Հնդկական օվկիանոս
Հնդկական օվկիանոս, մակերեսով և խորությամբ Երկրագնդի երրորդ օվկիանոսը, որը կազմում է երկրի ջրային մակերևույթի 20 %-ը։ Ունի 76․174 միլիոն կմ² մակերես, 282․65 միլիոն կմ³ ջրային ծավալ[1]։ Ամենախորը կետը գտնվում է Զոնդյան փողրակում (7729 մ)[2]։
| Մասն է | • Երկիր • Ջրոլորտ • Համաշխարհային օվկիանոս | |
|---|---|---|
| Ջրահավաքի տարածք | Indian Ocean basin | |
| Կոչվել է ի պատիվ | Հնդկաստան | |
| Երկիր | no value | |
| Աշխարհագրական կոորդինատներ | 20°0′0″S 80°0′0″E | |
| Coordinates of easternmost point | 43°38′37″S 146°53′54″E | |
| Coordinates of northernmost point | 31°11′9″N 49°59′54″E | |
| Coordinates of southernmost point | 60°0′0″S 80°0′0″E | |
| Coordinates of westernmost point | 34°50′0″S 20°0′33″E | |
| Ամենացածր կետ | Diamantina Deep | |
| Բարձրություն ծովի մակարդակից | 0 մետր | |
| Սահմանակցում է | Կիսմայո, Հարավային Աֆրիկա, Ատլանտյան օվկիանոս, Խաղաղ օվկիանոս, Հարավային օվկիանոս | |
| Has boundary | Աֆրիկա, Եվրասիա, Ավստրալիա, Նոր Գվինեա | |
| Լայնություն | 10 000 կիլոմետր | |
| Ուղղահայաց խորություն | 7450 մետր, 3711 մետր | |
| Մակերես | 76 174 000 կմ² | |
| Volume as quantity | 282 650 000 կմ³ | |
| Բնութագրվում է | Indian Ocean Gyre, Indian Ocean garbage patch | |
Օվկիանոսը հյուսիսում ողողում է Ասիայի, արևմուտքում՝ Աֆրիկայի, արևելքում՝ Ավստրիալիայի ափերը, հարավում սահմանակից է Անտարկտիդային։ Ատլանտյան օվկիանոսի հետ սահմանն անցնում է միջօրեականի հյուսիսային լայնության 20°-ով, Խաղաղ օվկիանոսի հետ սահմանն անցնում է՝ 146°55՝ հյուսիսային լայնության միջօրեականով։ Ամենահյուսիսային կետը Հնդկական օվկիանոսում գտնվում է մոտավորապես հյուսիսային լայնության 30°-ի վրա՝ Պարսից ծոցում։ Հնդկական օվկիանոսի երկարությունը մոտավորապես կազմում է 10000 կմ Ավստրալիայի և Աֆրիկայի հարավային կետերի միջև։
Անվան ծագումնաբանություն
խմբագրելՀին հույներն օվկիանոսի իրենց հայտնի արևմտյան մասի հարակից ծովերը և ծովածոցերը անվանում էին Էրիթրեական ծով (հին հունարեն՝ Ἐρυθρά θάλασσα՝ կարմիր)։ Աստիճանաբար այդպես սկսեցին կոչել միայն մոտակա ծովը, իսկ օվկիանոսը սկսեց կոչվել տվյալ ժամանակահատվածում առավել հարուստ և հայտնի երկրի՝ Հնդկաստանի անունով։ Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում Ալեքսանդր Մակեդոնացին այն անվանում է «Հնդկական պելագոս»(հին հունարեն՝ Ἰνδικόν πέλαγος), ինչը բառացի թարգմանած նշանակում է «Հնդկական ծով»։ Արաբական հին աղբյուրներում օվկիանոսը հայտնի է «Բար ալ Հինդ» (ժամանակակից արաբ․՝ المحيط الهندي՝ аль-му̣хӣ̣т аль-hиндий)՝ «Հնդկական օվկիանոս» անունով։ 16-րդ դարից սկսած հաստատվեց դեռևս 1-ին դարում հռոմեացի գիտնական Պլինիոս Ավագի կողմից շրջանառության մեջ դրված «Ակեանուս Ինդիկուս» (լատին․՝ Oceanus Indicus) անվանումը, ինչը նշանակում է Հնդկական օվկիանոս[3]։
Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր
խմբագրել| Օվկիանոսներ | Ջրային մակերես մլն․կմ² |
Ծավալ մլն․կմ³ |
Միջին խորություն, մ |
Առավելագույն խորություն, մ |
|---|---|---|---|---|
| Ատլանտյան | 91,66 | 329,66 | 3597 | Պուերտո Ռիկո փողրակ (8742) |
| Հնդկական | 76,17 | 282,65 | 3711 | Զոնդյան փողրակ (7209) |
| Հյուսիսային սառուցյալ | 14,75 | 18,07 | 1225 | Գրենլանդական ծով (5527) |
| Խաղաղ | 178,68 | 710,36 | 3976 | Մարիանյան իջվածք (11022) |
