Չինգիզ խան

Չինգիզ խան (1162, Դելյուն-Բոլդոկ, Մոնղոլիա - օգոստոսի 25, 1227, Yinchuan, Չինաստան), ծննդյան անունը՝ Թեմուչին։ Ծնվել է Բահաթուր (քաջազուն) Եսուգեյի ընտանիքում։ Աշխարհի ամենաերկար գոյատևած, ամենամեծ՝ Մոնղոլական կայսրության հիմնադիրը։ Մոտ 1170 թ-ին՝ հոր մահից հետո, քայքայվել է վերջինիս ստեղծած ցեղային միությունը։ 1175–1205 թթ-ին մերկիտների, կիրայիտների, նայմանների, թաթարների դեմ տևական պայքարից հետո Չինգիզ խանին հաջողվել է Մոնղոլական տափաստանի քոչվոր ցեղերին միավորել իր իշխանության տակ։

Չինգիզ խան
Մոնղոլական կայսրության Մեծ Խան
Իշխանություն	գարուն 1206 – օգոստոսի 25, 1227 (ավելի քան 20 տարի)
Թագադրում	գարուն 1206 թ., Մոնղոլիա
Լրիվ անուն	Չինգիս խան Մոնղոլական կիրլիցա այբուբեն։ Чингис Хаан Չինգիզ խագան Մոնղոլական այբուբեն (աջ)։ Չինգիս խագան Անունը ծնվելիս: Temujin, մոնղ.՝ Тэмүжин Թեմուչին, Կաղապար:Lang-xng;
Տիտղոսներ	Խան, Խագան
Ծնվել է՝	1162
Ծննդավայր	Դելյուն-Բոլդոկ, Մոնղոլիա
Մահացել է՝	օգոստոսի 25, 1227
Վախճանի վայր	Yinchuan, Չինաստան
անհայտ
Քաղաքացիություն	Մոնղոլական կայսրություն
Ազգություն	մոնղոլ
Հաջորդող	Ուգեդեյ խան
Տոհմ	Բորջիգին
քաղաքական գործիչ և ռազմիկ
Հայր	Եսուգեյ
Մայր	Օելուն
Երեխաներ	Ջոչի խան, Չաղաթայ, Ուգեդեյ, Թոլույ խան, Ու Լու Շի, Alahaibieji, Թյումելյուն, Չեչեյիխեն, Yeli'andun, Il-Altun, Huochenbieji, Kölgen, Chawuer և Shuerche

Բովանդակություն

Պատմություն

1186 թ-ին նա արդեն ուներ իր ուլուսը (կալվածք) և 3 թուման (30 հզ.) զորք։ 1196 թ-ին Չինգիզ խանը մասնակցել է թաթարների դեմ պայքարին, որի համար ստացել է Ջաութհուրի (ռազմական կոմիսար) տիտղոսը։ 1203 թ-ին գրավել է Մոնղոլիայի արևելյան շրջանները։ 1206 թ-ին մոնղոլական ավագանու ղուռուլթայում (համաժողով) հռչակվել է մոնղոլական և թաթարական ցեղերի մեծ խան և ստացել Չինգիզ (ուժեղ, հզոր տիրակալ) տիտղոսը։ Նույն թվականին սովորութային իրավունքի փոխարեն հրապարակել է մոնղոլների քաղաքացիական և զինվորական իրավունքների ժողովածու՝ Յասա։ Չինգիզ խանը հաստատուն իրավակարգի և ամուր պետության կողմնակից էր։ Նրա օրոք հողը դարձել էր պետության սեփականությունը, զգալի հողատարածքներ՝ իբրև բաժնեկալվածք, շնորհվել են նրա ազգականներին և համակիր ավատատերերին՝ նոյոններին։ Նայմաններին նվաճելով՝ ծանոթացել է նրանց իշխանության տակ գտնվող ույղուրների գրին, վերջիններիս դարձրել է մոնղոլական պետության առաջին պաշտոնյաներ և ուսուցիչներ, իսկ մոնղոլ երիտասարդներին, այդ թվում՝ իր որդիներին, կարգադրել է սովորել ույղուրների լեզուն ու գիրը։

