Պարսկերեն

Պարսկերեն (պարսկերեն՝ فارسی ֆարսի), պարսիկների լեզուն։ Պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական լեզվախմբի իրանական խմբի հարավարևմտյան ճյուղին։ Պաշտոնական լեզու է Իրանում, Աֆղանստանում (որտեղ կոչվում է «դարի») և Տաջիկստանում (որտեղ կոչվում է «տաջիկերեն»)։ Խոսողների ընդհանուր թիվը մոտ 110 միլիոն է, որոնցից 60 միլիոնի համար մայրենի լեզու է։

Պարսկերեն فارْسِى (fārsi)
Տեսակ	բնական լեզու, կենդանի լեզու, մակրոլեզու, մասնագիտություն և field of study?
Ենթադաս	New Persian?
Մասն է	Իրանի լեզուներ
Երկրներ	Արևմտյան պարսկերեն՝  Իրան  Իրաք Բահրեյն  Քուվեյթ Դարի՝  Աֆղանստան  Պակիստան տաջիկերեն՝  Տաջիկստան  Ուզբեկստան Սփյուռք ԱՄՆ-ում, Մեծ Բրիտանիայում, Գերմանիայում, Ռուսաստանում, Ղազախստանում, Ղրղզստանում, Իսրայելում, Թուրքիայում, Հայաստանում, Շվեդիայում, Հնդկաստանում
Պաշտոնական կարգավիճակ	Իրան  Աֆղանստան (դարի)  Տաջիկստան (տաջիկերեն)
Խոսողների քանակ	85 միլիոն
Վերահսկող կազմակերպություն	Academy of Persian Language and Literature?, Academy of Sciences of Afghanistan? և Rudaki Institute of Language and Literature?
Լեզվակիրների թիվը	Լեզվակիրների ընդհանուր թիվ առաջին լեզու, ավելի քան 60 մլն․ երկրորդ լեզու, մոտ 53 մլն․ նրանցից արևմտյան պարկս (Իրան)՝ ավելի քան 35 մլն, արևելյան պարսկերեն՝ (Աֆղանստան և Տաջիկստան) մոտ 25 մլն․ / մոտ 18 մլն․
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	անվտանգ
Դասակարգում	Հնդեվրոպական ընտանիք Իրանական ճյուղ Հարավարևմտյան իրանական խումբ
Գրերի համակարգ	արաբապարսկական, կիրիլիցա (տաջիկական այբուբեն)
IETF	fa
ԳՕՍՏ 7.75–97	պար 535
ISO 639-1	fa
ISO 639-2	per (B); fas (T)
ISO 639-3	fas, prs, pes, tgk
Պարսկերենի տարածվածությունը
Երկրներ, որտեղ պարսկերենը պաշտոնական լեզու է։
Persian language Վիքիպահեստում

Տարբերում են պարսկերենի պատմության երեք շրջան՝ հին պարսկերեն (մ․թ․ա․ 6-4-րդ դարեր), միջին պարսկերեն կամ պահլավերեն (մ․թ․ա․ 4 դարից մինչև մոտ մ․թ․ 10-րդ դար) և նոր պարսկերեն (մ․թ․ 10-րդ դարից)։ Միջին դարերից մինչև 19-րդ դար պարսկերենը որպես գրական և ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու օգտագործվել է արևմտյան, հարավային և կենտրոնական Ասիայի բազմաթիվ երկրներում։ Ունի մի շարք բարբառներ, որոնք բաժանված են երկու ընդհանուր խմբերի՝ արևմտյան և արևելյան։ Բարբառներից առավել ուսումնասիրվածը Թեհրանինն է։

Պարսկերենի բառապաշարի հիմքը բուն իրանական շերտն է։ Արաբական նվաճումից հետո պարսկերենը կրել է արաբերենի ուժեղ բառապաշարային, հնչյունաբանական և քերականական ազդեցությունը։ Կան արաբաբանություններ և թուրքաբանություններ։ 19-րդ դարից մուտք են գործում ֆրանսերեն, ռուսերեն և անգլերեն փոխառություններ։ Այբուբենը ստեղծված է արաբական գրի հիման վրա։

Պարսկերենով ստեղծվել է հարուստ գրականություն, որի մեջ է մտնում Ֆիրդուսիի «Շահնամեն», Օմար Խայամի ռուբայիները, Հաֆեզի «Դիվանը», Սաադիի բանաստեղծությունները և այլն։

Անուն

Տարբեր երկրներում պարսկերենն ունի տարբեր անուններ.