| Համաշխարհային | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Ընդհանուր տեղեկություններ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսը տեղակայված է հյուսիսային արևադարձից հարավ` Եվրասիայի հյուսիսում, Աֆրիկայի արևմուտքում, Ավստրիալիայի արևելքում և Անտարկտիդայի հարավում[5]։ Ատլանտյան օվկիանոսի հետ սահմանն անցնում է Ագուլհասի հրվանդանի միջօրեականով (արևելյան երկայնության 20°-ից մինչև Անտարկտիդայի ափեր (Մոդ թագուհու երկիր)։ Խաղաղ օվկիանոսի հետ սահմանն անցնում է հետևյալ գծով՝ Ավստրիալիայից հարավ մինչև Բասսի նեղուցի արևելյան սահմանը, Թասմանիա կղզիներ, այնուհետև 146°55′ արևելյան երկայնության միջօրեականով մինչև Անտարկտիդա, Ավստրիալիայի հյուսիսում Անդամանյան ծովի և Մալակկայի նեղուցի միջով։ Այնուհետև Սումատրա կղզու, Զոնդյան նեղուցի հարավարևմտյան ափերով, Ճավա կղզու հարավային ափով, Բալի և Սավուի ծովերի հարավային սահմանով, Արաֆուրյան ծովի հյուսիսային սահմանով, Նոր Գվինեայի հարավարևմտյան ափերով և Տոռեսի նեղուցի արևմտյան սահմանով[6]։ Երբեմն օվկիանոսի հարավային հատվածը, որն անցնում է հարավային լայնությունից 35°-ից հյուսիս (ըստ ջրի և մթնոլորտի շրջապտույտի բնութագրիչների) մինչև հարավային լայնության 60° (ըստ ընդերքի ռելիեֆի բնութագրիչների), վերագրում են Հարավային օվկիանոսին։
Ծովեր, ծոցեր և կղզիներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի ծովերի, ծոցերի և նեղուցների մակերեսը կազմում է 11,68 միլիոն կմ² (օվկիանոսի ընդհանուր մակերեսի շուրջ 15%-ը), իսկ ծավալը՝ 26,84 միլիոն կմ³ (օվկիանոսի ընդհանուր ծավալի շուրջ 9,5%-ը)։ Օվկիանոսի առափնյա հատվածում գտնվող ծովերն ու ծոցերը, համաձայն ժամացույցի սլաքի, հետևյալ հերթականությամբ են՝ Կարմիր ծով, Արաբական ծով (Ադենի ծոց, Օմանի ծոց, Պարսից ծոց), Լաքադիվա ծով, Բենգալյան ծոց, Անդամանյան ծով, Թիմորյան ծով, Արաֆուրյան ծով (Կարպենտարիա ծոց), Ավստրալիական մեծ ծոց, Մոուսոնի ծով, Դևիսի ծով, Համագործակցության ծով, Տիեզերագնացների ծով (վերջին չորս ծովերն երբեմն վերագրում են Հարավային օվկիանոսին)[4]։
Որոշ կղզիներ, ինչպիսիք են Մադագասկարը, Սոքոթրան, Մալդիվները, հանդիսանում են հին մայրցամաքների հատվածներ։ Մյուսները, ինչպիսիք են Անդամանյան, Նիկոբարյան կամ Ծննդյան կղզիները, ունեն հրաբխային ծագում։ Հնդկական օվկիանոսի խոշորագույն կղզին Մադագասկարն է, որն ունի 590․000 կմ²։ Օվկիանոսի խոշորագույն կղզիներն ու կղզեխմբերն են՝ Թասմանիան, Շրի Լանկան, Կերգելենը, Անդամանյանը, Մելվիլլը, Մասկարենյան (Ռեյունյոն, Մավրիկյան), Կենգուրու, Նիաս, Մենտավայ (Սիբերուտ), Սոքոթրան, Գրութ Այլենդը, Կոմորյան կղզիները, Թիվիի կղզիները (Բատերստը), Զանզիբարը, Սիմեուլեն, Ֆյուրնեուքսյանը (Ֆլինդերսը), Նիկոբարյանը, Քեշմ, Քինգ, Բահրեյնը, Սեյշելյան, Մալդիվները, Չագոսը[4]։
 |
 |
 |
 |
| Ֆլինդերս կղզի | Օվկիանոսը Տանզանիայի ափերից | Մայրամուտը Ավստրալիայի լողափում | Ազգային պարկ Ուջունգ Կուլոն, Ինդոնեզիա |
Օվկիանոսի առաջացման և ձևավորման պատմություն
խմբագրելՎաղ յուրայի ժամանակաշրջանում Գոնդվանա գերմեծ մայրցամաքը սկսեց տրոհվել։ Դրա հետևանքով առաջանում է Աֆրիկան՝ Արաբական պլատֆորմի հետ, Հնդկական պլատֆորմը և Անտարկտիդան Ավստրալիայի հետ։ Գործընթացը ավարտվեց Յուրյան և կավճե ժամանակաշրջանների սահմանագծում (140-ից 130 միլլիոն տարի առաջ), և սկսվեց ձևավորվել ներկայիս Հնդկական օվկիանոսի երտասարդ իջվածքը։ Կավճի ժամանակաշրջանում օվկիանոսի հատակը մեծանում էր Հնդկական պլատֆորմի դեպի հյուսիս տեղաշարժման և Խաղաղ ու Թետիս օվկիանոսների մակերեսների փոքրացման հետևանքով։ Այդ նույն ժամանակ ձևավորման հետևանքով առաջացան նոր խութային գոտիներ՝ Արաբական պլատֆորմը պոկվեց Աֆրիկականից և առաջացավ Կարմիր ծովը ու Ադենի ծոցը։ Կայնոզոյի դարաշրջանի սկզբում Հնդկական օվկիանոսի ընդլայնումը Խաղաղ օվկիանոսի ուղղությամբ դադարեց, բայց շարունակվեց Թետիս օվկիանոսի ուղղությամբ։ Էոցենի վերջում և Օլիգոցենի սկզբում տեղի է ունեցել Հնդկական և Ասիական մայրցամաքների բախում[7].:
