Անանիա Շիրակացի

Անանիա Շիրակացի (անհայտ, Շիրակ - անհայտ), VII դարի հայ գիտնական։ Առաջինը կայուն հիմքերի վրա դրեց ճշգրիտ գիտությունների ուսումնասիրությունը Հայաստանում։

Անանիա Շիրակացի
Ծնվել է	անհայտ Շիրակ
Մահացել է	անհայտ
Ազգություն	հայ
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս, պատմաբան, աստղագետ, աշխարհագրագետ, փիլիսոփա, քարտեզագիր և ալքիմիկոս
Գործունեության ոլորտ	մաթեմատիկա, աստղագիտություն և բնական պատմություն
Ալմա մատեր	Դպրեվանք
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
Anania Shirakatsi Վիքիպահեստում

Անանիա Շիրակացու պատվին մետաղադրամ

Ծննդավայրը և ուսումը

Անանիա Շիրակացին եղել է Անանիա գյուղիցից։ Նախնական կրթությունը հավանաբար ստացել է Դպրեվանքի դպրոցում։ Այդ ընթացքում նա սովորել է Աստվածաշունչը և Սողոմոնի Սաղմոսարան գիրքը, որի իմաստության խորհրդից ներշնչում քաղելով և համարողություն (թվաբանություն) սիրելով` որոշել է շարունակել ուսումը։ Սակայն Հայաստանում որևէ ուսուցիչ և գիտական գրքեր չգտնելով` մեկնել է Բյուզանդիա։ Թեուդոպոլիս քաղաքում Եղիազարոս անունով մի անձից լսել է Քրիստոսատուր անունով մի մաթեմատիկոսի մասին, որն ապրում էր Չորրորդ Հայքում։

Վեց ամիս Քրիստոսատուրի մոտ անցկացնելուց հետո եկել է այն եզրակացության, որ նա սպառիչ չի տիրապետում թվաբանությանը։ Ապա կամեցել է մեկնել Կոստանդինոպոլիս, երբ հանդիպել է այնտեղից եկող ծանոթների և լսել, թե Տյուքիկոս Բյուզանդացի անվամբ մի գիտուն ապրում է Տրապիզոնում, որը գտնվում էր Պոնտոսի ծովեզրին։ Շիրակացին ութ տարի սովորել է Տյուքիկոսի մոտ, և այդ ընթացքում տիրապետել համարողական գիտությանը, ինչպես նաև ծանոթաել այլ գիտությունների և բազմաթիվ գրքերի։ Ապա նա վերադարձել է Հայաստան և փորձել ուսուցանել իր գիտությունը։ Նա նաև բացել է դպրոց և գրել դասագրքեր։

Գիտական գործունեության ոլորտը

Մեծ է Անանիա Շիրակացու գիտական գործունեության ոլորտը։ Զբաղվել է փիլիսոփայությամբ, աստղագիտությամբ, աշխարհագրությամբ, մաթեմատիկայով, տոմարագիտությամբ, ալքիմիկոսությամբ։ Նա երկրակենտրոն համակարգի կողմնակից էր և ըստ այդմ էլ բացատրում էր տարվա եղանակների, գիշերվա ու ցերեկվա առաջացումը։ Որոշ համեմատությունների ու դատողությունների միջոցով եզրակացնում էր, որ Արեգակը մեծ է թե՛ Լուսնից, թե՛ Երկրից և գտնվում է շատ մեծ հեռավորության վրա։ Իր աշխատություններում Անանիա Շիրակացին նշել է աստղագիտության մի շարք գործնական կիրառություններ։ Տվել է Հայաստանի միջին լայնության համար ստվերաչափ կազմելու կանոնը։ Կազմել է լուսնային խավարումների 19-ամյա պարբերաշրջանի աղյուսակները։ Մեծ արժեք են ներկայացնում Անանիա Շիրակացու աշխատություններում հանդիպող աստղագիտական հայկական տերմինների մեկնությունները։

Մաթեմատիկական բովանդակություն ունեցող աշխատություններից ամենաարժեքավորը թվաբանության դասագիրքն է՝ գումարման, հանման, բազմապատկման և բաժանման գործողություններն ամփոփող աղյուսակներով։ Գրքում զետեղված են նաև թվաբանական և երկրաչափական պրոգրեսիաներ հիշեցնող աղյուսակներ, մի շարք խնդիրներ։ Անանիա Շիրակացու մեզ հասած աշխատություններից գիտական հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև թանկարժեք քարերին, չափ ու կշիռներին, ֆիզիկայի և օդերևութաբանության զանազան հարցերին վերաբերող ուսումնասիրությունները։

Ազդվելով ժամանակի առաջավոր սոցիալ–քաղաքական ու մշակութային շարժումներից և անմիջականորեն ուսումնասիրելով բնությունը՝ նա կարողացել է տեսնել միջնադարյան բնագիտական տեսությունների կրոնական ուղղվածությունը և փորձել է դրանք փոխարինել գիտական տեսակետներով։ Անանիա Շիրակացու գիտա–մանկավարժական գործունեության և աշխարհայացքի վերլուծությունը վկայում է ինչպես նրա հայացքների բացառիկ խորության ու ինքնուրույնության, այնպես էլ միջնադարյան հայ առաջավոր բնագիտական, փիլիսոփայական ու մանկավարժական մտքի զարգացման գործում մատուցած մեծ ծառայությունների մասին։ Անանիա Շիրակացին փաստորեն բնական գիտությունների հիմնադիրն է Հայաստանում ։

