Անանիա Շիրակացի
Անանիա Շիրակացի (մոտ 610[1][2], Ղոնախղռան, Բյուզանդական կայսրություն[3] - մոտ 685[2], Անիավան, Բյուզանդական կայսրություն[4]), VII դարի հայ գիտնական։ Առաջինը կայուն հիմքերի վրա դրեց ճշգրիտ գիտությունների ուսումնասիրությունը Հայաստանում[6]։
Անանիա Շիրակացի | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | մոտ 610[1][2] Ղոնախղռան, Բյուզանդական կայսրություն[3] |
| Մահացել է | մոտ 685[2] Անիավան, Բյուզանդական կայսրություն[4] |
| Ազգություն | հայ |
| Մասնագիտություն | մաթեմատիկոս, պատմաբան, աստղագետ, աշխարհագրագետ, փիլիսոփա, քարտեզագիր և ալքիմիկոս |
| Գործունեության ոլորտ | մաթեմատիկա, աստղագիտություն և բնական պատմություն |
| Ալմա մատեր | Դպրեվանք[5] |
| Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում | |
 Anania Shirakatsi Վիքիպահեստում | |
Ծննդավայրը և ուսումը
խմբագրելԱնանիա Շիրակացին եղել է Անանիա գյուղից։ Նախնական կրթությունը հավանաբար ստացել է Դպրեվանքի դպրոցում[7]։ Այդ ընթացքում նա սովորել է Աստվածաշունչը և Սողոմոնի Սաղմոսարան գիրքը, որի իմաստության խորհրդից ներշնչում քաղելով և համարողություն (թվաբանություն) սիրելով` որոշել է շարունակել ուսումը։ Սակայն Հայաստանում որևէ ուսուցիչ և գիտական գրքեր չգտնելով` մեկնել է Բյուզանդիա։ Թեուդոպոլիս քաղաքում Եղիազարոս անունով մի անձից լսել է Քրիստոսատուր անունով մի մաթեմատիկոսի մասին, որն ապրում էր Չորրորդ Հայքում։
Վեց ամիս Քրիստոսատուրի մոտ անցկացնելուց հետո եկել է այն եզրակացության, որ նա սպառիչ չի տիրապետում թվաբանությանը։ Ապա կամեցել է մեկնել Կոստանդինոպոլիս, երբ հանդիպել է այնտեղից եկող ծանոթների և լսել, թե Տյուքիկոս Բյուզանդացի անվամբ մի գիտուն ապրում է Տրապիզոնում, որը գտնվում էր Պոնտոսի ծովեզրին։ Շիրակացին ութ տարի սովորել է Տյուքիկոսի մոտ, և այդ ընթացքում տիրապետել համարողական գիտությանը, ինչպես նաև ծանոթաել այլ գիտությունների և բազմաթիվ գրքերի։ Ապա նա վերադարձել է Հայաստան և փորձել ուսուցանել իր գիտությունը։ Նա նաև բացել է դպրոց և գրել դասագրքեր[8]։
Գիտական գործունեության ոլորտը
խմբագրելՄեծ է Անանիա Շիրակացու գիտական գործունեության ոլորտը։ Զբաղվել է փիլիսոփայությամբ, աստղագիտությամբ, աշխարհագրությամբ, մաթեմատիկայով, տոմարագիտությամբ, ալքիմիկոսությամբ։ Նա երկրակենտրոն համակարգի կողմնակից էր և ըստ այդմ էլ բացատրում էր տարվա եղանակների, գիշերվա ու ցերեկվա առաջացումը։ Որոշ համեմատությունների ու դատողությունների միջոցով եզրակացնում էր, որ Արեգակը մեծ է թե՛ Լուսնից, թե՛ Երկրից և գտնվում է շատ մեծ հեռավորության վրա։ Իր աշխատություններում Անանիա Շիրակացին նշել է աստղագիտության մի շարք գործնական կիրառություններ։ Տվել է Հայաստանի միջին լայնության համար ստվերաչափ կազմելու կանոնը։ Կազմել է լուսնային խավարումների 19-ամյա պարբերաշրջանի աղյուսակները։ Մեծ արժեք են ներկայացնում Անանիա Շիրակացու աշխատություններում հանդիպող աստղագիտական հայկական տերմինների մեկնությունները[8]։