Ներկայումս սալերի տեկտոնական շարժումները շարունակվում են։ Այդ շարժումների առանցքն են հանդիսանում Աֆրիկա-Անտարկտիդական լեռնաշղթայի, Կենտրոնական Հնդկական լեռնաշղթայի և Ավստրալա-Անտարկտիդական բարձրացումի միջին օվկիանոսային խութային գոտիները։ Ավստրալիական սալը շարունակում է շարժումը դեպի հյուսիս տարեկան 5-ից 7 սմ արագությամն։ Այդ նույն ուղղությամբ տարեկան 3-ից 6 սմ արագությամբ շարունակում է շարժվել Հնդկական սալը։ Արաբական սալը շարժվում է հյուսիսարևելք տարեկան 1-ից 3 սմ արագությամբ։ Աֆրիկական սալից շարունակում է առանձնանալ Սոմալիական սալը Արևելաաֆրիկական խութային գոտիով, որը շարժվում է տարեկան 1-ից 2 սմ արագությամբ հյուսիսարևելյան ուղղությամբ[8]։ 2004 թվականի դեկտեմբերի 24-ին Հնդկական օվկիանոսում Սիմյոլուե կղզու մոտ, որը գտնվում է Սումատրա կղզու (Ինդոնեզիա) հյուսիսարևմտյան ափին, տեղի ունեցավ մինչև 9,3 մագնիտուտ հզորությամբ երկրաշարժ։ Երկրաշարժի պատճառ էր հանդիսացել սուբդուկցիայի գոտուց 15 մետր հեռավորության վրա ցամաքային կևեղի մոտավորապես 1200 մետր (մի քանի այլ հաշվարկներով 1600 մետր) տեղաշարժը, որի հետևանքով Հինդուստանյան սալը տեղաշարժվեց դեպի Բիրմայան սալի տակ։ Երկրաշարժը առաջացրեց ցունամի, որը բերեց ահռելի ավերածություններ և մեծ թվով զոհեր (մինչև 300 000 մարդ)[9]։
Երկրաբանական կառուցվածքը և հատակի ռելիեֆը
խմբագրել
Միջինօվկիանոսային լեռնաշղթաներ
խմբագրելՄիջինօվկիանոսային լեռնաշղթաները Հնկական օվկիանոսի հատակը բաժանում են երեք հատվածի՝ Աֆրիկական, Հնդկա-Ավստրալիական և Անտարկտիկական։ Առանձնանում են հինգ միջինօվկիանոսային լեռնաշղթաներ՝ Արևմտյան-Հնդկական լեռնաշղթա, Արաբ-Հնդկական լեռնաշղթա, Կենտրոնական-Հնդկական լեռնաշղթա, Արևելյան-Հնդկական լեռնաշղթա և Ավստրալա-Անտարկտիկական վերելքը։ Արևմտյան-Հնդկական լեռնաշղթան գտնվում է օվկիանոսի հարավ-արևմտյան մասում։
Նրան բնորոշ է ստորջրյա հրաբխությունը, սեյսմիկությունը, ռիֆտային տեսակի կեղևը և առանցքային գոտու ռիֆտային կառուցվածքը, նրան հատում են մի քանի օվկիանոսային խորքային տարածումներ։ Ռոդրիգես կղզու տարածքում տարածքում (Մասկարենյան կղզեխումբ), գոյություն ունի այսպես կոչված եռակի հանգույց, որտեղ լեռնաշղթաների համակարգը բաժանված է դեպի հյուսիս, դեպի Արաբա-Հնդկական լեռնաշղթա և հարավ-արևմուտք՝ Կենտրոնական-Հնդկական լեռնաշղթա։ Արաբ-Հնդկական լեռնաշղթան բաղկացած է ուլտրաբազային ժայռերից և հայտնաբերվել են մի շարք հատվող բեկվածքներ, որոնց հետ կապված են շատ խորը իջվածքներ (օվկիանոսային տրոգներ)՝ մինչև 6,4կմ խորությամբ։ Լեռնաշղթայի հյուսիսային մասը հատում է ամենաուժեղ իջվածք Օուենը, որով լեռնաշղթայի հյուսիսային հատվածը հյուսիսում 250 կմ հեռավորության վրա խառնվել է։ Այնուհետև դեպի արևմուտք ռիֆտային գոտին շարունակվում է Ադենի ծոցում և Կարմիր ծովում հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք։ Այստեղ ռիֆտային գոտին բաղկացած է հրաբխային մոխրի կարբոնատային նստվածքներից։ Կարմիր ծովի ռիֆտային գոտում հայտնաբերվել են մի շարք էվապորիտների թանձրաշերտեր և մետաղ կրող տիղմ, որոնք կապված են շատ ուժեղ տաք (մինչև 70 °C) և շատ աղի (մինչև 350) ջրերի հետ[5]։ Երեքական միացումից հարավ-արևելյան ուղղությամբ տարածվում է Կենտրոնական Հնդկական լեռնաշղթան, որն ունի լավ արտահայտված ռիֆտային և կողային գոտիներ, որոնք հարավ-արևմուտքում ավարտվում են Ամստերդամի հրաբխային հարթավայրում՝ Ամստերդամի և Սեն-Պոլի հրաբխային կղզիների հետ։ Այս հարթավայրից դեպի արևելք-հարավ-արևելք ձգվում է Ավստրալիական-Անտարկտիկական վերելքը, որն ունի լայն, թույլ կիսված կամարի տեսք։ Արևելյան մասում վերելքը բաժանված է մի շարք իջվածքներով հատվածների, որոնք միմյանց նկատմամբ խառնվում են միջծովային ուղղությամբ[5]։
Ջերմաստիճանը, ջրի աղիությունը
