Վիքիպեդիա

Սիբիրի պատմություն

Սիբիրի պատմություն, Եվրասիայի հյուսիս-արևելյան մասում գտնվող հսկայական աշխարհագրական տարածաշրջանի անցյալն է։ Տարածքը արևմուտքից սահմանափակված է Ուրալյան լեռներով, արևելքից Խաղաղ օվկիանոսի մոտ գտնվող ջրբաժաններով, հյուսիսից Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսով հարավից Ռուսաստանի և հարևան պետությունների՝ Ղազախստանի, Մոնղոլիաի, Չինաստանի սահմանով։

«Մինուսինյան տափաստան» հեղ,՝ Վասիլի Սուրիկով

Անվանում խմբագրել

 
1375 թվալանի կատալոնական ատլասը, որտեղ Ուրալկան լեռների շրջանում նշված է Սիբիրը։

13-րդ դարի առաջին կեսին մոնղոլ զորավարներին հայտնի էր «անտառային Շիբիր ժողովուրդը»։ Այս փաստի մասին հիշատակվում է 18-րդ դարի կեսերի մոնղոլական «Գաղտնի լեգենդ» պատմական աշխատության մեջ, բայց ոչ որպես աշխարհագրական անուն, այլ որպես էթնոնիմ։ Այս գրական հուշարձանում կարելի է կարդալ, որ «Նապաստակի տարում (այսինքն՝ 1207 թվականին) Չինգիզ խանի զորքերը նվաճեցին բոլոր անտառային ժողովուրդներին, այդ թվում՝ շիբիրներին, որոնք ապրում էին Ալթայից հյուսիս և Անգարայից արևմուտք»։

Պարսիկ մատենագիր Ռաշիդ-ադ-Դինը (1247-1318), ով լավ գիտեր Մոնղոլիայի պատմությունը, հիշատակում է Աս-Սիբիր աշխարհագրական անվանումը, ավելի հաճախ՝ Իբիր-Սիբիր ձևով, տեղայնացնելով Արևմտյան Սիբիրյան հարթավայրի հարավում Իրտիշ գետի ավազանի հետ. Ըստ էության, սա անվան առաջին գրավոր հիշատակումն է որպես աշխարհագրական անվանում[1]։

13-րդ դարի երկրորդ կեսից և 14-րդ դարում Սիբիրն արդեն լայնորեն տարածված է որպես որոշակի տարածքի անուն, որը գտնվում է Ոսկե Հորդայի տիրակալների տարածքից հյուսիս։ 15-րդ դարում «Սիբիրյան երկիրը» հայտնի է ռուսական տարեգրություններում, և դրա գտնվելու վայրը բավականին հստակ բնութագրվում էր։ Դա Տոբոլի ստորին և Իրտիշի միջին հոսանքի երկայնքով գտնվող տարածքն էր, որտեղ, հավանաբար ապրում էին հին Սիպիրների հետնորդները, որոնք մեծամասամբ ձուլվել են թյուրքական տարրերով և հետևաբար, տարբերվել են ստորին Իրտիշի և մերձօբյան տարածքում բնակեցված ուգրական ժողովուրդների այլ խմբերից[1]։

15-րդ դարի վերջից Սիբիր էր կոչվում Տոբոլսկի թաթարների և թրքացած ուգրո-սիպիրների նորաստեղծ Սիբիրյան խանությունը։ Սիբիրյան խանության հետ մեկտեղ 19-րդ դարում Ուրալից արևելք ընկած տարածքում հայտնի էին Տյումենի խանությունը, Յուգրան և Մանգազեյան։

Ըստ Անդրեյ Պոպովի, ռուսական տարեգրություններում Սիբիր անվանումը հայտնվում է միայն 1406 թվականին, Տյումենի մոտ Ոսկե Հորդայի Խան Թոխտամիշի սպանության հետ կապված։ Մինչդեռ, այսպես կոչված, 1375 թվականի կատալոնական քարտեզում կա Սիբիր անվանումը Քարտեզը կազմողները այն ցույց են տվել Ուրալյան լեռների տեղում՝ Կամայի ավազանում։

1554-1556 թվականներին Ցար Իվան Վասիլևիչ Ահեղը ներկայացել է որպես «Օբդորսկու, Կոնդինսկու և բոլոր սիբիրյան հողերի ցար, հյուսիսային երկրների տիրակալ»[1]։

Քարի դար խմբագրել

 
Մամոնտի պատկեր Մալտա բնակատեղիից, պահպանվում է Էմիտաժում

Հին Քարի դար խմբագրել

Կլիմա խմբագրել

Սառցե դարաշրջանում Սիբիրի կլիման տաք և չոր է եղել։ Խոնավության բացակայությունը կանխել է հաստ ձյան և սառույցի շերտերի կուտակումը, ուստի այնտեղ սառցադաշտերն այնքան հսկայական չեն եղել, որքան Եվրոպայում։ Սառցադաշտի ծայրամասում հսկայական տունդրա-տափաստաններ են ձգվել հարյուրավոր կիլոմետրեր, որոնք հարավից ժամանակի ընթացքում վերածվել են անտառ-տափաստանի։ Միջսառցադաշտային ժամանակաշրջանում կլիման զգալիորեն տաքացել է և դարձել խոնավ։ Սառցադաշտերը հալվել են, տունդրան շարժվել է դեպի հյուսիս։ Բուսական ծածկույթում գերիշխող դիրքը զբաղեցրել են մուգ փշատերև և լայնատերև անտառները։ Սիբիրյան անսահման տարածություններում արածել են խոտակեր կենդանիների բազմաթիվ երամակներ՝ մամոնտներ, բրդոտ ռնգեղջյուրներ, հյուսիսային եղջերուներ, բիզոններ, վայրի ձիեր։

Հին Քարի դարի մարդը Սիբիրում խմբագրել

Դատելով պալինոլոգիական վերլուծության նյութերի ամբողջությունից, Ալթայի երկրամասում Կարամա վաղ պալեոլիթյան բնակատեղիում մարդիկ ապրել են 800-ից 600 հազար տարի առաջ, բայց խիստ ցրտերից կա՛մ թողել են Կարաման և շարժվել դեպի հարավ կա՛մ չկարողանալով հարմարվել փոփոխված լանդշաֆտի և կլիմայական պայմաններին՝ վերացել են[2]։

Սիբիրի բնակեցման հաջորդ փուլը որոշվում է միջին պլեյստոցենի երկրորդ կեսով, որը հնագիտական առումով համապատասխանում է ախեուլյան շրջանի ավարտին՝ Մուստերիի սկզբին վաղ (ստորին) պալեոլիթի շրջանակներում[3]։ Ուշ ախեուլյան և մուստերյան ավանդույթների կրողը նեանդերթալյան մարդն էր (Օկլադնիկովի և Դենիսովի քարանձավներ, Դվուգլազկա տեղանք)։ Չագիրսկայա քարանձավում Միկոկյան արդյունաբերությունը հայտնաբերվել է[4]։ Նեանդերթալցիների տնտեսության հիմքը որսն էր, որը դարձավ ապրուստի հուսալի և հիմնական աղբյուր։ Որսորդական զենքի հարաբերական անկատարությունը մեծապես փոխհատուցվել է ինչպես պլեյստոցենյան ֆաունայի առատությամբ, այնպես էլ որսի հավաքչական ձևերով։ Հիմնականում մամոնտների, ռնգեղջյուրների, ձիերի, եղնիկների որս են արել։ Որսորդությանը զուգընթաց լայն տարածում է ունեցել հավաքչությունը։ Բուսական սնունդը զգալի տեղ է զբաղեցրել հին մարդկանց սննդակարգում։ Գենետիկական տվյալների հիման վրա պարզվել է, որ Դենիսովայի քարանձավում 130 -73 հազար տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում ապրել է նեանդերթալցիներից և կրոմանյոններից տարբերվող մարդկանց տեսակ՝ դենիսովյան մարդը[5][6]։

40-ից 48 հազար տարի առաջ սկսվել է քարի դարի զարգացման նոր փուլ՝ ուշ պալեոլիթի (Դուկտայի մշակույթ)։ Դրա սկզբի հետ է կապված ժամանակակից ֆիզիկական տիպի մարդու՝ նեոանտրոպի տեսքը[7]։

Ուստ-Իշիմից անատոմիապես ժամանակակից մարդու ազդրոսկրը և Թայմիրից սոպկարգայի մամոնտի մնացորդները, որոնց ոսկորների վրա հայտնաբերվել են քարե գործիքների հետքեր, թվագրվում են 45 հազար տարով (Ծովային իզոտոպային փուլ MIS 3)[8][9]։ Պարզվել է, որ հնագույն Ուստ-Իշիմի մարդը Y-քրոմոսոմային K * (xLT) և միտոքոնդրիալ հապլոխմբի տերն է, մինչդեռ նրա մոտ Դենիսովյան գեներ չեն հայտնաբերվել, և նեանդերթալի գեների համամասնությունը պարզվել է, որ նվազագույն է[10], ինչպես ժամանակակից ասիացիների մոտ[11]։ Բայգարա գյուղի մոտ հայտնաբերված ժամանակակից մարդու ոտնաթաթի վեգը (լատին․՝ talus) գնահատվել է է 40,3 հազար տարեկան։

Բրածո մարդը Ալթայի «Բորենիի որջ» քարանձավից թվագրվում է մ. թ. ա. 34-34,5 հազար տարի առաջ[12]։ Կրասնոյարսկի ջրամբարի ափին գտնվող Պոկրովկա II (Մալի Լոգ II) բնակատեղիում գտնված մարդը 27740 ± 150 տարեկան է[13]։

Իրկուտսկի Շչապովա I վերին պալեոլիթյան կեցավայրի տարիքը 39900±1285 տարի է, Գերասիմովինը՝ 36750 ± 380 տարի, Մամոն I-ինը՝ 31400 տարի[14]։ Խակասիայում գտնվող Մալայա Սիյա բնակատեղիի տարիքը, որտեղ հայտնաբերվել են շաղափված զարդեր, որոնք մշակվել են հատիչներով, թվագրվել է օջախներում մնացած փայտածուխի ռադիոածխածնային վերլուծությամբ որոշվել 34000 տարի[15]։

Սիբիրի ուշ պալեոլիթի ամենավառ բնակավայրերը Մալտայի (24 հազար տարեկան) և Բուրետի կեցավայրերն են Անգարայի շրջանում և Յանսկայա բնակատեղին (31,6 հազար տարեկան) Յակուտիայում։ Սրանք երկարաժամկետ բնակավայրեր են, որոնք կապված են մշակույթի միասնությամբ։ Ունեին ամուր կիսահյուղակներ կառուցված խոշոր կենդանիների ոսկորներից, փայտից և քարե սալերից։ Օգտագործել են տարատեսակ քարե ծակիչներ, կտրիչներ և դանակներ։ Մալթա-Բուրետի մշակույթի առանձնահատուկ հատկանիշը բարձր զարգացած պալեոլիթյան արվեստն է՝ մամոնտի փղոսկրից և ոսկորներից փորագրված կանացի արձանիկներ՝ ընդգծված գենդերային նշաններով, թռչող և լողացող թռչունների արձանիկներ և տարբեր դեկորատիվ զարդեր։ Կանանց արձանիկներից մի քանիսը պատկերված են կոմբինեզոն հիշեցնող մորթյա հագուստով։

Յանսկայա բնակատեղիի մարդկանց երկու նմուշները պատկանում են Y-քրոմոսոմային P1 հապլոխմբին (նախնիք Y-քրոմոսոմի հապլոխմբերի Q և R) և միտոքոնդրիալ U2 հապլոխմբին[16]։

Y-քրոմոսոմային R* և միտոքոնդրիալ U հապլոխմբերը որոշվել են MA-1 նմուշում Մալտայի տեղանքից։

Հին մարդու ատամը, որը հայտնաբերվել է Բուրյաթիայի Ուստ-Կյախտա գյուղի մոտ՝ Ուստ-Կյախտա-3 տեղանքում և հետազոտվել է գենետիկների կողմից, ցույց է տվել, որ դրա տիրոջ գենոմը[17], ով ապրել է մոտավորապես 14 հազար տարի առաջ, գալիս է հին հյուսիսային եվրասիացիների (ANE)[en] և հյուսիսարևելյան ասիացիների (Հյուսիսարևելյան Ասիա (NEA)) խառը բնակչությունից։ UKY001 նմուշն ունի Y-քրոմոսոմային C2b և միտոքոնդրիալ C4 հապլոխմբեր[18]։

Y-քրոմոսոմային Q1a1a-F745>M120 հապլոխումբը և միտոքոնդրիալ G1b հապլոխումբը հայտնաբերվել են Կոլիմա-1 նմուշում (9769 տարեկան) Դյուվանի Յար տեղանքից Կոլիմայի դաշտավայրում[16]։ Դյուվանի Յարից պալեոսիբիրյան բնակչության գենոֆոնդը բաղկացած էր երկու բաղադրիչից՝ արևելյան ասիական և հին հյուսիսային սիբիրյան, որը մոտ է Յանսկայա կացարանում և Բայկալի շրջանի Մալտայի բնակատեղիի ներկայացուցիչներին։ Արևելյան Ասիայի և Հյուսիսային Սիբիրի բնակչության խառնումը հանգեցրել է պալեոսիբիրյան բնակչության և բնիկ ամերիկացիների նախնիների առաջացմանը, որոնք հետագայում հաստատվեցին Ամերիկայում[19][20]։

