Քենիա
Քենիա,[Ն 1] պաշտոնապես՝ Քենիայի Հանրապետություն,[Ն 2] երկիր Արևելյան Աֆրիկայում։ 2024 թվականի կեսերի դրությամբ Քենիան ավելի քան 52.4 միլիոն բնակչություն ունի։[3]Կաղապար:Update after Քենիան աշխարհի ամենաշատ բնակչություն ունեցող երկների ցանկում 27-րդն է[4] և Աֆրիկայի 7-րդը։ Քենիայի մայրաքաղաքը և ամենամեծ քաղաքը Նայրոբին է։ Երկրորդ ամենամեծ և ամենահին քաղաքը Մոմբասան է՝ խոշոր նավահանգստային քաղաք, որը գտնվում է Մոմբասա կղզում։ Երկրի այլ խոշոր քաղաքներից են Կիսումուն, Նակուրուն և Էլդորեթը։ Ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ Քենիան սահմանակից է Հարավային Սուդանին հյուսիս-արևմուտքում (չնայած այդ սահմանի մեծ մասը ներառում է վիճարկվող Իլեմի եռանկյունին), Եթովպիային հյուսիսում, Սոմալիին արևելքում, Հնդկական օվկիանոսին հարավ-արևելքում, Տանզանիային հարավ-արևմուտքում և Վիկտորիա լճին և Ուգանդային արևմուտքում։ Նախկին բրիտանական գաղութ է։ Այսօր հանդիսանում է Արևելյան Աֆրիկայի ամենաարագ զարգացող երկրներից մեկը։
| Քենիայի Հանրապետություն Jamhuri ya Kenya |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Նշանաբան՝ Harambee (Աշխատել միասին) |
||||
| Օրհներգ՝ Ee Mungu Nguvu Yetu | ||||
.svg) |
||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Նայրոբի | |||
| Պետական լեզուներ | անգլերեն, սվահիլի | |||
| Կառավարում | Նախագահական համակարգ | |||
| - | Նախագահ | Կիբակի Մբայի | ||
| - | Վարչապետ | Օդինգա Րաիլա | ||
| Անկախություն | Մեծ Բրիտանիայից | |||
| - | Ճանաչում | դեկտեմբերի 12 1963 | ||
| Տարածք | ||||
| - | Ընդհանուր | 582650 կմ² (47-րդ) | ||
| - | Ջրային (%) | 2.3 | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2014 նախահաշիվը | 45,546,000 [3] (29-րդ) | ||
| - | 2007 մարդահամարը | 31,138,735 | ||
| - | Խտություն | 66 /կմ² (139-րդ [3]) /մղոն² |
||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2007 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $57.961 միլիարդ[1] | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $3,270[1] | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2007 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $1.672 միլիարդ[1] | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $779[1] | ||
| ՄՆԶԻ |  0,521 (միջին) (148րդ) |
|||
| Արժույթ | Քենիական շիլլինգ (KES) | |||
| Ժամային գոտի | EAT | |||
| - | Ամռանը (DST) | (ՀԿԺ+3) | ||
| Ազգային դոմեն | .ke | |||
| Հեռախոսային կոդ | +254 | |||
Քենիայի աշխարհագրությունը, կլիման և բնակչությունը բազմազան է։ Արևմտյան, Ռիֆթ հովտի շրջաններում լանդշաֆտը ներառում է ցուրտ, ձյունածածկ լեռնագագաթներ (օրինակ՝ Բատիան, Նելիոն և Փոյնթ Լենանա Քենիա լեռան վրա)՝ շրջապատող լայնարձակ անտառներով, վայրի բնությամբ և բերրի գյուղատնտեսական շրջաններով մինչև չափավոր կլիմայական պայմաններ։ Այլ տարածքներում կան չոր, չորային և կիսաչորային կլիմա, ինչպես նաև բացարձակ անապատներ (օրինակ՝ Չալբի անապատ և Նյիրի անապատ):
Քենիայի ամենավաղ բնակիչների թվում էին Homo ցեղի նախնիներից առաջացած առաջին մարդիկ: Այս էվոլյուցիոն պատմության առատ բրածո ապացույցներ են հայտնաբերվել Կուբի Ֆորայում: Հետագայում Քենիան բնակեցվել է որսորդ-հավաքողներով, որոնք նման են ժամանակակից Հադզա ժողովրդին:[5][6] Կապակցված արտեֆակտների և կմախքային նյութի հնագիտական թվագրման համաձայն, կուշիտախոսները առաջին անգամ բնակություն են հաստատել տարածաշրջանի ցածրադիր վայրերում մ.թ.ա. 3200-ից 1300 թվականներին, այս փուլը հայտնի է որպես ցածրադիր սավաննայի հովվական նեոլիթ: Նիլոտախոս հովվապետները (Քենիայի նիլոտիկախոսների նախնիները) մոտավորապես մ.թ.ա. 500 թվականին սկսել են Քենիա գաղթել ժամանակակից Հարավային Սուդանից։[7] Բանտու ժողովուրդը մ.թ.ա. 250-ից մինչև մ.թ. 500 թվականները բնակություն է հաստատել ափերին և ներքին շրջաններում:[8]