1207–1211 թթ-ին Չինգիզ խանը նվաճել է Սիբիրը և Արևելյան Թուրքեստանը, 1215 թ-ին գրավել է չինական Ցզին պետության մայրաքաղաք Յենպինը (Պեկին)։ 1220 թ-ին հիմնադրել է Կարակորումը (1235 թ-ից՝ մայրաքաղաք)։

1218–1223 թթ-ին Չինգիզ խանի զորքերը նվաճել են Խորեզմի պետությունը։ 1220 թ-ին Ջեբե և Սուբեդեյ զորավարների գլխավորությամբ 30000-անոց բանակ է ուղարկել Ասիայի արևմուտք, որն Իրանի տարածքով մտել է Այսրկովկաս, ջախջախել ալաններին ու ղփչաղներին։ Հաղթել է նաև Վրաց թագավոր Գեորգի Լաշայի և ամիրսպասալար Իվանե Զաքարյանի գլխավորած վրաց-հայկական միացյալ բանակին։ 1223 թ-ին Չինգիս խանը գրավել է Ղրիմի Սուրոժ քաղաքը, Կալկա գետի մոտ ջախջախել ռուս-ղփչաղական միացյալ բանակը, ապա պարտվելով կամա-վոլգյան բուլղարներից՝ վերադարձել է Մոնղոլիա։

1226 թ-ին Չինգիզ խանը նոր արշավանք է ձեռնարկել Թանգուտյան պետության դեմ, հասել մինչև մայրաքաղաք Չժունսինայի պարիսպները, սակայն այնտեղ մահացել է։ Չինգիս խանի պետությունը մինչ այդ ստեղծված տերություններից ամենամեծն էր։ Նրա մահից հետո լայնածավալ պետությունը բաժանվել է իր ժառանգների միջև։ Չինգիզ Խանի կյանքին և գործունեությանն է նվիրված Վասիլի Յանի ,,Չինգիզ խան՛՛ վեպը։ Վեպը գրականության բնագավառում 1942 թ. արժանացել է ,,Ստալինյան՛՛ մրցանակի։ Հայերեն լույս է տեսել 1943 թ. Ստեփան Զորյանի թարգմանությամբ։

Գրականություն

• Бичурин И. История первых четырёх ханов из дома Чингисова.//История монголов. — М., 2008.
• Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
• Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
• Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
• Гумилев Л. Н. В поисках вымышленного царства. — М., 1993.
• Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. — М, 1993.
• Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3
• Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
• Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
• Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8
• Кычанов Е. И. Великий Чингисхан. — М., 2013.
• Мэн Джон Чингисхан. Жизнь, смерть и воскрешение / Пер. с англ. В. Артемова. — М.: Эксмо, 2006. — 416 с. — 5000 экз. — ISBN 5-699-13936-2
• Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
• Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
• Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6
• Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0
• Уэзерфорд, Джек Чингисхан и рождение современного мира / Пер. с англ. Е. Лихтенштейна. — М.-Владимир: АСТ: ВКТ, 2008. — 493 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-17-048486-7, ISBN 978-5-226-00500-8, ISBN 978-5-17-031548-2, ISBN 978-5-226-00501-5
• Хартог, Лео де Чингисхан. Завоеватель мира.. — М.: Олимп: АСТ:Астрель, 2007. — 285 с. — ISBN 978-5-17-042982-0, ISBN 978-5-7390-1901-1, ISBN 978-5-271-16485-9
• Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7 (в пер.)
  • О датах жизни Чингисхана
• Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7 (в пер.)
• Эренджен Хара-Даван Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991. — 196 с. — ISBN 5-7539-0191-3

Արտաքին հղումներ

• «Чингисхан»։ Документальные фильмы 
• Коллекция 200 азиатских портретов Чингисхана

Աղբյուրներ

• Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
• «Чингисхан»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9
• Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
• Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
• Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.