10000 տարի առաջ մարդկանց մեկ այլ խումբ եկել և տեղահանել է պալեոսիբիրներին։ Այս խումբը շատ ավելի նման է այսօրվա չինացիներին, ճապոնացիներին և կորեացիներին[21]։

Ժոխովսկայա բնակատեղիի բնակիչների մոտ որոշվել է միտոքոնդրիալ K հապլոխումբը, և ենթադրաբար հայտնաբերվել են W և V միտոքոնդրիալ հապլոխմբեր[22][23], որոնք բուծել են շներ մոտ. 9 հազար տարի առաջ[24][25][26] և օբսիդիան են բերեց Չուկոտկայի Կարմիր լճի ափերից[27]։

Նոր քարի դար (4-2-րդ գազարամյակ մ․թ․ա․) խմբագրել

Նոր քարի դարի մարդը Սիբիրում խմբագրել

Անդրբայկալում գտնվող Ֆոֆանովի գերեզմանադաշտը թվագրվում է մ.թ.ա. 6460-5220 թվականներով[28]։ Վաղ նեոլիթյան կիտոյան մշակույթի պալեոպոպուլյացիաների (Լոկոմոտիվ գերեզմանատունը Անգարայի վերին հոսանքում, Իրկուտսկ քաղաքի տարածքում) և նրան հաջորդող առաջադեմ նեոլիթի իսակովյան մշակույթի միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունը (Ուստ Իդայի գերեզմանատեղին միջին Անգարայում) թույլ են տվել եզրակացնել, որ այս մշակույթների բնակչությունը գենետիկորեն փոխկապակցված են[29]։ Սերովյան նմուշներում հայտնաբերվել են C (Խուժիր-Օլխոն), D (Խուժիր-Օլխոն), G2a (Մանզուրոկ), Z (Խուժիր-Օլխոն), F1b (Ուստ Անգա) միտոքոնդրիալ հապլոխմբերը, D (Բորկի-1) միտոքոնդրիալ հապլոխումբը, գլազկովյանների մոտ հայտնաբերվել են միտոքոնդրիալ D (Օբխոյ, Էդուգանկա, Մակարովո), G2a (Օբխոյ), C (Օբխոյ) հապլոխմբեր[30]։ Նեոլիթյան շրջանի (8000–6800 տարի առաջ) Գլազկովո նեկրոպոլիսի Լոկոմոտիվի գերեզմանատան նմուշները ունեն Y-քրոմոսոմային R1a1-M17 (LOK_1980.006 և LOK_1981.024.01), K, C3 հապլոխմբեր, միտոքոնդրիալ F, A, D, C, U5a, G2a հապլոխմբեր։ Շամանկա II տեղամասում հայտնաբերվել են միայն Y-քրոմոսոմային K հապլոխմբի[31][32]։

Հնագիտական մշակույթներ խմբագրել

 
Պեգտիմելի ժայռապատկերներ՝ Կեյնինեյ լեռան տարածքում

Նոր քարի դարում տարածվել է արդյունավետ որսորդական զենք՝ նետ ու աղեղը։ Ցանցով ձկնորսությունը շատ ոլորտներում դարձել է տնտեսության առաջատար ճյուղ, ինչը հնարավորություն է տվել անցնել համեմատաբար նստակյաց ապրելակերպի։ Սիբիրի ամենահեռավոր շրջանների բնակչությունը յուրացրել է քարի մշակման նոր մեթոդներ՝ հղկում և շաղափում։ Անտառային տարածքների յուրացման հիմնական գործիքներից է դարձել հղկված քարե կացինը, հայտնվում է խեցեգործությունը[33]։ Հենց այս տնտեսական և տեխնոլոգիական ձեռքբերումներն են կազմում սիբիրյան նեոլիթյան պատմական բովանդակությունը։

Արևմտյան Սիբիրում հնագետները հայտնաբերել են մի քանի հնագիտական մշակույթներ՝ արևելաուրալյան՝ Անդրուրալյան անտառներում և Արևմտյան Սիբիրի հարակից շրջաններում, միջինիրտիշյան՝ Իրտիշի միջին հոսանքներում, վերինօբյան՝ Վերին և անտառ-տափաստանային Օբի հարակից տարածքներում։

Արևմտյան Սիբիրում երկարատև օգտագործած կիսագետնափոր բնակավայրերի առկայությունը վկայում է նեոլիթյան բնակչության նստակյաց լինելու մասին։ Որսի և որսի մշակման գործիքների մեծ քանակությունը խոսում է տեղական տնտեսության մեջ նրա նշանակալի դերի մասին։ Որսի հիմնական առարկան որմզդեղն է եղել, և դա արտացոլվեց կերպարվեստում։ Որմզդեղնի կերպարը մարմնավորված է ինչպես Անդրուրալյան փոքրիկ պլաստիկայում, այնպես էլ Տոմսկի ժայռապատկերներում։ Այս շրջանը ներառված է Նախաուրալյան (ռուս.՝ Прауральцы) շարքում։

Սիբիրի ծայրահեղ հյուսիսարևելյան շրջանները նեոլիթյան դարաշրջանում երկար ժամանակ մնացել են միջին քարի դարի վերապրուկային ավանդույթների տարածման տարածք։ Միայն մ.թ.ա II–I հազարամյակում հյուսիսարևելյան նեոլիթյան մշակույթները (Տարինյանը Կամչատկայում և Հյուսիս-չուկոտլանը Չուկոտկայում) ձեռք են բերում լիովին զարգացած ձև։ Հայտնվում են առաջին կավե անոթները, հղկված կացինները և քարե զանազան դանակներ ու քերիչներ, նետերի ծայրեր ու նիզակներ՝ նուրբ մշակված կաշվե իրեր։

Նեոլիթյան մշակույթների երրորդ հսկայական պատմամշակութային տարածքը զբաղեցնում էր Հեռավոր Արևելքի տարածքը։ Ինչպես հարավային կենսաերկրահամակեցությունները խրված էին սիբիրյան բնության մեջ, այնպես էլ նեոլիթյան դարաշրջանի վերջում արտադրողական տնտեսության տարրերը, որոնք ծագումով կապված են ավելի հարավային մշակույթների հետ, սկսում են ներթափանցել ավանդական սիբիրյան որսորդների և ձկնորսների կենցաղ։ Գյուղատնտեսության սկիզբը գրանցվել է ինչպես Պրիմորիեում, այնպես էլ Ամուրի շրջանում, սակայն նեոլիթյան մշակույթների տնտեսության զարգացման գործընթացը առավել ամբողջական ուսումնասիրվել է Միջին Ամուրի ավազանում։

Նեոլիթյան դարաշրջանում, Ենիսեյից արևելք, ձևավորվել է տնտեսական կառուցվածքով նման և, հնարավոր է, ծագումով կապված հնագիտական մշակույթների հսկայական զանգված, որը ձգվում է մինչև Խաղաղ օվկիանոս։

 
Ժայռապատկերներ Կալբակ Թաշ տրակտում

Բայկալի շրջանի նոր քարի դարում առանձնանում են կիտոյան մշակույթը (վաղ նոր քարի դար մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջ - մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակի կեսեր) և սերովյան և իսակովյան մշակույթները (զարգացած նեոլիթ, մ.թ.ա. 5-րդի հազարամյակի վերջ - մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի կեսեր), որոնց հաջորդել է վաղ բրոնզի դարը[34]։

Նոր քարի դարի խեցեգործություն խմբագրել

Կենտրոնական Սիբիրի հարավում ամենահինը վաղ նեոլիթյան խեցեղենն է՝ հյուսկե ցանցի արտատպմամբ և խայտինսկու տիպի խեցեղեն՝ 7800-5500 տարի, պոսոլյան տիպի խեցեղեն՝ 6900-4100 տարպ, ուստ-բելսկյան տիպի խեցեղեն՝ 6600-4100 տարի, իսակովյան տիպի կերամիկա՝ 5200-4500 տարի, սերովյան և ուշ սերովյան խեցեղեն - 5200-4300 տարի[35]։

Անդրբայկալում Ուստ-Կարենգի մշակույթի հուշարձաններում հայտնաբերված խեցեղեն սպասքը 12 հազար տարեկան է[2][3][4]։

Սելեմջինյան մշակույթի Ուստ Ուլմա-1-ի վայրում հայտնաբերված խեցեղենը օրգանական ռադիոածխածնային վերլուծությամբ թվագրվել է 8900-12590 տարի[7]։

Գրոմատուխինսկայա մշակույթը գոյություն է ունեցել միջին Զեյայում և վերին Ամուրում 15,5-6,8 հազար տարի առաջ[36]։ Առաջին թրծված կավե անոթները հայտնվել են այնտեղ մ.թ.ա 12-րդ հազարամյակում՝ Մալիե Կուրուկթաչի-1, Գոլի Միս-4 բնակատեղիներում։ Գրոմատուխա և Չեռնիգովկա բնակատեղիների խեցեղենի վրայի մուրի ռադիոածխածնային վերլուծությունը ցույց է տվել 15010–9550 տարի[37]։

1970-ական թվականներին Հեռավորարևելյան Գասյա բնակավայրում, Սիկաչի-Ալյանից ոչ հեռու, ակադեմիկոս Ա.Օկլադնիկովը և պատմական գիտությունների դոկտոր Վ. Մեդվեդևը բացահայտել են թափառական որսորդների Օսիպովսկայա մշակույթը։ Օսիպովի մշակույթն իր անունը ստացել է Օսիպովկա գյուղից, որը ժամանակին գտնվում էր Խաբարովսկի մոտ Ամուրի վրայով անցնող երկաթուղային կամրջի մոտ։ Այն թվագրվել է մ.թ.ա. 14200-9900 թվականներին։ Ռուսաստանում գտնված ամենահին խեցեղենը պատկանում է Օսիպովի մշակույթին։ Բոլոր մշակութային հուշարձաններում, որտեղ պեղումներ են կատարվել։ Օսիպովկա-1, Գասյա, Խումմի, Գոնչարկա-1, 3; Գոսյան, Ամուր-2, Նովոտրոիցկոե-3, 7, 10, Օսինովայա Ռեչկա-10, 16 և այլ բնակատեղիներում, հայտնաբերել են խեցեղեն[38]։ Վաղ շրջանի խեցեղեն է հայտնաբերվել նաև Հյուսիսային Ճապոնիայում և Կորեայում։ Օսիպովոյի մշակույթի բնակավայրերում հայտնաբերվել են նաև մ.թ.ա. 11-րդ հազարամյակի տիղմաքարից զարդեր, նեֆրիտե մատանի և սկավառակ[39]։

Պրիմորսկի երկրամասi Ուստինովկա մշակույթի վաղ խեցեգործական համալիրը՝ Ուստինովկա-3 (տարիքը 9305 ± 31 տարի), ներկայացնում է կավագործության հնագույն ավանդույթի զարգացումը։ Սրանք բնորոշ են Ռուդնինի մշակույթին՝ թույլ պրոֆիլավորված անոթներ՝ չընդգծված ուրվագիծով, վերին մասում դաջված զարդանախշի եզրագծով՝ ամուր հյուսի տեսքով կամ ամրացված գլանային նախշով[40]։ Պրիմորիեի ուշ նեոլիթյան բնակավայրերում հայտնաբերվել են ոչ միայն քերիչ և հացահատիկը մշակելու քերիչ, այլ նաև հողի մշակման համար նախատեսված գործիքներ, կիսալուսնաձև թերթաքարային մանգաղներ։ Սատանայի դարպասի քարանձավում, որը թվագրվում է 7742-7638 տարով, հայտնաբերվել են տեքստիլ արտադրանք, որոնք ամենահինն են Հյուսիսարևելյան Ասիայի տարածաշրջանի համար։ Կենդանու ընտելացման սկզբնական փուլի մասին են վկայում քարանձավում հայտնաբերված գայլ-շան ոսկորները։ Մշակովի կորեկի հատիկներ են հայտնաբերվել Նովոսելիշչե-4 և Կրունովկա-1 բնակավայրերում[41]։

Այսպես կոչված Նովոպետրովսկի մշակույթը, որն առանձնացել է միջին Ամուրի ավազանում[42], արհեստականորեն միավորել է 15,5-8,5 հազար տարի առաջ տարբեր հնագիտական մշակույթներին պատկանող արտեֆակտներ։ Ամենաշատն ուսումնասիրվել են Նովոպետրովկա I, Նովոպետրովկա II, Նովոպետրովկա III և Կոնստանտինովկա բնակատեղիները։ «Նովոպետրովսկ» մշակույթում միկրոլիթ գործիքներ չեն հայտնաբերվել, բայց հղկված գործիքներ են հայտնաբերվել, ինչը հնարավորություն է տվել պատրաստել բազմաթիվ փայտե իրեր։ «Նովոպետրովսկի» մշակույթի խեցիները իրենց տեխնիկական և տեխնոլոգիական, ձևաբանական և դեկորատիվ առանձնահատկություններով մոտ են հյուսիսարևելյան Չինաստանի Անանսիի խեցեգործությանը և մշակույթին[43]։

