Վիքիպեդիա

Ասիայի աշխարհագրություն

Ասիայի աշխարհագրությունը ուսումնասիրում է մոտավորապես հիսուն երկիր ներառող Ասիան, Եվրասիայի կենտրոնական և արևելյան մասերը, դասակարգում է աշխարհագրական հասկացությունները։

Ասիայի աշխարհագրություն
Տեսակաշխարհագրական դիրքի աշխարհագրություն
ՄայրցամաքԱսիա
«Recentissima Asiae Delineatio», 1730-ին Յոհան Քրիստոֆ Հոմանի աշխարհագրական քարտեզը: Ասիան ցուցադրվում է գունավոր քարտեզով: Անունները լատինական են:
Արբանյակային տեսարան Ասիայից

Աշխարհագրական բնութագիր խմբագրել

Սահմաններ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ասիա

Ասիայի ցամաքային տարածքը նրա յուրաքանչյուր սահմանված շրջանի մակերեսների գումարը չէ։ Օրինակ, Կենտրոնական Ասիայի և Մերձավոր Արևելքի սահմանները կախված են նրանից, թե ով և ինչ նպատակով է դրանք սահմանում։ Այս տարատեսակ սահմանումներն ընդհանուր առմամբ չեն արտացոլվում ընդհանուր Ասիայի քարտեզում։ Օրինակ՝ Եգիպտոսը սովորաբար ընդգրկված է Մերձավոր Արևելքում, բայց ոչ Ասիայում, չնայած որ Մերձավոր Արևելքը Ասիայի մաս է։

Ասիայի և Աֆրիկայի սահմանազատումը Սուեզի ջրանցքով և Կարմիր ծովով է։ Եվրոպայի հետ սահմանը սկսվում է Միջերկրական ծովի արևելյան ափից, չնայած որ Մերձավոր Արևելքում Թուրքիան մասամբ տարածվում է նաև դեպի Էգեյան կղզիներ և ներառում է Ստամբուլը Բոսֆորի եվրոպական կողմում։ Հյուսիսում սովորաբար համարվում է, որ Ասիա և Եվրոպա մայրցամաքների սահմանը անցնում է Դարդանելի նեղուցով, Մարմարա ծովով, Բոսֆորի ծովով, Սև ծովով, Կովկասյան լեռներով, Կասպից ծովով, Ուրալ գետով, հետո՝ Ուրալյան լեռների արևելյան կողմից դեպի Ռուսաստանի Կարա ծով։ Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսը Ասիայի հյուսիսային սահմանն է։ Բերինգի նեղուցը բաժանում է Ասիան Հյուսիսային Ամերիկայից։

Ասիայի հարավ-արևելքում գտնվում են Մալայան թերակղզին (Ասիայի ցամաքային սահմանը) և Ինդոնեզիան (Հնդկաստանի կղզիներից, նախկին Արևելյան Հնդկաստանում), որը հսկայական պետություն է Սունդայի հազարավոր մեծ ու փոքր, բնակեցված և չբնակեցված կղզիների մեջ։ Մոտակայքում գտնվող Ավստրալիան այլ մայրցամաք է։ Ավստրալիայից հյուսիս-արևելք գտնվող Խաղաղ օվկիանոսի կղզիները, որոնք Ճապոնիայից և Կորեայից ավելի հեռու են, գտնվում են ավելի շատ Օվկիանիայում, քան Ասիայում։ Ինդոնեզիայի հետ սահմանը անցնում է Հնդկական օվկիանոսի երկայնքով դեպի Կարմիր ծով։ Հնդկական օվկիանոսի կղզիների մեծ մասը ասիական են։

Ընդհանուր չափեր խմբագրել

Բազմաթիվ աղբյուրներ տարբեր գնահատականներ են տալիս Ասիայի սահմանազատման վերաբերյալ։ «New York Times Atlas of the World»-ը Ասիան համարում է 43,608,000 կմ² (16,837,000 մղոն²) տարածք ունեցող մայրցամաք[1]։ Chambers «World Gazetteer»-ը կլորացնում է 44․000․000 կմ²(17,000,000 մղոն²)[2], մինչդեռ «Concise Columbia» հանրագիտարանը՝ 44,390,000 կմ² (17,140,000 կմ²)[3],2011 թվականի «Pearson's»-ը՝ 44,030,000 կմ² (17,000,000 մղոն²)[3]։ Այս թվերի ստացման եղանակները և դրանց ճշգրիտ տարածքները չեն բացահայտվում։

Ասիայի քարտեզի նման է երկրաչափական քառանկյան, որը ձևավորվել է հյուսիսային և հարավային ծայրերով անցնող լայնությունից և արևելյան և արևմտյան ծայրամասերով անցնող երկայնությունից։ Չելյուսկին հրվանդանը գտնվում է 77°43′ հվ․ լայնությունում, Պիայ հրվանդանը Մալայան թերակղզում է, գտնվում է 1°16′ հվ․ լայնությունում, Թուրքիայում Բաբա հրվանդանը գտնվում է 26°4′ արլ․ լայնությունում, Դեժնյովի հրվանդանը գտնվում է 169°40 արմ․ լայնությունում, այսինքն՝ Ասիա մայրցամաքը տատանվում է շուրջ 77° լայնության և 195° երկայնության միջև[4], մոտ 8,560 կմ (5320 մղոն) է երկայնությունների հեռավորությունը և 9,600 կմ (6,000 մղոն)՝ լայնություններինը՝ ըստ «Chambers»-ի, կամ 8700 կմ (5400 մղոն) երկայնությունների և 9,700 կմ (6,000 մղոն) լայնությունների հեռավորությունը՝, ըստ «Pearson's»-ի։