Մաթեմատիկական բովանդակություն ունեցող աշխատություններից ամենաարժեքավորը թվաբանության դասագիրքն է՝ գումարման, հանման, բազմապատկման և բաժանման գործողություններն ամփոփող աղյուսակներով։ Գրքում զետեղված են նաև թվաբանական և երկրաչափական պրոգրեսիաներ հիշեցնող աղյուսակներ, մի շարք խնդիրներ։ Անանիա Շիրակացու մեզ հասած աշխատություններից գիտական հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև թանկարժեք քարերին, չափ ու կշիռներին, ֆիզիկայի և օդերևութաբանության զանազան հարցերին վերաբերող ուսումնասիրությունները[8]։
Ազդվելով ժամանակի առաջավոր սոցիալ–քաղաքական ու մշակութային շարժումներից և անմիջականորեն ուսումնասիրելով բնությունը՝ նա կարողացել է տեսնել միջնադարյան բնագիտական տեսությունների կրոնական ուղղվածությունը և փորձել է դրանք փոխարինել գիտական տեսակետներով։ Անանիա Շիրակացու գիտա–մանկավարժական գործունեության և աշխարհայացքի վերլուծությունը վկայում է ինչպես նրա հայացքների բացառիկ խորության ու ինքնուրույնության, այնպես էլ միջնադարյան հայ առաջավոր բնագիտական, փիլիսոփայական ու մանկավարժական մտքի զարգացման գործում մատուցած մեծ ծառայությունների մասին։ Անանիա Շիրակացին փաստորեն բնական գիտությունների հիմնադիրն է Հայաստանում [փա՞ստ]։
Շիրակացու ձեռագրերը՝ նվիրված ճշգրիտ գիտություններին
խմբագրելՊահպանվել են նաև Շիրակացու «Տիեզերագիտությունը», «Կենդանակերպի համաստեղությունների մասին», «Ամպերի և մթնոլորտային նշանների մասին», «Արեգակի ընթացքի (շարժման) մասին», «Երկնքի շրջագայությունների (օդերևութաբանական երևույթների) մասին», «Ծիր Կաթինի մասին» և այլ աշխատություններ։ Շիրակացին իր աշխատություններում բերում է եգիպտացիների, հրեաների, ասորիների, հույների, հռոմեացիների և հաբեշների մոտ ընդունված թվագրության սկզբունքները, խոսում է մոլորակների շարժման, Արևի և Լուսնի խավարումների և նրանց պարբերականության մասին և այլն։ Ընդունելով երկրի գնդաձևությունը՝ Շիրակացին կարծում է, որ արևը կարող է լուսավորել երկրի երկու կողմերը օրվա տարբեր ժամերին և երբ երկրի մի կողմում ցերեկ է, մյուսում՝ գիշեր։ Նա Ծիր Կաթինը համարում է «խիտ և աղոտ աստղերի կուտակում»։ Պաշտպանում է այն գիտնականների կարծիքը, որոնք համարում են, որ Լուսինը սեփական լույս չունի և լույս ստանում է Արևի միջոցով։ Արևի խավարումը բացատրում է Լուսնի՝ Արևի և Երկրի միջև գտնվելով։ Շիրակացին ուշագրավ բացատրություններ է տալիս անձրևի, ձյան, կարկուտի, ամպրոպի, հողմերի, երկրաշարժի և բնության զանազան այլ երևույթների մասին։ Շիրակացու գրչին են պատկանում նաև մի շարք աշխարհագրական, պատմական աշխատություններ Մատենադարան։
Աշխատություններ
խմբագրելԱնանիա Շիրակացու թվաբանության դասագիրքը մեզ հասածների մեջ ամենահինն է աշխարհում։ Այստեղ հաշվումները կատարվում են մինչև իննսուն միլիոնը, այն դեպքում, երբ հին հունական նույնանման աղյուսակների վերջնակետը ինը միլիոնն է։ Մեզ հասած երկու այլ աղյուսակներում Շիրակացին կիրառել է թվաբանական և երկրաչափական պրոգրեսիաներ, կեսի հասկացողությունը, որ արտահայտել է լատիներեն C տառի նշանով և այլն։ Իր դասագրքի խնդիրների բաժնում Շիրակացին այլ մեթոդներով լուծել է այնպիսի խնդիրներ, որոնք եգիպտական ու հունական հայտնի եղանակներով հնարավոր չէր լուծել։ Մաթեմատիկայի պատմության համար ուշագրավ են նաև Շիրակացու «խրախճանականները»։ Դրանք հետաքրքրաշարժ ու սրամիտ մաթեմատիկական խնդիրներ են, որոնց լուծումը մասսայական հանդեսներում ու հավաքույթներում մասնակիցներին մեծ բավականություն էին պատճառում, ինչպես երգը, պարը ու երաժշտությունը[7]։