Հեռավոր Արևելքում գյուղատնտեսության առաջացումը հանգեցրեց Պրիմորիեի և Միջին Ամուրի շրջանի հողագործների և Ստորին Ամուրի նրանց հարևանների միջև տնտեսական մասնագիտացման առաջացմանը, որոնք մնացին ավանդական յուրացնող տնտեսության մակարդակում։ Նեոլիթյան մշակույթը սկիզբ է առել Ստորին Ամուրում՝ մ.թ.ա. 5-4-րդ հազարամյակներում և շարունակվում է մինչև մ.թ.ա II հազարամյակի կեսերը։ Հարևան մշակույթներից առանձնանում է օրիգինալ գործիքներով և հատկապես խեցեղենով։ Ամուրի շրջանի նեոլիթյան ձկնորսներն ունեին ոչ միայն ցանցեր, այլև պատրաստել են աշխարհի ամենահին արհեստական խայծերը (փայլախայծ), որոնց մի կողմը կլորացված է, իսկ մյուսում անցք է բացված։

Բրոնզի դար խմբագրել

 
Կարասուկյան մշակույթի դամբարանաբլուր Խակասիայի Կազանովկա գյուղում

Սիբիրում բրոնզի դարը սկսվել է մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում և կապված է Աֆանասիևի մշակույթի հետ, որի կրողները տիրապետում էին անասնապահության, երկրագործության և մետաղագործության հմտություններին։ Նրանց գործունեության հետքերը հայտնաբերվել են Ալթայան և Սայանյան լեռներում։ Նրանց գաղթին զուգընթաց տարածվել են դամբարանաբլրային թաղումներ։ Այս ցեղերի ազդեցության տակ զարգանում է Չերկասկուլի մշակույթը և Կարակոլի մշակույթը։ Գլազկովի մշակույթը հայտնվում է Բայկալի շրջանում։ Խակասիայում և Կրասնոյարսկի երկրամասի հարավում ծաղկում է Օկունևի մշակույթը։

Իմյախտախի մշակույթը (մ.թ.ա. 2200-1300), կապված Բելկաչիի մշակույթի հետ, լայնորեն տարածվել է Յակուտիայից մինչև Ասիայի ողջ հյուսիս-արևելքը, ինչպես նաև արևմուտք։ կույթի գերեզմաններում։ Բրոնզե արտադրանքներ, այդ թվում՝ անագով համաձուլված բրոնզ է հայտնաբերվել այս մշա

Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կեսերից Անդրոնովոյի մշակույթի կրողները ներթափանցում են Սիբիրի տափաստանային շրջաններ։ Տիրապետելով տափաստանին և անտառ-տափաստանին, Անդրոնովյան մշակույթի մարդիկ, գետերի հովիտների երկայնքով նոր դաշտեր և արոտավայրեր փնտրելով, ներթափանցել են տայգայի գոտի, որտեղ նրանք խառնվել են աբորիգեն բնակչությանը։ Արդյունքում, Արևմտյան Սիբիրյան տայգայի հարավում զարգանում են Անդրոնովյան մշակույթները (Չերկասկուլ, Սուզգուն, Ելով)՝ համատեղելով տեղական և բերովի ավանդույթները։ Անդրոնովյան մշակույթի ազդեցությամբ այս մշակույթների կրողները ստեղծեցին բրոնզաձուլման սեփական կենտրոնները, որոնք կարևոր դեր խաղացին տայգայի գոտում մետաղի տարածման գործում։

Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջին Անդրոնովյան մշակույթին Հարավային Սիբիրում փոխարինում է Կարասուկյան մշակույթը։ Կարասուկ ցեղերը մեծ ազդեցություն են ունեցել բրոնզի դարի վերջին փուլի սիբիրյան մշակույթների վրա։ Դա տեղի է ունեցել մի հսկայական տարածքի վրա՝ Վերին Օբից մինչև Յակուտիա։ Ուշ բրոնզի դարում տափաստանային տնտեսությունը ենթարկվել է որոշակի փոփոխությունների։ Կարասուկների պահած կենդանիների կազմում մեծացել է մանր եղջերավոր անասունների տեսակարար կշիռը, որն ավելի շարժուն է դարձնում նախիրը և հնարավորություն է տալիս անցնել սեզոնային միգրացիաների։ Այսպիսով, երկաթի դարի նախաշեմին հարավսիբիրյան տափաստաններում ստեղծվել են քոչվոր անասնապահությանն անցնելու պայմաններ։ Ուշ բրոնզի դարում մետաղը տարածվել է Հյուսիսային Ասիայի գրեթե ողջ տարածքում։ Կարասուկյան մշակույթի ազդեցությամբ Յակուտիայի Ուստ–Միլ մշակույթում (մ. թ. ա. 2–1-ին հազարամյակի վերջ) մետաղագործական կենտրոն է ձևավորվել։ Մ.թ. ա. 1-ին հազարամյակի առաջին կեսին բրոնզե իրեր են հայտնվում են Չուկոտկայի Ուստ-Բելսկի մշակույթում։ Բայց մի քանի ներմուծված բրոնզե առարկաները չեն փոխել այդ մշակույթի նեոլիթյան բնույթը։ Ըստ էության, Չուկոտկայի և Կամչատկայի բնակչությունը շարունակել է ապրել քարի դարում։

Բայկալի տարածաշրջանի բրոնզեդարյան կեցավայրերում (Լոկոմոտիվ, Շամանկա II, Ուստ Իդա, Կուրմա XI) հայտնաբերվել են Y-քրոմոսոմային K, R1a1, C3, Q1a3 և E-L914 հապլոխմբեր[44]։

Երկաթի դար խմբագրել

 
Մեծ Սալբիկյան գերեզմանաթմբի մուտք

Երկաթի դարը մեծ փոփոխություններ է բերել հին Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի ժողովուրդների կյանքում, որոնք երկաթին ծանոթացել են մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում։ Թյուրք և մոնղոլ ժողովուրդները տիրապետել են մետաղական պահանգների, ճարմանդների և այլ իրերի արտադրությանը[45]։

Եվրասիայի տափաստանային շրջանների զարգացման պատմական և հնագիտական առանձնահատկությունները հնարավորություն են տալիս վաղ երկաթի դարաշրջանում առանձնացնել երկու երկար ժամանակաշրջաններ՝ սկյութական կամ սկյութա-սակական և հունու կամ հունու-սարմատական։ Զարգացած քոչվոր հովվականության հիման վրա այստեղ զարգացել են ռազմա-դեմոկրատական կենսակերպով հասարակություններ և ձևավորվում առաջին տոհմային միությունները[45]։

Եվրասիական տափաստանների ժողովուրդների պատմության մեջ «սկյութական» ժամանակը վերաբերում է մ.թ.ա. 8-3-րդ դարերին և բնութագրվում է տնտեսության հովվական–գյուղատնտեսական ձևերից դեպի քոչվոր անասնապահության անցումով։

Մ.թ.ա. 4-3 դարերում սրվել է թյուրքական (Հունու) և մոնղոլական (Սիանբեյ) պետությունների պայքարը նորաստեղծ միացյալ Չինաստանի հետ։ Չինական դիվանագիտությունը ակտիվորեն տեղեկություններ էր հավաքում արևմտյան և հյուսիսային հողերի մասին։ Նրա տեսադաշտում են հայտնվում Ուսունները, Յուեչժին և Դինլինները։ Գրավոր աղբյուրների համաձայն՝ նրանք իրենց ժամանակ ստեղծել են ուժեղ քաղաքական միավորումներ, որոնք երկար ժամանակ հաջողությամբ հանդես են եկել հուների դեմ։ Այնուամենայնիվ, տափաստանային տիրակալները բազմիցս հաջողությամբ ներխուժել են և նվաճել Չինաստանը (Շանյու Մոդ, Լաոշան մ.թ.ա. 2-րդ դար, Թանգշիհայ - մ.թ.ա. 2-րդ դար)։ 4-րդ դարում թուրք-մոնղոլ տիրակալները, նվաճելով Չինաստանը, հիմնել են իրենց դինաստիաները (Հյուսիսային Հան, Ուշ Չժաո)[46]։

 
Տաշտիկյան մշակույթի թաղման դիմակ

Յուեչժինները ապրել են Ալթայում և Սայաններում։ Սկյութոլոգիայում Ալթայի և Տուվայի պազիրիկ և ույուկ մշակույթները կապված են Յուեչժինների հետ։ Յուեչժիններպ լեզվական պատկանելության հարցը անհասկանալի է։ Առավել հաճախ դրանք վերագրվում են արևելյան իրանախոս մասսագետներին[45]։ Մեկ այլ կարծիքի համաձայն՝ Յուեչժինները բազմալեզու էին, և մասնավորապես նրանց որոշ անվանումներ թյուրքական լեզուներից են ծագում։ Պազիրիկ կուրգանների պեղումները վկայում են խառը մոնղոլոիդ-կովկասոիդ տիպի մասին։

Յուեչժիններից հյուսիս-արևելք՝ Ենիսեյի տափաստաններում, տարածված է եղել Դինլինների թագար մշակույթը։ Դինլինները, ըստ չինացիների, ազգակցական են եղել հունուերի հետ, բայց միշտ թշնամական են վերաբերվել նրանց։ Ի տարբերություն Յուեչժինների հարևանների, դինլին-թագարները վարել են նստակյաց կենսակերպ[45]։

Թագարական մշակույթի ցեղերը բարձր զարգացում են ստացել մետաղի արտադրության և մետաղագործության մեջ։ Հարավային Սիբիրի հնագույն պղնձի հանքերի մեծ մասը պատկանել է թագարներին։ Նրանք մեծապես բարելավել են տարբեր բրոնզե համաձուլվածքների բաղադրությունը։ Տագարների ոսկեգույն բրոնզը հայտնի է եղել և ձուլակտորների և ավելի հաճախ արտադրանքի տեսքով արտահանվել է այլ շրջաններ, հատկապես Արևմտյան և Կենտրոնական Սիբիրի տայգա և անտառ-տափաստաններ[46]։

Եվրասիական տափաստաններում «սկյութական ժամանակին» մ.թ.ա. 3-4րդ դարերում փոխարինում է «հոնա-սարմատականը»։ Սարմատները արևմուտքում, հոները՝ արևելքում, սկսել են գերիշխել Մեծ տափաստանում։ Այս ժամանակաշրջանը բնութագրվում է նյութական մշակույթում բրոնզի և քարի նկատմամբ երկաթի ամբողջական հաղթանակով, քոչվորության հետագա զարգացմամբ և միգրացիոն գործընթացների աննախադեպ ծավալով[46]։

Մեր թվարկության առաջին դարերում աշխարհը «ժողովուրդների մեծ գաղթի» նախաշեմին էր, որին ազդակը տրվել է արևելքում։ Սիբիրը նշանակալի դեր է խաղացել եվրասիական տափաստանային միջնադարի կյանքում[47]։

5-7-րդ դարեր խմբագրել

Թյուրքական կագանատ խմբագրել

 
Թյուրքական կագանատի սահմանները Եվրասիայի քարտեզին

576 թվականին ստեղծվել է մարդկության պատմության ամենամեծ պետություններից մեկը՝ Մեծ թյուրքական կագանատը։ Կագանատը վերահսկել է տարածքներ Չինաստանից մինչև Բյուզանդական սահման արևմուտքում; Սասանյան Պարսկաստանը հարավում ընկել է Կագանատի ազդեցության տակ։ 561-563 թվականներին թյուրքերը դաշինք են կնքել Պարսկաստանի հետ՝ ընդդեմ հեփթաղների[48][49][50]։ 575 թվականին Պարսկաստանն ու Բյուզանդիան միավորվել են Կագանատի դեմ։ Ի պատասխան սրան՝ 576 թվականին թյուրքական զորքերը ջախջախել են Բյուզանդիայի վասալին՝ Բոսպորի թագավորությանը, հաղթական արշավներ են ձեռնարկել Ղրիմում և Արևմտյան Կովկասում։ Այս և Միջին Ասիայի գրավումներից հետո Կագանատը սկսել է վերահսկել Մեծ Մետաքսի ճանապարհի զգալի և կարևոր հատվածները, որոնք թյուրքական ազնվականությանը հսկայական շահույթ են ապահովել քարավանների առևտրից[51]։

Թյուրքական պետության հզորությունը շուտով սասանվել է։ 581 թվականին Տոբո Խանի մահից հետո ներքին պատերազմները, սոցիալական հակասությունները, Չինաստանը հարձակումըԿագանատի սահմանների վրա, պատերազմները հարևան երկրների հետ թուլացրել են երկիրը։ 7-րդ դարում թյուրքական կագանատը բաժանվել է երկու մասի՝ արևելյան թյուրքական և արևմտյան թյուրքական[48][49][50]։ Չինաստանի ապագա նվաճող Շիբիր Խան Թյուրք Շադը 609 թվականին սկսել է կառավարել Արևելյան թյուրքական Կագանատը[52], որի անունից, ենթադրություն կա, որ առաջացել է «Սիբիր» տեղանունը։