Ինդոնեզիան հարավ-արևելքում, հազարավոր կղզիներից բաղկացած մի երկիր է, որ զգալի տարածք է ավելացնում մայրցամաք Ասիային և տարածում ասիական լայնությունը դեպի ծայր հարավ։ Երկրի աշխարհագրական բնույթը այնպիսի հարցեր է առաջացնում, թե արդյոք ծովը և ծովի հատակը համարվում են Ասիայի մաս։ Ավստրալիա-Ինդոնեզիա սահմանը դեռ բանակցությունների փուլում է։ Ներկայումս 1997-ի պայմանագիրը մնում է չվավերացված։ Քանի որ ջրերում ձկնորսության իրավունքի և ծովի հատակում առկա հանքերի շահագործման իրավունքների վերաբերյալ հարցեր կան, բանակցվում են երկու տարբեր սահմաններ՝ մեկը ծովի, մյուսը՝ ծովի հատակի համար։ Ծովի հատակի ամենահարավային սահմանը 10° 50' է, A3 կետի լայնություններում (Ինդոնեզիայի և Պապուա Նոր Գվինեայի ընդհանուր եռակետը)։ Ծովի ամենահարավային սահմանը գտնվում է հարավում՝ Z88 կետում, 13° 56' 31.8" լայնությունում։

Ասիայի վերաբերյալ եվրոպամետ տեսակետեր խմբագրել

Աշխարհագրական կամ ավանդական տեսակետ խմբագրել

 
Ասիայի 1916-ի ֆիզիկական քարտեզ

Միջնադարյան եվրոպացիները Ասիան համարում էին որպես մայրցամաք։ Հին աշխարհում երեք մայրցամաքների եվրոպական գաղափարը վերադառնում է դասական հնության։ Մայրցամաքների սահմանումը վաղուց եղել և մնում է հիմնականում աշխարհագրագետների, այդ թվում՝ մշակութային աշխարհագրագետների, ինչպես նաև ֆիզիկական աշխարհագրագետների տիրույթում։ Աշխարհագրագետների մեծամասնությունը, գրեթե բոլոր ատլասների և բազմաթիվ այլ հրապարակումների միջոցով՝ «National Geographic»-ից մինչև «CIA World Factbook»-ը և «Merriam-Webster»-ի աշխարհագրական բառարանը, սահմանում են Եվրոպան, Ասիան և Աֆրիկան որպես մայրցամաքներ։

Հելլենական ծագում խմբագրել

 
Թուրքիայի ծովափերը՝ լուսանկարած Հռոդոսի լողափից

Երեք մայրցամաքային համակարգը մի գաղափար էր, որը մշակվել էր Հին Հունաստանում, Հունաստանի գաղութային ընդլայնման և ամբողջ Միջերկրական ծովի առևտրի ու գրերի տարածման ժամանակ։ Գրելը գրավոր աշխարհագրության պահպանման նախապայման է։ Այն նախորդ հունական մութ դարաշրջանում կորել էր՝ ծովահենության և ցամաքում պաշտպանական ծխականության հետևանքով։ Նախորդ Միկենյան քաղաքակրթությունը սակավաթիվ գրառումներ է թողել այն մասին, որ որոշ ծառայող կանայք Ասիա կոչվող տեղանքից էին։ Եվրոպան հիմնականում Հունաստանն էր, մինչդեռ Լիբիան փոքր տարածք էր Եգիպտոսից արևմուտք ընկած։ «Մայրցամաք»-ի սիստեմատիկ սահմանում չկար։ Այնուամենայնիվ, հույն ծովագնացները համարում էին, որը պետք է լիներ մեկ սահմանում՝ կղզիներ, nēsoi, ēpeiros[5] Մեկ ստուգաբանությունը կապում է ēpeir-ը նույն հնդեվրոպական արմատին, որից ծագել է անգլերեն «over»-ը[6]։ Հայկական ձևը նշանակում է «ափ»։ Հունական ձևը պետք է լինի մի տեսակ «ցամաք»՝ լինի դա շարունակական ցամաք, թե ափ։ Լատիներենում այն դարձավ «մայրցամաքներ, շարունակական ցամաք», որը կրճատվեց և հասավ «մայրցամաք»-ի։

Հնագույն ժամանակաշրջանի նավերի մեծ մասը օվկիանոսային չէին։ Նրանք սերտորեն հետևում էին ափերին, պատրաստ էին աղետի առաջին նշաններին։ Զարմանալի չէ, որ առաջին մայրցամաքները կոչվում էին «ափեր», որի մասին իմանում ենք Հերոդոտոսի՝ առաջին պատմաբանի ներկայումս հայտնի աշխատություններից, որի գործերը դեռ չկան։ Նա ապավինում է ավելի վաղ աշխարհագրությանը, որը ներկայումս լիովին պահպանված չէ․ կան միայն դրվագներ։ Ասիան բնորոշվում է երկու արտահայտություններով՝ «հրվանդան» կամ «ափ»։ Մեկն ընկած է Կողքիսի (Վրաստան) Փասիս քաղաքից (Սև ծովի արևելյան ծայր), դեպի Փոքր Ասիայի ափերի շրջակայք, մինչև Փյունիկիա։ Երկրորդը Փյունիկիայից հասնում է Կարմիր ծով (հին Կարմիր ծովը բաղկացած է նաև Պարսից ծոցից և Հնդկական օվկիանոսից), իսկ այնտեղից՝ Հնդկաստան, որից հետո «ոչ ոք չի կարող ասել, թե դա ինչ տարածաշրջան է հասնում»[7]։