Տիեզերքի և բնության մասին Շիրակացու տված բացատրությունների հիմքում նույնպես ընկած է հին մտածողների չորս տարրերի մասին հայտնի դրույթը։ Շիրակացին գտնում է, որ երկինքը, երկիրը և նրանց միջև գոյություն ունեցող բոլոր մարմինները բաղկացած են չորս տարրերից՝ հողից, ջրից, օդից և կրակից։ Տիեզերագիտական աշխատություններում նա փորձել է բացատրել անձրևը, եղյամը, ձյունը, երկրաշարժը, քամին և բնական այլ երևույթներ։ Շիրակացին որոշել է նաև աստղերի տեղաբաշխումը, նրանց հեռավորությունը երկրից։ Անանիա Շիրակացու տիեզերական համակարգը, թեև երկրակենտրոն (գեոցենտրիկ) համակարգ է, այնուամենայնիվ, տիեզերական մարմինների մասին նրա պատկերացումները հիմնականում ճիշտ են և գիտական։ Չպետք է մոռանալ, որ մեծ գիտնականը իր այս մտքերը այն էլ գրավոր ձևով հայտնում էր VII դարում, եկեղեցու և կրոնի բացարձակ գերիշխանության պայմաններում, որի համար նրան կարող էին ենթարկել ամենադաժան ու ամենասոսկալի հալածանքների։ Միանգամայն ճիշտ ըմբռնելով երկրի կլորության գաղափարը, Շիրակացին ճիշտ է պատկերացրել նաև ցերեկվա ու գիշերվա առաջացման պատճառները։ Նա գտնում է, որ ցերեկն առաջանում է արևից և նրա լույսից, իսկ գիշերը՝ լույսի պակասից։ Երբ երկրի ստվերն ընկնում է երկրագնդի մեկ երեսի վրա, այնտեղ գիշեր է լինում։ Շիրակացին քննարկել է նաև տիեզերքում երկրագնդի այսպես ասած կանգուն լինելու հարցը և հանգել այն եզրակացության, որ երկրագնդին հավասարակշռություն տվողը բնության մեջ գործող հակադիր ուժերն են. երկիրն իր ծանրությամբ հակում ունի ներքև իջնելու, իսկ հողմը նրան հրում է դեպի վեր և այս երկու ուժերի հակազդեցության շնորհիվ ապահովվում է երկրագնդի հավասարակշռությունը։Շիրակացին մերժելով Ծիր կաթնի մասին եղած առասպելները, հերքում է դրանք և տալիս գիտական միանգամայն ճիշտ բացատրություն, որ Ծիր կաթինը «հեռավոր խիտ աստղերի բազմություն է, խիստ աղոտ լույսով, դրա համար էլ նրա լույսը թույլ և միաձույլ է երևում»։ Մեծ գիտնականից հազար տարի հետո միայն, XVII դարում, Գալիլեյը հեռադիտակի օգնությամբ հաստատեց Շիրակացու եզրակացությունը[7]։
Շիրակացին իր «Տիեզերագիտություն և տոմար» աշխատության մեջ անդրադարձել է նաև արեգակի ու լուսնի խավարումների հարցին և դրան տվել գիտական ճիշտ բացատրություն։ Արեգակի խավարումը գիտնականը վերլուծում է այսպես. «Արեգակի լույսի պակասելը, որին մենք խավարում ենք անվանում, առաջանում է այն պատճառով, որ լուսինը, որը կանգնած է արեգակի դեմ հանդիման, արգելակում է դեպի մեզ եկող, արեգակի լույսը… Լուսինն է արեգակի խավարման պատճառը, ինչպես որ արեգակը՝ լուսնի, որն անթափանցելի է երկիր ուղարկվող ճառագայթի համար. ստվերով ծածկվում է երկիրը և լուսինն առանց լույսի է երևում։Շիրակացին գտնում է, որ երկիրն ու լուսինը իրենց սեփական լույսն ու ջերմությունը չունեն, նրանք այն ստանում են արեգակից[8]։
