Չինգիզ խան

Չինգիզ խան (ծննդյան անունը՝ Թեմուչին, մոտ մայիսի 31, 1162 կամ 1162, Դելյուն-Բոլդոկ, Khamag Mongol - օգոստոսի 18, 1227 կամ օգոստոսի 25, 1227, Յինչուան, Սի Սյա), Մոնղոլական կայսրության հիմնադիր, զորավար։

Չինգիզ խան
Մոնղոլական կայսրության Մեծ Խան
Իշխանություն	գարուն 1206 – օգոստոսի 25, 1227 (ավելի քան 20 տարի)
Թագադրում	գարուն 1206 թ., Մոնղոլիա
Լրիվ անուն	Չինգիս խան Մոնղոլական կիրիլիցա այբուբեն։ Чингис Хаан Չինգիզ խագան Մոնղոլական այբուբեն (աջ)։ Չինգիս խագան Անունը ծնվելիս։ Temujin, մոնղ.՝ Тэмүжин Թեմուչին, Կաղապար:Lang-xng;
Տիտղոսներ	Խան, Խագան
Ծնվել է՝	մոտ մայիսի 31, 1162 կամ 1162
Ծննդավայր	Դելյուն-Բոլդոկ, Khamag Mongol
Մահացել է՝	օգոստոսի 18, 1227 կամ օգոստոսի 25, 1227
Վախճանի վայր	Յինչուան, Սի Սյա
անհայտ
Երկիր	Մոնղոլական կայսրություն
Ազգություն	մոնղոլ
Հաջորդող	Ուգեդեյ խան
Տոհմ	Բորջիգին
զորավար, ցեղի առաջնորդ և միապետ
Հայր	Եսուգեյ
Մայր	Օելուն
Երեխաներ	Ջոչի խան, Չաղաթայ, Ուգեդեյ, Թոլույ խան, Ու Լու Շի, Alahaibieji?, Թյումելյուն, Չեչեյիխեն, Yeli'andun?, Il-Altun?, Huochenbieji?, Kölgen?, Chawuer? և Shuerche?

Իշխանության համար պայքարում հաղթել է (մինչև 1204 թվականը) իր հակառակորդներին։ 1206 թվականին մոնղոլական ավագանու ղուրուլթայում (համաժողով) հռչակվել է մեծ խան և ստացել Չինգիզ (ուժեղ, հզոր) տիտղոսը։ Չինգիզ խանը ձգտել է միավորել մոնղոլական ցեղերին և կենտրոնացնել նորաստեղծ պետության կառավարումը։ 1206 թվականին հրապարակել է մոնղոլների համակարգված սովորութային իրավունքը (յասա), մոնղոլական ցեղերի զբաղեցրած տարածքները բաժանել է ռազմավարչական միավորների, որոնք իբրև բաժնեկալվածք շնորհել է իր ազգականներին և իր կողմնակից ֆեոդալներին՝ նոյոններին։ Ստեղծել է 10 հազարանոց թիկնապահ զորք, որը ճնշել է ամեն մի անհնազանդություն։

Արտաքին ասպարեզում ձգտել է առավելագույնս ընդարձակել իր տիրապետության սահմանները։ Նրա օրոք սկսվել են մոնղոլական նվաճումները, որոնք հսկայական վնաս են հասցրել նվաճված երկրների ժողովուրդներին։ Չինգիզ խանը 1220 թվակաին հետախուզական նպատակով մի զորամաս է ուղարկել արևմտյան Ասիա, որը, ի թիվս այլ երկրների, ներխուժել է նաև Հայաստան և ասպատակել նրա հյուսիս-արևելյան շըրջանները։ Չինգիզ խանի, իբրև զորավարի, ռազմագիտությանը և մարտավարությանը բնորոշ էին մանրազնին հետախուզությունը, հարձակման հանկարծակիությունը, հակառակորդի ուժերի մասնատումը, ծուղակների ստեղծումը են։

Չինգիզ խանի հաջորդների օրոք Մոնղոլական կայսրություն ևս ընդարձակվել է, դարձել մարդկային պատմության մեջ տարածքով ամենամեծ ցամաքային կայսրությունը։ Չինգիզ խանի սկսած արշավանքներն աննախադեպ ոչնչացման և զանգվածային տեղահանումների՝ ինչպես նաև միլիոնավոր (եթե ոչ տասնյակ միլիոնավոր) մահերի պատճառ են դարձել։ Մոնղոլական նվաճումները նաև նպաստել են Արևմուտքի և Արևելքի միջև հաղորդակցության և առևտրի զարգացումը, մշակույթի, տեխնոլոգիաների և գաղափարների տարածումը։

Կենսագրություն

Մոնղոլական կայսրությունը՝ Չինգիզ խանի մահվան նախօրեին։

Ծնվել է 1162 թվականին (այլ վարկածներով՝ 1155-ին կամ 1167-ին), Բայկալ լճի մոտակայքում, բահաթուր (քաջազուն) Եսուգեյի ընտանիքում։ Մոտ 1170 թվականին՝ հոր մահից հետո, քայքայվել է վերջինիս ստեղծած ցեղային միությունը։ 1175–1205 թվականներին մերկիտների, կիրայիտների, նայմանների, թաթարների դեմ տևական պայքարից հետո Չինգիզ խանին հաջողվել է Մոնղոլական տափաստանի քոչվոր ցեղերին միավորել իր իշխանության տակ։