 
Ծովի վրա աղետի բախված հին նավեր

Ասիան հավասար է իր ափերին, որոնք սահմանում են նաև Եվրոպան և Լիբիան։ Հյուսիսային ափը հոսում է Կովկասյան լեռներից հարավ և Կասպից ծովի հարավային շրջան։ Հարավային ափը շարունակվում է դեպի Կարմիր ծովը և Նեղոս գետը, քանի որ Դարեհ Մեծը ջրանցք էր կառուցել նրանց միջև։ Այս բաժանումն ու համակարգը արդեն գործում էին նախքան Հերոդոտոսը։ Նա ասում է, որ դա չի հասկանում. «Ես զարմանում եմ, որ մարդիկ երբևէ կարող էին բաժանել Լիբիան, Ասիան և Եվրոպան այնպես, ինչպես իրենք են արել, քանի որ դրանք չափազանց անհավասար են»։ [9] Նրա զարմանքը շարունակվում է. «Չեմ կարող հասկանալ, թե ինչու են երեք անունները, հատկապես՝ կանացի անունները երբևէ պետք է տրվեին մերեք տարբեր գոտիների, եթե իրականում դա մեկն է ... և նույնիսկ չեմ կարող ասել, թե ով է այդ երեք գոտիներին տվել այս անունները»։ Նախկինում նա խոսում էր երկու գոտու մասին։ Նա ասում էր, որ հյուսիսային սահմանը Դոն գետի գետաբերանն է[8]։

Վաղ Հռոմեական կայսրության աշխարհագրագետ Ստրաբոնը ունի Հերոդոտոսի գտած այդքան տարակուսելի աշխարհագրության բացատրությունը․ երբ հին նավարկողը անցնում էր Ջիբրալթարի ժայռի տակով՝ Միջերկրական ծով մտնելու ճանապարհին նրան հայտնվում է երկու ուղի՝ հյուսիսային ափը կամ հարավային ափը։ Ստրաբոնն ասում է[9]

.

«Հիմա, երբ դուք նետվում եք Հերկուլեսյան սյուների նեղուցը, Լիբիան պառկած է ձեզնից աջ, մինչև Նեղոսի գետը, իսկ ձախ կողմում՝ Եվրոպան ընկած է մինչև Տանաիս»։

Աուր ծովի հին նավարկիչների համար մայրցամաքները բաժանված էին ծովերով։ Ջրանցքի միջոցով հարավային ափը տարածվում էր դեպի Կարմիր ծով։ Սխեմայի համաչափությունը չափազանց երկրաչափական էր հույների համար դիմադրություն ցույց տալու համար, քանի որ նրանք հնարավորության դեպքում ներկայացնում էին բոլոր աշխարհագրական զանգվածները կանոնավոր գործիչներով։ Հունական երևակայության մեջ գերակշռում էր եռանկյունին՝ Հերկուլեսյան սյուներով, Տանաիսով և Կարմիր ծովով, քանի որ կողմերը երեք ափ էին, մայրցամաքները՝ երեք։

Մանրամասն տեղեկությունների համար դիտեք Ասիա էջը:

Կայսերական հռոմեական աշխարհագրություն խմբագրել

Աշխարհագրագետ Կլավդիոս Պտղոեմեոսը տարբերակում է «ամբողջ աշխարհի ուսումնասիրման» աշխարհագրությունը և խորոգրաֆիան («տեղերի ուսումնասիրություն»), որը «ավելի մանրամասն է, և մանրակրկիտ ուսումնասիրում են առանձնահատկությունները»[10]։ Պտղոմեոսի կարծիքով, խորոգրաֆները հատուկ տեղանքի մասնագետ էր, օրինակ՝ նավի կապիտան, վաճառական կամ բնիկ։ Աշխարհագրագետները խորհրդակցում են նրանց հետ, բայց նրանք չեն գրում աշխարհագրություն, քանի երկուսն էլ՝ և՛ աշխարհագրագետ, և՛ խորոգրաֆ չեն։

Պտղոմեոսը միջին Հռոմեական կայսրության աշխարհագրագետ էր, եգիպտացի։ Մայրցամաքների գաղափարը նախորդում էր կայսերական հռոմեացիներին, բայց նրանց միջոցով մեզ հասավ ժամանակակից հայացք՝ որոշելու այսօրվա աշխարհագրական տեսակետները, որոնք դասականի կատարելագործումներն ու ճշգրտումներն են։ Հայտարարելով, որ «մայրցամաքները առավելագույնս սահմանափակվում են ծովերով, քան գետերով, Պտղոմեոսը սահմանում է երեք մայրցամաքային համակարգ՝ Եվրոպա, Լիբիա, Ասիա։ Նրա՝ Լիբիա համարած տարածքն այսօրվա Հյուսիսային Աֆրիկան է, որն իր մեջ ներառում է Աֆրիկա նահանգը, որի անունը փոխարինեց Լիբիային։ Մերժելով Նեղոս գետը որպես Ասիայի սահման տեսակետը՝ Եգիպտոսը չպառակտելու համար, Պտղոմեոսը Կարմիր ծովը նշանակում է որպես Լիբիայի և Ասիայի սահման։ Հյուսիսում Ասիայի և Եվրոպայի սահմանը միջօրեականն է՝ ձգվող Դոն գետաբերանից դեպի հյուսիս, «դեպի անհայտ տարածք»[11]։ Փոքր Ասիան մնում է «Ասիա»[12]։

Պտղոմեոսի Ասիա համարած տարածքը համընկնում է Արևելքում, մոտավորապես ներկայիս Ասիային, բացառությամբ այն բանի, որ եվրոպական սահմանը անցնում էր Մոսկվայի ներկայիս գտնվելու վայրով։ Վերջինս այն ժամանակ անտառի անապատ էր, որը շրջապատված էր սարմատ ցեղախմբերի կողմից։ Եվրոպական և Ասիական Ռուսաստանի ուշագրավ նախապատկերում Եվրոպական Սարմատիան ընկած է Վիստուլա գետի և Դոն գետի արանքում, իսկ Ասիական Սարմատիան Դոնից արևելք ձգվում է դեպի Սկյութիա[13]։

Երկրաբանական տեսակետ խմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Հյուսիսային Ասիա