• Իրանում՝ պարսկերեն (زبان فارسی‎ զաբան-է ֆարսի)
• Աֆղանստանում՝ դարի կամ ֆարսի-յե դարի, բառացի «արքունի պարսկերեն» (فارسی دری‎ ֆարսի-յե դարի)
• Տաջիկստանում՝ տաջիկերեն (забони тоҷикӣ‎ զաբոն-ի թոջիկի)

Աֆղանստանում «դարի» անունը պաշտոնապես հաստատվել է 1964 թ. քաղաքական նկատառումներով և հակադրելով Իրանում ընդունված «ֆարսի» անվան։

Դասակարգում

Պարսկերենը պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական լեզվախմբի իրանական խմբի արևմտյան ճյուղին, որի մեջ մտնում են նաև քրդերեն, թալիշերեն, մազանդարանի, գիլաքի և բալուչի լեզուները։ Մասնավորապես, պատկանում է իրանական լեզուների հարավարևմտյան ճյուղին, որին պատկանում է նաև թաթերենը (երբեմն դասակարգվում է իբրև պարսկերենի բարբառ) և մի շարք այլ լեզուներ։

Գիր

Պարսկերենը գրվում է արաբական գրի հիման վրա ստեղծված այբուբենով։ Արաբական գրերին ավելացվել են չորս տառեր պարսկերենի այն հնչյունների համար, որոնք գոյություն չունեն արաբերենում՝

Հնչյունը	Տեսքը	Անունը
[փ]	پ	փէ
[չ]	چ	չէ
[ժ]	ژ	ժէ
[գ]	گ	գաֆ

Պարսկերենի այբուբենում պահպանվել են արաբական գրի այն տառերը, որոնք արտահայտում են պարսկերենում գոյություն չունեցող հնչյուններ։ Այդ պատճառով պարսկերենում կան մի շարք հնչյուններ, որոնք գրության մեջ կարող են արտահայտվել տարբեր տառերով։ Սրանք են /թ/ (ت ,ط), /ս/ (س ,ص ,ث), /զ/ (ز ,ظ ,ض ,ذ), /հ/ (ح ,ه) և [ɢ]~[ɣ] (ق ,غ, դարիում ու տաջիկերենում տարբեր հնչյուններ են արտահայտում) հնչյունները։

Պարսկերենի այբուբենը բաղաձայնական այբուբեն է, այսինքն՝ գրվում են միայն բաղաձայնները և երկար ձայնավորները։ Երեք երկար ձայնավորները գրվում են արտասանությամբ մոտիկ բաղաձայն տառով։ Այսպիսով, ی/y («յե») տառը արտահայտում է և՛ /ի/ ձայնավոր հնչյունը (արևելյան բարբառներում նաև /է/), և՛ /յ/ բաղաձայն հնչյունը․ و/v («վավ») տառը արտահայտում է և՛ /ու/ ձայնավոր հնչյունը, և՛ /վ/ բաղաձայն հնչյունը․ ا տառը («ալեֆ») արտահայտում է և՛ հագագային աղեղը, և՛ երկար /ա/ ձայնավոր հնչյունը։ Կարճ ձայնավորները կարելի է նշել հատուկ նիշերով, որոնք դրվում են բաղաձայն տառերի վրա (ـَ , ـِ , ◌ُ)։ Այդ նիշերը սովորաբար չեն օգտագործվում։ Ի տարբերություն արաբերենի, բառավերջում ձայնավոր հնչյունները միշտ գրվում են՝ բառավերջիկ /օ/ ձայնը و/v տառով և /է/ և կարճ /ա̈/ ձայները ه/h տառով։

Տաջիկստանում արաբատառ այբուբենը փոխարինվել է լատինատառ այբուբենով 1928 թվականին, իսկ 1939 ընդունվել է կիրիլիցայի հիման վրա ստեղծված այբուբենը, որը գործածվում է մինչև օրս։

Հնչյունաբանություն

Պարսկերենի հնչյունական համակարգում առկա է 6 միաբարբառ, 2 երկբարբառ և 23 բաղաձայն հնչյուն։ Բնորոշ են քմալեզվային և ետըմպանային (կամ կոկորդային) բաղաձայնական շարքերը։

Ձայնավոր հնչյուններ

Պարսկերենի (մասնավորապես՝ Թեհրանի բարբառի) միաբարբառներն են [æ], [e], [օ], [ɒ], [u], [i] (տառադարձված՝ ա̈, է, օ, ա, ու, ի)։ Առաջնալեզվային ձայնավորներն են՝ [i], [e], [æ] (ի, է, ա̈), ետնալեզվային ձայնավորներն են՝ [u], [օ], [ɒ] (ու, օ, ա)։ Ձայնավորները լինում են երկար և կարճ։ Երկար ձայնավորներն են՝ [i], [u], [ɒ], կարճ ձայնավորներն են՝ [e], [օ], [æ] (է, օ, ա̈):