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի հասարակածային գոտում ամբողջ տարվա ընթացքում մակերևութային ջրերի ջերմաստիճանը մոտ 28 °C է ինչպես օվկիանոսի արևմտյան, այնպես էլ արևելյան մասերում։ Կարմիր և Արաբական ծովերում ձմեռային ջերմաստիճանը իջնում է մինչև 20-25 °C, բայց ամռանը Կարմիր ծովում առավելագույն ջերմաստիճանը սահմանվում է ամբողջ Հնդկական օվկիանոսի համար՝ մինչև 30-31 °C: Ձմեռային ջրի բարձր ջերմաստիճանը (մինչև 29 °C) բնորոշ է Ավստրալիայի հյուսիս-արևմտյան ափերին։ Հյուսիսային Ավստրալիայի ափերին ջրի ջերմաստիճանը հասնում է մինչև 20 °C, իսկ հյուսիսային Հարավային կիսագնդում, նույն լայնություններում, օվկիանոսի արևելյան մասում, ձմռանը և ամռանը ջրի ջերմաստիճանը 1-2° ցածր է, քան արևմտյան մասում։ Ամռանը 0 °C-ից ցածր ջրի ջերմաստիճանը նշվում է 60° հարավից հարավ։ Այս տարածքներում սառույցի ձևավորումը սկսվում է ապրիլին, իսկ ձմռան վերջում զոդման հաստությունը հասնում է 1-1,5 մ-ի։ Հալումը սկսվում է դեկտեմբեր-հունվար ամիսներին, իսկ մարտին տեղի է ունենում ջրի ամբողջական մաքրում զոդման սառույցից։ Հնդկական օվկիանոսի հարավային մասում տարածված են սառցաբեկորները։
Մակերևութային ջրերի առավելագույն աղիությունը նկատվում է Պարսից ծոցում և Կարմիր ծովում, որտեղ այն հասնում է 40-41‰: Բարձր աղիությունը (ավելի քան 36 ‰) նկատվում է նաև Հարավային արևադարձային գոտում, հատկապես արևելյան շրջաններում, իսկ հյուսիսային կիսագնդում ՝ նաև Արաբական ծովում։ Հարևան Բենգալյան ծոցում Բրահմապուտրայի և Իրավադիի հետ Գանգեսի հոսքի աղազերծման ազդեցության պատճառով աղիությունը նվազում է մինչև 30-34‰: Աղիության բարձրացումը կապված է առավելագույն գոլորշիացման գոտիների և մթնոլորտային տեղումների նվազագույն քանակի հետ։ Նվազեցված աղիությունը (34 ‰ -ից պակաս) բնորոշ է նախածննդյան ջրերին, որտեղ ազդում է հալած սառցադաշտային ջրերի ուժեղ աղազերծման ազդեցությունը։ Աղիության սեզոնային տարբերությունը զգալի է միայն Անտարկտիկայի և Հասարակածային գոտիներում։ Ձմռանը օվկիանոսի հյուսիս-արևելյան մասից աղազերծված ջրերը տեղափոխվում են մուսոնային հոսանքով ՝ ձևավորելով 5° n երկայնքով նվազեցված աղիության լեզու։ Այս լեզուն անհետանում է ամռանը։ Արկտիկական ջրերում ձմռանը աղիությունը որոշ չափով մեծանում է սառույցի ձևավորման գործընթացում ջրերի աղակալման պատճառով։ Օվկիանոսի մակերևույթից ներքև աղիությունը նվազում է։ Հասարակածից մինչև արկտիկական լայնություններ ներքևի ջրերը ունեն 34,7-34,8 ‰ աղիություն։
Ջրային զանգվածներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի ջրերը բաժանվում են մի քանի ջրային զանգվածների։ Օվկիանոսի մի մասում ՝ 40° հարավից հյուսիս առանձնացրեք Կենտրոնական և Հասարակածային մակերեսային և ստորգետնյա ջրային զանգվածները և դրանց հիմքում ընկած (1000 մ-ից ավելի խորը) խորքը։ Կենտրոնական ջրային զանգվածը տարածվում է դեպի հյուսիս՝ մինչև 15-20° հարավ։ Ջերմաստիճանը տատանվում է 20-25 °C-ից մինչև 7-8 °C խորությամբ, աղիությունը ՝ 34,6-35,5 ‰։ 10-15° հյուսիսից մակերեսային շերտերը կազմում են Հասարակածային ջրային զանգված ՝ 4-18 °C ջերմաստիճանով և 34,9—35,3 ‰ աղիությամբ։ Այս ջրային զանգվածն առանձնանում է հորիզոնական և ուղղահայաց շարժման զգալի արագություններով։ Օվկիանոսի հարավային մասում առանձնանում են ենթաարկտիկային (ջերմաստիճանը 5-15 °C, աղիությունը մինչև 34 ‰) և Անտարկտիկան (ջերմաստիճանը 0-ից -1 °C, սառույցի հալման պատճառով աղիությունը իջնում է մինչև 32‰): Խորը ջրային զանգվածները բաժանվում են շատ սառը շրջանառություն, որը ձևավորվում է արկտիկական ջրային զանգվածների իջեցմամբ և Ատլանտյան օվկիանոսից շրջանառու ջրերի ներհոսքով.
- Հարավային հնդկական, որը ձևավորվում է ենթառարկտային մակերեսային ջրերի իջեցմամբ.