Ղրղզական կագանատ խմբագրել

6-10-րդ դարերում Հարավային Սիբիրի տարածքում Բարսբեկ Կագանը[53] հիմնել է Ենիսեյի ղրղզների պետությունը[54]։ 840 թվականին ընդարձակվել է մինչև Տյան Շան։ Իր գոյության տարբեր ժամանակաշրջաններում այն մի քանի անգամ կորցրել է իր անկախությունը։ Կագան են դարձել միայն Աժեի կլանի ներկայացուցիչները։ 840 թվականին Կագանատը կործանել է ույղուրական կագանատը, իր իշխանությունը տարածել է Տուվայի և Մոնղոլիայի վրա։ Հետապնդելով ույղուրների մնացորդներին Ենիսեյի ղրղզները հասել են Իրտիշ և Ամուր, ներխուժել են Արևելյան Թուրքեստանի օազիսներ։ 840-925 թվականներին Ղրղզական Կագանատը գտնվել է իր հզորության գագաթնակետին։ Այս շրջանը ակադեմիկոս Վասիլի Բարտոլդը անվանել է «Ղրղզստանի մեծ տերություն»[55][56]։ Ենիսեյի ղրղզների ռազմաքաղաքական էքսպանսիան դեպի արևմուտք հասել է Արևմտյան Սիբիրի հարավի տափաստանային և անտառատափաստանային շրջաններ։ Ասիայի սրտից եկած օտարները, ըստ երևույթին, դարձել են հնագույն Ուգր-Մադյարների մերձուրալից հեռանալու պատճառը։ Այս մասին են վկայում Չելյաբինսկի շրջանի հարավում գտնվող հնագիտական գտածոները[57]։

Զարգացած է եղել զենքի արտադրությունը, որի որակով Ենիսեյի ղրղզները հայտնի են եղել ողջ Կենտրոնական Ասիայում։ Ենիսեյ ղրղզները զբաղվել էին որսով, մորթու մշակմամբ։ Բուծել են ոչխարներ, ուղտեր, ձիեր։ Ենիսեյի ղրղզական ոսկերիչները հատուկ ոճ են ստեղծել։ Նրանց արտադրանքը առանձնացել է հարուստ ու յուրօրինակ ծաղկային զարդանախշերով։ Բնակչության մի մասը նստակյաց կյանք է վարել, քանի որ մշակվում էին գյուղատնտեսական տարբեր կուլտուրաներ՝ ցորեն, կորեկ, գարի, կանեփի սերմ, պտղատու ծառեր, վարսակ և տարեկան։

Կագանատը հավանաբար, գոյություն է ունեցել մինչև 11-12-րդ դարերը, 1207 թվականին մոնղոլական նվաճումներ փաստող սկզբնաղբյուրներում կագանատը այլևս չի հիշատակվել[58]։

13-15-րդ դարեր խմբագրել

Մոնղոլական կայսրություն խմբագրել

 
Մոնղոլական կայսրությունը քարտեզին

Չինգիզ խանի ծննդավայրը գտնվել է ժամանակակից Սիբիրի տարածքում։ Սիբիրի հարավում հայտնաբերվել են բազմաթիվ հնագույն ձեռագրեր, որոնք հաստատում են դա[59]։ 1206 թվականին Չինգիզ խանը հռչակվել բոլոր մոնղոլների ղեկավար։ Նա ձևավորել է Մոնղոլական կայսրությունը, որը նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում արագորեն աճել է[60][61]։ Կայսրությունը հյուսիսում հասել է Սիբիր։ Սիբիրի պատմությունը խորը հետք է թողել Հարավային Սիբիրի քոչվոր և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող բնակչության պատմության մեջ[59]։

1207 թվականին Չինգիզ խանի ավագ որդու՝ Ջոչիի և Սուբեդեյի հրամանատարությամբ հյուսիսային սահման են ուղարկվել երկու թումեն։ Շատ անտառային ցեղեր, այդ թվում՝ օիրացիները, բուրյաթները և բարգուտները, այնուհետև Ենիսեյի ղրղզները ենթարկվել են մեծ խանին[62]։

Ոսկե Հորդա խմբագրել

1294 թվականին Խուբլայի մահվանից հետո Մոնղոլական կայսրությունը մասնատվել է 4 առանձին խաքանությունների կամ կայսրությունների, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր հետաքրքրություններն ու նկրտումները։ Հյուսիսարևմուտքում Ոսկե Հորդայի խանությունն էր[63]։ Հարավ-արևմտյան Սիբիրը դարձել է Ջոչիի Ուլուսի կամ Ոսկե Հորդայի մի մասը։ 1420-ական թվականների սկզբին ձևավորվել է Սիբիրյան խանությունը, 1428 թվականին՝ Ուզբեկական, ապա Կազանի (1438), Ղրիմի (1441) խանությունները, Նողայի հորդան (1440-ական թվականներ) և Ղազախական խանությունը (1465)[64]։ Խան Կիչի-Մուհամմեդի մահից հետո Ոսկե Հորդան դադարել է գոյություն ունենալ որպես մեկ պետություն։

Յուգրա խմբագրել

 
Սիբիրի ժողովուրդները 16-րդ դարում։

Ըստ ռուսական աղբյուրների 12-17-րդ դարերում Հյուսիսային Ուրալում և Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի ափին, Յուգորսկի Շար նեղուցից մինչև Տազ գետի գետաբերան տարածքում ապրել են Ուգրիկ Խանտի և մասամբ Մանսի ցեղերը[65]։

Ըստ 16-րդ դարի լեհական աղբյուրների, Յուգրան գտնվել է Վոլգայից այն կողմ Մոսկվայի Իշխանության հյուսիս-արևելքում և եղել է «Սկյութիայի» ամենահյուսիսային մասը, որը ընկած է Հյուսիսային օվկիանոսի ափին։ Ըստ այդ պատկերացումների՝ հունգարացիների հինավուրց հայրենիքը[66][67]] գտնվում էր անմիջապես Ուգրայում, որը շատերն անվանում էին «Ուգրիկ»։

«Յուգրա» տեղանունը պահպանվել է աշխարհագրական անվանումներում Եվրոպայի ծայրահեղ հյուսիս-արևելքում, ինչպիսիք են Յուգորսկի Շար նեղուցը և Յուգորսկի թերակղզին Նենեցյան ինքնավար օկրուգում։

Վասիլի Տատիշչևը գրել է՝ «Դվինայից դեպի արևելք, Յուգրաներից և Յուգդորներից Յուգա գետի երկայնքով, ժողովուրդը մեծ էր և ուժեղ։ Նրանց տիրապետությունը տարածվում էր Գալիցիայի շրջանի վրա, Ունժա քաղաքը նրանց սեփականությունն էր։ Նրանք ունեին իրենց իշխանները։ Այժմ նրանց գլխավոր քաղաքն է Ուստյուգ Մեծը, Կևրոլը և Մեզենը»։

12-րդ դարի վերջից մինչև 1470-ական թվականները Նովգորոդի Հանրապետությունը փորձել է գաղութացնել Յուգրան, որտեղից անկանոն կերպով տուրք են վերցրել մորթիներով, ձկներով, ծովացուլի փղոսկրով և այլն[68]։

1483 թվականի մայիսի 9-ին Իվան III-ի հրամանով Արևմտյան Սիբիրում սկսվել է վոյեվոդ Ֆյոդոր Կուրբսկի-Չերնիի և Իվան Սալթիկ-Տրավինի մեծ արշավը Վոգուլ արքայազն Ասիկայի դեմ։ Պելիմում հաղթելով Վոգուլներին, մոսկովյան բանակը շարժվել է Տավդայի երկայնքով, այնուհետև Տուրայի երկայնքով և Իրտիշի երկայնքով, մինչև այն թափվի Օբ գետը։ Այստեղ գերվել է Յուգրայի արքայազն Մոլդանը։ Այս արշավից հետո Իվան III-ին սկսել են անվանել Յուգորսկու մեծ իշխան, Կոնդինսկի և Օբդորսկի իշխան։ 1499 թվականին Ուրալից այն կողմ տեղի է ունեցել մոսկովյան բանակի ևս մեկ արշավ[69]։

21-րդ դարի սկզբին «Ուգրա» անվանումը հաստատվել էր Խանտի-Մանսիյսկի ինքնավար շրջանի վրա և պաշտոնապես ամրագրվել է այդ անունով[70]։

16-րդ դար խմբագրել

Սիբիրի խանություն խմբագրել

Ենթադրաբար 13-րդ դարում Արևմտյան Սիբիրի հարավում հիմնադրվել է թաթարների և կերեյցիների Տյումենի խանությունը Չինգի-Տուրա մայրաքաղաքով։ Այն գտնվում էր վասալային կախվածության մեջ Ոսկե Հորդայից։ Նրա անկումից հետո[71], մոտ 1500 թվականին Տյումենի խանության տիրակալը միավորել է Արևմտյան Սիբիրի մեծ մասը՝ ստեղծելով Սիբիրյան խանությունը[72][73], որի մայրաքաղաքն էր Կաշլիկ քաղաքը, որը նաև հայտնի է որպես Սիբիր և Իսկեր։ Սիբիրյան խանությունը սահմանակից էր Պերմի երկրամասին, Կազանի խանությանը, Նոգայի Հորդային և Իրտիշ Թելեյուտներին։ Հյուսիսում այն հասնում էր Օբի ստորին հոսանքներին, իսկ արևելքում այն հարում էր «Պեգայա Հորդային»[2]։

Մոնղոլ-թաթարների պետության ֆեոդալական մասնատման գործընթացը հանգեցրել է նրան, որ 14-15-րդ դարերում Արևմտյան Սիբիրում ձևավորվել են մի քանի փոքր պատերազմող խանություններ՝ Իշիմ, Տյումեն, Սիբիր։ Վերջիններս զբաղեցրել են Իրտիշի միջին և Տոբոլի ստորին հոսանքի երկայնքով գտնվող հողերը։ Սիբիրյան խանության կենտրոնը Կաշլիկ քաղաքն է եղել (այլ աղբյուրների համաձայն՝ Իսկեր կամ Սիբիր)։ Խանատի կառավարիչները ժառանգել են Ոսկե Հորդայի կառուցվածքն ու ավանդույթները, նրա ռազմատենչ ոգին։ Տեղի ազնվականության ղեկավարները՝ մուրզաները, բեկերը, թարխանները, հավաքել են յասակ իրենց աղքատ ցեղակիցներից՝ «սևերից» և կանչել խայտաբղետ բանակ։ Ռազմիկներ են հավաքագրվել նաև իրենց ենթակա Վոգուլներից (Մանսի) և Օստյակներից (Խանտի)[59]։

Սիբիրի նվաճման նախապատմություն խմբագրել

 
Ռուսները յուրացնում են նոր հողերը, հեղինակ՝ Կլավդի Լեբեդև, 1904

Մորթու մշտական աղբյուր գտնելու ցանկությունը, որն այն ժամանակ կազմում էր Ռուսաստանի եկամուտների զգալի մասը և գնահատվում էր արտաքին և ներքին շուկայում, ուժեղացրել է կառավարության փորձերը՝ տեղափոխել պետության սահմանները դեպի արևելք։ Դրան նպաստել են նաև 15-րդ դարի վերջից հաստատված դիվանագիտական հարաբերությունները Տյումեն խանի հետ և ստորին Օբի շրջանի որոշ ուգրական ցեղային միավորումների հարկային կախվածությունը։ 16-րդ դարի կեսերին կապեր են հաստատվել Սիբիրի խանության կառավարիչների հետ։ 1555 թվականին Սիբիրի խան Եդիգերը ճանաչել է Ռուսաստանի թագավորությունից վասալային կախվածությունը և խոստացել է Մոսկվային յասակ վճարել՝ տարեկան 1000 սամույրի մորթի, թեև տուրքը երբեք չի վճարել խոստացված գումարի չափով։ 1563 թվականին Սիբիրի խանությունում իշխանությունը գրավել է Շիբանիդ Քուչումը, որը Իբակի թոռն էր։ Նա մահապատժի է ենթարկել խան Եդիգերին և նրա եղբորը՝ Բեկ-Բուլաթին։ Սիբիրյան նոր խանը մեծ ջանքեր է գործադրել Սիբիրում իսլամի դերն ամրապնդելու համար։ Խան Քուչումը դադարեցրել է տուրք տալ Մոսկվային, բայց 1571 թվականին նա ուղարկել է 1000 սամույրի մորթի։ Բայց, երբ նույն թվականին Ղրիմի խան Դևլեթ I Գերայը ավերել և հրդեհել է Մոսկվան, Սիբիրի խան Կուչումը լիովին դադարել է Մոսկվային հարկ վճարել։

1564 թվականի հունվարի 22-ը կարելի է համարել Սիբիրի գաղութացման պաշտոնական սկիզբը։ Այս ամսաթվով թվագրվող թագավորական հրամանագիրը Պերմի երկրամասի ամենահարուստ ձեռներեցներ Ստրոգանովներին կարգադրել է Կամայի վրա Կանկոր և Կարդեգան ամրոցները կառուցել, որ Կուչումի ջոկատները չկարողանան աննկատ անցնել Պերմի երկրով։

1573 թվականին Քուչումն իր եղբորորդուն՝ Մահմուտ Կուլին, հետախուզության նպատակներով ուղարկել է խանությունից դուրս։ Մախմուտ Կուլին հասել է Պերմ՝ անհանգստացնելով ուրալյան վաճառական Ստրոգանովներին։ 1579 թվականին Ստրոգանովները հրավիրել են կազակների ջոկատ (ավելի քան 500 մարդ)՝ ատամաններ Երմակ Տիմոֆեևիչի, Իվան Կոլցոյի, Յակով Միխայլովի, Նիկիտա Պանի և Մատվեյ Մեշչերյակի հրամանատարությամբ՝ պաշտպանվելու Կուչումի պարբերական հարձակումներից[74]։