Բաղաձայն հնչյուններ

Պարսկերենն ունի հետևյալ խուլ և ձայնեղ հնչյունները․

Ձայնեղ՝ [b], [d], [g], [ʒ], [v], [z], [ɣ~ɢ], [d͡ʒ], [h], [j]։

Խուլ՝ [p], [t], [k], [t͡ʃ ], [f], [s], [x], [ʃ]։

Քերականություն

Անձնական դերանուններ

	Եզակի	Հոգնակի
1-ին դեմք	من մա̈ն ես	ما մա մենք
2-րդ դեմք	تو թո դու	شما շոմա դուք
3-րդ դեմք	او ու նա	آنها անհա նրանք

Կցական անձնական դերանուններ

Անձնական դերանուններին զուգահեռ գործածվում են կցական անձնական դերանունները։ Սրանք արտահայտում են անձնական դերանունների միայն թեք հոլովների իմաստներ։ Օրինակ՝ پدرِ من /պեդա̈ր-է մա̈ն/ («իմ հայրը») ձևի փոխարեն կարելի է ասել پدرم /պեդա̈ր-ա̈մ/։

	Եզակի	Հոգնակի
1ին դեմք	م -ա̈մ իմ	مان -էման մեր
2րդ դեմք	ت -ա̈թ քո	تان -էթան ձեր
3րդ դեմք	ش -ա̈շ նրա	شان -էշան նրանց

Պարսկական գրերի պատմություն

Գրերի պատմության վերաբերյալ կան բազմաթիվ տեսակետներ։ Գիտնականների նախկինում արտահայտած որոշ տեսակետներ այսօր կասկածի տակ են առնվում։ Ժամանակակից շատ արևելագետներ և հետազոտողներ կարծում են, որ քուֆիական կամ արաբական գիրը ծագել է նաբաթեական գրից, որը տարածված է եղել Սինայի թերակղզում։

Սոլս, պարսկական նասխ, թոուղի գրատեսակների նմուշ. 18-րդ դար (Գրիգորյան տոմար)

Իրանցիները իսլամական դարաշրջանի առաջին մի քանի դարերում գրում էին արամեերեն և պահլավերեն, մինչդեռ մուսուլման իրանցիները փորձում էին կատարելագործել Ղուրանի գիրը, որում նաբաթեական ազդեցություններ ու շատ անորոշություններ կային։ Սիրիական կամ քուֆիական գրելաձևում տառերն առանց կետերի էին գրվում, և կարճ ձայնավորները, նաև որոշ երկար ձայնավորներ (ինչպես օրինակ  «ا»-ն) չէին գրվում։ Քանի որ Ղուրանը գրված էր արաբերեն, արաբներն այն ընթերցելիս դժվարությունների չէին հանդիպում, բայց պարսկախոսները չէին կարողանում ընթերցել, ուստի նրանք իրենց նախընտրությամբ օգտագործում էին Ավեստայի կամ պահլավական գիրը, Ղուրանի կամ արաբական գիրը։

Թեև ժամանակակից պարսկական գիրը փոխառություններ ունի արաբերենից, բայց վստահորեն կարելի է պնդել, որ իսլամական գրի ձևավորման գործում մեծ դեր ունեն իրանցիները։ Ավելին, իրանցիները ստեղծեցին պարսկերենի այբուբենը՝ իրենց լեզվի պահանջներին համապատասխան, որը հիջրայի երրորդ դարից աստիճանաբար փոխարինեց պահլավական ու արամեական գրին։

Արաբական գիրն օգտագործում էին Խորասանում։ Պատճառն այն էր, որ Ֆարսում և Իրանի արևմտյան շրջաններում զորոաստրիականների և զրադաշտականների մեծ խմբեր էին բնակվում, որոնք միջին պարսկերեն՝ պահլավերեն էին գրում. պահլավական գիրը դեռևս մրցունակ էր և դիմակայում էր նոր գրելաձևին։ Իրանի ամենահարավային շրջաններում տեղական խոսակցական լեզուն պարսկերենն էր, որը, որպես խոսակցական լեզու, հարավից աստիճանաբար տարածվել էր դեպի հյուսիս ու արևելք և Իրանի հյուսիսարևելյան ամենահեռավոր շրջաններում վերածվել գրական լեզվի, ապա հասել արևմուտք ու հարավ և արմատավորվել Ասիայի մեծ հատվածում։

