Սյունիքի մարզ
| Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
| Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սյունիք (այլ կիրառումներ)
Սյունիքի մարզ, ամենաբարձր կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միավոր Հայաստանի Հանրապետության հարավում։ Հյուսիսում սահմանակից է Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզին, հյուսիս-արևելքում՝ Արցախի Հանրապետության[Ն 1] Շահումյանի շրջանի քարվաճառյան հատվածին և Քաշաթաղի շրջանին, հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը Արևելյան Ադրբեջան նահանգին, արևմուտքից՝ Ադրբեջանի Հանրապետության կազմում ընդգրկված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Ջավախքի, Օրդուբադի և Շահբուզի շրջաններին[1]։
| Քարտեզ | |
 դիրքը Հայաստանում | |
| Կառավարություն | |
| Մարզկենտրոն | Կապան քաղաք[1] |
|---|---|
| Մարզպետ | Մելիքսեթ Պողոսյան |
| Մարզի կազմավորման թիվը՝ | ապրիլի 12, 1995 |
| Տարածաշրջանները | Գորայք համայնք, Մեղրի համայնք, Տեղ համայնք, Գորիս համայնք, Սիսիան համայնք, Քաջարան համայնք, Կապան համայնք, Տաթև համայնք |
| Քաղաքային համայնքների թիվ | 7 |
| Գյուղական համայնքների թիվ | 106 |
| Գյուղական բնակավայրերի թիվ | 128 |
| Վիճակագրություն | |
| Տարածք - Ընդհանուր |
4,506 կմ² |
| Բնակչություն - (01․01․2020թ․) - խտություն |
135․800[2] 31.4 մարդ//կմ² |
| Հապավումներ - Փոստային ինդեքս - ISO 3166-2 - FIPS 10-4 |
3201-3519 AM-SU AM08 |
| Կայք: syunik.mtad.am | |
Սյունիքն ունի հազարամյակների պատմություն․ այն սկսվում է անհիշելի ժամանակներից, շարունակվում Վանի թագավորության, Մեծ Հայքի թագավորության, Սյունիքի իշխանության շրջաններով։ Մարզը հարուստ է պատմամշակութային ժառանգություն։ Այստեղ պահպանվել են նախնադարյան բնակատեղիներ, ամրություններ, դամբարանադաշտեր, մեր թվարկությամբ թվագրվող ամրոցներ, կրոնական կառույցներ և ձեռակերտ այլ արժեքավոր օբյեկտներ[1]։
Մարզի վարչական կենտրոն հանդիսացող Կապան քաղաքը համարվում է բնակչության թվաքանակով Հայաստանի վեցերորդ խոշորագույն քաղաքը՝ շուրջ 42․600 բնակչությամբ։ Մյուս խոշոր բնակավայրերն են Գորիսը, Սիսիանը, Քաջարանը, Մեղրին, Ագարակը։ 2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ՝ մարզի բնակչությունը կազմում է 135․800 մարդ[2]։
Սյունիքի տարածքն ունի հարուստ կենսաբազմազանություն։ Այն հիմնականում կազմված է լեռնային գոտիներից։
ԱնունԽմբագրել
ՊատմությունԽմբագրել
Մեծ Հայքի ժամանակաշրջան, մ.թ.ա. 189թ․ - մ․թ․ 4-րդ դարԽմբագրել
Պատմականորեն Սյունիքը Մեծ Հայքի 15 նահանգներից մեկն է կազմում, որը վարչականորեն բաժանված է եղել 12 գավառների։ Սիսական աշխարհը հռչակված է եղել իր երկնամբարձ ամրոցներով ու հազարամյա վանքերով։
Սյունիքի իշխանություն, 314 - 987թթ․Խմբագրել
X-XII դարերում Սյունիքը թագավորություն էր, որտեղ իշխում էր Սիսական տոհմը։ Հետագայում այստեղ իշխանել է Օրբելյան տոհմը։ Հայտնի է հատկապես կոմս Տարսայիճ Օրբելյանը։ Նրա զավակ Ստեփանոս Օրբելյանը՝ Սյունիքի մետրոպոլը, XIII դարում գրել է «Սյունիքի պատմություն» մեծարժեք պատմագրությունը։
Միջնադարյան Սյունիքը շատ ավելի մեծ տարածք էր գրավում, քան այժմ։ Այն ժամանակ Վայոց ձորը, Գեղարքունիքը, Նախիջևանի մեծ մասը և ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի մի մասը Սյունիքի իշխանների տիրույթների մեջ էին մտնում։
Հայաստանի առաջին հանրապետությունԽմբագրել
1918-1920 թթ Սյունիքը, ինչպես նաև Նախիջևանը և Արցախը, դարձել էր վիճելի տարածք Հայաստանի և Ադրբեջանի հանրապետության միջև։ 1920-ի դեկտեմբերի 2-ին Թուրքիան, որն այդ ժամանակ գրավել էր Հայաստանի Հանրապետության մեծ մասը, ստիպեց հայկական կառավարությանը ստորագրել Ալեքսանդոպոլի համաձայնագիրը, որով Հայաստանը Ադրբեջանին էր հանձնում Սյունիքը։ Սակայն Սյունիքի հայ բնակչությունը չճանաչեց այս համաձայանգիրը և զինված պայքարի ելավ Գարեգին Նժդեհի հրամանատարությամբ։
Լեռնահայաստանի հանրապետությունԽմբագրել
Խորհրդային ժամանակաշրջան, 1921-1991Խմբագրել
Հայկական ԽՍՀ-ում Սյունիքը առանձին վարչական միավոր չէր կազմում, այլ բաժանված էր մի քանի շրջանների։ Հայաստանի Հանրապետության վերանկախացումից հետո Սյունիքը կրկին ինքնուրույն մարզ է կազմում։