Կազանի և Աստրախանի գրավումը և Վոլգայի և Միջին Ուրալի մի շարք ժողովուրդների կամավոր միացումը ռուսական պետությանը բացեցին կառավարության համար դեպի Սիբիր առաջխաղացման հնարավորությունը[74]։

Սիբիրի նվաճում խմբագրել

 
Երմակը նվաճում է Սիբիրը, հեղինակ՝ Վասիլի Սուրիկով, 1895

1581 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Երմակի գլխավոր հրամանատարությամբ կազակների ջոկատը շարժվել է Քարե գոտուց (Ուրալ) այն կողմ, որով նշանավորել է ռուսական պետության կողմից Սիբիրի գաղութացման սկիզբը։ Այս արշավի նախաձեռնությունը, ըստ Էսիպովսկայայի և Ռեմիզովսկայայի տարեգրության, պատկանում էր հենց Երմակին, Ստրոգանովների մասնակցությունը սահմանափակվել է կազակներին սննդամթերքի և զենքի հարկադիր մատակարարմամբ։ Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի միացումը Ռուսաստանին հանդիպել է տեղի բնակիչների դիմադրությանը, որի ընթացքում կազակները հաճախ դաժանաբար են գործել բնիկ ժողովուրդների նկատմամբ[75]։

1582 թվականի հոկտեմբերի 26-ին Երմակը գրավել է Կաշլիկը և սկսել Սիբիրյան խանության միացումը Ռուսաստանին։ 1584 թվականի օգոստոսին Կուչումին հաջողվել է վրեժխնդիր լինել, Վագայ գետի գետաբերանում գիշերով հանկարծակի հարձակվել է և ոչնչացրել Երմակի ջոկատը։ Երմակը մահացել է գետն անցնելու փորձի ժամանակ։ Փրկված կազակները ստիպված լքել են Սիբիրի տարածքը։ Կուչումը կրկին ետ է գրավել Կաշլիկը, որտեղից, սակայն, շուտով նրան վտարել են գահի նոր հավակնորդը՝ Սեիդ-Ախմատը։ 1586 թվականին, երբ հիմնադրվեց Սիբիրում (Տյումեն) առաջին ռուսական քաղաքը, Կուչումն այլևս չի վերահսկել Կաշլիկը և ստիպված հարավ է քաշվել։ 1588 թվականին ռուսները գրավել են Կուչումը, որը շարունակել է դիմակայել նվաճողներին մինչև 1598 թվականը։ 1598 թվականի օգոստոսի 20-ին Օբ գետի ափին, Իրմենի ճակատամարտի ժամանակ Կուչումը պարտություն է կրել Անդրեյ Վոեյկովից և փախել է Նոգայի Հորդա, որտեղ 1601 թվականին սպանվել է ցեղակիցների կողմից։ Սիբիրյան վերջին խանը Ալին է եղել՝ Կուչումի որդին[74]։

16-17-րդ դարերի վերջում Ռուսաստանից եկած վերաբնակները Սիբիրի խանության տարածքում հիմնել են Տյումեն, Տոբոլսկ, Բերեզով, Սուրգուտ, Տարա, Օբդորսկ քաղաքները[76]։ 1601 թվականին Օբի ծոցը թափվող Տազ գետի վրա հիմնադրվել է Մանգազեյա քաղաքը։ Այսպիսով, բացվել է ծովային ճանապարհը դեպի Արևմտյան Սիբիր (Մանգազեյայի ծովային ճանապարհ)։ Նարիմի բերդաքաղաքի հիմնադրմամբ Պեգայա Հորդան նվաճվել է Սիբիրի խանությունից[74]։

17-րդ դար խմբագրել

 
17-րդ դարի աշտարակ (օստրոգ)
 
17-րդ դարի նավ՝ կոչ, որն օգտագործում էին երկրախույզները։

Բնակչություն և բնակավայրեր խմբագրել

Ռոմանովների դինաստիայի առաջին ցար Միխայիլ Ֆեդորովիչի օրոք կազակները և վերաբնակիչները յուրացնում էին Արևելյան Սիբիրի հողերը։ Սիբիր գաղթած ժողովուրդը որսորդ էր կամ Կենտրոնական Ռուսաստանից փախած՝ ճորտատիրությունից ազատ կյանք փնտրող փախստական գյուղացիներ, փախած դատապարտյալներ և հնադավան հավատացյալներ։ Ռուս ժողովրդի և տեղի ժողովուրդների նոր բնակավայրերը պահանջում էին պաշտպանություն քոչվորներից, ինչի համար ստեղծվում էին ամրոցներ[77]։

17-րդ դարի առաջին 18 տարիներին ռուսներն անցել են Ենիսեյ գետը ու հիմնադրել են Տոմսկ (1604), Կուզնեցկ (1618), Ենիսեյսկ (1619), Կրասնոյարսկ (1628) և այլ քաղաքները։ Օլեկմինսկի (1635), Նիժնե-Կոլիմսկի (1644) և Օխոտսկի (1648) բերդաքաղաքների կառուցումը ամրապնդել է ռուսների դիրքը Լենայի շրջանում։ 1661 թվականին հիմնադրվել են Իրկուտսկի[78], 1665 թվականին՝ Սելենգինսկի, 1666 թվականին՝ Ուդինսկի բերդաքաղաքները[79]։ Հարավային Սիբիրում ռուսական էքսպանսիայի առաջխաղացումը հանդիպել է Ենիսեյի ղրղզների դիմադրությանը։ Մի շարք զինված բախումներից հետո միայն 18-րդ դարի սկզբին ժամանակակից Խակասիայի տարածքը անցել է Ռուսաստանի վերահսկողության տակ[80]։

1653 թվականի թագավորական հրամանագրով Սիբիրն օգտագործվել է գողերին ու ավազակներին աքսորելու համար[81]։ Մինչ այդ, հազվագյուտ դեպքերում, Բորիս Գոդունովի օրոք էին պալատական ինտրիգների զոհերին ուղարկում Սիբիր[82]։

Հայտնագործություններ խմբագրել

1623 թվականին երկրախույզ Պանտելեյ Պյանդան հայտնաբերել է Լենա գետը[83] և մոտ ութ հազար կիլոմետր՝ մինչ այդ անհայտ, գետային ուղիներ[84], որտեղ 1630-ական թվականներին հիմնվել են Յակուտսկը և այլ փոքր քաղաքներ։ 1637-1640 թվականներին Յակուտսկից Ալդան, Մայա և Յուդոմա գետերով երթուղի է բացվել դեպի Օխոտսկի ծով։ Ենիսեյի և Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի երկայնքով շարժվելիս արդյունաբերողները թափանցել են Յանա, Ինդիգիրկա, Կոլիմա և Անադիր գետերի գետաբերանները[78]։

1649-1650 թվականներին կազակական ատաման Երոֆեյ Խաբարովը հասել է Ամուր[85]։ 17-րդ դարի կեսերին ռուսական բնակավայրեր են հայտնվել Ամուրի շրջանում, Օխոտսկի ծովի ափին, Չուկոտկայում։ 1645 թվականին կազակ Վասիլի Պոյարկովը բացահայտել է Սախալինի հյուսիսային ափը[86]։ 1648 թվականին Սեմյոն Դեժնևը Կոլիմա գետի գետաբերանից անցել է Անադիր գետի գետաբերանը և հայտնագործել Ասիայի և Ամերիկայի միջև գտնվող նեղուցը[87]։

1686 թվականին Ներչինսկում իրականացվել է Արգունի կամ Ներչինսկի արծաթի հանքաքարերի առաջին ձուլումը։ Հետագայում այստեղ առաջացել է Ներչինսկի հանքարդյունաբերական շրջանը։ 1689 թվականին կնքված Ներչինսկի պայմանագրով սկսվել է սահմանային առևտուրը Չինաստանի հետ[88]։

18-րդ դար խմբագրել

Վարչական բաժանում խմբագրել

1708 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Պետրոս I-ի տարածաշրջանային բարեփոխման ընթացքում ստեղծվել է Տոբոլսկ կենտրոնով Սիբիրյան նահանգը (Сибирская губерния)[89]։ 1719 թվականի մայիսի 29-ին նահանգը բաժանվել է երեք գավառի՝ Վյատկա, Սոլ-Կամա և Տոբոլսկ՝ որը հրամանագրով կոչվում էր «Սիբիրյան քաղաքներ»[90]։ 1724 թվականի նոյեմբերի 26-ին Ենիսեյը և Իրկուտսկը բաժանվել են Տոբոլսկ գավառից[91]։ 1727 թվականի ապրիլի 29-ի հրամանագրով Վյատկա և Սոլիկամսկ գավառները փոխանցվել են Կազանի նահանգին[92]։ 1736 թվականի հունվարի 30-ի հրամանագրով Սիբիրի նահանգը նորից է բաժանվել՝ Սիբիրի անկախ գավառի, որպես Տոբոլսկ և Ենիսեյ գավառների մաս՝ Սիբիրի նահանգապետի հսկողության տակ և Իրկուտսկ գավառի՝ հատուկ փոխնահանգապետի հսկողության ներքո։ 1737 թվականի օգոստոսի 13-ին Իսետ պրովինցիան է ստեղծվել Սիբիր գավառի կազմում։ Ներառել է Իսետի, Օկունևսկի և Շադրինսկի շրջանները։ 1744 թվականին Իսետի պրովինցիան փոխանցվել է Օրենբուրգ նահանգին։

Նահանգապետը և երկու փոխնահանգապետերը նշանակվել են Գերագույն գաղտնի խորհրդի կողմից (1726-1730), այնուհետև Նորին կայսերական մեծության կաբինետի (1731-1741) Սենատի կողմից ներկայացված թեկնածուներից։ Նահանգապետն ունեցել է ռազմական, վարչական, ոստիկանական, դատական, ֆինանսական և տնտեսական լիարժեք իշխանություն[93]։ Սիբիրի առաջին նահանգապետ է նշանակվել է իշխան Մատվեյ Գագարինը[94]։ 1721 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում Պետրոս I-ի ներկայությամբ Մատվեյ Գագարինը կախաղան է բարձրացվել։ Որպես նախազգուշացում մյուսներին՝ նրա մարմինը յոթ ամիս մնացել է հրապարակում կախված վիճակում։ Պաշտոնական դատական փաստաթղթերը վկայում են, որ յուրացումներն ու ազգակցական պրոտեկցիոնիզմն են դարձել միապետի զայրույթի պատճառ։ Ըստ մեկ այլ տարբերակի՝ իշխան Գագարինը Սիբիրը Ռուսաստանից անջատելու քայլեր է ձեռնարկել, և դա է առիթ տվել մահապատժի[95]։

Նոր բնակավայրեր և ամրաշինական կատույցներ խմբագրել

 
Յակուտսկի բերդաքաղաքը 20-րդ դարի սկզբին, (բացիկ)։

18-րդ դարում բնակչության հոսքը Հարավային Սիբիրի տափաստանային մաս ավելցել է։ Առաջ սրան խանգարում էր Ենիսեյի ղրղզների և այլ քոչվոր ժողովուրդների ներկայությունը։ 1730 թվականին սկսվել է Սիբիրյան տրակտի կառուցումը։ 1747 թվականին կառուցվում են մի շարք ամրություններ, որոնք հայտնի են որպես Իրտիշի գիծ[96]։ 1754 թվականին կառուցվել է ամրությունների նոր գիծ՝ Իշիմսկայան։ 1730-ական թվականներին առաջացել է Օրենբուրգի գիծը, որը մի ծայրում հենվում էր Կասպից ծովին, իսկ մյուս ծայրում՝ Ուրալյան լեռնաշղթային։ Այսպիսով, Օրենբուրգի և Օմսկի միջև հենակետեր են հայտնվում[97]։

1760 թվականին Սենատը հրամանագիր է արձակել հողատերերից, պալատականներից, եպիսկոպոսներից, վանականներից, վաճառականներից և պետական գյուղացիներից վարձով մարդ տեղափոխել Սիբիր[98]։ Արդյունքն եղել է վերաբնակների թվի աճը և նոր բնակավայրերի ստեղծումը հիմնականում Արևմտյան Սիբիրի տրակտի գոտում, որը կառուցումը սկսվել էր 1730 թվականին։

Ֆինանսներ խմբագրել

Մինչև 1740-ական թվականները Ռուսաստանից Սիբիր և հակառակը մուրհակային փոխանցումների արգելք է եղել։ Կառավարությունը մտավախություն է ունեցել, որ կառավարիչները և նահանգապետերը, առևտրական օրինագծերի գործարքների քողի տակ, կկարողանան իրենց գումարները հանել Սիբիրից։ Դրամը Սիբիր է տեղափոխվել կանխիկ եղանակով[99]։

1763 թվականի դեկտեմբերի 5-ից մինչև 1781 թվականի հունիսի 7-ը հատվել է պղնձե սիբիրյան մետաղադրամ՝ բացառապես Սիբիրում շրջանառվելու համար։

1769 թվականից շրջանառության մեջ թղթադրամ է հայտնվել։ Ռուսաստանից Սիբիր վճարումների փոխանցման օրինագծի լուծումից հետո անկանխիկ վճարումները սկսեցին տարածվել, և սկսվեց բանկային համակարգի ձևավորումը։ 1772 թվականին Տոբոլսկում, իսկ 1779 թվականին Իրկուտսկում բացվել են պետական բանկային գրասենյակներ՝ վարկային և առհաշիվ գործարքների համար[100]։