Պարսկերենի այբուբենի տառերը սկզբում դասավորված էին ըստ աբջադի (արաբական այբուբենի տառերի դասավորությունը), և շատ այլ տառեր, օրինակ՝ լատինական կամ հին սեմական, դեռևս պահպանում էին իրենց դիրքերն այդ շարքում։ Այժմյան այբուբենի կազմավորումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ իրանցի ազգայնականները այբուբենը հեշտ սովորելու համար նման հնչողություն ու գրելաձև ունեցող տառերը շարեցին կողք կողքի և անունը դրեցին «փիրամուզ»։ Առաջին մարդը, որ քուֆիական գիրը փոխարինեց կետավոր, նասխ գրով, իբն Մողլա Շիրազին էր։ 

Նոր պարսկերենն այլ գրերով

 Նոր պարսկերենի մեզ հասած ամենահին գրավոր նյութը եբրայական գրով է գրված։ Պահպանվել են նաև պարսկախոս հրեաների գրավոր տեքստերի շատ այլ նմուշներ, որոնք իրենց առանձնահատկություններն ունեն։ Հիշատակվում են Սենդիի գրի մի քանի օրինակներ, որոնք հավանաբար պատկանում են հիջրայի 5-րդ դարին։ Նախ եբրայական գիրը փոխարինվում է պարսկականով, ապա համապատասխանեցվում ժամանակակից այբուբենին:

Ֆիրդուսիի «Շահնամեից» մի էջ

Գեղագրություն

Պարսկերենն ունի զանազան գրատեսակներ, որոնց մի մասը սկիզբ է առել իսլամական այլ երկրներից, մի մասն էլ զուտ իրանական են։ Ամենահայտնի գրատեսակները հետևյալն են՝ թալիղ, նասթալիղ և շեքասթե –ե նասթալիղ։ Այլ երկրներում առավել սիրված է նասթալիղ գրատեսակը և նրբագեղության համար անվանվում է «իսլամական  գրերի հարս»։

Գեղագրությունը վաղեմի պատմություն ունի։ Այն առավել տարածված էր արաբերենում, սակայն հետագայում ի հայտ եկան նոր գրատեսակներ, որոնք ավելի շատ օգտագործվում են պարսից լեզվում։ Օրինակ՝ Սեֆյանների դարաշրջանում առաջացավ թալիղ գրատեսակը, որի գրելաձևն աստիճանաբար փոխվեց (գծերը «ավելի ջարդվեցին»)։

Թալիղ գրատեսակի օրինակ

Թալիղ

Հիջրայի հինգերորդ դարից նասխի գրելաձևն աստիճանաբար փոխվեց, և յոթերորդ դարի կեսերից իրանական գրչի կատարելագործման արդյունքում ստեղծվեց նոր

գիր, որն անվանվեց թալիղ և մեծ տարածում գտավ։ Այն կիրառվում էր գրքեր ու բանաստեղծական ժողովածուներ գրելիս։ Թալիղ գրատեսակը շարունակեց կատարելագործվել մինչև 8-րդ դարի վերջը։ Արագ գրելը պատճառ դարձավ, որ թույլատրվի տառերի ու բառերի կապակցված գրելաձևը, և առաջ եկավ նոր գրատեսակ՝ շեքասթե թալիղը։ Այդ գրատեսակը, որը հիմնականում կիրառում էին գրագիրներն ու դպիրները, կոչվում էր նաև թարասոլ։

Ժամանակակից իրանցի գեղագիրները քիչ են ծանոթ թալիղ գրատեսակին, փոխարենը եգիպտացիներն ու օսմաններն իրենց համար նախընտրելի փոփոխություններ են կատարել թալիղ գրատեսակում  և այն անվանել դիվանի։ 