Հայաստանի ՀանրապետությունԽմբագրել
Արցախյան ազատամարտԽմբագրել
Հայ-ադրբեջանական պատերազմ, 2020Խմբագրել
Պատմամշակութային հուշարձաններԽմբագրել
ԱշխարհագրությունԽմբագրել
ԼեռնագրությունԽմբագրել
ՋրագրությունԽմբագրել
ԿենսաբազմազանությունԽմբագրել
ԿլիմաԽմբագրել
Հաճելի կլիմայական պայմանների շնորհիվ տուրիստական բարձր սեզոնը Հայաստանում բավականին երկար է տևում։ Մարտից մինչև խոր աշուն օրերը տաք են, ձմեռը սովորաբար երկար չի տևում։ Տեղումների արտահայտված սեզոնը փոփոխական է։
ԲնակչությունԽմբագրել
2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Սյունիքի մարզի մշտական բնակչության թվաքանակը կազմում էր 135.8 հազար մարդ, որից 91.8 հազար քաղաքային բնակչություն և 44.0 հազար գյուղական բնակչություն[3]։
| 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |
|---|---|---|---|---|---|
| Ամբողջ բնակչություն | 138.9 | 138.4 | 137.6 | 137.3 | 135.8 |
| այդ թվում` | |||||
| Քաղաքային բնակչություն | 93.9 | 93.8 | 93.4 | 93.2 | 91.8 |
| Գյուղական բնակչություն | 45.0 | 44.6 | 44.2 | 44.1 | 44.0 |
Վարչատարածքային բաժանումԽմբագրել
Սյունիքի մարզի տարածքը կազմում է 4506կմ2, ինչը Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր տարածքի 15.1%-ն է[1]։ Վարչատարածքային բաժանման տեսակետից Սյունիքի մարզը բաժանված է 8 համայնքի, որոնցից յուրաքանչյուրն ընդգրկում է բազմաթիվ բնակավայրեր։ Մարզի համայնքներն են՝ Գորայքը (կենտրոնը՝ Գորայք գյուղ), Մեղրին (կենտրոնը՝ Մեղրի քաղաք), Տեղը (կենտրոնը՝ Տեղ գյուղ), Գորիսը (կենտրոնը՝ Գորիս քաղաք), Սիսիանը (կենտրոնը՝ Սիսիան քաղաք), Քաջարանը (կենտրոնը՝ Քաջարան քաղաք), Կապանը (կենտրոնը՝ Կապան քաղաք), Տաթևը (կենտրոնը՝ Շինուհայր գյուղ)։
Սյունիքի մարզը ունի 138 բնակավայր․ 7 քաղաք՝ Ագարակ, Գորիս, Դաստակերտ, Կապան, Մեղրի, Սիսիան և Քաջարան, ու 131 գյուղ։
| Քաղաքի անվանումը | Քաղաքի կարգավիճակ
ստանալու տարեթիվը |
Հեռավորությունը
մինչև Երևան, կմ |
Մշտական բնակչության թվաքանակը, 1000 մարդ
(հունվարի 1-ի դրությամբ) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |||
| Ագարակ | 1995 | 385 | 4.3 | 4.3 | 4.2 | 4.1 | 4.1 |
| Գորիս | 1924 | 236 | 20.4 | 20.4 | 20.3 | 20.4 | 19.9 |
| Դաստակերտ | 1995 | 226 | 0.3 | 0.3 | 0.3 | 0.3 | 0.3 |
| Կապան | 1938 | 301 | 42.6 | 42.5 | 42.3 | 42.2 | 42.0 |
| Մեղրի | 1984 | 373 | 4.5 | 4.5 | 4.5 | 4.5 | 4.2 |
| Սիսիան | 1974 | 206 | 14.8 | 14.8 | 14.8 | 14.8 | 14.4 |
| Քաջարան | 1958 | 327 | 7.0 | 7.0 | 7.0 | 6.9 | 6.9 |
ՏնտեսությունԽմբագրել
Սյունիքի մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռողը արդյունաբերության և գյուղատնտեսության ոլորտներն են։
Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են հանքարդյունաբերությունը, որը 2020 թվականին ապահովել է մարզում արտադրված ամբողջ արդյունաբերական արտադրանքի 84%-ը, սննդամթերքի արտադրությունը (8%) և էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը (7%)[3]։
Սյունիքի մարզում է կենտրոնացած Հայաստանի հանքագործական արդյունաբերությունը։ 2020 թվականին Հայաստանում արտադրված հանքագործական արդյունաբերության արտադրանքի 75%-ն ապահովել է Սյունիքը։
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | |
|---|---|---|---|---|---|
| ՀՀ | 256,481.4 | 341,099.1 | 300,744.8 | 356,780.6 | 403,455.5 |
| Սյունիք | 167,275.4 | 236,940.3 | 260,104.1 | 283,408.2 | 301,645.8 |
| Սյունիքի բաժինը ՀՀ
հանքագործական արդյունաբերության մեջ |
65.2% | 69.5% | 86.5% | 79.4% | 74.8% |
Մարզի գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես` հացահատիկային մշակաբույսերի և կարտոֆիլի արտադրություն) և անասնաբուծության (մասնավորապես` խոշոր և մանր եղջերավոր կենդանիների բուծում) մեջ։
Սյունիքի մարզում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում Որոտանի ՀԷԿ-ի կասկադին։
2020 թվականին մարզի տնտեսության հիմնական հատվածների տեսակարար կշիռները Հայաստանի Հանրապետության համապատասխան ոլորտների ընդհանուր ծավալում կազմել են[7].