Ընդհանուր տեղեկություններ և աշխարհագրական դիրք
խմբագրելՔենիան պետություն է Արևելյան Աֆրիկայում։ Տարածությունը 580,367 կմ² է, բնակչությունը 41,070,934 մարդ։ Այն գտնվում է հս. լ. 5 և հվ. լ. 5° աշխարհագրական լայնությունների միջակայքում և արլ. ե. 34°-42° աշխարհագրական երկարությունների միջակայքում։ Տարածքի մեծությամբ աշխարհում 47-րդն է, բնակչության թվաքանակի մեծությանբ՝ 33-րդն է, Բրիտանական համագործակցության անդամ է։ Դրամական միավորն է քենիական շիլլինգը։
Բնակչության կենսամակարդակը ցածր է, աշխարհում՝ 128-րդը։ ՀՆԱ-ն կազմում է 32.163 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, իսկ մեկ անձի հաշվով 809 ԱՄՆ դոլար։ Հարավ-արևելքում ափերը ողողվում են Հնդկական օվկիանոսի ջրերով։ Սահմանակից է Սոմալիին հյուսիս-արևելքից, Եթովպիային՝ հյուսիսից, Հարավային Սուդանին՝ հյուսիս-արևմուտքից, Ուգանդային՝ արևմուտքից և Տանզանիային՝ հարավից։ Երկրի տարածքն զբաղեցնում է Արևելաաֆրիկական սարահարթը, որը դեպի արևելք աստիճանաբար իջնում է և վերածվում առափնյա դաշտավայրի։ Սարահարթի կենտրոնական մասը խիստ կտրտված է։ Քենիայի ամենաբարձր լեռն է Քենիան (5199 մ), Աֆրիկայում բարձրությամբ երկրրորդն է։ Մյուս բարձր լեռներն են՝ Աբերդերը, Մաուն, Էլգեյոն։ Քիչ չեն հրաբուխներով շրջապատված իջվածքները։ Ջրի պաշարները կազմում են երկրի տարածքի 2 %-ը։ Այնտեղ է գտնվում Վիկտորիա քաղցրահամ լիճը, որը մակերեսի մեծությամբ Աֆրիկայում առաջինն է, աշխարհում երկրորդը։
Քենիա անվանումն առաջացել է Կիկույու, Էմբու, Կամբա լեզուներով Քենիա լեռան անվանումից։ Հայերեն թարգմանած Քենիա նշանակում է «ջայլամների տարածք»։ Քենիայի մայրաքաղաք Նայրոբին համարվում է աշխարհի ամենաթանկ քաղաքը։ Ներկայիս նախագահն է Մվայի Կիբակին։
Բնական պայմանների և ռեսուրսների գնահատում
խմբագրելԸնդերքում կան հազվագյուտ մետաղների, բազմամետաղների և ոսկու հանքավայրեր։ Կլիման մերձհասարակածային է։
Միջին տարեկան ջերմաստիճանները
| Քաղաք | Բարձրությունը (մ) | Առավելագույնը (°C) | Նվազագույնը (°C) | |
|---|---|---|---|---|
| Մոմբասա | առափնյա քաղաք | 17 | 30.3 | 22.4 |
| Նայրոբի | մայրաքաղաք | 1661 | 25.2 | 13.6 |
| Էլդորետ | 2085 | 23.6 | 9.5 | |
| Լոդվար | հս. տափաստան | 506 | 34.8 | 23.7 |
| Մանդերա | հս. տափաստան | 506 | 34.8 | 25.7 |
Բնական զոնաներից ամենատարածվածն են սավաննաները։ Խոշոր գետերն են Տանան և Գալանան, իջվածքներում են Ռուդոլֆ, Բարինգո, Նակուրու, Նաիվաշա, Մագադի լճերը։ Տարածված են սավաննաներն ու մշտադալար անտառները։ Կենդանական աշխարհը հարուստ է, շատ են հատկապես առյուծները, հովազները, ռնգեղջյուրները, փղերը։ Ստեղծված են Ցավո, Մաունթ, Քենիա, Սիբիլոն, Մերու, Աբերդեր ազգային պարկերը, մի քանի ծովային ազգային պարկեր ու արգելոցներ, որոնք վայրի բնության պահպանության լավագույն վայրերից են։
Բնակչություն
խմբագրելՔենիայի բնակչության 22 %-ը կիկույու ժողովուրդն է, 14 %-ը լահյա, 13 %-ը լուո, 12 %-ը կալենյին, 11 %-ը կամբա, 6 %-ը կիսիի, 6 %-ը մերու, 15 %-ը այլ աֆրիկյան ժողովուրդներ, 1 %-ը եվրոպացիներ, ասիացիներ, արաբներ։ Պետական լեզուներն են անգլերենը և սվահիլին։ Կյանքի միջին տևողությունը 47-55 տարի է։
Քենիայի ամենաշատ բնակչություն ունեցող քաղաքներ