Նասթալիղ

Իսլամական դարաշրջանի սկզբից առ այսօր առաջացած գրատեսակներից ամենագեղեցիկը նասթալիղն է, որը համարվում է նաև «իսլամական գրատեսակների հարս»։ Այդ գրատեսակը, որ երկու թալիղների խառնուրդ կամ նասթալիղ էր անվանվում, կատարելագործվեց Միր Ալի Թավրիզիի միջոցով։ Նասթալիղ գրատեսակը համապատասխանում է գեղեցկության բոլոր չափանիշներին՝ չափավորություն, համաչափություն, կայունություն, ներդաշնակություն, վայելչագրություն։ Բացի արտաքին գեղեցկությունից, գրելու արագությունն ու դյուրինությունը, նաև բառերն ու նախադասությունները հեշտ ընթերցելն են նպաստել այդ գրատեսակի տարածմանը։ Վերջին երեսուն-քառասուն տարիների ընթացքում հետաքրքրությունը նասթալիղի հանդեպ աճել է, և այդ գրատեսակով գրող շատ գեղագիրներ են հայտնվել։ Ժամանակակից արվեստագետներից կարելի է նշել Ամադ օլ Քոթաբի, Հոսեյն Միրխանիի, Հասան Միրխանիի, Ալի Աքբար Քավեի անունները, որոնք մեծ ջանք են թափել, որ գեղագրության այդ ճյուղը զարգանա ու տարածվի։ Այսօրվա նասթալիղի հիմնադիրը Միր Էբադին է։ 13-րդ դարի արվեստագետ Մոհամմադ Ռեզա Քարոլը որոշակի փոփոխություններ մտցրեց Միր Էբադիի ոճում, որն ավելի գեղեցկացրեց և տպագրության հետ համադրվելու հարցում մեծ դեր խաղաց։ Միրզա Ղոլամ Ռեզա Էսֆահանին նույնպես այդ ժամանակաշրջանի արվեստագետներից է, որը  շատ արհեստավարժ գրում էր այդ գրատեսակով։ Այնուամենայնիվ, նասթալիղի ամենակարևոր առանձնահատկությունը նրա գեղեցկությունն է:

Նասթալիղ գրատեսակ

Շեքասթե-ե նասթալիղ

Իրանական գեղագրության տեսակներից մեկն էլ շեքասթե-ե նասթալիղն է, որի կորություններն ու անցումները շատ գեղեցիկ են։ Նրա ամենացայտուն առանձնահատկությունը գրելու սահունությունն ու արագությունն է։ Այն իրանական ծագում ունի և անմիջականորեն կապված է թալիղի ու նասթալիղի հետ։ Այն ի հայտ եկավ 11-րդ դարի սկզբին և Սեֆյանների դարաշրջանի վերջին։

Գեղագրության այդ ոճում տառերն ու բառերը զանազան գեղեցիկ ձևերով են ներկայացվում։ Այստեղ շարժումն ավելի ազատ է, քան նասթալիղում։ Շեքասթե-ե նասթալիղը լայնորեն կիրառվում է նաև գծանկարչության ու գրաֆիկայի ասպարեզում։

Շեքասթե-ե նասթալիղ գրատեսակը

Լուսնային տոմարի 974 թ. թալիղ գրատեսակի նմուշ

Տես նաև

• Պահլավերեն
• Հին պարսկերեն
• Պաշտոնական լեզուների ցանկ
• Լեզվաընտանիքների ցանկ

Աղբյուրներ

• Windfuhr Gernot (2010)։ The Iranian Languages։ London: Routledge։ ISBN 9780700711314 
• Նալբանդյան Գ․ Մ․, Պարսից լեզվի քերականություն, Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», 1980 — 449 էջ։

Գրականություն

1.    همایون فرخ، رکن الدین، سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴.

2.    خانلری، پرویز. تاریخ زبان فارسی (جلد ۱ از ۳). چاپ هفتم. فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۲.

3.    D. N. MacKenzie "An Early Jewish-Persian Argument". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 31, No. 2. (1968), pp. 249–269

4.    رامیار، محمود. تاریخ قرآن. تهران: انتشارات سپهد، چاپ دوم، سال ۱۳۶۲.

5.    رحماندوست، مصطفی، فوت کوزه‌گری: مثل‌های فارسی و داستان‌های آن، تهران: انتشارات مدرسه، چاپ دوم: ۱۳۸۷، پیشگفتار. شابک: ۹۷۸۹۶۴۳۸۵۸۱۲۴

6.    مسکوب، شاهرخ. هویّت ایرانی و زبان فارسی. باغ آینه، ۱۳۷۳. ۳۵. شابک ‎۹۶۴۳۲۱۰۱۲X.

7.    راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو، رودیگر اشمیت، ترجمهٔ آرمان بختیاری و دیگران، انتشارات ققنوس، چاپ اول، ۱۳۸۳

Արտաքին հղումներ

• GeoNames
• تاریخچه‌ای از نگارش و خط، دکتر ژاله آموزگار
• Ethnologue
• Edic Baghdasarian. Armenian-English-Persian Photo Dictionary. Tehran: Nairi-Publications, 2006. Archived 2013-09-12 at the Wayback Machine.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 209)։

bu