- արդյունաբերություն՝ 17.1%
- գյուղատնտեսություն՝ 6.6 %
- շինարարություն՝ 4.9 %
- մանրածախ առևտուր՝ 2.0 %
- ծառայություններ՝ 1.5 %
Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսԽմբագրել
Ստորև ներկայացված է Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսի փոփոխությունը ըստ տարիների [8]։ Այն իրենից ներկայացնում է մարզի կրթական մակարդակի, կյանքի սպասվող տևողության և մեկ անձին ընկնող տարեկանի եկամուտների համախառն ցուցանիշ։
| Տարի | 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | 2010 | 2015 | 2017 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ցուցանիշ | 0.642 | 0.615 | 0.659 | 0.698 | 0.729 | 0.747 | 0.753 |
ԶբոսաշրջությունԽմբագրել
Սյունիքի մարզը, իրապես, կարելի է համարել թանգարան՝ բաց երկնքի տակ։ Այս մարզի տեսարժան վայրերը այնքան յուրահատուկ և բազմազան են, որ գրավում են աշխարհի տարբեր երկրներից Հայաստան ժամանած զբոսաշրջիկներին։ Դրանց թվում են՝ Քարահունջը, Շաքիի ջրվեժը, Տաթևի վանքը և ամենաերկար հետադարձ կապով ճոպանուղին, Խնձորեսկ քարանձավային քաղաքը ու նույնանուն կամուրջը և նմանատիպ այլ հուշարձաններ։
ԽՆՁՈՐԵՍԿԽմբագրել
Խնձորեսկը յուրօրինակ տեսարժան վայր է, որը հայտնի է իր քարանձավային անտիկ կացարաններով, որտեղ մարդիկ ապրել են ընդհուպ մինչև 1950-ականները։ Խնձորեսկը պատմական հուշարձան է համարվել, որը պահպանվել է սովետական պետության կողմից։ «Հին Խնձորեսկը պետք է պահել և պաշտպանել որպես հնությունների խոշորագույն թանգարան,— ասել է Մարտիրոս Սարյանը ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի յոթերորդ գումարման հինգերորդ նստաշրջանում,— այդպիսի հրաշքային տեղ աշխարհում քիչ կա»։ Խնձորեսկի պատմությունը և բնությունը արտացոլվել են մի շարք հայ գրողների ու նկարիչների (Րաֆֆի, Սերո Խանզադյան, Ս. Այվազյան, Մ. Մարյան, Է. Իսաբեկյան, Խ. Եսայան, Հ. Ռուխկյան, Դ. Խանջյան) գործերում։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ԽՆՁՈՐԵՍԿԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ըստ ժողովրդական ստուգաբանության, «Խնձորեսկ» անվան արմատը «խնձոր» բառն է։ Մեկ այլ ստուգաբանությամբ՝ Խնձորեսկ նախապես անվանվել է Խորձոր կամ Խորձորեսկ, որը հետագայում որոշ հնչյունափոխության ենթարկվելով՝ ընդունել է ներկայիս ձևը։ Երկու կարծիքներն էլ, անշուշտ, ընդունելի են. այդտեղ և՜ ձորերն են խոր, և՜ խնձորն է առատ։
- 2 Հին և Նոր Խնձորեսկը, միացված են երկար ճոճվող կամուրջով, որից երևում են Խնձորեսկի չորս եկեղեցիներ։ Կամուրջը կառուցվել է 2012 թ.-ին տեղական գործարար Ժորա Ալեքսանյանի նախաձեռնությամբ և հովանավորությամբ։ Կամրջի երկարությունը 160 մետր է, բարձրությունը՝ 63 մետր, իսկ քաշը՝ 14 տոննա։ Կամուրջը միաժամանակ կարող է «սպասարկել» միջին քաշով մոտ 700 մարդու։
- 3 Խնձորեսկը Արևելյան Հայաստանի ամենամեծ գյուղն էր։ Գյուղի բնակչությունը XIX դարում կազմել է 4200, իսկ XX դարի սկզբին՝ 8,300 մարդ։ 1913-ին գյուղն ուներ 27 խանութ, 3 արտադրամաս և 7 դպրոց, երկու պարախմբային դպրոց, իսկ մնացածը՝ մասնավոր։ Գյուղում չորս եկեղեցի կար՝ Սուրբ Հռիփսիմե, Սուրբ Թագևոս, անապատ և հին։
ԲԱՂԱԲԵՐԴԽմբագրել
Բաղաբերդը գտնվում է Կապան քաղաքից արևմուտք՝ Քաջարան տանող մայրուղու վրա, Ողջի և Գեղի գետերի միախառնման տեղից ոչ հեռու, Ողջի գետի ձախ ափին։ Հայաստանի պաշտպանական խոշոր կառույցներից էր։ Հայաստանի հնագույն բերդերից մեկն էր, որն իր ամուր դիրքի շնորհիվ վաղ ժամանակներից հռչակված էր որպես անմատչելի բերդ։ Բաղաբերդը արտաքին վտանգների դեպքում հաճախակի ապաստան էր դառնում շրջակայքի բնակիչների համար։ Բաղաբերդի նշանակությունն ավելի մեծացավ հատկապես Սյունիքի թագավորության ժամանակներում, երբ քաղաքական աննպաստ պայմանների պատճառով այստեղ էին կենտրոնացվել Տաթևի վանքի և երկրում եղած մյուս վանքերի հսկայական հարստություններն ու բազմահազար ձեռագրերը։
ԲՂԵՆՈ-ՆՈՐԱՎԱՆՔԽմբագրել
Վանքը գտնվում է Սյունիքի մարզի Բարձրավան (Երիցաթումբ) գյուղից 3-4 կմ արևելք՝ Որոտան գետի բարձրադիր աջ ափին, անտառապատ կիրճերով շրջապատված եռանկյունաձև դարավանդի վրա։ Սյունիքի միջնադարյան վանական համալիրներից է։ Հատակագծային հորինվածքի յուրօրինակությամբ հայ ճարտարապետության եզակի հուշարձաններից է։ Առանձնակի շեշտված է արևմտյան ճակատի քանդակազարդ շքամուտքը։ Եկեղեցու արտաքին պատերին` սալաքարերի վրա զետեղված են Քրիստոսի կյանքը պատկերող բարձրաքանդակներ։ Պահպանված ութ սալաքարերից երկուսն են իրենց տեղում` «Ավետումն» ու «Համբարձումը» , մնացածը վայր են ընկել։
ԱՂԻՏՈՒԻ ՄԱՀԱՐՁԱՆԽմբագրել