Նորամուծություններ խմբագրել

 
Ոսպենսկի տաճարը Ենիսեյսկում

1763 թվականի դեկտեմբերի 15-ի հրամանագրով հարկը (յասակ) ուղղակիիորեն դրվել է Նորին Կայսերական Մեծության կաբինետի տրամադրության տակ[101]։ Պետրոս I-ի օրոք սկսվել է Սիբիրի գիտական հետազոտությունը, կազմակերպվել է Հյուսիսային Մեծ արշավախումբը։ 18-րդ դարի սկզբին Սիբիրում հայտնվել են առաջին խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկությունները՝ Ակինֆի Դեմիդովի Ալթայի հանքարդյունաբերական գործարանները, որոնց հիման վրա ստեղծվել է Ալթայի հանքարդյունաբերական շրջանը[102]։ Սիբիրում հիմնվել են թորման և աղի գործարաններ։ 18-րդ դարում Սիբիրի 32 գործարաններում իրենց սպասարկող հանքերի հետ միասին աշխատել է մոտ 7 հազար բանվոր[99]։ Սիբիրյան արդյունաբերության առանձնահատկությունը աքսորյալների և դատապարտյալների աշխատանքի օգտագործումն էր։ Ճարտարապետության մեջ ձևավորվում է սիբիրյան բարոկկոյի ոճը[103]։

Զինված ուժեր խմբագրել

Սիբիրում, ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ ռազմական գործերի վարումը վստահված է եղել նահանգապետին։ 1711 թվականին կառավարիչներին հանձնարարվել է ևս մեկ պարտականություն՝ ստուգել հավաքագրման գործընթացը և գնդեր ուղարկվող նորակոչիկներին։ Մինչև 18-րդ դարի սկիզբը Սիբիրում կանոնավոր զորակոչ չի եղել, և նահանգապետերին հանձնարարված է եղել զինվորականներ հավաքագրել բոյարների, կազակների և որսորդների երեխաներից։ Սիբիրյան կազակները կազմել են սիբիրի զինվորականների ընդհանուր զանգվածի մեծ մասը[93]։

1711 թվականի փետրվարի 9-ի հրամանագրում ասվում է, որ Սիբիրյան կայազորի բանակն ունի 3,000 մարդ, նշվում են երկու գնդեր՝ Սիբիրյան և Տոբոլսկի։ 1720 թվականին առաջին անգամ Սիբիրի նահանգի 4,000 նորակոչիկների հավաք է հայտարարվել «զինվորների, կազակների և կառապանների երեխաներից»։ 1736 թվականին Սիբիրյան նահանգի ռազմական պաշտպանությունն ուժեղացնելու համար ստեղծվել են հեծյալների գունդ և հետևակային գումարտակ։ 1766 թվականին Սելենգայի սահմանի երկայնքով պահակախումբ պահելու համար բուրյաթներից կազմավորվել են չորս գունդլ[104]։ Մինչև 1768 թվականը Սիբիրում զորակոչվել են 39,000 նորակոչիկ։ Կանոնավոր զորքերը տեղակայվել են հիմնականում Սիբիրյան գծի ամրոցներում՝ Տոբոլսկի և Տոմսկի գավառների բնակավայրերը պաշտպանելու համար[93]։ 1770 թվականին Սիբիրի բանակ են եկել 138 Զապորոժիեյի կազակներ։ 1797-1799 թվականներին Տոբոլսկի նահանգի զինվորների և կազակների ավելի քան 2,000 զավակներ մտել են բանակ[93]։

19 - րդ դար խմբագրել

Վարչական բաժանում խմբագրել

 
Միխայիլ Սպերանսկի, հեղինակ՝ Վասիլի Տրոպինին

Սիբիրի գեներալ-նահանգապետ Միխայիլ Սպերանսկու վարչական բարեփոխման արդյունքում՝ 1822 թվականի հունվարի 26-ին (փետրվարի 7) անձնական հրամանագրով[105] Ասիական Ռուսաստանը բաժանվել է երկու գեներալ-նահանգապետությունների՝ Տոբոլսկ կենտրոնով՝ Արևմտյան Սիբիրի և Իրկուտսկ կենտրոնով՝ Արևելյան Սիբիրի[106]։ Տոբոլսկի, Տոմսկի նահանգները և Օմսկի մարզը մտել են Արևմտյան Սիբիրի կազմ, Իրկուտսկի նահանգը, կրկին ստեղծված Ենիսեյի նահանգը, Յակուտսկի շրջանը, Օխոտսկի և Կամչատկայի առափնյա վարչակազմերը և Տրոիցկոսավայի սահմանային վարչությունները մտել են Արևելյան Սիբիրի կազմ։ Գավառները բաժանվել են շրջանների, իսկ վերջիններս՝ վոլոստների և այլազգիների խորհուրդների[107]։

1822 թվականի հուլիսի 22-ին (օգոստոսի 3) ցարը հաստատել է «Սիբիրի հաստատությունը» կազմող 10 օրենք՝ «Սիբիրյան նահանգների կառավարման հաստատություն», «Այլազգիների կառավարման կանոնադրություն», «Կանոնադրություն Ղրղզ-Կայսակներին կառավարելու մասին», «Աքսորների մասին կանոնադրություն», «Կանոնադրություն էտապների մասին», «Կանոնադրություն ցամաքային հաղորդակցության մասին», «Քաղաքային կազակների մասին կանոնադրություն», «Զեմստվոյի պարտավորությունների կանոնակարգ», «Հացահատիկի պաշարների մասին կանոնակարգ», «Գյուղացիների և այլազգիների պարտքային պարտավորությունների մասին կանոնակարգ»[108]։

Ելնելով նրանից, որ տարիների ընթացքում մեծացել աքսորյալների ներհոսքը (դեկաբրիստներ, 1830-1831 թվականի Լեհական ապստամբության մասնակիցներ և այլն), 1833 թվականին Սիբիրի նահանգները միավորվել են Սիբիրյան ժանդարմերիայի շրջանի հսկողության տակ են։

1848-1850 թվականներին Ամուրի և Պրիմորիեի տարածքները միացվել են Ռուսական կայսրությանը։

Արդյունաբերություն խմբագրել

Ռուսաստանի գյուղացիական բարեփոխումների ժամանակ երկրում արդյունահանվող 86 հանքանյութերից և օգտակար հանածոներից առնվազն 12-ը արդյունահանվել են Սիբիրում։ Սիբիրյան հանքարդյունաբերությունը կենտրոնացած է եղել հարավային, առավել խիտ բնակեցված և հարմարավետ տարածքներում[109]։

19-րդ դարում ոսկու արդյունաբերությունը ակտիվորեն զարգացել է Սիբիրում՝ մի պահ գերազանցելով բոլոր մյուս արդյունաբերությունները՝ միավորված արտադրանքի առումով։ Սիբիրը դարի կեսերին սկսել է տալ երկրի ոսկու ամբողջ արտադրության 70%-78%-ը։ Ոսկու արդյունաբերությունը, արտադրության արժեքով և աշխատողների թվով, դարձել է Սիբիրի ամենամեծ հանքարդյունաբերությունը[110]։

Միաժամանակ ի հայտ են եկել թղթի, կաշվի, օճառի, ապակու, ալյուրի նոր արտադրություններ։

Տրանսպորտ խմբագրել

 
«Սոկոլ» շոգենավը Ենիսեյի վրա։

Սիբիրում նավարկության համար օգտագործվել է առնվազն 24 գետ։ Դրանցից միայն ութով է երկկողմանի նավարկություն իրականացվել, մնացած 16-ում միայն ապրանքների և փայտանյութի ռաֆթինգ է իրականացվել[111]։ Գետային նավագնացությունը սահմանափակվել է բնական պայմաններով՝ գետերի սառույցը պահպանվում էր 5-8 ամիս, ի տարբերություն եվրոպական Ռուսաստանի, որտեղ գետերը սառած էին 2-7 ամիս։ Սիբիրյան գետերում բավականին հաճախ հանդիպող ծանծաղուտներն ու սահանքները զգալիորեն սահմանափակել են նավերի չափերը։

1844 թվականին Տյումենի և Տոմսկի միջև առաջին նավարկությունն է կատարվել «Օսնովա» շոգենավով։ 1860 թվականին Արևմտյան Սիբիրի գետերով արդեն նավարկել են 10 շոգենավ, 1880 թվականին՝ 37, 1894 թվականին՝ 105 շոգենավ և 200 նավ։ Ենիսեյի վրա առաջին շոգենավը հայտնվել է 1863 թվականին։ 1896 թվականին Սիբիրի բոլոր գետերով նավարկել է 172 շոգենավ։

1905 թվականին ավարտվել է Բայկալի շրջանաձև ճանապարհի շինարարությունը, որն ապահովել է անխափան հաղորդակցությունը Անդրբայկալիայի հետ[112]։

1890-1910-ական թվականներին կառուցվել է Սիբիրյան երկաթուղին (Անդրսիբիրյան էքսպրես), որը Սիբիրն ու Հեռավոր Արևելքը կապել է եվրոպական Ռուսաստանի հետ։ Երկաթուղին զգալիորեն փոխել է տնտեսական պայմանները։ Խոշոր միջնորդների կարիքն անհետացել է, այլևս անհրաժեշտ չի եղել ապրանքների տարեկան մեծ պաշարներ ստեղծել առևտրային քաղաքներում, օրինակ՝ Տոմսկում, Իրկուտսկում, Վերխնեուդինսկում։ Ապրանքները երկաթուղով շարունակաբար առաքվել են ամբողջ տարվա ընթացքում փոքր խմբաքանակներով, արդեն պահանջվել է ավելի քիչ շրջանառու կապիտալ և ավելի կարճաժամկետ վարկեր[113]։

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

19-րդ դարի կեսերին Արևմտյան Սիբիրում եղել է 702 հազար ձի, 1113 հազար գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, 1452 հազար ոչխար; ամբողջ Սիբիրում եղել է 266 հազար եղջերու։ Սիբիրում հարյուր մարդուն բաժին էր ընկել 56 ձի, իսկ եվրոպական Ռուսաստանում՝ ընդամենը 26 ձի, համապատասխանաբար՝ 63 և 36 կով, Արևելյան Սիբիրում՝ 140 ոչխար, իսկ Եվրոպական Ռուսաստանում՝ 61[114]։

19-րդ դարի կեսերին Սիբիրում բերքատվությունը որոշ չափով ավելի բարձր է եղել, քան երկրի եվրոպական մասում, բայց ճորտատիրության վերացումից հետո եվրոպական Ռուսաստանում բերքատվությունն ավելի արագ է աճել, քան Սիբիրում[115]։

18-րդ դարի սկզբին եվրոպական Ռուսաստանում մշակվել է 55 տեսակ մշակաբույս, իսկ Սիբիրում՝ միայն 14-ը, 19-րդ դարի կեսերին եվրոպական մասում մշակաբույսերի թիվը հասել է 113-ի, իսկ Սիբիրում՝ 29-ի։ Սիբիրում և Հեռավոր Արևելքում, մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը եղել է 7,6 միլիոն ակր վարելահող, որը կազմել է ամբողջ տարածքի 0,7%-ը[116]։

Ֆինանսներ և առևտուր խմբագրել

1800 թվականին Չինաստանի հետ առևտրի կանոնները թույլ են տվել միայն բարտերային գործարքներ։ Արգելվել է փողի դիմաց ապրանքների առք ու վաճառքը, ինչպես նաև փոխանցումով գործարքները։ 1830-1860-ական թվականներին Սիբիրում հայտնվել են առաջին քաղաքային հանրային բանկերը[117]։

Կրթություն, գիտություն, մշակույթ խմբագրել

Տոմսկի համալսարանը հիմնադրվել է 1878 թվականին։ Մինչ համալսարանական և ավագ դպրոցների գիտության լայն տարածումը Սիբիրում գիտական կենտրոնների դեր խաղացել են տեղի պատմության թանգարանները։ Իրկուտսկի տարածաշրջանային երկրագիտական թանգարանը հիմնադրվել է 1782 թվականի դեկտեմբերին։

1851 թվականին Իրկուտսկում ստեղծվել է Ռուսական աշխարհագրական ընկերության Սիբիրյան բաժանմունքը։ 27 տարի անց այն բաժանվել է երկու բաժանմունքի՝ Արևելյան Սիբիրի և Արևմտյան Սիբիրի[118]։

Ներգաղթյալներ խմբագրել

1795 թվականին Սիբիրում եղել է 595 հազար հաշվառված շունչ (ռուս.՝ Ревизская душа)[Ն 1] (մոտ 1200 հազար մարդ)։ 1840 թվականին Տոբոլսկի և Տոմսկի նահանգներում ապրել է 1294,7 հազար մարդ, այդ թվում՝ 67,4 հազար աքսորական։ 1843 թվականի ապրիլի 8-ի «Սիբիրի զարգացման համար գյուղացիների վերաբնակեցման» հրամանն իրագործելով 1845-1855 թվականներին Սիբիր է, տեղափոխվել 90,6 հազար գյուղացի[119][120]։ 1861 թվականին ճորտատիրության վերացումից հետո գյուղացի վերաբնակիչների հոսքը դեպի Սիբիր մեծացել է[121]։