1186 թվականին նա արդեն ուներ իր ուլուսը (կալվածք) և 3 թուման (30 հզ.) զորք։ 1196 թվականին Չինգիզ խանը մասնակցել է թաթարների դեմ պայքարին, որի համար ստացել է Ջաութհուրի (ռազմական կոմիսար) տիտղոսը։ 1203 թվականին գրավել է Մոնղոլիայի արևելյան շրջանները։ 1206 թվականին մոնղոլական ավագանու ղուռուլթայում (համաժողով) հռչակվել է մոնղոլական և թաթարական ցեղերի մեծ խան և ստացել Չինգիզ (ուժեղ, հզոր տիրակալ) տիտղոսը։ Նույն թվականին սովորութային իրավունքի փոխարեն հրապարակել է մոնղոլների քաղաքացիական և զինվորական իրավունքների ժողովածու՝ Յասա։ Չինգիզ խանը հաստատուն իրավակարգի և ամուր պետության կողմնակից էր։ Նրա օրոք հողը դարձել էր պետության սեփականությունը, զգալի հողատարածքներ՝ իբրև բաժնեկալվածք, շնորհվել են նրա ազգականներին և համակիր ավատատերերին՝ նոյոններին։ Նայմաններին նվաճելով՝ ծանոթացել է նրանց իշխանության տակ գտնվող ույղուրների գրին, վերջիններիս դարձրել է մոնղոլական պետության առաջին պաշտոնյաներ և ուսուցիչներ, իսկ մոնղոլ երիտասարդներին, այդ թվում՝ իր որդիներին, կարգադրել է սովորել հոնների լեզուն ու գիրը։

1206–1211 թվականներին Չինգիզ խանը նվաճել է Սիբիրը և Արևելյան Թուրքեստանը, 1221 թվականին գրավել է չինական Ցզին պետության մայրաքաղաք Յենպինը (Պեկին)։ 1215 թվականին հիմնադրել է Կարակորումը (1235 թվականից՝ մայրաքաղաք)։

1218–1223 թվականներին Չինգիզ խանի զորքերը նվաճել են Խորեզմի պետությունը։ 1221 թվականին Ջեբե և Սուբեդեյ զորավարների գլխավորությամբ 30000-անոց բանակ է ուղարկել Ասիայի արևմուտք, որն Իրանի տարածքով մտել է Այսրկովկաս, ջախջախել ալաններին ու ղփչաղներին։ Հաղթել է նաև Վրաց թագավոր Գեորգի Լաշայի և ամիրսպասալար Իվանե Զաքարյանի գլխավորած վրաց-հայկական միացյալ բանակին։ 1223 թվականին Չինգիզ խանը գրավել է Ղրիմի Սուրոժ քաղաքը, Կալկա գետի մոտ ջախջախել ռուս-ղփչաղական միացյալ բանակը, ապա պարտվելով կամա-վոլգյան բուլղարներից՝ վերադարձել է Մոնղոլիա։

1226 թվականին Չինգիզ խանը նոր արշավանք է ձեռնարկել Թանգուտյան պետության դեմ, հասել մինչև մայրաքաղաք Չժունսինայի պարիսպները, սակայն այնտեղ մահացել է։ Չինգիս խանի պետությունը մինչ այդ ստեղծված տերություններից ամենամեծն էր։ Նրա մահից հետո լայնածավալ պետությունը բաժանվել է իր ժառանգների միջև։ Չինգիզ Խանի կյանքին և գործունեությանն է նվիրված Վասիլի Յանի «Չինգիզ խան» վեպը։ Վեպը գրականության բնագավառում 1942 թ. արժանացել է «Ստալինյան» մրցանակի։ Հայերեն լույս է տեսել 1943 թ. Ստեփան Զորյանի թարգմանությամբ։

Գրականություն

• Бичурин И. История первых четырёх ханов из дома Чингисова.//История монголов. — М., 2008.
• Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
• Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
• Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
• Гумилев Л. Н. В поисках вымышленного царства. — М., 1993.
• Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. — М, 1993.
• Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3
• Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
• Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
• Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8
• Кычанов Е. И. Великий Чингисхан. — М., 2013.
• Мэн Джон Чингисхан. Жизнь, смерть и воскрешение / Пер. с англ. В. Артемова. — М.: Эксмо, 2006. — 416 с. — 5000 экз. — ISBN 5-699-13936-2
• Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
• Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
• Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6
• Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0
• Уэзерфорд, Джек Чингисхан и рождение современного мира / Пер. с англ. Е. Лихтенштейна. — М.-Владимир: АСТ: ВКТ, 2008. — 493 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-17-048486-7, ISBN 978-5-226-00500-8, ISBN 978-5-17-031548-2, ISBN 978-5-226-00501-5
• Хартог, Лео де Чингисхан. Завоеватель мира.. — М.: Олимп: АСТ:Астрель, 2007. — 285 с. — ISBN 978-5-17-042982-0, ISBN 978-5-7390-1901-1, ISBN 978-5-271-16485-9
• Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7 (в пер.)
  • О датах жизни Чингисхана
• Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7 (в пер.)
• Эренджен Хара-Даван Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991. — 196 с. — ISBN 5-7539-0191-3

Արտաքին հղումներ

• geworgjan EDUARD EDUARD (28 03 2021T)։ «Чингисхан»։ Документальные фильмы 
• Коллекция 200 азиатских портретов Чингисхана

Աղբյուրներ

• Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
• «Чингисхан»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9
• Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
• Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
• Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանի «Չինգիզ խան» հոդվածից (հ․ 9, էջ 49 )։