Աղիտուի մահարձանի առաջին հարկաբաժինը սրբատաշ երանգավոր քարերից կառուցված երկու կամարակապ խորշերով ու հարթ ծածկով սրահ է, որի տակ ամփոփված են զոհվածների աճյունները։ Հարթակի կենտրոնական մասում բարձրանում են ուղղանկյուն մույթերի և ութանիստ սյան վրա հենված ճոխ զարդաքանդակներով պսակված եռամաս կամարաշարքը։ Մահարձանի շրջակայքը հարուստ է հնագիտական հուշարձաններով, որոնք վկայում են, որ այստեղ հեթանոսական շրջանի պաշտամունքային կառույց է եղել։ Վաղ քրիստոնեության շրջանում կառույցը ավերվել է, իսկ դրա տեղում կառուցվել է եկեղեցին։ 10-11-րդ դարերում նույն եկեղեցու տեղում Սյունիքի Սմբատ թագավորի կողմից նոր եկեղեցի է կառուցվել, որն ավերվել է հրդեհից։
ՀԱԼԻՁՈՐԻ ԲԵՐԴԽմբագրել
Ուշ միջնադարյան հայկական ճարտարապետության մեջ Հալիձորի բերդը առանձնակի տեղ է գրավում՝ որպես ամրոցի և կրոնական համալիրի հորինվածքների զուգակցման ուշագրավ օրինակ։ Գտնվում է Ողջի գետի բարձրադիր աջ ափին։ Շրջապատված է պարիսպներով։ Պարսպապատերից յուրաքանչյուրի երկարությունը 50 մետր է, հաստությունը՝ մոտ մեկ մետր։ Ամրոցի հարավարևմտյան անկյունը ուժեղացված է շրջանաձև հատակագիծ ունեցող բուրգով։ Ունի երկու մուտք՝ հարավային և հյուսիսային։ Կառուցված է անմշակ բազալտե խոշոր քարերով։ Եկեղեցին գավիթ չունի։ Հալիձորի բերդը, Հայաստանի մյուս բերդերի նման ունեցել է նաև գաղտնուղի։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՀԱԼԻՁՈՐԻ ԲԵՐԴԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Հալիձոր անվանումը ծագում է Հաբանդ գավառի Հալե, Հալիս կոչվող բնակավայրերի անվանումներից։ X դ. սկգբին իշխանուհի Համազասպուհին Հալիձորը նվիրաբերել է Տաթևի վանքին, որի կալվածքն է եղել մինչև XIX դ.։
- 2 Այստեղ ժամանակին ամրացած է լինում Դավիթ Բեկը։ Պարսից շահի զորքերը ինչքան կռվում են, չեն կարողանում գրավել բերդը։ Շուն-Ֆրանգյուլը պարսիկներին հայտնում է գետնի տակով անցնող ջրի ճանապարհը։ Թշնամին գնում, կտրում է ջուրը։ Պաշարվածները ծարավից թուլանում են։ Մի գիշեր էլ նրանք գաղտնի ճանապարհով դուրս են գալիս բերդից, իսկ Պարսից շահը հարձակվելով գրավում է դատարկ բերդը։
ՇԻԿԱՀՈՂ ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԽմբագրել
Շիկահող պետական արգելոցը գտնվում է ՀՀ-ի Սյունիքի մարզում, Խուստուփ լեռան հյուսիսարևելյան լանջին։ Ստեղծվել է հաճարենու, բոխու, կաղնու, կենու և սոսու անտառների, կենդանիների պահպանության նպատակով։ Շիկահող արգելոցի տարածքը մասնատված ռելիեֆ ունի։ Այնտեղ կարող եք տեսնել հանքային աղբյուրներ և լեռնային գետակներ։
«Շիկահող» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը զբաղվում է բոլոր էկոլոգիական համակարգերի, գենետիկ ռեսուրսների, լանդշաֆտի և կենսաբանական բազմազանության ուսումնասիրությամբ, բնական ժառանգության պահպանմամբ, բնական ռեսուրսների վերականգնմամբ և հաշվառմամբ։ Այս կազմակերպության լիազորությունները ներառում են պետական «Զանգեզուր» և «Սոսու պուրակ» արգեոլոցների կառավարումը։
ՇԱՔԻԻ ՋՐՎԵԺԽմբագրել
Շաքիի ջրվեժը տեղակայված է Սիսիան քաղաքի հյուսիսում գտնվող Շաքի գետի վրա։ Ջրվեժի տարածքը շատ գեղատեսիլ է։ Այստեղ կարող եք տեսնել ժայռեր և քարայրներ, որոնցում հայտնաբերվել են մարդու գործունեության հետքեր, ինչպես նաև մոխիր, որը թվագրվում է պալեոլիթի ժամանակաշրջանին։ Ջրվեժն ինքնին իսկապես առասպելական շքեղ տեսք ունի։ Բարձրությունը 15-17 մ է։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՇԱՔԻԻ ՋՐՎԵԺԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ըստ Ավանդազրույցի թշնամիները Գեղարքունի գավառից 93 կույս աղջիկ են ուղարկում Մուղանում բանակ դրած իրենց առաջնորդին։ Երբ գերի աղջիկների քարավանը հասնում է այստեղ, դիմելով իրենց առևանգիչներին, նրանք ասում են՝ «Մենք երկար ճանապարհին շատ փոշոտվել ու կեղտոտվել ենք, թույլ տվեք գետում լողանանք, նոր ներկայանանք ձեր մեծին»։ Առևանգիչները համաձայնում են։ Աղջիկները նետվում են Որոտանի ալիքների մեջ և սուզվելով անհետանում։ Միայն Շաքե անունով մի կապուտաչյա աղջիկ Որոտանը թափվող գետակի միջով փախչելով, փորձում է ազատվել։ Թշնամիները հասնում են նրա ետևից, սակայն նույն վայրկյանին գետակի մեջ հրաշքով մի ժայռ է խոյանում, և ջուրը նրա վրայով գահավիժելով, իր ճերմակ փրփուրների տակ թաքցնում է Շաքեին։ Դրանից հետո այդ ջրվեժն ու նրա մոտ գտնվող գյուղը կոչվում են Շաքեի անունով։
