիվներ. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 13-ին.
  127. ↑ Քեհր, Դեյվ (2003 թ․ հոկտեմբերի 17). «Կոմպոզիտորների կյանքը առանց ոդեվիլների և Ստալինի». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  128. ↑ «Խաչատրյան». Բաֆլոյի համալսարան, Նյու Յորքի պետական համալսարան. 2003. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 7-ին.
  129. ↑ «Век Арама Хачатуряна» (ռուսերեն). ТВ Культура. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 9-ին.
  130. ↑ «Արամ Խաչատրյանի անվան միջազգային մրցույթ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  131. ↑ «Пресс-релиз Аэрофлота о введении в эксплуатацию А319 "А. Хачатурян» (ռուսերեն). Աերոֆլոտ. 2009 թ․ հունիսի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  132. ↑ «Խաչատրյանի գործերը ընդգրկված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողության միջազգային ռեգիստում»». Հայաստանի հանրային ռադիո. 2013 թ․ հունիսի 19. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  133. ↑ «Կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանի ձեռագիր նոտաների հավաքածու». UNESCO. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
  134. ↑ Արամ Խաչատրյանի գործերը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողություն» ծրագրում
  135. ↑ Գյոդակյան, 1979, էջեր 18-19
  136. ↑ 136,0 136,1 «Կոչումներ, մրցանակներ և պարգևներ». Արամ Խաչատրյանի վիրտուալ թանգարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 23-ին.
  137. ↑ «Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները». www.gyumricity.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 6-ին.
  138. ↑ «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Արամ Խաչատրյան». Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 12-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Խաչատրյան» հոդվածին։
 Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Խաչատրյան» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Խաչատրյան» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 18)։  
Այս հոդվածը ներառված է Հայերեն Վիքիպեդիայի ընտրյալ հոդվածների ցանկում
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արամ_Խաչատրյան&oldid=10145036» էջից