- Հյուսիսային հնդկական, որը ձևավորվում է Կարմիր ծովից և Օմանի ծոցից հոսող խիտ ջրերով։
Խորը ջրային զանգվածները բաժանվում են երկու խմբի ՝ խորը և խորը։ Խորը 3,5-4 հազար մ-ից ավելի խորը տարածված են ներքևի ջրային զանգվածները, որոնք ձևավորվում են Կարմիր ծովի և Պարսից ծոցի Անտարկտիկայի գերսառեցված և խիտ աղի ջրերից։
Օվկիանոսի արևմտյան և արևելյան մասերում ջրի անհավասար տաքացման ֆենոմենը, որն առաջին անգամ նկարագրվել է 1999 թվականին, կոչվում է Հնդօվկիանոսյան Դիպոլ։ Էլ Նինյոյի հետ միասին դա Ավստրալիայի կլիման որոշող հիմնական գործոններից մեկն է։
Ֆլորա և ֆաունա
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի բուսական և կենդանական աշխարհը անսովոր բազմազան է։ Արևադարձային տարածքն առանձնանում է պլանկտոնի հարստությամբ։ Հատկապես առատ է միաբջիջ ջրիմուռների տրիխոդեսմիում (Ցիանոբակտերիաներ), որի պատճառով ջրի մակերեսային շերտը խիստ ամպամած է և փոխում է իր գույնը։ Հնդկական օվկիանոսի պլանկտոնն առանձնանում է գիշերը լուսավորող մեծ թվով օրգանիզմներով՝ պերիդին, մեդուզայի որոշ տեսակներ, լեռնաշղթաներ, թունավորումներ։ Առատորեն հանդիպում են վառ գույնի սիֆոնոֆորներ, այդ թվում՝ թունավոր ֆիզալիաներ։ Բարեխառն և արկտիկական ջրերում պլանկտոնի հիմնական ներկայացուցիչներն են կոպեպոդները, էվֆաուզիդները և դիատոմները։ Հնդկական օվկիանոսի ամենատարածված ձկներն են կորիֆենները, թունաները, նոտոտենիները և շնաձկների բազմազանությունը։ Սողուններից կան հսկա ծովային կրիաների մի քանի տեսակներ, ծովային օձեր, կաթնասուններից՝ կետանմաններ (անատամ և կապույտ կետեր, կաշալոտեր, դելֆիններ), մաշկոտանիներ, ծովափղեր։ Կետանմանների մեծ մասն ապրում է բարեխառն և ենթաբևեռ շրջաններում, որտեղ ջրերի ինտենսիվ խառնման շնորհիվ բարենպաստ պայմաններ են առաջանում պլանկտոնային օրգանիզմների զարգացման համար։ Թռչունները ներկայացված են ալբատրոսներով և ֆրեգատներով, ինչպես նաև պինգվինների մի քանի տեսակներ, որոնք բնակվում են Հարավային Աֆրիկայի ափերին, Անտարկտիդայում և կղզիներում, որոնք ընկած են օվկիանոսի բարեխառն գոտում։
Հնդկական օվկիանոսի բուսական աշխարհը ներկայացված է շագանակագույն (սարգասո, տուրբինարիա) և կանաչ ջրիմուռներով (կաուլերպա)։ Հոյակապ զարգանում են նաև լիտոտամնիումի և հալիմեդայի կրաքարային ջրիմուռները, որոնք մարջանների հետ միասին մասնակցում են առագաստային կառույցների կառուցմանը։ Առագաստների ձևավորման օրգանիզմների գործունեության ընթացքում ստեղծվում են մարջանային հարթակներ, որոնք երբեմն հասնում են մի քանի կիլոմետր լայնության։ Հնդկական օվկիանոսի ափամերձ գոտուն բնորոշ է մանգրերի կողմից առաջացած ֆիտոցենոզը։ Հատկապես նման թավուտները բնորոշ են գետաբերաններին և զգալի տարածքներ են գրավում Հարավարևելյան Աֆրիկայում, արևմտյան Մադագասկարում, Հարավարևելյան Ասիայում և այլ տարածքներում։ Չափավոր և նախածննդյան ջրերի համար առավել բնորոշ են կարմիր և շագանակագույն ջրիմուռները, հիմնականում ֆուկուսի և լամինարիայի, պորֆիրի, գելիդիումի խմբերից։ Արևադարձային գոտում տարածված են հսկա մակրոցիստիսները։
Օվկիանոսի հատակամերձ կենդանիները ներկայացված է մի շարք փափկամարմիններով, կրաքարային և կայծքարային սպունգներով, փշամորթներով (ծովային ոզնիներ, ծովաստղեր, օձապոչեր, հոլոթուրիաներ), բազմաթիվ Խեցգետնանմաններով, հիդրոիդներով, բրյոզներով։ Հարավային կիսագնդի ենթաբևեռ շրջաններում հանդիպում են հսկա կորալյան պոլիպներ։
Բնապահպանական խնդիրներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսում մարդու տնտեսական գործունեությունը հանգեցրել է նրա ջրերի աղտոտմանը և կենսաբազմազանության նվազմանը։ 20-րդ դարի սկզբին կետերի որոշ տեսակներ գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվեցին, մյուսները՝ կաշալոտերը և սեյվալները, դեռ պահպանվել են, բայց դրանց թիվը մեծապես կրճատվել է։ 1985-1986 թվականների սեզոնից կետերի ձկնորսության միջազգային հանձնաժողովը լիարժեք մորատորիում Է մտցրել ցանկացած տեսակի առևտրային կետերի որսի վրա։ 2010 թվականի հունիսին կետորսության միջազգային հանձնաժողովի 62-րդ նիստում Ճապոնիայի, Իսլանդիայի և Դանիայի ճնշման տակ մորատորիումը չերկարաձգվեց։ Տեսակների ոչնչացման և ոչնչացման խորհրդանիշը Մավրիկիոս Դոդոնն էր, որը ոչնչացվել էր 1651 թվականին Մավրիկիոս կղզում։ Այն անհետանալուց հետո մարդկանց մոտ առաջին անգամ կարծիք է ձևավորվել, որ դրանք կարող են այլ կենդանիների ոչնչացում առաջացնել։