- 2 Այն գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության Բնապահպանության նախարարության բնության պետական հուշարձանների ցանկում։ Բնության պետական հուշարձանների ցանկում ներառվել է 2008 թվականի օգոստոսի 14-ին ընդունված «Հայաստանի Հանրապետության բնության հուշարձանների ցանկը հաստատելու մասին» ՀՀ Կառավարության որոշման համաձայն։
ՈՐՈՏՆԱՎԱՆՔԽմբագրել
Որոտնավանքը հիմնադրվել է 1000 թ. Սյունյաց թագուհի Շահանդուխտի կողմից, որը Գագիկ Ա Բագրատունու կնոջ’ Կատրամիդեի տատն էր’ Սյունյաց թագավորներ Վասակ Ա-ի մայրը և Սմբատ Ա-ի կինը։ Գտնվում է Սիսիանից մոտ 14 կմ արևելք, Որոտանի կիրճի ձախակողմյան բարձունքի վրա։ Նախկինում Որոտնավանքի տեղում եղել է քրիստոնեական աղոթատեղի Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի անունով։ 1000 թ. Շահանդուխտը Սմբատ թագավորի հրամանով այստեղ կառուցում է եկեղեցի Սբ. Նախավկա Ստեփանոսի անունով, ապա 1006 թ. Սևադան՝ Վասակ թագավորի եղբայրը, կառուցում է Սբ. Կարապետ եկեղեցին և նրա գավիթը։
Որոտնավանքում գիտական և եկեղեցական բեղուն գործունեություն է ծավալել միջնադարի հայ մեծ փիլիսոփա Հովհան Որոտնեցին (1315-1388 թթ.): Նա սերտ կապեր է ստեղծել Որոտնավանքի և Տաթևի միջև, հիմնադրելով Տաթևի համալսարանը։ Լենկ-Թեմուրի արշավանքների ընթացքում վանքը կրկին ավերվել է' հետագայում շրջապատվելով թյուրքաբնակ գյուղերով։ Որոտնավանքում է գործել Գրիգոր Տաթևացին, որը 1386-ին այստեղ ընդօրինակել է Պետրոս Արագոնացու «Գիրք յոթն առաքինութեանցը»։
ՈՐՈՏՆԱԲԵՐԴԽմբագրել
Մեծ Հայքի Սյունյաց աշխարհի Ծղուկ գավառի Որոտնաբերդը կամ Դավիթ Բեկի բերդը Սյունիքի միջնադարյան պաշտպանական համակարգի կարևոր կառույցներից է եղել և նշանակալի դեր է ունեցել Սյունիքի XVIII դ. ազգային –ազատագրական պայքարում։ Երեք կողմերից անմատույց բերդը շրջապատված է բազալտե ժայռերով և միայն հարավարևմտյան կողմից պարսպապատված է աշտարակավոր բարձր ու ամրակուռ պարիսպներով։ Միջնաբերդի արևելյան մասում կան կիսաշրջանաձև պատով դիտաշտարակի և մատուռի մնացորդներ։ Այստեղ է գտնվել դեպի Որոտան գետը տանող գետնուղու գլխամասը։ Որոտանաբերդի երկրորդ անունը Դավիթ Բեկի ամրոց է։ Դավիթ Բեկը այս վայրը ազատագրեց Մելիք Բագրիից 1724 թ։
ՈՒՂՏԱՍԱՐԽմբագրել
Ուղտասարը գտնվում է Սիսիանից մոտ 30 կմ հեռու, Սյունյաց (Զանգեզուրի) լեռնաշղթայի բարձունքում։ Նրա լանջին է գտնվում ժայռապատկեր հուշարձաններով հարուստ Ուղտասար հնավայրը, որտեղ հայտնաբերվել են ավելի քան 2000 ժայռապատկերներ` ցրված լեռան ստորոտներում, հրաբխային խառնարանից գոյացած մանր լճակների շուրջ, ձորակներում և դարավանդներում։ Դրանք Սյունիքի հնագույն հուշարձաններից են։ Ժայռապատկերների մեծ մասը փորագրված է պղնձագույն և սև ժայռաբեկորների հորիզոնական կամ ուղղաձիգ հարթ մակերևույթներին։ Ուղտասարի ժայռապատկերների արվեստը տպավորիչ է թեʹ գեղարվեստական առումով, թեʹ բովանդակությամբ։ Դրանք մեզ են հասել գրեթե անվնաս վիճակում։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՈՒՂՏԱՍԱՐԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ուղտասարում ամենահին ժայռապատկերները վերաբերում են մ.թ.ա. V-IV հազարամյակներին։ Զանգվածեղ ժայռաբեկորների վրա դրոշմված են եղջերուների, գիշատիչների մեծադիր ծավալային պատկերներ։ Առավել մեծ քանակություն է կազմում բրոնզեդարյան (մ.թ.ա. III-II հազարամյակներ) ժայռապատկերների խումբը, որոնք առավելապես բազմաֆիգուր են և պատկերում են Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն ցեղերի կենցաղը, որսորդությունը, հավատալիքները, ինչպես և վերստեղծված է Հայաստանի կենդանական աշխարհը։
- 2 Հետաքրքրական է, որ Ուղտասարի ժայռապատկերներում գրեթե բացակայում են թռչունների պատկերները։ Առկա են բազմաթիվ տիեզերական խորհրդանիշներ, այդ թվում` կենդանակերպի նշաններից մեկի` խոյի պատկերը և պարզ օրացույցեր։
ՎԱՀԱՆԱՎԱՆՔԽմբագրել
Վահանավանք վանական համալիրը գտնվում է Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքից մոտ 5 կմ հարավ-արևմուտք։ Հիմնադրել է Սյունյաց նահանգի Բաղք գավառի գահակալ իշխան Ձագիկի որդի Վահանը X դ.: Նրա անունով էլ վանքը կոչվել է Վահանավանք։ Վանական համալիրը բաղկացած է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուց, գավթից, սյունասրահից և Ս. Աստվածածին երկհարկ եկեղեցուց։ Համալիրի եկեղեցին, գավիթը և սյունասրահը 1046 թ. վերակառուցել է Իշխանաց իշխան Գրիգորը։ Վահանավանքը հարուստ է վիմական արձանագրություններով։ Բազմաթիվ խաչքարերի և տապանաքարերի վրա պահպանված վիմագրերը վկայում են, որ Վահանավանքը եղել է Սյունյաց և Աղվանից աշխարհի թագավորական, իշխանական տոհմերի պանթեոն։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՎԱՀԱՆԱՎԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Վանական համալիրը հայտնի մշակութային կենտրոն էր։ Վանքի տարածքում գործում էր վանական դպրոց, որտեղ ուսանել է կաթողիկոս Վահան Ա Սյունեցին։ Ըստ վիմագրական տեղեկության վանքի տարածքում եղել են ևս երկու եկեղեցիներ` Ս. Հարություն և Ս. Սիոն, որոնց տեղադրությունը դեռևս պարզված չէ։
