Չինգիզ խան
Չինգիզ խան (մոտ. 1162, Դելյուն-Բոլդոկ, Khamag Mongol - օգոստոսի 18, 1227[3] կամ օգոստոսի 25, 1227[4], Յինչուան, Սի Սյա), ծննդյան անունը՝ Թեմուչին։ Ծնվել է Բահաթուր (քաջազուն) Եսուգեյի ընտանիքում։ Աշխարհի ամենաերկար գոյատևած, ամենամեծ՝ Մոնղոլական կայսրության հիմնադիրը։ Մոտ 1170 թվականին՝ հոր մահից հետո, քայքայվել է վերջինիս ստեղծած ցեղային միությունը։ 1175–1205 թվականներին մերկիտների, կիրայիտների, նայմանների, թաթարների դեմ տևական պայքարից հետո Չինգիզ խանին հաջողվել է Մոնղոլական տափաստանի քոչվոր ցեղերին միավորել իր իշխանության տակ։
Չինգիզ խան | |
|---|---|
| Մոնղոլական կայսրության Մեծ Խան | |
 | |
| Իշխանություն | գարուն 1206 – օգոստոսի 25, 1227 (ավելի քան 20 տարի) |
| Թագադրում | գարուն[1] 1206 թ., Մոնղոլիա |
| Լրիվ անուն |  Մոնղոլական կիրլիցա այբուբեն։ Чингис Хаан Չինգիզ խագան Մոնղոլական այբուբեն (աջ)։ Չինգիս խագան Անունը ծնվելիս: Temujin, մոնղ.՝ Тэмүжин Թեմուչին, Կաղապար:Lang-xng;[2] |
| Տիտղոսներ | Խան, Խագան |
| Ծնվել է՝ | մոտ. 1162 |
| Ծննդավայր | Դելյուն-Բոլդոկ, Khamag Mongol |
| Մահացել է՝ | օգոստոսի 18, 1227[3] կամ օգոստոսի 25, 1227[4] |
| Վախճանի վայր | Յինչուան, Սի Սյա |
| անհայտ | |
| Երկիր |  Մոնղոլական կայսրություն |
| Ազգություն | մոնղոլ |
| Հաջորդող | Ուգեդեյ խան |
| Տոհմ | Բորջիգին |
| ռազմական առաջնորդ և ցեղի առաջնորդ | |
| Հայր | Եսուգեյ |
| Մայր | Օելուն[5] |
| Երեխաներ | Ջոչի խան[5], Չաղաթայ[6][7][5], Ուգեդեյ[5], Թոլույ խան[5], Ու Լու Շի[5], Alahaibieji?[5], Թյումելյուն[5], Չեչեյիխեն[5], Yeli'andun?[5], Il-Altun?[5], Huochenbieji?[5], Kölgen?[5], Chawuer? և Shuerche? |
ՊատմությունԽմբագրել
1186 թվաականին նա արդեն ուներ իր ուլուսը (կալվածք) և 3 թուման (30 հզ.) զորք։ 1196 թվականին Չինգիզ խանը մասնակցել է թաթարների դեմ պայքարին, որի համար ստացել է Ջաութհուրի (ռազմական կոմիսար) տիտղոսը։ 1203 թվականին գրավել է Մոնղոլիայի արևելյան շրջանները։ 1206 թվականին մոնղոլական ավագանու ղուռուլթայում (համաժողով) հռչակվել է մոնղոլական և թաթարական ցեղերի մեծ խան և ստացել Չինգիզ (ուժեղ, հզոր տիրակալ) տիտղոսը։ Նույն թվականին սովորութային իրավունքի փոխարեն հրապարակել է մոնղոլների քաղաքացիական և զինվորական իրավունքների ժողովածու՝ Յասա։ Չինգիզ խանը հաստատուն իրավակարգի և ամուր պետության կողմնակից էր։ Նրա օրոք հողը դարձել էր պետության սեփականությունը, զգալի հողատարածքներ՝ իբրև բաժնեկալվածք, շնորհվել են նրա ազգականներին և համակիր ավատատերերին՝ նոյոններին։ Նայմաններին նվաճելով՝ ծանոթացել է նրանց իշխանության տակ գտնվող ույղուրների գրին, վերջիններիս դարձրել է մոնղոլական պետության առաջին պաշտոնյաներ և ուսուցիչներ, իսկ մոնղոլ երիտասարդներին, այդ թվում՝ իր որդիներին, կարգադրել է սովորել ույղուրների լեզուն ու գիրը։
1207–1211 թվականներին Չինգիզ խանը նվաճել է Սիբիրը և Արևելյան Թուրքեստանը, 1215 թվականին գրավել է չինական Ցզին պետության մայրաքաղաք Յենպինը (Պեկին)։ 1220 թվականին հիմնադրել է Կարակորումը (1235 թվականից՝ մայրաքաղաք)։
1218–1223 թվականներին Չինգիզ խանի զորքերը նվաճել են Խորեզմի պետությունը։ 1220 թվականին Ջեբե և Սուբեդեյ զորավարների գլխավորությամբ 30000-անոց բանակ է ուղարկել Ասիայի արևմուտք, որն Իրանի տարածքով մտել է Այսրկովկաս, ջախջախել ալաններին ու ղփչաղներին։ Հաղթել է նաև Վրաց թագավոր Գեորգի Լաշայի և ամիրսպասալար Իվանե Զաքարյանի գլխավորած վրաց-հայկական միացյալ բանակին։ 1223 թվականին Չինգիս խանը գրավել է Ղրիմի Սուրոժ քաղաքը, Կալկա գետի մոտ ջախջախել ռուս-ղփչաղական միացյալ բանակը, ապա պարտվելով կամա-վոլգյան բուլղարներից՝ վերադարձել է Մոնղոլիա։