Ըստ Շիրակացու արեգակն անընդհատ շարժման մեջ է և մեկ լրիվ շրջան կատարում է 365 օր և 5 ժամում։ Մեծ են նաև Շիրակացու ծառայությունները տոմարագիտությանը։ Այդ բնագավառի նրա ամենից արժեքավոր աշխատությունը 532 տարիների համար կազմած համեմատական աղյուսակն է, որը կոչվում է նաև «ՇԼԲ աղյուսակ»։ Այս աշխատությունը պարունակում է հայկական շարժական և հռոմեական անշարժ 532 տարիների տոմարների համեմատական ցանկը։ Իր մեկ այլ աշխատության մեջ, որը կոչվում է «Պատճէն տօմարի», Շիրակացին զուգահեռաբար խոսում է հայկական և տասից ավելի ուրըշ ժողովուրդների տոմարական հաշվումների մասին, որը վկայում է մեծ գիտնականի տոմարական լայն ու բազմակողմանի գիտելիների մասին։Հայ մատենագրության մեջ մեզ հասած աշխարհագրական ամբողջական առաջին աշխատությունը Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացույցն» է, որի համար հեղինակը օգտագործել է օտար սկզբնաղբյուրներ և զանազան քարտեզներ[8]։
Նրա օգտագործած հեղինակների մեջ առաջին տեղը գրավում են Պտղոմեոսը և Մովսես Խորենացին։ Շիրակացու «Աշխարհացույց»-ը բաղկացած է երկու մասերից։ Առաջինը ընդհանուր երկրագիտական մասն է, իսկ երկրորդը վերաբերում է ժամանակի հայտնի երկրների համառոտ նկարագրությանը։ Խոսելով Եվրոպայի, Լիբիայի և Ասիայի մասին, Շիրակացին նկարագրում է նրանց դիրքն ու սահմաննները, նշում այնտեղ բնակվող ժողովուրդներին։
Վերջին տասնամյակներում Անանիա Շիրակացու անձնավորության և ստեղծագործությունների մասին հայ և օտարազգի հեղինակները գրել են տասնյակ աշխատություններ, որոնց շնորհիվ նա, հասնելով համաշխարհային լայն ճանաչման, այսօր դասվում է միջնադարի խոշոր մտածողների շարքը։ Անանիա Շիրակացու երկերի քննական բնագրերը «Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը» խորագրով հրատարակվել են 1944 թվականին, Երևանում։ Նրա շատ աշխատություններ թարգմանվել են ֆրանսերեն, գերմաներեն, ռուսերեն[8]։
Աշխատություններ
խմբագրել- Անանիա Շիրակացի, Զատկի ճառ
- Անանիա Շիրակացի, Ի յայտնութիւն Տեառն եւ Փրկչին մերոյ
- Անանիա Շիրակացի, Խրախճանականք
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս ամպոց եւ նշանաց
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս կշռոյ, կշռոց եւ կշռորդաց
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս համարողութեան
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս յափոց, չափուց եւ պատարաց
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շաղկապութեան արեգական եւ լուսնի
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շրջագայութեան երկնից
- Անանիա Շիրակացի, Որչափութիւն շեկի
- Անանիա Շիրակացի, Սակս բացայայտութեան թուոց
- Անանիա Շիրակացի, Յաղագս վեցհազարեկի
- Անանիա Շիրակացի, Վասն որպիսութեան կենաց իւրոց
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 (unspecified title) — ISBN 978-2-7089-6874-5
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Oxford Dictionary of Late Antiquity / O. Nicholson — OUP. — P. 68.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2000.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) — Երևան: 1974. — հատոր 1. — էջ 362—364.