- 2 Այստեղ ուսանելու են եկել նաև Սյունիքի տարբեր բնակավայրերից։ Նյութապես հզոր վանական համալիր է եղել, ունեցել է սեփական գյուղեր, մեծ հողային տարածքներ։
- 3 Հուշարձանախմբի տարածքում պահպանվել են նաև ընդարձակ գերեզմանոցի, աղբյուրի և բնակելի շենքերի մնացորդներ, որոնք վկայում են երբեմնի խոշոր վանական համալիրի գոյության մասին։ 1966 թվականից վանքի տարածքում պարբերաբար կատարվել են պեղումներ (ղեկ. Գ. Գրիգորյան)։
ՍԱՏԱՆԻ ԿԱՄՈՒՐՋԽմբագրել
Տաթևի վանքի ներքևում՝ Որոտան գետի 500 մետրանոց կիրճում է գտնվում Հայաստանի բնության հրաշքներից մեկը՝ Սատանի կամուրջը։ Բնության այս հրաշքը ձևավորվել է հազարամյակների ընթացքում ջրի և քամու անդադար ազդեցությունից, որոնք հղկել և փորել են սառած լավային զանգվածները։ Բնական կամրջի լայնությունը 60 մետր է, երկարությունը՝ 30։ Կամրջից ոչ հեռու կարելի է ընկղմվել տաք աղբյուրների ջրում։ Առավել համարձակները կարող են իջնել մինչև գետը՝ հայացք նետելու աղբյուրներից ներքև ընկած խորհրդավոր անձավներին։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՍԱՏԱՆԻ ԿԱՄՈՒՐՋ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Սատանի կամրջի տակ գտնվող բուժիչ հատկություններով օժտված տաք հանքային ջրերը գոյացրել են ջրավազաններ։ Հայտնի է, որ դեռ հնագույն ժամանակներում հայ մեծահարուստներն անպայման ամռան ամիսներին այցելում էին այս հրաշագեղ քարանձավը` բուժիչ լոգանք ընդունելու։
- 2 Հանքային աղբյուրները գտնում են հենց կամրջի տակ, որոնք լցվում են Որոտան գետը և այն դարձնում ավելի հորդառատ։ Դրա շնորհիվ առաջին հայացքից թվում է, թե կամրջի տակով հոսում է սակավաջուր գետակ, սակայն փոխարենը կամրջից դուրս է գալիս ջրառատ Որոտանը։ Հավանաբար, հենց այստեղից էլ ծագել է կամրջի անվանումը։
ՍԻՍԱՎԱՆՔԽմբագրել
Սիսավանքը (կամ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին) գտնվում է Սյունիքի մարզում՝ Սիսիան քաղաքում։ Համաձայն վարկածներից մեկի՝ վանքը հիմնադրվել և կառուցվել է 663-682 թթ․՝ Սյունյաց իշխան Կոհազատի կողմից և Հովսեփ եպիսկոպոսի հովանու ներքո։ Այնուամենայնիվ, ըստ մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ միջնադարյան ականավոր պատմաբան Ստեփանոս Օրբելյանի գրառումների համաձայն, Սիսավանքը ավելի վաղ կառույց է և հիմնադրվել է Վարազդուխտի՝ Սյունյաց իշխանուհու կողմից 520-530թթ։ Ինչպես Հայաստանի շատ այլ վաղ քրիստոնեական եկեղեցիներ, Սիսավանքը կառուցվել է հին հեթանոսական սրբավայրի տեղում։ Սրբատաշ կապտավուն բազալտից կառուցված Ս. Հովհաննես եկեղեցին ունի «հռիփսիմեատիպ» միջանկյալ երեք քառորդ խորշերով քառախորան, չորս անկյուններում ավանդատներով հորինվածք։ Եկեղեցու պատերին առկա են քարտաշ վարպետների բազմաթիվ նշանագրեր։ Կառույցի բոլոր դեկորատիվ տարրերը (ներսում՝ որմնասյուների ոլորազարդ խոյակները, լուսամուտների և խորշերի պսակները) համահունչ են 7-րդ դարի 2-րդ կեսում ընդհանրացված զարդաձևերին։ Հատկապես ուշագրավ է թմբուկի բազմանիստ, հյուսածո զարդաձևերով մշակված քիվը, որի չորս հիմնական նիստերի վրա առկա են ավետարանիչների դիմաքանդակներ՝ համապատասխան մակագրություններով։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՍԻՍԱՎԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ըստ պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի, Սյունյաց վանքի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (հետագայում վերանվանվել է Սուրբ Հովհաննես) հիմնադրել է Սյունյաց Վարազդուխտ իշխանուհին։ Վանքի առջև Սյունյաց իշխանները կառուցել են արքունական պալատ։ Եկեղեցին 7-րդ դ. վերջին քառորդում հիմնովին վերակառուցվել է Կոհազատ իշխանի ու Սյունյաց եպիսկոպոս Հովսեփ Ա-ի կողմից (670-689)։ Օրբելյանը համարել է Սիսավանքը Սյունիքի կարևորագույն վանքերից մեկը։
ՔԱՐԱՀՈՒՆՋԽմբագրել