Տեկտոնիկայի համեմատաբար վերջերս կատարված ուսումնասիրությունը պարզել է, որ Ասիան ունի մի քանի շրջաններ, որոնք կդիտվեն որպես հստակ հողատարածքներ, եթե օգտագործվեն որպես խստորեն երկրաբանական և տեկտոնական չափանիշներ (օրինակ՝ Հարավային Ասիա և Արևելյան Ասիա)։ Մայրցամաքային լեռնաշթաների ուսումնասիրումն ու սահմանումը երկրաբանների ոլորտն է։ Խիստ երկրաբանական հողերի կամ տեկտոնական գագաթների տեսանկյունից՝ Եվրոպան Եվրասիայի և Աֆրիկա-Եվրասիա ցամաքային տարածքների արևմտյան թերակղզի է։ Վերջիններում Եվրոպան և Ասիան Եվրասիական տարածքի մաս են, որտեղ բացառված են արաբական և հնդկական տեկտոնական գագաթները։

Մարզային տեսանկյուն խմբագրել

Հասարակական աշխարհագրության մեջ կան մի քանի մտավոր դպրոցներ։ Ավելի տարածված դպրոցը հետևում է պատմական ավանդույթներին և վերաբերվում է Եվրոպային և Ասիային որպես տարբեր մայրցամաքների՝ դասակարգելով Արևելյան Ասիան, Հարավային Ասիան և Մերձավոր Արևելքը որպես հատուկ տարածաշրջաններ ավելի մանրամասն վերլուծության համար։ Այլ դպրոցներ ֆիզիկական աշխարհագրության տեսանկյունից Եվրոպային և Ասիային նկատի ունենալով «մայրցամաք» բառը հավասարեցնում են աշխարհագրական «տարածաշրջանին»։

Ազգային տեսանկյուն խմբագրել

Եվրոպական լեզուներում «ասիական» տերմինը ավելի հաճախ վերաբերում է էթնիկ ժառանգությանը, քան խիստ աշխարհագրական տարածքին։ Ամերիկյան անգլերենում «ասիական» բառը հաճախ վերաբերում է արևելյան ասիացիներին, իսկ բրիտանական անգլերենում «ասիականը» հաճախ վերաբերում է հարավասիացիներին։ «Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան» տերմինը սովորաբար վերաբերում է Արևելյան Ասիայի, Հարավարևելյան Ասիայի և Խաղաղ օվկիանոսի կղզիների համադրությանը, և նրանց մեծ մասը նույնպես համարվում է Ավստրալասիայի կամ Օվկիանիայի մաս։ Ասիան ներառում է Հնդկական թերակղզին, Իրանական լեռնաշխարհը, Արաբական թերակղզին, ինչպես նաև Հյուսիսամերիկյան տարածաշրջանի մի կտոր Սիբիրում։

Մարզեր խմբագրել

18-րդ դարից Ասիան բաժանվել է մի շարք ենթաշրջանների, որոնք ինքնուրույն սահմանազատված են ամբողջ Ասիայում։ Պատմական համաձայնություն չի եղել և այժմ չկա նաև համընդհանուր համաձայնություն այս տերմինների օգտագործման վերաբերյալ, ինչպես որ չկա «Ասիա» բառի համար։

Ասիայի տարածաշրջանները ներառում են.

Կենտրոնական Ասիա

Պետություններն են[14]՝ Ղազախստան, Ուզբեկստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան, Ղրղզստան, Աֆղանստան։

Արևելյան Ասիա

Պետություններն են[15]՝ Չինաստան, Հոնգ Կոնգ, Մակաո, Թայվան, Ճապոնիա, Հարավային Կորեա, Հյուսիսային Կորեա, Մոնղոլիա։

Հարավային Ասիա

Պետություններն են[16]՝ Պակիստան, Հնդկաստան, Բանգլադեշ, Նեպալ, Բութան, Շրի Լանկա, Մալդիվներ։ Հարավային Ասիան կոչվում է նաև Հնդկական ենթացամաք։

Հարավարևելյան Ասիա

Պետություններն են[17]՝ Բրունեյ, Կամբոջա, Արևելյան Թիմոր, Ինդոնեզիա, Լաոս, Մալայզիա, Մյանմար, Ֆիլիպիններ, Սինգապուր, Թաիլանդ, Վիետնամ։

Արևմտյան Ասիա (կամ Հարավարևմտյան Ասիա, կամ Միջին Արևելք՝ Եգիպտոսից բացի)

Պետություններն են[18]՝ Հայաստան, Ադրբեջան, Բահրեյն, Վրաստան, Իրան, Իրաք, Իսրայել, Հորդանան, Քուվեյթ, Լիբանան, Օման, Պաղեստին, Քաթար, Սաուդյան Արաբիա, Սիրիա, Թուրքիա, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ, Եմեն։

Հյուսիսային Ասիա

Պետություններն են՝ Ռուսաստան, Սիբիր։

Ասիայի փոփոխական կլիման խմբագրել

2010 թվականին «Maplecroft »գլոբալ ռիսկերի վերլուծության ընկերության կողմից անցկացված հետազոտության արդյունքում հայտնաբերվել են 16 երկրներ, որոնք ծայրաստիճան խոցելի են կլիմայի փոփոխության համար։ Յուրաքանչյուր ազգի խոցելիությունը հաշվարկվել է՝ օգտագործելով 42 սոցիալական, տնտեսական և բնապահպանական ցուցանիշներ, որոնք պարզել են կլիմայի փոփոխության հավանական ազդեցությունները հաջորդ 30 տարիների ընթացքում։ Ասիական Բանգլադեշ, Հնդկաստան, Վիետնամ, Թաիլանդ, Պակիստան և Շրի Լանկա երկրները կլիմայի փոփոխության ծայրահեղ ռիսկի առջև կանգնած 16 երկրների շարքում էին։ Որոշ հերթափոխեր արդեն տեղի են ունենում։ Օրինակ՝ Հնդկաստանի արևադարձային մասերում կիսաչոր կլիմա, 1901-ից մինչև 2003 թվականն ընկած ժամանակահատվածում ջերմաստիճանն աճել է 0,4° C-ով։ Կիսալեզու արևադարձային գոտու մշակաբույսերի միջազգային հետազոտական ինստիտուտի (ICRISAT) 2013 թվականի ուսումնասիրությունը նպատակ ունեին գտնել գիտություն՝ հիմնված աղքատամետ մոտեցումների և մեթոդների վրա, որոնք Ասիայի գյուղատնտեսական համակարգերին հնարավորություն կտային հաղթահարել կլիմայի փոփոխությունը՝ միաժամանակ օգուտ քաղելով աղքատ և խոցելի ֆերմերներին։ Ուսումնասիրության առաջարկությունները տատանվում էին «կլիմայի վերաբերյալ տեղեկատվության օգտագործման բարելավում» տեղական պլանավորման ու եղանակի վրա հիմնված ագրոխորհրդատվական ծառայությունների ուժեղացման և գյուղական տնային տնտեսությունների եկամուտների դիվերսիֆիկացիայի խթանման ու ֆերմերներին խթաններ տրամադրելու միջև։ Վերջինս անհրաժեշտ էր բնական ռեսուրսների պահպանման միջոցառումներ անելու համար անտառի ծածկույթը բարելավելու, ստորերկրյա ջրերը լրացնելու և վերականգնվող էներգիա օգտագործելու համար[19]։