Օվկիանոսում մեծ վտանգ է ներկայացնում ջրերի աղտոտումը նավթով և նավթամթերքներով (հիմնական աղտոտիչներ), որոշ ծանր մետաղներով և միջուկային արդյունաբերության թափոններով։ Օվկիանոսով անցնում են Պարսից ծոցի երկրներից նավթ տեղափոխող նավթատարների երթուղիները։ Ցանկացած խոշոր վթար կարող է հանգեցնել էկոլոգիական աղետի և բազմաթիվ կենդանիների, թռչունների և բույսերի մահվան։
Տնտեսական և տնտեսական նշանակություն
խմբագրելՁկնորսություն և ծովային արհեստներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի նշանակությունը համաշխարհային ձկնորսության համար փոքր է. այստեղ որսերը կազմում են ընդհանուրի միայն 5%-ը։ Տեղական ջրերի հիմնական ձկնորսական ձկներն են թունա, սարդինա, կամսա, շնաձկների մի քանի տեսակներ, բարակուդա և ճառագայթալողակ ձկները, այստեղ նույնպես բռնում են ծովախեցգետիններ, օմարներ և լանգուստներ։ Մինչև վերջերս օվկիանոսի հարավային շրջաններում ինտենսիվ կետորսությունը արագորեն փլուզվում է՝ կետերի որոշ տեսակների գրեթե ամբողջական ոչնչացման պատճառով։ Ավստրալիայի հյուսիս-արևմտյան ափին, Շրի Լանկայում և Բահրեյնի կղզիներում արդյունահանվում են մարգարիտներ և սադափներ։
Տրանսպորտային ուղիներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի ամենակարևոր տրանսպորտային ուղիները Պարսից ծոցից դեպի Եվրոպա, Հյուսիսային Ամերիկա, Ճապոնիա և Չինաստան երթուղիներն են, ինչպես նաև Ադենի ծոցից դեպի Հնդկաստան, Ինդոնեզիա, Ավստրալիա, Ճապոնիա և Չինաստան։ Հնդկական նեղուցի հիմնական նավարկելի նեղուցներն են՝ Մոզամբիկ, Բաբ-Էլ-Մանդեբ, Հորմուզ, Զոնդյան։ Հնդկական օվկիանոսը արհեստական Սուեզի ջրանցքով միանում է Ատլանտյան օվկիանոսի Միջերկրական ծովին։ Սուեզի ջրանցքում և Կարմիր ծովում Հնդկական օվկիանոսի բոլոր հիմնական բեռնափոխադրումների հոսքերը միաձուլվում և բաժանվում են։ Խոշոր նավահանգիստներ՝ Դուրբան, Մապուտու (արտահանում՝ հանքաքար, ածուխ, բամբակ, հանքային հումք, նավթ, ասբեստ, թեյ, հում շաքար, հնդկական ընկույզ, ներմուծում՝ մեքենաներ և սարքավորումներ, արդյունաբերական ապրանքներ, սնունդ), Դար-էս-Սալամ (արտահանում՝ բամբակ, սուրճ, սիսալ, ադամանդ, ոսկի, նավթամթերք, հնդկական ընկույզ, մեխակ, թեյ, միս, կաշի, ներմուծում՝ արդյունաբերական ապրանքներ, սնունդ, քիմիական նյութեր), Ջիդդա, Սալալա, Դուբայ, Բանդար Աբբաս, Բասրա (արտահանում՝ նավթ, հացահատիկ, աղ, արմավ, բամբակ, կաշի, ներմուծում՝ մեքենաներ, անտառ, տեքստիլ, շաքար, թեյ), Կարաչի (արտահանում՝ բամբակ, կտորեղեն, բուրդ, կաշի, կոշիկ, գորգեր, բրինձ, ձուկ, ներմուծում՝ ածուխ, կոքս, նավթամթերք, հանքային պարարտանյութեր, սարքավորումներ, մետաղներ, հացահատիկ, սնունդ, թուղթ, ջուտ, թեյ, շաքար), Մումբայ (արտահանում՝ մանգան և երկաթի հանքաքար, նավթամթերք, շաքար, բուրդ, կաշի, բամբակ, գործվածքներ, ներմուծում՝ նավթ, ածուխ, չուգուն, սարքավորումներ, հացահատիկ, քիմիական նյութեր, արդյունաբերական արտադրանք), Կոլոմբո, Չեննայ (երկաթի հանքաքար, ածուխ, գրանիտ, պարարտանյութեր, նավթամթերք, բեռնարկղեր, ավտոմեքենաներ), Կալկաթա (արտահանում՝ ածուխ, երկաթի և պղնձի հանքաքար, թեյ, ներմուծում՝ արդյունաբերական արտադրանք, հացահատիկ, բամբակ, գործվածք, ներմուծում՝ նավթ, ածուխ, սնունդ, սարքավորումներ), Չիտագոնգ (հագուստ, ջուտ, կաշի, թեյ, քիմիական նյութեր), Յանգոն (արտահանում՝ բրինձ, կարծր փայտ, գունավոր մետաղներ, թխվածք, հատիկաընդեղեն, կաուչուկ, թանկարժեք քարեր, ներմուծում՝ ածուխ, մեքենաներ, սննդամթերք, գործվածքներ), Պերտ-Ֆրիմանտլ (արտահանում՝ հանքաքար, կավահող, ածուխ, կոքս, կաուստիկ սոդա, ֆոսֆորական հումք, ներմուծում՝ նավթ, սարքավորումներ)։
Օգտակար հանածոներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի ամենակարևոր օգտակար հանածոները նավթն ու բնական գազն են։ Նրանց հանքավայրերը գտնվում են Պարսից և Սուեզի ծոցերի ծանծաղուտներում, Բասսի նեղուցում, Հինդուստանի թերակղզու մայրցամաքային ծանծաղուտներում։ Հնդկաստանի, Մոզամբիկի, Տանզանիայի, Հարավային Աֆրիկայի, Մադագասկար և Շրի Լանկա կղզիների ափերին շահագործվում են իլմենիտը, մոնացիտը, ռուտիլը, տիտանիտը և ցիրկոնիումը։ Հնդկաստանի և Ավստրալիայի ափերին կան բարիտի և ֆոսֆորիտի հանքավայրեր, իսկ Ինդոնեզիայի, Թաիլանդի և Մալայզիայի ծանծաղուտներում արդյունաբերական մասշտաբով շահագործվում են կասիտերիտի և իլմենիտի հանքավայրերը։