Քարահունջը նախապատմական մեգալիթյան կառույց է, որը տեղակայված է պետության կողմից պահպանվող հատուկ տարածքում՝ Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի մոտ։ Քարահունջը բաղկացած է մի քանի խումբ կառույցներից և առանձին քարերից, որոնք միասին կազմում են մեգալիթյան մոնումենտը։ Քարերը բազալտից են, որոնց բարձրությունը տատանվում է 0,5-ից մինչև 3 մ, իսկ զանգվածը՝ մինչև 10 տոննա։ Քարերի մեծ մասը պահպանվել է, չնայած էրոզիայի ենթարկվելու պատճառով ծածկված են քարաքոսերով։ Անցքերը ավելի լավ են պահպանվել։ Կան նաև կոտրված քարեր։ Քարահունջի քարերը բերվել են մոտակա Դար գետի ձորի քարհանքից, բարձրացվել և տեղափոխվել են հյուսված պարաններով ու լծկան կենդանիների միջոցով։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՔԱՐԱՀՈՒՆՋԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ժողովրդի մոտ տարածված անվանումն է Զորաց քարեր, իսկ Քարահունջ անվանումն առաջարկել է 1990-ականներին համալիրը հետազոտած ակադեմիկոս Պարիս Հերունին, իսկ Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության 2004 թվականի որոշման համաձայն Հայաստանի Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող քարե հուշարձանը անվանվել է «Քարահունջ աստղադիտարան»։ 2004 թվականին օգոստոսի 11–ին այդ որոշումը վավերացվել է ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի կողմից։ Նաև հայտնի են հնավայրի այլ անվանումներ՝ Ցից քարեր, Դիք-դիք քարեր։
- 2 Քարահունջի տարիքի մասին առկա են բազմաթիվ, հաճախ իրար հակասող և ընդդիմացող տեսակետներ։ Մինչ օրս հուշարձանի տարիքի մասին առավել խորը ուսումնասիրությունը կատարել է ակադեմիկոս Պարիս Հերունին։ Նա «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում 3 առանձին մեթոդներով մանրամասն ներկայացրել է իր կատարած աստղագիտական, ֆիզիկական և մաթեմատիկական հաշվարկները, որով հիմնավորել է, որ Քարահունջը կառուցվել է ավելի քան 7500 տարի առաջ։ Հատկանշական է նշել, որ Սթոունհենջի տարիքը որոշվել է հենց 1-ին մեթոդով, ինչը բավականին տարածված է գիտնականների մոտ։
ՏԱԹԵՎԻ ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐԽմբագրել
Տաթևի վանքը (IX-X դար) գտնվում է Սյունիքի մարզում։ Վանքն ունի հարուստ պատմություն։ Տաթևի վանական համալիրը եղել է ոչ միայն հոգևոր, այլև կրթամշակութային խոշոր կենտրոն։ Այստեղ գործում էր միջնադարյան Հայաստանի լավագույն համալսարաններից մեկը, որտեղ ուսումնասիրվում էին հումանիտար գիտությունները։ Վանքը տեղակայված է գրեթե ժայռի եզրին, որտեղից բացվում է կիրճի գեղատեսիլ տեսարան։ Նախկինում վանք տանող ճանապարհը բավականին երկար և դժվար էր․ մեքենայով անհրաժեշտ էր անցնել լեռնային բարդ ճանապարհով վանք հասնելու համար։ Սակայն «Տաթևեր» ճոպանուղու բացումից հետո վանքը դարձել է դյուրամատչելի։ Ի դեպ, հարկ է նշել, որ «Տաթևեր» ճոպանուղին գրանցվել է Գինեսի ռեկորդների գրքում՝ որպես աշխարհի ամենաերկար հետադարձելի ճոպանուղի, որը շարժվում է առանց կանգառի։
ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՓԱՍՏԵՐ ՏԱԹԵՒԻ ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ՄԱՍԻՆԽմբագրել
- 1 Ըստ միջնադարյան պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի Տաթևի վանական համալիրի առաջին եկեղեցին կառուցվել է Գրիգոր Լուսավորչի (IV դ.) օրոք։ Դա մի պարզ և համեստ շինություն էր։ Իսկ արդեն 8-րդ դարի վերջին վանքը դարձավ Սյունիքի եպիսկոպոսի նստավայրը։ Վանքում պահպանվում էին բազմաթիվ արժեքավոր գանձեր՝ Քրիստոսի խաչափայտի մասունքով արծաթե հսկա (մարդաչափ) «Բաբկենյան խաչը» (պատրաստել էր Բաբիկ իշխանի որդի Վասակը), Բյուզանդիայից՝ «Աստվածամուխ սուրբ Նշանը», Սուրբ Հովհաննեսի, Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի, տասնմեկ առաքյալների, Սուրբ Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Սուրբ Հռիփսիմեի մասունքները, Աստվածածնի մազերը։
- 2 Ըստ ավանդության, Լենկ Թեմուրը որոշում է ոչնչացնել Տաթևի վանական համալիրը։ Սակայն մինչև լեգենդին անդրադառնալը, հարկ է ներկայացնել համալիրի տարածքում տեղակայված զարմանահրաշ հուշարձանը։ Եթե այսօր այցելեք Տաթևի վանքը, Դուք հնարավորություն կունենաք տեսնել մի բարձր քարե սյուն, որը կոչվում է Գավազան։ Ասում են, որ ճարտարապետական փայլուն աշխատանքի շնորհիվ երկրի նույնիսկ ամենաչնչին ցնցումից էլ այն սկսում էր ճոճվել, ինչն էլ հնում երկրաշարժի կամ զինված թշնամիների մոտեցման մասին նախազգուշացում էր հանդիսանում վանքի բնակիչների համար։ Այսպիսով, ըստ ավանդության, Լենկ Թեմուրը նախ որոշում է ոչնչացնել Գավազանը։ Ոճրագործությունն ի կատար ածելու համար նա հրամայում է լծել զույգ գոմեշ, գութանի շղթայով կապել սյունը և ձգել։ Սակայն, շղթան անմիջապես կտրվում է, իսկ գոմեշներն էլ ընկնում են խորը կիրճը։ Զայրացած Թեմուրը որոշում է այրել վանքը։ Հրդեհը վնասում է միայն զանգակատան զանգերը։ Այդ ժամանակից ի վեր Տաթևի վանքի զանգերի ձայնը աղավաղվում է։