UNSD-ի կողմից սահմանված ասիական երկրների ընդհանուր տվյալներ խմբագրել

ՄԱԿ-ի վիճակագրության բաժինը, որը պատասխանատու է գլոբալ տարածաշրջանների, այդ թվում՝ Ասիայի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալների հավաքագրման համար, հրապարակում է դասակարգման ստանդարտ՝ ՄԱԿ-ի M49, որը վիճակագրական նպատակների հիման վրա կոդ համարներ է հատկացնում մայրցամաքային շրջաններին, տարածքներին և երկրներին[20]։ Միավորված խմբերը չեն ենթադրում խմբավորման երկրների միջև քաղաքական կամ այլ պատկանելության վերաբերյալ որևէ ենթադրություն[20]։ Ստորև ներկայացված են մի շարք ընդհանուր տվյալներ մայրցամաքային տարածաշրջանի՝ Ասիայի (142) և մեկ ոչ պաշտոնական տարածաշրջանի՝ «Հյուսիսային Ասիայի» համար M49-ում նշված երկրների վերաբերյալ։

M49-ը UNSD-ի համար օգտակար վիճակագրություն հավաքելու սարք է և տեղեկատու ուղեցույց է, որն առաջարկվում է որպես գլոբալ ստանդարտ ՄԱԿ-ի տարբեր գերատեսչությունների բոլոր գործակալությունների և հաստատությունների համար։ Միավորված ազգերի կազմակերպության վիճակագրության բաժինը դա չի ներկայացնում որպես հեղինակավոր ստանդարտ կամ որպես ընդունման համար ավելի վավեր կամ ավելի արժանի, քան մյուսները։ Դա պահանջ չէ ՄԱԿ-ի այլ գործակալությունների համար, որոնք օգտագործում են իրենց գործունեությանը հարմար ստանդարտները։

Ոչ մի ժողովուրդ չի ընդունել M49-ը որպես պարտադիր չափանիշ։ Այն, այնուամենայնիվ, արտացոլում է Ասիայի քաղաքական աշխարհագրությանը վերաբերող ընդհանուր կիրառումը։ M49-ը հաճախակի է թարմացվում՝ արտացոլելով փոփոխվող աշխարհաքաղաքական հանգամանքները։

Վիճակագրության բաժնի կողմից դեռ վերջնականապես չքննարկված Ասիայի դասակարգման մեկ խնդրահարույց կողմերից մեկը «Հյուսիսային Ասիա»-ն է, որը չունի տարածաշրջանային օրենսգիրք և ներկայումս պաշտոնապես Ասիայի տարածաշրջան չէ։ Ռուսաստանը կամ «Ռուսաստանի Դաշնությունը» Եվրոպայի պետություն է։ «Հյուսիսային Ասիա» անվանումը ոչ պաշտոնապես ճանաչված է. օրինակ՝ ՄԱԿ-ի աշխարհագրական անունների փորձագետների խումբը ներառում է նաև Արևելյան Եվրոպայի, Հյուսիսային և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջաններ։ «Հյուսիսային Ասիան» գալիս է ավանդական օգտագործումից, որը Եվրոպան բաժանում է Ասիայից Ուրալյան լեռներում։ ՄԱԿ-ում ոչ ոք չի առաջարկում, որ եվրոպական Ռուսաստանը ներառվի Ասիայում կամ ասիական Ռուսաստանը ներառվի Եվրոպայում։ Նրանց քաղաքականությունն այն է, որ մի ժողովուրդ մեկ անգամ հայտնվի մեկ տարածաշրջանում։ Նրանք ընտրել են Եվրոպան։ Խնդիրը մնում է չլուծված։

Ասիայի աշխարհաքաղաքական քարտեզ խմբագրել

 
Ասիայի 1916 թվականի քաղաքական քարտեզ

Այս քարտեզի ազգերը մեկ հիմնական (և մի քանի աննշան) բացառությամբ այն մարդիկ են, որոնք սահմանված են Համաշխարհային փաստագրքում։ Օգտագործվում են անունների կարճ ձևեր, երբեմն՝ հապավումներ։ Բոլոր ազգերը կարելի է գտնել ստորև բերված աղյուսակում։ Սխեմայի հիմնական բացառությունը «Ռուսաստանն» է, որը ներկայումս ոչ թե պաշտոնապես գտնվում է Ասիա մայրցամաքային շրջանում, այլ ոչ պաշտոնապես մասամբ դրանում, չնայած դասվում է որպես Եվրոպա։