1882 թվականից՝ վերաբնակիչները սկսել են ծովային ճանապարհով հասնել Սիբիր։ Դրան նպաստել է Սուեզի ջրանցքի բացումը։ Օդեսայից ծովով Վլադիվոստոկ հասնելը տևել է 40-45 օր, ցամաքով մեկուկես տարվա փոխարեն[122]։

20-րդ դար խմբագրել

Վարչական բաժանում խմբագրել

20-րդ դարի սկզբին Արևելյան Սիբիրը դարձել է ռուս-ճապոնական պատերազմի թիկունքը։ 1903 թվականին Ճապոնիայի հետ պատերազմի նախօրեին Ամուրի գեներալ-նահանգապետությունից և Կվանտունգ շրջանից։ Ստեղծվել է Հեռավոր Արևելքի փոխարքայությունը, որի ղեկավարը ունեցել է արտակարգ. լիազորությունները և ուղղակիորեն զեկուցվել Նիկոլայ II թագավորին։ Ճապոնիայի հետ հաշտության կնքումից հետո այն վերացվել է[123]։

20-րդ դարի սկզբին Սիբիրի մի շարք ժողովուրդների՝ ալթայցիների, բուրյաթների, բարաբա թաթարների, խակասների, քոչվոր կատեգորիայից նստակյացի տեղափոխվելու հետ կապված ստեղծվել են վոլոստներ[123]։

1918 թվականի ամռանը քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Սիբիրում տապալվել է խորհրդային իշխանությունը, իսկ Օմսկը դարձավ Կոլչակի հակաբոլշևիկյան կառավարության կենտրոնը։ 1920 թվականի ապրիլի 6-ին ստեղծվեց Հեռավոր Արևելքի բուֆերային Հանրապետությունը։ Սիբիրում սպիտակ զորքերի պարտությունից հետո կրկին հաստատվել է խորհրդային իշխանությունը[123]։

1925 թվականին նախկինում գոյություն ունեցող նահանգների փոխարեն ձևավորվել են Սիբիրյան երկրամասը՝ Նովոսիբիրսկ կենտրոնով[124]։ 1930 թվականին այն բաժանվել է Արևմտյան Սիբիրյան և Արևելյան Սիբիրյան երկրամասերի, այնուհետև բաժանվեց նաև շրջանների։ Հետագա տարիներին տարածաշրջանում մի շարք վարչական փոփոխություններ են տեղի ունեցել, ավելացել են ազգային կազմավորումներ։ 1977 թվականին ստեղծվել են ինքնավար մարզեր, որնք Խորհրդայի միության կազմաքանդումից՝ 1991 թվականից դարձել են Ռուսաստանի Դաշնության ենթակայություններ։ Բուրյաթյայի, Տուվայի և Յակուտյայի Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունները, Լեռնային-Ալթայի և Խակասի Ինքնավար Մարզերը վերածվել են հանրապետությունների Ռուսաստանի Դաշնության կազմում։ 2000 թվականին Ռուսաստանի Դաշնությունում ստեղծվել են դաշնային շրջաններ՝ ներառյալ Ուրալը, Սիբիրը և Հեռավոր Արևելքը[123]։

Խորհրդային և հետ խորհրդային տարիներին Սիբիրում 135 քաղաք է կառուցվել[125]։

Արդյունաբերություն խմբագրել

1920-ականների վերջին սկսվել է Սիբիրի արդյունաբերականացումը։ 1920-1930-ական թվականներին Կուզնեցկի ածխային ավազանում զարգացել է ածխի արդյունաբերությունը[126]։ Քիմիական արդյունաբերությունը Սիբիրում զարգացել է հիմնականում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ երկրի եվրոպական հատվածից տարհանվել և Սիբիր են տեղափոխվել ավելի քան 30 քիմիական գործարան։ Պատերազմական տարիներին եղածներին ավելացել են ևս 49 նոր արտադրություն։ 1960-ական թվականներին սկսել է նավթի և գազի հանքավայրերի յուրացումը, ինչը խորապես ազդել է տարածաշրջանի քիմիայի զարգացման վրա[127]։

1950-1970-ական թվականներին Սիբիրի գետերի վրա կառուցվել են մի շարք խոշոր հիդրոէլեկտրակայաններ (Նովոսիբիրսկի հիդրոէլեկտրակայանը Օբի վրա, Ենիսեյի հիդրոէլեկտրակայանների կասկադը և Անգարսկի հիդրոէլեկտրակայանների կասկադը[128]։

Բնակչություն խմբագրել

20-րդ դարում շարունակվել է Սիբիրի բուռն տնտեսական զարգացումը, որը կապված է Անդրսիբիրյան երկաթուղու կառուցման հետ։ Սիբիրի քաղաքային բնակչությունը 1840-1913 թվականներին աճել է 6,2 անգամ[129]։

Շինարարությունն ու նոր գործարանները պահանջել են մեծ թվով աշխատողներ։ 1928-1937 թվականներին Նովոսիբիրսկի մարզ է ժամանել 2706,1 հազար մարդ, Իրկուտսկի մարզում՝ 777,1 հազար, Չիտայի մարզում՝ 440,1 հազար մարդ։ Մինչև 1939 թվականը Սիբիրի քաղաքային բնակչության մասնաբաժինը աճել էր մինչև 31,3%[130]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Սիբիրյան խոշոր քաղաքների բնակչությունը կտրուկ աճել է ԽՍՀՄ եվրոպական մասից արդյունաբերության և մարդկանց տարհանման պատճառով։ 1941-1942 թվականներին Սիբիր է ժամանել մոտ 1 միլիոն մարդ[131]։ Ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ Սիբիրը դարձավ զանգվածային «կուլակական աքսորի» վայր և Գուլագ ճամբարների վայր։ Կալանավորները աշխատուժն օգտագործվել է երկաթուղիների կառուցման, Յակուտիայում ոսկու արդյունահանման, անտառահատումների և այլ նմանատիպ ծանր աշխատանքներում[132]։

Տրանսպորտ խմբագրել

Դեռ մինչև 1917 թվականի հեղափոխությունը Նովո-Նիկոլաևսկից դեպի Սեմիպալատինսկ երկաթգիծ է կառուցվել, իսկ 1926-1931 թվականներին Սեմիպալատինսկից կառուցվել է Թուրքեստան-Սիբիր երկաթգիծը, որը Սիբիրը կապում է Կենտրոնական Ասիայի հետ։ 1974 թվականի հուլիսի 8-ին ընդունվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի և ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի «Բայկալ-Ամուր երկաթուղու կառուցման մասին» հրամանագիրը և սկսվել է մեծամասշտաբ շինարարություն։ Դրա շինարարությունը սկսվել է 1930-ական թվականներին, սակայն պատերազմի պատճառով դադարեցրվել էին աշխատանքները 1942 թվականին արդեն տեղադրված ռելսերը ապամոնտաժվել են և օգտագործվելն Ստալինգրադի ճակատամարտի ժամանակ ճանապարհի կառուցման համար[133]։