Հանգստի ռեսուրսներ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի հիմնական ռեկրեացիոն գոտիները՝ Կարմիր ծովը, Թաիլանդի արևմտյան ափը, Մալայզիայի և Ինդոնեզիայի կղզիները, Շրի Լանկա կղզին, Հնդկաստանի ափամերձ քաղաքային ագլոմերացիաների տարածքը, Մադագասկար կղզու արևելյան ափը, Սեյշելյան և Մալդիվյան կղզիները։ Զբոսաշրջիկների ամենամեծ հոսք ունեցող Հնդկական օվկիանոսի երկրներից (Զբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության 2010 թվականի տվյալներով) առանձնանում են՝ Մալայզիան (տարեկան 25 միլիոն այցելություն), Թաիլանդը (16 միլիոն), Եգիպտոսը (14 միլիոն), Սաուդյան Արաբիան (11 միլիոն), Հարավային Աֆրիկան (8 միլիոն), Արաբական Էմիրությունները (7 միլիոն), Ինդոնեզիան (7 միլիոն), Ավստրալիան (6 միլիոն), Հնդկաստանը (6 միլիոն), Քաթարը (1,6 միլիոն), Օմանը (1,5 միլիոն)։
Հնդկական օվկիանոսի պետություններ
խմբագրելՀնդկական օվկիանոսի սահմաններում գտնվող պետություններն են (ըստ ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ)՝ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, Մոզամբիկը, Տանզանիան, Քենիան, Սոմալին, Ջիբութին, Էրիթրեան, Սուդանը, Եգիպտոսը, Իսրայելը, Հորդանանը, Սաուդյան Արաբիան, Եմենը, Օմանը, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Կատարը, Քուվեյթը, Իրաքը, Իրանը, Հնդկաստանը, Պակիստանը, Բանգլադեշը, Մյանման, Թաիլանդը, Մալայզիան, Ինդոնեզիան, Արևելյան Թիմորը, Ավստրալիան։ Հնդկական օվկիանոսում տեղակայված են նաև կղզի պետություններ և տարածաշրջանում չգտնվող պետությունների տիրույթներ՝ Բահրեյնը, Հնդկական օվկիանոսի բրիտանական տարածքները (Միացյալ Թագավորություն), Կոմորյան կղզիները, Մավրիկիոսը, Մադագասկարը, Մայոտը (Ֆրանսիա), Մալդիվները, Ռեյունյոնը (Ֆրանսիա), Սեյշելյան կղզիները, Շրի Լանկա։
Հետազոտման պատմություն
խմբագրել_in_Antiquity_-_Geographicus_-_ErythraeanSea-jansson-1658.jpg)
Հնդկական օվկիանոսի ափերը հանդիսանում են հին ժողովուրդների ուսումնասիրման շրջաններից մեկն ու առաջին գետային քաղաքակրթությունների ծագման վայր։ Հնադարում թեթև առագաստանավերն ու կատամարանները մարդկանց կողմից օգտագործվում էին զուգընթաց քամիների ժամանակ Աֆրիկայից Հնդկաստան և հակառակ ուղղությամբ առագաստներով նավարկության համար։ Հին Եգիպտոսում մ.թ.ա. 3500 տարի առաջ Արաբական թերակղզու երկրների, Հնդկաստանի և Արևելյան Աֆրիկայի հետ իրականացնում էին ծովային աշխույժ առևտուր։ Միջագետքի երկրները մ.թ.ա. 3000 տարի առաջ իրականացրել են ծովային արշավանքներ դեպի Արաբիա և Հնդկաստան։ Համաձայն հույն պատմիչ Հերոդոտոսի վկայությունների՝ մ.թ.ա. 6-րդ դարից սկսած փյունիկեցիները Կարմիր ծովից Հնդկական օվկիանոսով դեպի Հնդկաստան և Աֆրիկայի շուրջ իրականացնում էին նավարկություններ։ Մ.թ.ա. 6-ից 5-րդ դարերում աքեմենյան վաճառականները Ինդոս գետի գետաբերանից մինչև Աֆրիկայի արևելյան ափեր իրականացնում էին ծովային առևտուր։ Մ.թ.ա. 325 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացու հնդկական արշավանքի շրջանակներում հին հույները 5000 անձից կազմված մեծաթիվ նավատորմով ծանր փոթորկային պայմաններում իրականացրեցին բազմամսյա նավարկություն Ինդոս գետից մինչև Եփրատ։
4-ից 6-րդ դարերում Բյուզանդական վաճառականները ներթափանցեցին Հնդկաստանի արևելք և Եթովպիայի ու Արաբիայի հարավ[10]։ Սկսած 7-րդ դարից արաբական ծովագնացները սկսեցին Հնդկական օվկիանոսի ակտիվ ուսումնասիրություններ։ Նրանք հրաշալի հետազոտեցին Արևելյան Աֆրիկայի և Արևելյան ու Արևմտյան Հնդկաստանի ափերը, Ճավա, Սոքոթրա և Ցեյլոն կղզիները, այցելեցին Լաքադիվյան և Մալդիվյան կղզիախմբերը, Սուլավեսի, Թիմոր և այլ կղզիները[11]։
13-րդ դարի վերջին վենետիկյան ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն Չինաստանից վերադարձել է Հնդկական օվկիանոսով՝ անցնելով Մալակկայի նեղուցից մինչև Հորմուզի նեղուց և այցելելով Սումատրա, Հնդկաստան, Ցեյլոն։ Այդ ճանապարհորդությունը նկարագրվել է «Աշխարհի հրաշքների գրքում», որն ունեցել է էական ազդեցություն ծովագնացության պատմության մեջ, Եվրոպայի միջնադարյան քարտեզագիրների, գրողների վրա[12]։ Չինական թեթև առագաստանավերն Հնդկական օվկիանոսի ասիական ափերի երկայնքով իրակիանացրել են նավարկություն և հասել Աֆրիկայի արևելյան ափերը (օրինակ, Չժենգ Հեյի յոթ ճանապարհորդությունները 1405-1433 թվականներին)։ Պորտուգալացի ծովագնաց Վասկո դա Գամայի ղեկավարած գիտական արշավանքը, հարավից շրջանցելով Աֆրիկան, 1498 թվականին անցնելով մայրցամաքի արևելյան ափերը, հասավ Հնդկաստան։ 1642 թվականին հոլանդական առևտրային Օստ-Ինդիան ընկերությունը կազմակերպել էր երկու նավերից կազմված գիտարշավ, որը ղեկավարում էր Աբել Թասմանը։ Այդ արշավանքի արդյունքում հետազոտվեց Հնդկական օվկիանոսի կենտրոնական շրջանը և ապացուցվեց, որ Ավստրիալիան մայրցամաք է։ 1772 թվականին բրիտանական արշավախումբը Ջեյմս Կուկի գլխավորությամբ մտան Հնդկական օվկիանոսի հարավ՝ հարավային լայնության 71°: Նրանց հաջողվեց հավաքել օվկիանոսաքարտեզագրության և հիդրոմետալուրգիայի մասին հսկայական գիտական տեղեկատվություն[10]։