Ասիայի աշխարհաքաղաքական տվյալներ խմբագրել

Ծանոթություն խմբագրել

Այս աղյուսակում նշված երկրները դասակարգվում են հիմնականում, բայց ոչ ամբողջությամբ, համաձայն ՄԱԿ-ի վիճակագրության բաժնի կողմից օգտագործվող վիճակագրական նպատակներով UNSD սխեմայի։ Օրինակ, UNSD վիճակագրական բաժանումը չի ճանաչում «Հյուսիսային Ասիա», բայց տեսակետների խնդրահարույց տարբերությունները հասնում են նաև երկրի մակարդակին և այլուր։ Եգիպտոսի (Սինայի թերակղզու) մի մասը աշխարհագրորեն գտնվում է Արևմտյան Ասիայում, իսկ Ավստրալիայի արտաքին տարածքները՝ Ծննդյան կղզին և Կոկոս (Քիլինգ) կղզիները, հաճախ ասոցացվում են Ասիայի հետ։ Այնուամենայնիվ, դրանք չկան UNSD-ի բաժանման մեջ։

Չկա համընդհանուր սահմանված ստանդարտ Ասիա։ Ավանդական տեսակետները լավագույն դեպքում մոտավոր են։ Այսօր էլ սահմանները բաժանվում են այնպես, ինչպես Ինդոնեզիայի, Ավստրալիայի և Օվկիանիայի միջև են բաժանվել ժամանակին։ Քանի դեռ մարդիկ տարածքի շուրջ հակամարտությում են, կարող է լինել նաև «արևելյան հարց», ինչպես ասում էր Բրիտանական կայսրությունը Օսմանյան կայսրության մասին։

Ասիայի ծայրամասերի ազգերի աշխարհագրական դիրքը գնահատելիս որոշ գրողներ օգտագործում են «անդրմայրցամաքային երկրներ» ամորֆ հասկացությունը, որը տարբեր իմաստ ունի տարբեր իշխանությունների համար։ Merriam-Webster-ը այն սահմանում է որպես «անցում մայրցամաքով»[21]։ Ինչ վերաբերում է Ասիային, ապա այդպիսի երկիր կա միայն մեկը՝ Ռուսաստանի Դաշնությունը։

Երկրորդ բնորոշմամբ՝ Պետրովսկին անդրադառնում է անդրմայրցամաքային գործակալություններ ստեղծելու նոր միտումներին՝ նկատի ունենալով գործակալություններ, որոնց իրավասությունները հատում են մայրցամաքային սահմանները, այլ ոչ թե ամբողջ մայրցամաքը[22]։ Պետրովսկու օրինակները համախմբել են մայրցամաքների լայնորեն ցրված հատվածները։ Դրանց տրանս-կարգավիճակի մասին խոսք չկա։ Այնուամենայնիվ, ավելի ճշգրիտ տեսակետները պահանջում են մայրցամաքների սահմանումներ, որոնք Ասիայի դեպքում այնքան էլ դյուրին չեն։

Երրորդ սահմանումն ընդգծում է այս աշխարհամասից մյուս մայրցամաքում տեղի ունեցող վերափոխումը։ Ֆեհեյը սկզբում սահմանում է, որ Թուրքիան միջմայրցամաքային է և՛ Անատոլիայում, և՛ Բալկաններում։ Դրանից հետո նա ենթադրում է, որ Եվրամիություն ընդունված Թուրքիան այդ հանգամանքով բնութագրվում է որպես եվրոպական[23]։ Այս օգտագործմամբ, հենց այն տարածաշրջանը, որի վրա առաջին անգամ կիրառվեց «Ասիա» անվանումը, այժմ Եվրոպան է։ Եթե դա լինի, Թուրքիան չի կարող միջմայրցամաքային լինել՝ բաժանվելով երկու մայրցամաքների միջև։ Այս տեսակի պարադոքսը միայն ընդգծում է, որ Ասիան չունի ճշգրիտ սահմանում այնպես, ինչպես դա անում են ազգերը, որոնց համար պարզապես կարող է մտահոգիչ լինել ընդամենը 100 բակային տարածք։

Ստորև բերված աղյուսակում ներառված տվյալներն առկա են կապակցված հոդվածների աղբյուրների առկայության դեպքում, իսկ ԿՀՎ-ի Համաշխարհային փաստերի գրքում՝ ոչ։ Բնակչության պառակտման փորձ չի արվում։ Ռուսաստանը ամբողջ երկրի համար է։ Այսպիսով, պոպուլյացիաներն ու տարածքները չեն կարող ամփոփվել՝ որոշված Ասիայի բնակչության համար։ Նշվում է, թե որ պետությունները որոշ գործակալություններ կարող են համարել անդրմայրցամաքային, բայց ընդհանուր առմամբ դրա համաձայնությունը քիչ է։