Շիրակացու ձեռագրերը՝ նվիրված ճշգրիտ գիտություններին

Պահպանվել են նաև Շիրակացու «Տիեզերագիտությունը», «Կենդանակերպի համաստեղությունների մասին», «Ամպերի և մթնոլորտային նշանների մասին», «Արեգակի ընթացքի (շարժման) մասին», «Երկնքի շրջագայությունների (օդերևութաբանական երևույթների) մասին», «Ծիր Կաթինի մասին» և այլ աշխատություններ։ Շիրակացին իր աշխատություններում բերում է եգիպտացիների, հրեաների, ասորիների, հույների, հռոմեացիների և հաբեշների մոտ ընդունված թվագրության սկզբունքները, խոսում է մոլորակների շարժման, Արևի և Լուսնի խավարումների և նրանց պարբերականության մասին և այլն։ Ընդունելով երկրի գնդաձևությունը՝ Շիրակացին կարծում է, որ արևը կարող է լուսավորել երկրի երկու կողմերը օրվա տարբեր ժամերին և երբ երկրի մի կողմում ցերեկ է, մյուսում՝ գիշեր։ Նա Ծիր Կաթինը համարում է «խիտ և աղոտ աստղերի կուտակում»։ Պաշտպանում է այն գիտնականների կարծիքը, որոնք համարում են, որ Լուսինը սեփական լույս չունի և լույս ստանում է Արևի միջոցով։ Արևի խավարումը բացատրում է Լուսնի՝ Արևի և Երկրի միջև գտնվելով։ Շիրակացին ուշագրավ բացատրություններ է տալիս անձրևի, ձյան, կարկուտի, ամպրոպի, հողմերի, երկրաշարժի և բնության զանազան այլ երևույթների մասին։ Շիրակացու գրչին են պատկանում նաև մի շարք աշխարհագրական, պատմական աշխատություններ Մատենադարան։

Աշխատություններ

• Անանիա Շիրակացի, Զատկի ճառ
• Անանիա Շիրակացի, Ի յայտնութիւն Տեառն եւ Փրկչին մերոյ
• Անանիա Շիրակացի, Խրախճանականք
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս ամպոց եւ նշանաց
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս կշռոյ, կշռոց եւ կշռորդաց
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս համարողութեան
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս յափոց, չափուց եւ պատարաց
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շաղկապութեան արեգական եւ լուսնի
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շրջագայութեան երկնից
• Անանիա Շիրակացի, Որչափութիւն շեկի
• Անանիա Շիրակացի, Սակս բացայայտութեան թուոց
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս վեցհազարեկի
• Անանիա Շիրակացի, Վասն որպիսութեան կենաց իւրոց

Գրականություն

• Ք. Պատկանեան, Անանիայի Շիրակունւոյ Մնացորդք բանից, Ս. Պետերբուրգ, 1877։
• Տեր-Մկրտչյան Գ., Անանիա Շիրակացի, Հաղպատ, 1896
• Անանիա Շիրակացի, Տիեզերագիտություն և տոմար, աշխատությամբ Ա. Աբրահամյանի, Երևան, 1940։
• Աբրահամյան Ա. Գ. Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը, ուսումնասիրություն, Ե. 1944
• Առաքելյան Ա. Անանիա Շիրակացի, Երևան, 1955
• Պետրոսյան Գ. Մաթեմատիկան Հայաստանում հին և միջին դարերում, Ե. 1959
• Անանիա Շիրակացու Լուսնի պարբերաշրջանները, աշխատությամբ Ա. Աբրահամյանի, Երևան, 1962։
• Թումանյան Բ. Հայ աստղագիտության պատմություն, Ե. 1964
• Խռլոպյան Գ.Տ. Անանիա Շիրակացու աշխարհայացքը, Ե. 1964
• Անասյան Հ.Ս. Հայկական մատենագիտություն, հատոր Ա, Եր. 1955
• Чалоян В. История армянской филисофии (древний и средневековый период, Е. 1959
• Анания Ширакаци. Космография. Пер., пред. и комм. К. С. Тер-Давтян и С. С. Аревшатяна. Ереван, 1962.
• Petri W., Ananija Schirakazi Ejn Armenischer Kosmograph des 7 Jahrhunderds, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft B. 114, Munchen, 1964
• Արտաշես Մաթեւոսյան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (1),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, №, էջ 66-78։
• Արտաշես Մաթեւոսյան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (2),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 8, էջ 71-81։
• Արտաշես Մաթևոսյան, Նորահայտ պատառիկներ Անանիա Շիրակացու թվաբանության դասագրքից.- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 6, էջ 65-76։
• Արտաշես Մաթևոսյան, Անանիա Շիրակացու թվաբանության բաժանման գործողությունը.- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1990, № 10, էջ 53-64։
• Դաւիթ Քահանայ, Մատեան գիտութեան և հաւատոյ. հայերէն թղթեայ հնագոյն ձեռագիր, 981 թ., նմանատպութիւն, վերծանութիւն ուսումնասիրութիւն, ծանօթագրութիւններ Արտաշէս Մաթևոսեանի, Երևան, 1997։
• Գրիգոր Բրուտյան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը», Էջմիածին, 1998։
• R. W. Thomson, A bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 97-100. ISBN 978-2-503-50455-1
• Greenwood Tim, A Reassessment of the Life and Mathematical Problems of Anani Širakac'i- "Revue des Études Arméniennes", 33 (2011), pp. 131-86.

Տես նաև

• Մատենադարանի ձեռագրերը մաթեմատիկայի մասին

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Անանիա Շիրակացի հոդվածին

Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Անանիա Շիրակացի կատեգորիայում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 362)։