1226 թվականին Չինգիզ խանը նոր արշավանք է ձեռնարկել Թանգուտյան պետության դեմ, հասել մինչև մայրաքաղաք Չժունսինայի պարիսպները, սակայն այնտեղ մահացել է։ Չինգիս խանի պետությունը մինչ այդ ստեղծված տերություններից ամենամեծն էր։ Նրա մահից հետո լայնածավալ պետությունը բաժանվել է իր ժառանգների միջև։ Չինգիզ Խանի կյանքին և գործունեությանն է նվիրված Վասիլի Յանի «Չինգիզ խան» վեպը։ Վեպը գրականության բնագավառում 1942 թ. արժանացել է «Ստալինյան» մրցանակի։ Հայերեն լույս է տեսել 1943 թ. Ստեփան Զորյանի թարգմանությամբ։
ԳրականությունԽմբագրել
- Бичурин И. История первых четырёх ханов из дома Чингисова.//История монголов. — М., 2008.
- Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
- Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
- Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
- Гумилев Л. Н. В поисках вымышленного царства. — М., 1993.
- Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. — М, 1993.
- Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
- Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3
- Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
- Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
- Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8
- Кычанов Е. И. Великий Чингисхан. — М., 2013.
- Мэн Джон Чингисхан. Жизнь, смерть и воскрешение / Пер. с англ. В. Артемова. — М.: Эксмо, 2006. — 416 с. — 5000 экз. — ISBN 5-699-13936-2
- Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
- Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
- Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6
- Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0
- Уэзерфорд, Джек Чингисхан и рождение современного мира / Пер. с англ. Е. Лихтенштейна. — М.-Владимир: АСТ: ВКТ, 2008. — 493 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-17-048486-7, ISBN 978-5-226-00500-8, ISBN 978-5-17-031548-2, ISBN 978-5-226-00501-5
- Хартог, Лео де Чингисхан. Завоеватель мира.. — М.: Олимп: АСТ:Астрель, 2007. — 285 с. — ISBN 978-5-17-042982-0, ISBN 978-5-7390-1901-1, ISBN 978-5-271-16485-9
- Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7 (в пер.)
- Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7 (в пер.)
- Эренджен Хара-Даван Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991. — 196 с. — ISBN 5-7539-0191-3
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ "Աշխարհի Նվաճողի կյանքը"
- ↑ Central Asiatic Journal (O. Harrassowitz) 5: 239։ 1959 https://books.google.am/books?id=PjjjAAAAMAAJ։ Վերցված է հուլիսի 29, 2011
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Genghis Khan // Encyclopædia Britannica
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Кораев Т. К. Чингисхан // Большая российская энциклопедия (ռուս.) — Большая российская энциклопедия, 2004. — Т. 34. — С. 592. — ISBN 978-5-85270-320-0
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 Китайская биографическая база данных
- ↑ Джагатай (ռուս.) // Энциклопедический лексикон — СПб.: 1839. — Т. 16. — С. 232.
- ↑ Н. В. Джагатай (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. Xа. — С. 516.
Արտաքին հղումներԽմբագրել
|
Genghis Khan Վիքիպահեստում |
|---|
- «Чингисхан»։ Документальные фильмы
- Коллекция 200 азиатских портретов Чингисхана
ԱղբյուրներԽմբագրել
- Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
- «Чингисхан»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907
- Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9
- Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
- Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
- Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
- Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
- Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.