Աղյուսակ խմբագրել

Կոդ Տարածաշրջանի անունը,
դրոշով 		Տարածք
(կմ²)		 Բնակչություն Բնակչ․ խտություն
(կմ²)		 Տվյալներ Մայրաքաղաք
143 Կենտրոնական Ասիա
398   Ղազախստանb[›] 2,724,927 16,536,000 6.1 հունվ․ 2011 Նուր-Սուլթան
417   Ղրղզստան 199,951 5,587,443 27.9 հուլ․ 2011 Բիշքեկ
762   Տաջիկստան 143,100 7,627,200 53.3 հուլ․ 2011 Դուշանբե
795   Թուրքմենստան 488,100 4,997,503 10.2 հուլ․ 2011 Աշխաբադ
860   Ուզբեկստան 447,400 28,128,600 62.9 հուլ․ 2011 Տաշքենդ
030 Արևելյան Ասիա
156   Չինաստանf[›]g[›] 9,640,821 1,322,044,605 134.0 Պեկին
344   Հոնկոնգf[›] 1,104 7,122,508 6,451.5 հուլ․ 2011 —
392   Ճապոնիա 377,947 127,920,000 338.5 հուլ․ 2011 Տոկիո
408   Հյուսիսային Կորեա 120,540 23,479,095 184.4 Փհենյան
410   Հարավային Կորեա 98,480 49,232,844 490.7 Սեուլ
446   Մակաուf[›] 25 460,823 18,473.3 —
496   Մոնղոլիա 1,565,000 2,996,082 1.7 Ուլան Բատոր
158   Թայվանf[›] 35,980 22,920,946 626.7 Թայպեյ
N/A Հարավային Ասիա
643   Ռուսաստան[24] 13,119,600 37,630,081 2.9 Մոսկվա[25]
035 Հարավարևմտյան Ասիա
096   Բրունեյ 5,770 381,371 66.1 Բանդար Սերի Բեգավան
104   Մյանմա 676,578 47,758,224 70.3 Նայպիդո
116   Կամբոջա[26] 181,035 13,388,910 74 Պնոմպեն
360   Ինդոնեզիաc[›] 1,919,440 230,512,000 120.1 Ջակարտա
418   Լաոս 236,800 6,677,534 28.2 Վիենտյան
458   Մալայզիա 329,847 27,780,000 84.2 Կուալա Լումպուր
608   Ֆիլիպիններ 343,448 92,681,453 308.9 Մանիլա
702   Սինգապուր 704 4,608,167 6,545.7 Սինգապուր
764   Թաիլանդ 514,000 65,493,298 127.4 Բանգկոկ
626   Արևելյան Թիմորc[›] 15,007 1,108,777 73.8 Դիլի
704   Վիետնամ 331,690 86,116,559 259.6 Հանոյ
034 Հարավային Ասիա
004   Աֆղանստանi[›] 647,500 32,738,775 42.9 Քաբուլ
050   Բանգլադեշ 147,570 153,546,901 1040.5 Դաքքա
064   Բութան 38,394 682,321 17.8 Թհիմփհու
356   Հնդկաստանg[›] 3,287,263 1,147,995,226 349.2 Նյու Դելի
462   Մալդիվներ 300 379,174 1,263.3 Մալե
524   Նեպալ 147,181 29,519,114 200.5 Կատմանդու
586   Պակիստանg[›] 881,913 207,774,520 244.4 Իսլամաբադ
144

  Շրի Լանկա

65,610 21,128,773 322.0 Շրի Ջայավարդենեպուրա Կոտտե
145 Արևմտյան Ասիա
051   Հայաստանe[›] 29,800 3,299,000 280.7 Երևան
031   Ադրբեջանa[›]b[›] 86,660 8,845,127 102.736 Բաքու
048   Բահրեյն 665 718,306 987.1 Մանամա
196   Կիպրոսe[›] 9,250 792,604 83.9 Նիկոսիա
268   Վրաստանa[›] 69,700 4,636,400 65.1 Թբիլիսի
364   Իրան 1,648,195 70,472,846 42.8 Թեհրան
368   Իրաք 437,072 28,221,181 54.9 Բաղդադ
376   Իսրայել 20,770 7,112,359 290.3 Երուսաղեմh[›]
400   Հորդանան 92,300 6,198,677 57.5 Աման
414   Քուվեյթ 17,820 2,596,561 118.5 Ալ-Քուվեյթ
422   Լիբանան 10,452 3,971,941 353.6 Բեյրութ
512   Օման 212,460 3,311,640 12.8 Մասկատ
275 Պաղեստին 6,257 4,277,000 683.5 Ռամալլահ
634   Կատար 11,437 928,635 69.4 Դոհա
682   Սաուդյան Արաբիա 1,960,582 23,513,330 12.0 Ալ-Ռիադ
760   Սիրիա 185,180 19,747,586 92.6 Դամասկոս
792   Թուրքիաa[›]b[›] Անկարա
784   Արաբական Միացյալ Էմիրություններ 82,880 4,621,399 29.5 Աբու Դաբի
887   Եմեն 527,970 23,013,376 35.4 Սանաա
142 Ասիա 43,810,582 4,162,966,086 89.07 —

^ ա: Ադրբեջանը, Վրաստանը և Թուրքիան հաճախ համարվում են անդրմայրցամաքային երկրներ՝ ընդգրկելով ինչպես Ասիան, այնպես էլ Եվրոպան։ Բազմաթիվ կազմակերպություններ, ինչպիսիք են BBC-ն, դրանք համարում են Եվրոպա, իսկ մյուսները, ինչպիսիք են CIA-ն[27], դրանք ճշգրիտ են ներառում Ասիայում, Արևմտյան Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում։ Բոլորն ընդգրկված են եվրոպական կազմակերպություններում, ինչպիսին է Եվրոպայի խորհուրդը[28], և համարվում են եվրոպական, և այդպիսով իրավունք ունեն անդամակցել Եվրամիությանը[29]։

^ բ: Ադրբեջանը, Ղազախստանը և Թուրքիան համարվում են բաժանված երկու մայրցամաքների միջև. Ադրբեջանը՝ Կովկասից հյուսիս, Ղազախստանը Ուրալ գետից արևմուտք և Թուրքիան Բոսֆորից արևմուտք կարող են համարվել Եվրոպա։ Ներկայացված են միայն ազգային տվյալներ։ Ազգերի բաժանումը ավելի խնդրահարույց կլինի. օրինակ՝ Ուրալ գետը տեղ-տեղ լավ սահմանված սահման չէ։ Ավելին, որոշ աշխարհաքաղաքական միավորներ այն շեղում են դրանով։ Այստեղ հետևում են ՄԱԿ-ի կոնվենցիային, որը չի սահմանում որևէ միջմայրցամաքային տարածաշրջան։

^ գ: Ինդոնեզիան հաճախ համարվում է միջմայրցամաքային երկիր՝ տարածքով գտնվելով ինչպես Ասիայում, այնպես էլ Օվկիանիայում, իսկ Արևելյան Թիմորը կարող է տեղակայվել ինչպես Ասիայում, այնպես էլ Օվկիանիայում։ Բնակչության թվաքանակն և Ինդոնեզիայի տարածքը չեն ներառում Իրիան Ջայա և Մալուկու կղզիները, որոնք հաճախ հաշվարկվում են Օվկիանիայում։

^ դ: Ռուսաստանը համարվում է անդրմայրցամաքային երկիր՝ տարածքով գտնվելով Արևելյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ասիայում։ Բնակչության թվաքանակը և տարածքը նշված են Ասիային պատկանող Ուրալի դաշնային շրջանի, Սիբիրի դաշնային շրջանի և Ռուսաստանի Հեռավոր Արևելքի դաշնային օկրուգի համար։