խմբագրել- Նայրոբի 3 138 295
- Մոմբասա 707 400
- Նակուրու 337 200
- Կիսումու 273 400
- Էլդորետ 249 100
- Մերու 273 000
- Նյերի 179 500
- Մաչակոս 140 900
Կրոնական կազմ
խմբագրելՔենիայի բնակչության ավելի քան 78 %-ը քրիստոնյա է։
- Բողոքականություն 45%
- Կաթոլիկություն 33%
- Իսլամ 10%
- Բնապաշտություն 10%
- Այլ կրոններ 2%
Տնտեսություն
խմբագրելՔենիան ՀՆԱ-ով Արևելյան և Կենտրոնական Աֆրիկայում առաջինն է։ Քենիայի տնտեսության մեջ ամենազարգացած ճյուղն է սպասարկման ոլորտը, որը տալիս է երկրի ՀՆԱ-ի 62 %-ը, գյուղատնտեսությունը տալիս է ՀՆԱ-ի 22 %-ը, որով սակայն զբաղված է բնակչության աշխատուժի 75%։ Թույլ է զարգացած արդյունաբերությունը, որը տալիս է ՀՆԱ-ի 16 %-ը։ Բարձր զարգացած է զբոսաշրջությունը։
Տնտեսական հանրագումար Տարեկան աճը 5.8% (2005)։ 2006 = 6.1%։ 2007 = 7.2% 1 անձի հաշվով $1,200 Գյուղատնտեսական արտադրանք թեյ, սուրճ, շաքարեղեգ, այգեգործական արտադրանք, ոլոռ, ցորեն, բրինձ, մեքսիկական ագավա, արքայախնձոր, քրիզանտեմներ, ձիթատու մթերքներ, միս և մսային արտադրանք, կաշի։
Արդյունաբերություն՝ նավթամթերք, ալյուր, ցեմենտ, գարեջուր, գազավորված, ոչ ալկոհոլային ըմպելիքներ, տեքստիլ արտադրանք, տրանսպորտային միջոցներ, թղթե արտադրանք։
Արտահանում $2.2 միլիարդ թեյ, սուրճ, այգեգործական արտադրանք, նավթամթերք, ցեմենտ, քրիզանտեմներ, կալցիումական սոդա, մեքսիկական ագավա, կաշի, ալյուր։
Առաջատարները Ուգանդա, Միացյալ Թագավորություն, Տանզանիա, Նիդերլանդներ, ԱՄՆ, Պակիստան։ Ներկրում $3.2 միլիարդ Մեքենաշինական արտադրանք, տրանսպորտային միջոցներ, հում նավթ, պողպատ, պլաստիկ հումք, նավթամթերք, դեղեր, թղթե արտադրանք, ցորեն։ Առաջատարները Միացյալ Թագավորություն, Ճապոնիա, ՀԱՀ, Գերմանիա, ԱՄԷ, Իտալիա, Հնդկաստան, Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Սաուդյան Արաբիա։
Մշակույթ
խմբագրելԳեղարվեստական արհեստներից զարգացած են փայտի քանդակազարդումը, կավե ամանների, դդումե անոթների, ծղոտե կողովների, ուլունքազարդերի պատրաստումը։
Սպորտ
խմբագրելՔենիայի սպորտը այնքան էլ զարգացած չէ։ Տարածված են կրիկետը, թենիսը, ֆուտբոլը, ռեգբին և բռնցքամարտը։ Սակայն Քենիան աշխարհին հայտնի է իր վազորդներով։ Քենիան ունեցել է օլիմպիական չեմպիոններ 800 մ, 1500 մ, 3000 մ, 5000 մ, 10000 մ մրցատարածություններում և մարաթոններում։
Քենիայի մարզիկներից հայտնի են Դևիդ Ռուդիշան, Կատերին Նդերեբան, Փոլ Թերգատը, Ջոն Նգունին։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «Cape Verde». International Monetary Fund. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 09–ին-ին.
- ↑ Կաղապար:Cite Collins Dictionary
- ↑ «Kenya National Bureau of Statistics - Kenya's Top Data Site» (ամերիկյան անգլերեն). 2021 թ․ դեկտեմբերի 23. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 11-ին.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «KNBS2019» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ «African Hunter-Gatherers: Survival, History and Politics of Identity» (PDF). repository.kulib.kyoto-u.ac.jp (անգլերեն). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
- ↑ «The East African Bushmen». researchgate.net (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «EhretCHS» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ «Wonders Of The African World». pbs (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քենիա» հոդվածին։ |
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found