Տունգուսյան երկնաքար խմբագրել

1908 թվականի հունիսի 17-ին Պոդկամեննայա Տունգուսկա գետի շրջանում՝ Վանավարա գյուղից մոտ 60 կմ դեպի հյուսիս և 20 կմ դեպի արևմուտք, օդում երկնային մարմին է պայթել, որի պայթյունի հզորությունը գնահատվել է 40-50 մեգատոննա, ինչը համապատասխանում է պատմության մեջ պայթեցված ամենահզոր ջրածնային ռմբի հզորությանը։ Պայթյունի արդյունքում ավելի քան 2000 կմ² տարածքում արմատախիլ են արվել ծառեր, պայթյունի էպիկենտրոնից հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա կոտրվել են բնակավայրերի պատուհանները[134]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Հաշվառված շունչ, Ռուսաստանի կայսրությունում գույքից հարկվող տղամարդկանց (առանց տարիքը հաշվի առնելու) հաշվառված և գրանցված միավորն էր։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Откуда пошла «Сибирь»». m.vn.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 22-ին. {{cite web}}: Text "VN.RU - новости Новосибирской области" ignored (օգնություն)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Деревянко, Анатолий Пантелеевич, Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида // Традиции и инновации в истории и культуре Արխիվացված 2015-11-21 Wayback Machine. — 2015. — С. 7—12.
  3. ↑ 3,0 3,1 История Сибири. Учебное пособие / Ред. 3. Я. Бояршинова. — Томск: Изд-во Том. ун-та, 1987. — С. 10.
  4. ↑ 4,0 4,1 Kseniya A. Kolobova et al. Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia // PNAS (2020)
  5. ↑ Ярослав Кузьмин. Анализ ДНК из отложений Денисовой пещеры: данные новые, проблемы – старые..., 16.07.2021
  6. ↑ Kuzmin Y. V., Slavinsky V. S., Tsybankov A. A., Keates S. G. Denisovans, Neanderthals, and early modern humans: A review of the Pleistocene hominin fossils from the Altai Mountains (Southern Siberia) // Journal of Archaeological Research. – 2021 (in press); https://doi.org/10.1007/s10814-021-09164-2
  7. ↑ 7,0 7,1 История Сибири. — 1987. — С. 12.
  8. ↑ Early human presence in the Arctic: Evidence from 45,000-year-old mammoth remains, 2016
  9. ↑ Археологи: люди жили в Арктике уже 45 тыс. лет назад
  10. ↑ 7523/full/nature13810.html Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia
  11. ↑ Геном древнего обитателя Западной Сибири проливает свет на историю заселения Евразии
  12. ↑ Т. А. Чикишева, С. К. Васильев, Л. А. Орлова «Зуб человека из пещеры Логово гиены (Западный Алтай)»
  13. ↑ Akimova E., Higham T., Stasyuk I., Buzhilova A., Dobrovolskaya M., Mednikova M. «A new direct radiocarbon AMS date for an Upper Palaeolithic human bone from Siberia» // Archaeometry, 2010, V.52, pp.1122-1130.
  14. ↑ Археологическое наследие в контексте современного города. Иркутск
  15. ↑ Сверлёные украшения из Сибири оказались древнее восточноевропейских
  16. ↑ 16,0 16,1 Martin Sikora et al. The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene, 2018
  17. ↑ Павленок Г. Д., Зубова А. В.Новые данные о носителях селенгинской палеолитической культуры (Западное Забайкалье) (New Dental Finds Associated with the Paleolithic Selenga Culture, Western Trans-Baikal Region) // Археология, этнография и антропология Евразии Том 47, № 3, 2019
  18. ↑ He Yu et al. Paleolithic to Bronze Age Siberians Reveal Connections with First Americans and across Eurasia, May 20, 2020
  19. ↑ Martin Sikora et al. The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene, 2019
  20. ↑ Дорога древних, 06.06.2019
  21. ↑ Dansk forsker bag stort DNA-fund: 31.000 år gamle tænder afslører ukendt folkefærd, 6. jun 2019
  22. ↑ В. В. Питулько, В. И. Хартанович, В. Б. Тимошин, В. Г. Часнык, Е. Ю. Павлова, А. К. Каспаров. Древнейшие антропологические находки высокоширотной Арктики (Жоховская стоянка, Новосибирские острова)
  23. ↑ Балановский О. Результат важный, но степень его надёжности неизвестна
  24. ↑ Vladimir V. Pitulko, Aleksey K. Kasparov. Archaeological dogs from the Early Holocene Zhokhov site in the Eastern Siberian Arctic // Journal of Archaeological Science: Reports. Volume 13, June 2017, Pages 491–515
  25. ↑ За полярным кругом нашли древнейших породистых собак
  26. ↑ Esther J. Lee et al. Ancient DNA Analysis of the Oldest Canid Species from the Siberian Arctic and Genetic Contribution to the Domestic Dog, May 27, 2015
  27. ↑ Древние люди высокоширотной Арктики начали вести торговлю девять тысяч лет назад, 21 февраля 2019
  28. ↑ Неолит Прибайкалья
  29. ↑ Молекулярно-генетическая характеристика неолитической популяции Прибайкалья: Анализ ПДРФ древней мтДНК из костных останков в могильнике Усть-Ида I / О. Ю. Наумова, С. Ю. Рычков, В. И. Базалийский, Н. Н. Мамонова, Л. Д. Сулержицкий, Ю. Г. Рычков // Генетика. — 1997. — Т. 33. — № 10. — С. 1418—1425.
  30. ↑ Mitochondrial DNA diversity in the gene pool of the Neolithic and Early Bronze Age Cisbaikalian human population, 2015
  31. ↑ Maternal and Paternal Polymorphisms in Prehistoric Siberian Populations of Lake Baikal (pdf)
  32. ↑ Nour M. Moussa (2015-11). «Maternal and Paternal Polymorphisms in Prehistoric Siberian Populations of Lake Baikal» (անգլերեն). ERA. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 26-ին.
  33. ↑ Медведев В. Е., Филатова И. В. (2014). Керамика эпохи неолита Нижнего Приамурья (орнаментальный аспект). Новосибирск.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  34. ↑ С. Ю. Рычков «Полиморфизм митохондриальной ДНК в населении Прибайкалья эпохи неолита»
  35. ↑ Бердников И. М. Ключевые аспекты историко-культурных процессов на юге Средней Сибири в эпоху неолита (по материалам керамических комплексов) // Известия Иркутского государственного университета, № 1 / 2013
  36. ↑ Окладников А. П., Деревянко А. П. Громатухинская культура. Новосибирск, 1977
  37. ↑ Новые радиоуглеродные даты громатухинской культуры начального этапа неолита в Западном Приамурье
  38. ↑ Шевкомуд И. Я., Яншина О. В. Переход от палеолита к неолиту в Приамурье: обзор основных комплексов и некоторые проблемы. Селемджинская и громатухинская культуры
  39. ↑ Поселение Хумми — многослойный памятник в Нижнем Приамурье
  40. ↑ Самойленко П. Ю., Клюев Н. А. Археологические памятники Приморского края эпохи каменного века — достояние российской культуры // Культура: управление, экономика, право, 2011, № 1.
  41. ↑ Алексеева Э. В. Остатки животных из грота Чертовы Ворота // Неолит юга Дальнего Востока: Древнее поселение в пещере Чертовы Ворота /Ред. Ж. В. Андреева. М.: Наука, 1991. С. 205—212.
  42. ↑ Деревянко А. П. Новопетровская культура Среднего Амура. Новосибирск, 1970
  43. ↑ Гребенщиков А. В. «Ранний неолит среднего Амура: мифы и реальность». 2001. С. 49-61
  44. ↑ Maternal and Paternal Polymorphisms in Prehistoric Siberian Populations of Lake Baikal, 2015.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 «Сиб-Гид: История Сибири, железный век». sib-guide.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 23-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 «Д.А. Авдусин. Основы археологии : Железный век Южной Сибири». www.sno.pro1.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 23-ին.
  47. ↑ Istorii︠a︡ Sibiri : v chetyrekh tomakh = History of Siberia in four volumes. Novosibirsk. 2019-. ISBN 978-5-7803-0304-6. OCLC 1273326733.
  48. ↑ 48,0 48,1 Сосанов Кошали. История Казахстана. Справочная пособие / Бибимара Омарова. — Алматы: «Ол-Жас баспасы», 2007. — С. 22—23. — 112 с. — ISBN 9965-651-56-6
  49. ↑ 49,0 49,1 Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана / Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П. — Алматы: «Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования», 2005. — С. 26. — 100 с.
  50. ↑ 50,0 50,1 Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана / Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П. — Алматы: «Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования», 2007. — С. 14—15. — 70 с.
  51. ↑ «Роль Тюркского каганата в истории развития Великого Шелкового пути». www.advantour.com. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 23-ին.
  52. ↑ «ВОСТОЧНЫЙ КАГАНАТ».
  53. ↑ Т.К. Чороев Зарождение Кыргызского Каганата / Т.К. Чороев. — 2005. — г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005. — С. 12—14. — 3 с.
  54. ↑ БРЭ/Кыргызский каганат
  55. ↑ Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу История Отечества. — Б., 2009. — 344 с. — ISBN 978-9967-428-81-2
  56. ↑ Бартольд В. В. Киргизы: Исторический очерк. Фрунзе, 1927
  57. ↑ Иванов В. Финно-угры на южном Урале и в Приуралье // История татар с древнейших времён в 7 тт. Т. I. Народы степной Евразии в древности. — Казань, 2002. — С. 204—209.
  58. ↑ И. Л. Кызласов. «КЫРГЫ́ЗСКИЙ КАГАНА́Т». bigenc.ru. Большая российская энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 23-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 «Сиб-Гид: История Сибири, Монгольская империя». sib-guide.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 24-ին.
  60. ↑ Diamond. Guns, Germs, and Steel. p. 367.
  61. ↑ The Mongols and Russia, by George Vernadsky
  62. ↑ Монгольский обыденный изборник. § 239 // Сокровенное сказание / Пер. Козин, Сергей Андреевич. —М.-Л., 1941.
  63. ↑ The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States. p. 413.
  64. ↑ «Почекаев Р. Ю. Суд и правосудие в Золотой Орде». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 24-ին.
  65. ↑ Югра // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  66. ↑ Molnár E. A magyar nép őstörténete. Bp., 1952.
  67. ↑ Чернецов В. Н., Мошинская В. И. В поисках древней родины угорских народов // По следам древних культур. От Волги до Тихого океана. М., 1954. C. 163—192.
  68. ↑ Напольских В. В. Географическая привязка и этноязыковая идентификация летописной Югры (PDF).
  69. ↑ Давыдов В. Н. Присоединение Коми края к Московскому государству — Сыктывкар, 1977.
  70. ↑ Самойлова Г.С., Чистякова Н.Ф. и др Ха́нты-Манси́йский автоно́мный о́круг — Югра́ / председ. Осипов, Юрий Сергеевич и др.. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2017. — Т. 33. Уланд - Хватцев. — С. 751—758. — 798 с. — 35 000 экз. — ISBN 978-5-85270-370-5
  71. ↑ «Сибирское ханство». bse.sci-lib.com. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  72. ↑ «Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004.— Глава 2 — C. 32».
  73. ↑ Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала ХХ века. Казань: Татар, кн. изд-во, 2007. — 431 с. ISBN 978-5-298-01536-3
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 «Сиб-Гид: История Сибири, русская колонизация Западной Сибири». sib-guide.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 25-ին.
  75. ↑ Тураев В. А. Хождение «встречь солнцу» в контексте проблем присоединения Дальнего Востока к Российскому государству (ХVII–ХVIII вв.). — Вестник ДВО РАН, 2013. — № 1.
  76. ↑ Ремнёв, Анатолий Викторович| Сделать Сибирь и Дальний Восток русскими: к вопросу о политической мотивации колонизационных процессов XIX — начала XX века. Новосибирск 2002
  77. ↑ Илья Герасимов, Марина Могильнер, Сергей Глебов (2017). Новая имперская история Северной Евразии: часть 1 (PDF). Библиотека журнала “Ab Imperio”. էջ 339. ISBN 978-5-519-51103-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  78. ↑ 78,0 78,1 Официальный сайт. «Иркутская область». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է irkobl.ru-ին.
  79. ↑ «История Сибири». dic.academic.ru.
  80. ↑ «Покорение Сибири и освоение Дальнего Востока. Историческая справка». history-kamensk.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 25-ին. {{cite web}}: Text "Каменск-Уральский" ignored (օգնություն); Text "Покорение Сибири с 1580 г." ignored (օգնություն)
  81. ↑ «Первый ссыльный в Сибири». pribaikal.ru.
  82. ↑ Торжество в Иркутске 30 мая сего 1872 года // Прибавления к Иркутским епархиальным ведомостям. № 26, 1 июля 1872 года. стр. 314
  83. ↑ «Открытие русскими Средней и Восточной Сибири». www.randewy.ru.
  84. ↑ Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки по истории географических открытий. — М.: Просвещение, 1983. — Т. 2. — С. 268—271.
  85. ↑ Казачья сотня. Краткие биографии ста деятелей казачества на поприще военной и гражданской службы, науки, литературы и искусства в XXI - ХХвв. Выпуск 1. — Москва: Воениздат, 1996. — Т. 1. — С. 14-15. — 280 с. — ISBN 5-203-01820-0.
  86. ↑ Каманин Л. Г. Первые исследователи Дальнего Востока. — М.: Госкультпросветиздат, 1951. — 152 с.: ил.
  87. ↑ «Дежнёв Семён Иванович». histrf.ru.
  88. ↑ Яковлева П. Т. Первый русско-китайский договор 1689 года. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1958.
  89. ↑ «Сенатом принят именной указ Петра I об устройстве губерний». Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  90. ↑ Полное Собрание Законов Российской Империи. Том 5. Ст. 3380
  91. ↑ Полное Собрание Законов Российской Империи. Том 7. Ст. 4606
  92. ↑ Полное Собрание Законов Российской Империи. Том 7. Ст. 5065
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 Stariy_voinwrote, Stariy_voin Stariy_voin. «Военно-административное устройство Сибири в XVIII — середине XIX вв». stariy-voin.livejournal.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  94. ↑ Петр I. 6 марта 1711. Об именовании некоторых лиц губернаторами и вице-губернатором // Бумаги императора Петра I / Изданы акад. А. Бычковым. — СПб.: Тип. II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1873. — С. 185.
  95. ↑ «Антипин В. Гражданин Сибири // Русский Репортер, 2011. № 07 (185)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  96. ↑ «Создание Иртышской военной линии». Studbooks. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  97. ↑ «С. Р. Муратова - На страже рубежей Сибири (2007)». a-pesni.org. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  98. ↑ «Указ Сената от 12 декабря 1760 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  99. ↑ 99,0 99,1 «История возникновения сибирских предприятий - Реферат». works.doklad.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  100. ↑ «История государства Российского в ногатах, кунах и рублях». Tayga.info (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  101. ↑ «лекция 5.основные этапы развития урала и сибири». studylib.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  102. ↑ «Развитие горнозаводского дела на Алтае (начало XVIII - первая половина XIX веков)». elib.altlib.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  103. ↑ «Каменные храмы Сибири XVIII века: эволюция форм и региональные особенности. Автореферат дис. ... канд. искусствоведения. М., 2004». Архи Ру (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  104. ↑ «Ошибка». www.vokrugsveta.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  105. ↑ «Указ Императора Александра I О раздѣленіи Сибирскихъ Губерній на Западное и Восточное Управленія 26.1.1822 года».
  106. ↑ И. В. Щеглов Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири. Издание ВСРГО. Иркутск. 1883. стр. 253
  107. ↑ Устав об управлении инородцев 1822 // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 119. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.
  108. ↑ «Указ Императора Александра I О преобразованіи Сибирскихъ Губерній по новому учрежденію 22.7.1822 года».
  109. ↑ Дулов А. В. Географическая среда и история России (Конец XV — середина XIX вв.). М., 1983.
  110. ↑ Хроленок С. Ф. Золотопромышленность Сибири (1832—1917). Иркутск, 1990.
  111. ↑ Обзор внутреннего судоходства Европейской России за 1854 год. СПб., 1855
  112. ↑ Шахеров В. П. Торгово-промышленное освоение Юго-Восточной Сибири в конце XVIII — начале XIX в. — Новосибирск, 1987.
  113. ↑ Соболев М. Пути сообщения // Сибирь, её современное состояние и её нужды. Сб. статей. СПб., 1908.
  114. ↑ Арсеньев К. Статистические очерки России. СПб., 1848.
  115. ↑ «История возникновения сибирских предприятий - Реферат». works.doklad.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  116. ↑ История Сибири. Л., 1966. Т. 3.
  117. ↑ А. В. Старцев, Ю. М. Гончаров История предпринимательства в Сибири (XVII — начало XX в.)// Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 1999 ISBN 5-7904-0087-6
  118. ↑ Краеведческие записки / Икут. обл. краев. музей. — Иркутск: Оттиск, 2001. — Вып. 8: Посв. 150-летию Вост.-Сиб. отд. Рус. геогр. о-ва (ВСОРГО).
  119. ↑ Кеппен П. Девятая ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 г. СПб.
  120. ↑ Скил. «20 апреля 1843 года вышел Указ об организации переселения крестьян в связи с освоением Сибири. Из истории освоения Сибири». Военное обозрение (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  121. ↑ «"На переселенцев смотрели как на толпу бродяг, бегущих от работы"». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2008 թ․ սեպտեմբերի 29. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  122. ↑ Простакишина, Надежда Павловна. «Особенности переселенческой политики на Дальнем Востоке во второй половине XIX в. – начале XX в.». «Молодой. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 123,3 Историческая энциклопедия Сибири, АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ УСТРОЙСТВО СИБИРИ И ДАЛЬНЕГО ВОСТОКА. Новосибирск: Историческое наследие Сибири. 2013.
  124. ↑ Административно-территориальное деление Сибири (август 1920 года — июль 1930 года), Западной Сибири (июль 1930 года — сентябрь 1937 года), Новосибирской области (с сентября 1937 года). Справочник. Западно-Сибирское книжное издательство. Новосибирск. 1966.
  125. ↑ Баталин Ю. Освоение Восточной Сибири – решающий фактор подъема экономики России . Год планеты. — 2005.
  126. ↑ «Kuznetsk Coal Basin». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 31-ին.
  127. ↑ «Химическая промышленность». bsk.nios.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին. {{cite web}}: Text "Библиотека сибирского краеведения" ignored (օգնություն)
  128. ↑ «Электрификация». bsk.nios.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին. {{cite web}}: Text "Библиотека сибирского краеведения" ignored (օգնություն)
  129. ↑ Природно-ресурсный потенциал Иркутской области. — Ир-кутск, 1998.
  130. ↑ Исупов В. А. Городское население Восточной Сибири в пе-риод социалистической реконструкции народного хозяйства СССР // Проблемы индустриального освоения Сибири в 20-30-е годы. Ир-кутск: Иркут. ун-т, 1991. С.87; Численность и состав населения СССР. По данным Всесоюзной переписи населения 1979 года: Стат. сб. — М.,1984.
  131. ↑ Мисевич К. Н. География населения Сибири. — Иркутск, 1992.
  132. ↑ «БАМЛАГ». bsk.nios.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին. {{cite web}}: Text "Библиотека сибирского краеведения" ignored (օգնություն)
  133. ↑ «Железнодорожный транспорт». bsk.nios.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին. {{cite web}}: Text "Библиотека сибирского краеведения" ignored (օգնություն)
  134. ↑ Rubtsov V. V. The Tunguska Mystery. — N. Y. : Springer, 2009. — 318 p. — ISBN 978-0-387-76573-0.. {{cite book}}: External link in |title= (օգնություն)
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սիբիրի_պատմություն&oldid=9801709» էջից