^ ե: Կիպրոս կղզին գտնվում է Ասիական Անատոլիայում[30], բայց անդամ է եվրոպական կազմակերպություններին, ինչպիսիք են Եվրոպայի խորհուրդը և Եվրամիությունը[29]։ Հայաստանը նմանապես գտնվում է ամբողջովին Ասիայի սահմաններում, բայց հանդիսանում է Եվրոպայի խորհրդի անդամ։

^ զ: Հոնկոնգը և Մակաոն Չինաստանի հատուկ վարչական շրջաններ են։ Թայվանը (պաշտոնապես Չինաստանի Հանրապետություն) փաստացի պետություն է, որին հավակնում է ՉԺԴՀ-ն։ Չինաստանի համար տրված թվերը չեն ներառում այդ տարածքները։

^ է: Հնդկաստանի տարածքը ներառում է Ջամմուն և Քաշմիրը՝ վիճելի տարածքներ, որ վիճարկվում է Հնդկաստանի, Պակիստանի և Չինաստանի միջև։

^ ը: 1980 թվականին Երուսաղեմը հռչակվեց Իսրայելի միացյալ մայրաքաղաք՝ 1967 թվականի վեցօրյա պատերազմի ընթացքում արաբական գերիշխող արևելյան Երուսաղեմի բռնակցումից հետո։ Միավորված ազգերի կազմակերպությունը և շատ երկրներ չեն ընդունում այս հայցը, փոխարենը՝ երկրների մեծ մասը դեսպանություններ են պահպանում Թել Ավիվում։

[[Աֆղանստան|^ թ: Աֆղանստանը]] նույնպես համարվում է Կենտրոնական Ասիայի երկիր։ Այն միացավ Հարավային Ասիայի տարածաշրջանային համագործակցության ասոցիացիային միայն 2007 թվականին։

Ասիայի մարզային քարտեզներ խմբագրել

Regional maps of Asia
  •  
    Կովկասի քարտեզ
  •  
    Կենտորոնական Ասիայի քարտեզ
  •  
    Արևելյան Ասիայի քարտեզ
  •  
    Միջին Արևելքի քարտեզ
  •  
    Հարավային Ասիայի քարտեզ
  •  
    Հարավարևելյան Ասիայի քարտեզ

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ The New York Times and Bartholomew, Edinburgh (1992). The New York Times Atlas of the World. New York: Times Books (Random House). էջ 44.
  2. ↑ «Asia». Chambers World Gazetteer (5th ed.). 1988.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Asia». The Concise Columbia Encyclopedia (2nd ed.). 1989.
  4. ↑ «Asia: The Land». The New Encyclopædia Britannica (15th ed.).
  5. ↑ Georg Autenrieth (1876). «ēpeiros». A Homeric Dictionary for Schools and Colleges.
  6. ↑ J.B. Hofmann (1950). «ēpeiros». Etymologisches Wörterbuch des Griechischen (German). München: Verlag von R. Oldenbourg.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  7. ↑ Histories, Book IV, Articles 37-40.
  8. ↑ Histories, Book !V, Article 45
  9. ↑ Geography, 2.5.26.
  10. ↑ Geography, Book I, Chapter 1.
  11. ↑ Geography, Book II, Prologue.
  12. ↑ Geography, Book V, Chapter 11.
  13. ↑ Geography, Book V, Chapter 8.
  14. ↑ «Central Asia». Wikivoyage.
  15. ↑ «East Asia». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 6-ին.
  16. ↑ «South Asia». Merriam-Webster.
  17. ↑ «Southeast Asia». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 6-ին.
  18. ↑ «West Asia/Middle East». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 6-ին.
  19. ↑ Vulnerability to Climate Change: Adaptation Strategies and layers of Resilience Արխիվացված 2018-07-11 Wayback Machine, ICRISAT, Policy Brief No. 23, February 2013
  20. ↑ 20,0 20,1 «United Nations Statistics Division- Standard Country and Area Codes Classifications (M49)». United Nations Statistics Division. 2013 թ․ հոկտեմբերի 31. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 24-ին.
  21. ↑ «transcontinental». Merriam-Webster Dictionary. m-w.com, Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.
  22. ↑ Petrovsky, Vladimir (1995), «Preventative & Peace-Making Diplomacy & the Role of International Law in Conflict Resolution», in Al-Nauimi, Najeeb; Meese, Richard (eds.), International Legal Issues Arising Under the United Nations Decade of International Law, Proceedings of the Qatar International Law Conference '94, The Hague, London, Boston: Martinus Nijhoff Publishers (Kluwer), էջ 22
  23. ↑ Fahey, Tony (2009). «Population». In Immerfall, Stefan; Göran, Therborn (eds.). Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century. New York: Springer. էջ 417.
  24. ↑ Russia is a transcontinental country located in Eastern Europe and Northern Asia, but is considered European historically, culturally, ethnically, and politically, and the vast majority of its population (78%) lives within its European part.
  25. ↑ Moscow is located in Europe.
  26. ↑ «General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September 2008» (PDF). Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
  27. ↑ «News Europe». BBC. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.
  28. ↑ «Middle East». Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 «European countries». European Union. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.
  30. ↑ Shimon Wdowinski; Zvi Ben-Avraham; Ronald Arvidsson; Goran Ekström (2006). «Seismotectonics of the Cyprian Arc» (PDF). Geophysical Journal International. 164 (164): 176–181. Bibcode:2006GeoJI.164..176W. doi:10.1111/j.1365-246X.2005.02737.x. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
  • «Estimated Population Densities». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 13-ին.
  • «The Soil Maps of Asia». European Digital Archives of Soil Maps - EuDASM. European Commission Joint Research Centre. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին.
  • «Asia Maps». Perry–Castañeda Library Map Collection. University of Texas Libraries. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 20-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ասիայի_աշխարհագրություն&oldid=9379033» էջից