- ↑ Հայկական Սովետական Հանրագիտարան հատոր 1, 1974 թ
- ↑ 7,0 7,1 7,2 «Գյումրիի հին ու նոր եկեղեցիները». Վերցված է 2014 Հուլիսի 24-ին.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Ա.Գ. Աբրահամյան և Գ.Բ. Պետրոսյան, ed. (1979). «Խոսք Երիցս Երանելի Ուսուցիչ Անանիա Շիրակացու՝ Իր Կյանքի Որպիսության Մասին -- Ինքնակենսագրություն». Անանիա Շիրակացի Մատենագրություն. Երևան: «Սովետական Գրող» հրատարակչություն. էջ 25-29.
Գրականություն
խմբագրել- Ք. Պատկանեան, Անանիայի Շիրակունւոյ Մնացորդք բանից, Ս. Պետերբուրգ, 1877։
- Տեր-Մկրտչյան Գ., Անանիա Շիրակացի, Հաղպատ, 1896
- Անանիա Շիրակացի, Տիեզերագիտություն և տոմար, աշխատությամբ Ա. Աբրահամյանի, Երևան, 1940։
- Աբրահամյան Ա. Գ. Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը, ուսումնասիրություն, Ե. 1944
- Առաքելյան Ա. Անանիա Շիրակացի, Երևան, 1955
- Պետրոսյան Գ. Մաթեմատիկան Հայաստանում հին և միջին դարերում, Ե. 1959
- Անանիա Շիրակացու Լուսնի պարբերաշրջանները, աշխատությամբ Ա. Աբրահամյանի, Երևան, 1962։
- Թումանյան Բ. Հայ աստղագիտության պատմություն, Ե. 1964
- Խռլոպյան Գ.Տ. Անանիա Շիրակացու աշխարհայացքը, Ե. 1964
- Անասյան Հ.Ս. Հայկական մատենագիտություն, հատոր Ա, Եր. 1955
- Чалоян В. История армянской филисофии (древний и средневековый период, Е. 1959
- Анания Ширакаци. Космография. Пер., пред. и комм. К. С. Тер-Давтян и С. С. Аревшатяна. Ереван, 1962.
- Petri W., Ananija Schirakazi Ejn Armenischer Kosmograph des 7 Jahrhunderds, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft B. 114, Munchen, 1964
- Արտաշես Մաթեւոսյան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (1),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, №, էջ 66-78։
- Արտաշես Մաթեւոսյան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (2),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 8, էջ 71-81։
- Արտաշես Մաթևոսյան, Նորահայտ պատառիկներ Անանիա Շիրակացու թվաբանության դասագրքից.- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 6, էջ 65-76։
- Արտաշես Մաթևոսյան, Անանիա Շիրակացու թվաբանության բաժանման գործողությունը.- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1990, № 10, էջ 53-64։
- Դաւիթ Քահանայ, Մատեան գիտութեան և հաւատոյ. հայերէն թղթեայ հնագոյն ձեռագիր, 981 թ., նմանատպութիւն, վերծանութիւն ուսումնասիրութիւն, ծանօթագրութիւններ Արտաշէս Մաթևոսեանի, Երևան, 1997։
- Գրիգոր Բրուտյան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը», Էջմիածին, 1998։
- R. W. Thomson, A bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 97-100. ISBN 978-2-503-50455-1
- Greenwood Tim, A Reassessment of the Life and Mathematical Problems of Anani Širakac'i- "Revue des Études Arméniennes", 33 (2011), pp. 131-86.
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անանիա Շիրակացի» հոդվածին։ |
 | Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անանիա Շիրակացի» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անանիա Շիրակացի» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 362)։ 
|