- 3 Տաթևի վանքի անվան հետ կապված կան մի քանի վարկածներ։ Դրանցից մեկի համաձայն, «Տաթև» անունը ծագում է հայերեն «տա թև» արտահայտությունից։ Աշխատանքն ավարտելուց հետո, վարպետը, կանգնելով կիրճի եզրին՝ ասում է՝ «Հոգին Սուրբ տա թև», ինչից հետո ցած է նետվում։ Սուրբ Հոգին շնորհում է մեծ վարպետին թևեր։ Համաձայն մեկ այլ վարկածի վանքը կոչվել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեոսի անունով։ Նա քարոզում էր քրիստոնեական հավատը Հայաստանում, ինչի համար էլ տանջամահ է լինում այստեղ, իսկ 4-րդ դարում իր գերեզմանի վրա կառուցվում է եկեղեցի, որն օծում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Վանքի պատերի ետևում, նույնիսկ այսօր, հնարավոր է տեսնել հենց այդ առաջին եկեղեցու ավերակները;
ՏԱԹԵՎԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԽմբագրել
Տաթևի Մեծ Անապատը հայկական միջնադարյան վանական համալիր է։ Այն տեղակայված է Սյունիքի մարզի Որոտան գետի ափին։ Վանքը միջնադարյան ամենաարժեքավոր համալիրներից է։ Այս ճարտարապետական համալիրի հիմնադիրն է եղել ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցին։ Մեծ Անապատի արևելքում այժմ կան կիսաքանդ շինություններ, սեղանատունը հարավային կողմում է, արևմտյան և հյուսիսային պարիսպներին կից՝ բնակելի խցերը։ Բակում կանգուն է բնակելի սենյակների մի այլ խումբ՝ L-աձև ընդհանուր հատակագծով։ Հարավային կողմում սեղանաձև հատակագծով օժանդակ մասն է։ Այն ռազմական նշանակություն է ունեցել XVIII դարում Դավիթ Բեկի կազմակերպած ազատագրական պայքարի ժամանակ։
Տաթևի Մեծ Անապատը մեծ կրթական, կրոնական և մշակութային կենտրոն էր։ Առաքել Դավրիժեցու խոսքով՝ այստեղ ծառայել է մոտ 700 վանական։
ՏԱԹԵՎԵՐ ՃՈՊԱՆՈՒՂԻԽմբագրել
«ՏաԹևեր»-ը Հալիձորն ու Տաթևի վանքն իրար կապող անկանգառ, հետադարձելի օդային ճոպանուղի է։ Այն կառուցվել է ավստրո-շվեյցարական կազմակերպության կողմից «Տաթևի վերածնունդ» ծրագրի ընթացքում։ Այսօր ճոպանուղին ամենահայտնի և սիրված տուրիստական վայրերից մեկն է։ Թռիչքը տևում է մոտ 15 րոպե, որի ընթացքում, ավելի քան 300 մ բարձրությունից, հնարավոր է տեսնել աննկարագրելի բնապատկերներ։ Ուղևորների աչքի առաջ բացվում է խորը կիրճի գեղատեսիլ տեսարան, հին քարանձավային բնակավայրեր, ջինջ աղբյուրներ և հայտնի «Սատանայի կամուրջը»։ Ոչ շատ երկար, բայց հագեցած և տպավորիչ ուղևորությունը եզրափակվում է ոչ պակաս հրաշագեղ Տաթևի վանքով։
«Տաթևեր» ճոպանուղին գրանցվել է Գինեսի ռեկորդների գրքում ՝ որպես աշխարհի ամենաերկար հետադարձելի ճոպանուղի, որը շարժվում է առանց կանգառի։ Ի դեպ, պետք է նշել, որ ոչ միայն ճոպանուղու երկարությունն է հետաքրքրական, այլև կառուցման ժամանակահատվածը։ Այն կատուցվել է ընդամենը 10 ամսում, ինչը բավականին քիչ է այդպիսի հսկայական շինարարության համար։
https://onewaytour.com/hy/hayastani-tesarzhan-vayrer/?state=syuniq
ՀանքաարդյունաբերությունԽմբագրել
Տես նաևԽմբագրել
ՆշումներԽմբագրել
- ↑ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազի ընթացքում՝ նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կողմից ստորագրված եռակողմ համաձայնագրով Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանը (բացառությամբ Բերձոր-Ստեփանակերտ ավտոճանապարհի) և Շահումյանի շրջանի քարվաճառյան հատվածն ամբողջությամբ հանձնվել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողությանը։ Ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզը սահմանակից է Ադրբեջանի Հանրապետության Զանգելանի, Կուբաթլուի, Լաչինի և Քելբաջարի շրջաններին։
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Սյունիքի մարզի մասին ընդհանուր տեղեկություններ մարզպետարանի կայքում, (արխիվացված 11,20,2021թ․)։
- ↑ 2,0 2,1 Սյունիքի մարզի հիմնական վիճակագրական տվյալները, 2016-2020թթ․, Հայաստանի վիճակագրական կոմիտե, (արխիվացված 20․11․2021թ․)։
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզը թվերով»։ armstat.am։ ՀՀ Վիճակագրական կոմիտե
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով, 2020»։ armstat.am։ ՀՀ վիճակագրական կոմիտե
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով, 2019»։ armstat.am։ ՀՀ վիճակագրական կոմիտե
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով, 2018»։ armstat.am։ ՀՀ վիճակագրական կոմիտե
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով, 2021»։ armstat.am։ ՀՀ վիճակագրական կոմիտե
- ↑ Subnational Human Development Index
9. https://onewaytour.com/hy/hayastani-tesarzhan-vayrer/?state=syuniq