1872-ից 1876 թվականներին տեղի է ունեցել առաջին օվկիանոսային գիտարշավը անգլիական «Չելենջեր» առագաստա-գոլորշային կորվետով[13], որի արդյունքում ստացվեցին օվկիանոսի ջրի բաղադրության, բուսական և կենդանական աշխարհի, ընդերքի ռելիեֆի և գրունտի մասին և հավաքագրվեց խոր ստորջրյա կենդանիների առաջին նմուշները։ 1886-1889 թվականների Ռուսական «Վիտյազ» առագաստա-պտուտակային կորվետի շուրջերկրյա արշավանքը օվկիանոսագետ Ստեպան Մակարովի ղեկավարությամբ իրականացրեց Հնդկական օվկիանոսի լայնածավալ ուսումնասիրություն[14]։ Հնդկական օվկիանոսի հետազոտության գործում մեծ ավանդ են ունեցել գերմանական «Վալկիրիա» (1898-1899թթ.) և «Հաուս» (1901-1903թթ.), անգլիական «Դիսքովերի II» (1930-1951թթ.), խորհրդային «Օբ» (1956-1958թթ.) և այլ նավերով իրականացված գիտարշավները։ 1960-1965 թվականներին В 1960—1965 ՅՈՒՆԵՍԿՈ-յի հովանու ներքո Օվկիանոսագիտական միջկառավարական գիտարշավի խմբի կողմից իրականացվեց միջազգային Հնդկաօվկիանոսային արշավանք։ Այն համարվում էր Հնդկական օվկիանոսում բոլոր ժամանակների իրականացված խոշորագույն արշավանքը։ Օվկիանոսագիտական ծրագիրը ընդգրկում էր գրեթե ամբողջ օվկիանոսի դիտարկումը, ինչին նպաստել էր 20 երկրների, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ, Հնդկաստան, Պակիստան, Հարավ Աֆրիկյան Հանրապետություն, Ավստրիալիա և այլն։ Գիտական հետազոտությունների արդյունքում հավաքվեցին նոր արժեքավոր տեղեկություններ Հնդկական օվկիանոսի ջրաբանությունից, օդերևութաբանությունից, երկրաբանությունից, գեոֆիզիկայից և կենսաբանությունից[15]։ 1972 թվականից ամերիկյան «Հոլմար Չելենջեր» նավով իրականացվում են կանոնավոր մեծ խորություններում ստորջրյա հորատում, ջրային զանգվածների շարժի ուսումնասիրության աշխատանքներ, կենսաբանական հետազոտություններ[16]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы. — М.: ГУНК МО СССР, 1980. — С. 84—119.(ռուս.)
- ↑ Зондский жёлоб — статья из Географической энциклопедии.(ռուս.)
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2001. — С. 75—76.(ռուս.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы. — М.: ГУНК МО СССР, 1980. — С. 84—119.(ռուս.)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — С. 527—530.(ռուս.)
- ↑ Большая Российская энциклопедия. Т. 11. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2008. — С. 228.(ռուս.)
- ↑ Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 142—191.
- ↑ Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 10—15.
- ↑ «Землетрясение в Индийском океане в 2004 году. Данные цунами». Цунами.ком. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ 10,0 10,1 Серебряков В. В. География морских путей. — М.: Транспорт, 1981. — С. 7—30.(ռուս.)
- ↑ «Освоение арабскими мореходами Индийского океана». Мир океана. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 6-ին.(ռուս.)
- ↑ «Путешествия Марко Поло». Институт географии РАН. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 20-ին.(ռուս.)
- ↑ «Челленджер». Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 8-ին.(ռուս.)
- ↑ «Исследования Мирового океана в 19 в.». Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 8-ին.(ռուս.)
- ↑ «Работы в Индийском океане». GeoMan.ru: Библиотека по географии. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 14-ին.(ռուս.)
- ↑ ««Гломар Челленджер» и проект глубоководного бурения». Мир океана. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 8-ին.(ռուս.)
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Հնդկական օվկիանոսն աշխարհի պատմության էջերում։(անգլ.)
- https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A6%D5%A1%D5%B4%D5%A2%D5%AB%D5%AF
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հնդկական օվկիանոս» հոդվածին։ |
| Երկիր մոլորակի օվկիանոսներ |
|---|
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 474)։ 
|